De beeldtaal - Thuis in Brabant

In Brabant
Luc Duerloo
De beeldtaal
van de Staten van Brabant
De opgefriste statenzaal in Het Noordbrabants
Museum. Met nieuw parket, blauwe wand-
bespanning en de terugkeer van drie wapen-
schilderijen. (Foto: Joep Jacobs, 2013)

Zonder het enthousiaste werk van de vele onderzoekers die zich met het Brabantse erfgoed bezighouden, zou de bron waaruit ook
In Brabant put weldra leeg raken. In Brabant biedt daarom iedere editie een gastauteur uitgebreid de ruimte om zijn of haar verhaal
te doen, om te tonen hoe diep hij of zij in het Brabantse verleden is gedoken.
In oktober 1943 debatteerde het Britse Lagerhuis over de herinrichting van zijn vergader-
zaal. Twee jaar eerder had een voltreffer bij een van de laatste Duitse luchtaanvallen op
Londen het interieur compleet vernield. De meningen waren verdeeld. Heel wat stemmen
gingen op om de ruimte grondig aan te passen aan de noden van de tijd. Het leek wel een
minimum om er voor te zorgen dat elke verkozene voortaan over een eigen zitplaats met
tafeltje kon beschikken. Tegendraads naar gewoonte, pleitte Winston Churchill echter
voor een zo getrouw mogelijke reconstructie. Hij zette zijn argumenten kracht bij met
de stelling: We shape our buildings, thereafter they shape us en haalde zijn slag thuis.
Geen tafeltjes dus, maar wel parlementsleden die noodgedwongen haast op elkaars
schoot zitten bij belangrijke debatten.
De ruimten waar we politiek bedrijven zijn nooit
vrijblijvend. De macht is sterk vervlochten met de
plek waar ze wordt uitgeoefend. Zonder er veel bij
stil te staan noemen we gebouwen als het Binnenhof
of het Torentje om het politieke gebeuren aan
te duiden dat erin plaatsgrijpt. Het is geen exclusief
Nederlandse gewoonte om dat te doen. Denk
maar aan de 10 Downing Street, het Elysée of het
Witte Huis. Stuk voor stuk hebben die plekken de
waarde van een icoon. Ze representeren als het
ware de politiek.
Geen voorloper?
Volgend jaar zal het exact twee eeuwen geleden zijn
dat de statenzaal in Het Noordbrabants Museum
voor het eerst werd gebruikt. Ingrijpend gerenoveerd
in het begin van de twintigste eeuw, bleef
ze die functie tot 1971 vervullen. In het kersverse
Soevereine Vorstendom der Nederlanden – de
koningstitel werd pas op 16 maart 1815 officieel
aangenomen – vormden die Staten van Noord-
Brabant wel enigszins een buitenbeentje. Het
was op dat moment immers de enige provinciale
statenvergadering zonder aanwijsbare voorloper
in de Republiek. Net zoals Staats-Vlaanderen –
het huidige Zeeuws-Vlaanderen – en het Staatse
bezit rond Maastricht, werd aan Staats-Brabant
immers tussen 1629 en 1795 het recht op zelfstandig
bestuur ontzegd.
Indirect was er natuurlijk wel een voorloper. Het
aloude hertogdom Brabant had sinds de dertiende
eeuw zijn eigen statenvergadering. Vanaf het begin
van de vijftiende eeuw was er sprake van de drie
traditionele standen die elk een kamer vormden.
In de eerste stand zetelden twaalf abten namens
de clerus. Twintig tot dertig edelen die een Brabantse
titel voerden, vertegenwoordigden de adelstand.
De derde stand ten slotte bestond uit de zogenaamde
vier hoofdsteden. In volgorde waren dat
Leuven, Brussel, Antwerpen en ’s-Hertogenbosch.
Die laatste stad ging evenwel in 1629 over naar de
Republiek.
Democratisch kon men die samenstelling zeker
niet noemen. Enkel geprivilegieerden hadden toegang
tot de Staten. De abten vertegenwoordigden
vooral het grootgrondbezit. Naar schatting
bezaten ze samen een tiende van alle landbouwgrond
in het hertogdom. De adel genoot van zijn
zitje dankzij een erfelijke titel. Het zwaartepunt
inbrabant NUMMER 3-4 JULI 2013
21
Auteur
Luc Duerloo is
hoogleraar vroeg-
moderne politieke
en institutionele
geschiedenis aan
de Universiteit
Antwerpen. Hij
sprak deze rede
uit op 16 mei 2013
bij de informele
vergadering van de
Provinciale Staten
van Noord-Brabant
naar aanleiding van
de heropening van
Het Noordbrabants
Museum.

De Franse beschieting
in 1695 legde nagenoeg
het hele centrum van
Brussel in as. Ook het
archief van de Staten
van Brabant ging
grotendeels in vlam-
men op. (Collectie:
Museum van de Stad
Brussel)
22
van hun vermogen bevond zich eveneens op het
platteland. Bij de derde stand voerden de grote
economische centra het hoge woord. De kleinere
steden waren in de loop van de tijd uit de vergadering
verdwenen. Bovendien behoorden de stedelijke
afgevaardigden steevast tot de lokale elite.
De wijze waarop men ze aanduidde verschilde van
stad tot stad. De inspraak van de middengroepen
werd in de loop van de tijd meer en meer beperkt,
die van de lagere klassen bestond gewoonweg
niet.
Een onoverkomelijk tekort
De Staten van Brabant hielden hun zittingen traditioneel
op het stadhuis van Brussel. De mate
waarin ze aan hun zittingszaal gehecht waren
bleek onmiskenbaar in 1690 toen Philippe-Vincent
Franckheim, de ouderdomsdeken van de
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
Soevereine Raad van Brabant, zich als plaatsvervanger
van de Kanselier bij de Staten wou laten
aanmelden. De deurwaarder weigerde botweg
om de eerbiedwaardige magistraat binnen te
laten, laat staan hem aan te kondigen. Daarover
door de hogere overheid op het matje geroepen,
verantwoordde de man zijn starre weigering door
er op te wijzen dat eenieder wist dat Franckheim −
die in Duinkerken geboren was − un homme souillé
du péché originel de défaut de naissance brabançonne
was. Een onoverkomelijk tekort dus. Zaak
gesloten.
Een nieuwe statenzaal
Er is nauwelijks wat bekend over hoe de vergaderzalen
er aanvankelijk uitzagen. Dat danken
we in eerste instantie aan de Fransen. In augustus
1695 bombardeerde het leger van Lodewijk

XIV Brussel en vernielde daarbij zowat het hele
stadscentrum. Niet alleen de lokalen van de Staten,
maar ook zo goed als hun hele archief ging in de
vlammen op. De heropbouw liet een tijd op zich
wachten. De ruwbouw van de nieuwe statenvleugel
werd pas in 1706 aangevat. De inrichting kreeg
haar beslag tussen 1714 en 1717.
Ondertussen waren de Habsburgse Nederlanden
na de Vrede van Utrecht onder Oostenrijks bewind
gekomen. De iconografie van de statenzalen werd
daarom opgevat als een feestelijke verwelkoming
van de nieuwe heersers; maar een verwelkoming
waarbij de Staten uitdrukkelijk aan hun historische
voorrechten wensten te herinneren. Het verhaal
begon met een eerste reeks wandtapijten die
het leven van de Frankische koning Clovis verhaalden
en – netjes thematisch verdeeld – opgehangen
waren in de ruimten waar de geestelijkheid en
de adel apart vergaderden. Clovis werd erin voorgesteld
als de grondlegger van de politieke en religieuze
orde in onze gewesten: de veroveraar die
het monarchale regime vestigde en de bekeerling
die zijn onderdanen voorging in het christendom.
In die maatschappelijke orde speelden clerus en
adel een constitutieve rol. De eerste groep als
verkondigers van het geloof en bestuurders van
het rijk, de tweede als de gewapende arm die
de Frankische vorst op het schild verheven had.
De Habsburgse vorsten waren evenzeer rechtstreeks
betrokken, want Clovis gold destijds als
de stamvader van hun dynastie.
Met reuzenschreden ging het dan door de Brabantse
geschiedenis. Een schilderij van de Brusselse
meester Victor Janssens – die overigens voor het
hele iconografische programma instond – herinnerde
in de kamer van de adel aan de slag van
Ransbeke in 1159. Het toonde hoe edelen de op
dat moment eenjarige hertog Godfried III bij de
aanvang van de slag met wieg en al in een boom
hingen. Zo zouden de loyale Brabantse ridders
hun leenheer kunnen zien terwijl ze zijn vijanden
uit het Huis Berthout bestreden. In de eigenlijke
statenzaal herinnerden drie wandtapijten aan
de latere dynastieke ontwikkelingen. Het eerste
van de drie gaf weer hoe hertog Filips de Goede
de Blijde Intrede bevestigde bij de inlijving van
Brabant in de Bourgondische staat. Het tweede
verbeeldde de troonsafstand van Keizer Karel als
het moment waarop de Spaanse Habsburgers de
macht overnamen. Op het derde, ten slotte, werd
de Oostenrijkse keizer Karel VI als nieuwe landsheer
gehuldigd.
Heraldisch vertoon
Het iconografische betoog besteedde naar verhouding
weinig aandacht aan de derde stand.
Dat werd echter ruim gecompenseerd door heraldisch
vertoon. Op de wanden en plafonds van
de statenvleugel komen de wapenschilden van
de hoofdsteden meermaals voor. Het gaat hier
dan telkens om de vier hoofdsteden, want bijna
negentig jaar na datum hadden de Staten van
Brabant zich duidelijk nog niet bij het verlies van
’s-Hertogenbosch neergelegd. De vorm mag dan
anders zijn geweest, maar ook hier overheerste
evenzeer een toonzetting die in termen van historische
rechten en contractuele monarchie was
gegoten.
Wapenschilderijen
In naam van Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap
schoof de Franse Revolutie dergelijke redeneringen
brutaal aan de kant. Voor Noord-Brabant
brak er toen een periode van grote bestuurlijke
veranderingen aan. Om de haverklap werden
de grenzen hertekend en werd de organisatie
van het bestuur overhoop gehaald. Naar aanlei-
inbrabant NUMMER 3-4 JULI 2013
23
In de statenzaal
hingen drie wand-
tapijten, een daarvan
herinnerde de troons-
afstand van Keizer
Karel V in 1555. Het
moment waarop de
Spaanse Habsburgers
de macht overnamen.
(Bron: Wikimedia
Commons)

foto links: Samen met
Franciscus Johannes
de Groot schilderde
Quirinus van Amels-
foort in 1804-1805
een serie monumenta-
le wapenschilderijen
om het grondgebied
van Bataafs-Brabant
allegorisch in beeld
te brengen. Hier het
departement Brabant,
twee putti monteren
de stadswapens.
(Collectie: Het Noord-
brabants Museum)
foto rechts: Het ge-
kroonde stadswapen
van de stad Bergen
op Zoom geflankeerd
door wildemannen. Op
de achtergrond links
de haveningang van
de stad en rechts een
schip met de Brabant-
se vlag en de Bataafse
marinevlag. (Collectie:
Het Noordbrabants
Museum)
24
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED

inbrabant NUMMER 3-4 JULI 2013 25

Wapenschilderij van het district Kempenland, 1804-1805. Quirinus van Amels-
foort omringde het wapenschild met landbouwwerktuigen. Rechts op de
achtergrond een landelijk vergezicht. (Collectie: Het Noordbrabants Museum)
26
ding van de zoveelste ommezwaai beslisten de
bewindvoerders van het moment in 1804–1805
om een reeks monumentale schilderijen te laten
maken ter verfraaiing van de zittingszaal in Den
Bosch. De reeks was opgezet om het territorium
van Bataafs-Brabant zichtbaar te maken. Elke
stad kreeg een doek waarop het stadswapen
met schildhouders prijkte voor een stadsgezicht.
Voor de districten van het platteland kwam er een
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
soortgelijke voorstelling zonder schildhouders
in een landschap dat soms met lokale elementen
werd opgesmukt. Opnieuw wapenschilden dus, zij
het dat hun betekenis toch wel anders was. In het
geval van de vroegere Staten van Brabant was
het er immers vooral om te doen de historische
privileges van de vier hoofdsteden te onderstrepen.
De nieuwe reeks schiep daarentegen een
visuele eenheid in een gebied dat eigenlijk nog
maar heel recent als autonome politieke eenheid
fungeerde. Tegelijkertijd maakte ze een opvallend
onderscheid tussen stad en platteland, een
onderscheid dat tot 1848 ook in het kiesrecht een
rol zou spelen.
Ingetogen
Bij de vorige eeuwwisseling achtte men de tijd
rijp voor een grondige renovatie. Noord-Brabant
stond hierin overigens niet alleen. Voor rijksbouwmeester
Jacobus van Lokhorst zich aan deze taak
wijdde, had hij achtereenvolgens de statenzalen
in Groningen (1879–1881), Assen (1885), Leeuwarden
(1891–1895) en Zwolle (1895–1898) onder handen
genomen. Zijn Groningse statenzaal is niet
bewaard gebleven, maar in de drie andere gevallen
leverde hij telkens boeiende voorbeelden van
een historiserende inrichting.
Zonder al te zeer op te gaan in de vergelijking,
vormen de keuze voor neostijlen, het decoratieve
gebruik van heraldiek en het prominent aanbrengen
van deugden interessante punten van overeenkomst.
Toch zijn er ook opvallende verschillen.
In ’s-Hertogenbosch verkoos men immers
de neorenaissancestijl boven de neogotiek die
in de andere drie gevallen werd toegepast. Ook
de monumentale historiestukken, die elders de
grootheid van het provinciale verleden moesten
verkondigden, liet men hier achterwege. Een en
ander suggereert dat men hier in het gouvernement
het zwaartepunt van het provinciale verleden
in een later tijdvak plaatste. Blijkbaar hechtte
men meer waarde aan de periode dat de Noord-
Brabantse economie mede opgestuwd werd

De ingetogen statenzaal in 1910, enkele jaren na de renovatie door rijksbouwmeester Jacobus van Lokhorst.
(Collectie: Het Noordbrabants Museum)
door de bloei van Antwerpen en dat ze – althans
naar het einde toe – verankerd werd in het rijke
Roomse leven. Het lijkt er ook op dat de vaste onderwerpen
van de muurschilderingen in de meer
noordelijke provincies – de zendelingentijd, de
vrijheidsdrang en de heroïek van de Opstand – aan
het begin van de twintigste eeuw niet eenzelfde
weerklank genoten ten zuiden van de grote rivieren.
De Brabantse staten positioneerden zich met
andere woorden andermaal als een geval apart.
Meer ingetogen allicht. En op dat moment nog
minder verbonden met het grote verhaal van de
Nederlandse geschiedenis. Maar dat is wellicht
niet het belangrijkste. In het begin van de negentiende
eeuw verbeeldde de inrichting van deze
statenzaal hoe de nieuwe bestuurseenheid een
veelheid aan stedelijke en landelijke tradities samenbracht.
Een eeuw later sprak ze met rustige
overtuiging over een gemeenschappelijk – zij het
niet verder toegelicht – verleden.
Afspiegeling
In 1716 lieten de Staten van Brabant twee monumentale
spiegels aanbrengen in de nieuwe statenzaal.
Voor een deel was het om de spreiding
van het licht te verbeteren, maar een vleugje ijdelheid
was er ook niet vreemd aan. De ‘dierbare en
loyale’ heren die zich op de roodfluwelen en met
paardenhaar opgevulde stoelen – met rug- en
armleuningen voor de clerus en adel, als eenvoudig
taboeret (krukje) voor de leden van de derde
stand – neervlijden wilden natuurlijk ook even
kunnen kijken of hun weelderige kleding en allongepruik
nog goed zaten. Tegelijkertijd konden
die spiegels als een pars pro toto gelden voor het
geheel van de statenvleugel. Toen en nu weerspiegelden
het gebouw en zijn inrichting immers wat
voor een identiteit de statenleden hooghielden
voor hun vergadering en koesterden voor Brabant
in zijn geheel.
inbrabant NUMMER 3-4 JULI 2013 27