Download deel 2 - Textualscholarship.nl

J.H. LEOPOLD / GEDICHTEN I

J.H. LEOPOLD / GEDICHTEN I

MONUMENTA LITERARIA NEERLANDICA II,2
COPYRIGHT
ISBN 0 4448 5551 3
U it gg e even onder de auspiciën p van de Koninklijke Nederlandse e
Akademie e van WWetenschappen pp
Begeleidingscommissie: W. Blok Blok, Gronin Groningen; en^ G. Bor Borgers, ers
Amsterdam; t , C.M.
Bruehl , Ams terdam
, S, D r e s den
Leiden;
, ,
A.H.F. . van a Elslande r , Gent; Ge t , H. H Meyer, ey
, Amsterdam; , ., Oversteegen, g ,
Utrecht; , L. Simons, , Leuven; , A.L. Sot " em ann , Utrecht Ut e
.
Copyright Co ri ht van e e z uitgave i ^a
ve ©Koninklijke 1 1983 98
Akademie a e van Wetenschappen, pp , Amsterdam

KONINKLIJKE NEDERLANDSE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN
J.H. Leopold Gedichten I
De tijdens het leven van de dichter gepubliceerde poëzie
Historisch-kritische uitgave, verzorgd door
A.L. Sátemann en H.T.M. van Vliet
Deel 2 I Apparaat en commentaar
Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij
Amsterdam / Oxford / New York, 1983

V
Woord vooraf
Op 1 juni 1975 besloot de Rijksuniversiteit te Utrecht een project te steunen
dat ten doel had: de vervaardiging van een `Historisch-kritische uitgave van
het werk en een onderzoek naar de poetica van een aantal moderne Nederlandse
auteurs'. Voor een periode van vier jaar werd een onderzoekspost toegewezen
uit de universitaire research pool. Dank zij deze hulp kon het eerste
onderdeel van het project: de samenstelling van een historisch-kritische
uitgave van J.C. Bloems Gedichten, tot een goed einde worden gebracht,
terwijl een begin werd gemaakt met de thans verschijnende Leopold-uitgave.
Gegeven de beperkte mogelijkheden van een universitair instituut, waren
hiermee de continuïteit en de verdere realisering en uitbreiding van het
project bepaald niet gegarandeerd, en evenmin was de mogelijkheid
geschapen tot het publiceren van de bereikte resultaten.
Dit veranderde toen in september 1977 het Bestuur van de Koninklijke
Nederlandse Akademie van Wetenschappen besloot het gehele plan onder de
hoede van de Akademie te nemen, met de bedoeling het te doen uitgroeien
tot een Nederlands-Vlaams samenwerkingsverband. Met het oog hierop werd
een Begeleidingscommissie ingesteld, bestaande uit Prof. Dr. W. Blok
(Groningen), voorzitter, en de leden Prof. Dr. G. Borgers (Universiteit van
Amsterdam), Drs. C.M. Bruehl (secretaris van de Erasmus-commissie der
K.N.A.W.), Prof. Dr. S. Dresden (Leiden), Prof. Dr. A.H.F. van Elslander
(Gent), Prof. Dr. H. Meyer (emeritus-hoogleraar Universiteit van
Amsterdam), Prof. Dr. Jj. Oversteegen (Utrecht), Dr. L. Simons (Leuven) en
Prof. Dr. A.L. S6temann (Utrecht).
Een speciale Akademie-reeks, Monuments Literaria Neerlandica geheten,
werd opgericht om de publikaties die zouden voortvloeien uit het project,
erin onder te brengen. Als eerste resultaat zag eind 1979 de historischkritische
uitgave van J.C. Bloems poëzie het licht (Mon. Lit. Neerl. I,
1 en 2), mede dank zij een subsidie voor de produktiekosten van het
Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen.
Inmiddels had de Nederlandse organisatie voor zuiver-wetenschappelijk
onderzoek ZWO zich bereid verklaard de voortgang van het onderzoek te
subsidiëren door de toewijzing van een researchpost voor de periode 1979-
1983. Daardoor konden de werkzaamheden aan de editie van J.H. Leopolds
gedichten worden voortgezet. In het voorjaar van 1981 kwam de kopij gereed
voor de eerste twee delen van de uitgave: de tijdens het leven van de dichter
gepubliceerde poëzie. Bij de verschijning van dit werk zijn ook de delen 3 en
4, verzorgd door G.J. Dorleijn, ter perse, terwijl de voltooiing van de kopij
voor de delen 5 en 6 tegen het einde van 1983 wordt tegemoetgezien. Voor
de publikatie van het gereedgekomen gedeelte van de Leopold-uitgave heeft
opnieuw het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen de middelen
beschikbaar gesteld.

VI
De oprichting van een Bureau Basisvoorziening Tekstedities onder auspiciën
van de K.N.A.W. zal binnenkort leiden tot verdere bundeling, stimulering
en ondersteuning van de activiteiten op dit gebied.
De omstandigheid dat de uitgave van J.C. Bloems gedichten intussen is
verschenen, en dat bovendien de delen 3 en 4 van de Leopold-editie onder
meer een omstandige uiteenzetting over de editietechniek zullen bevatten,
maakt het overbodig hier nog nader in te gaan op de doelstelling van
historisch-kritische uitgaven in het algemeen. In de hierna volgende
`Verantwoording' zal men een gedetailleerd exposé aantreffen over de samenstelling,
de techniek en de hantering van deze editie.
Om de materiaalverzameling, de uitwerking en concretisering van de opzet,
en de realisering van het werk tot een goed einde te brengen, hebben de
editeurs weer een beroep mogen doen op talrijke personen en instellingen.
In de allereerste plaats moeten genoemd worden de erven van de dichter, die
in de persoon van diens naamgenoot Dr. J.H. Leopold op de meest royale en
onbekrompen wijze toestemming gaven om te beschikken over de handschriftelijke
nalatenschap en over vele belangrijke boeken, afkomstig uit het
bezit van de auteur. Ook Prof. Dr. G. Stuiveling en Drs. J.B.W. Polak
gaven de gelegenheid manuscripten en brieven uit hun collectie te
raadplegen, terwijl Drs. A.P. Vetburg bereid bleek bescheiden die zich onder
zijn berusting bevonden, af te staan. Jhr. Dr. D.F.W. van Lennep, die
Leopold goed gekend heeft, stelde twee bijzonder belangrijke uitgaven,
destijds door de dichter geschonken aan zijn zuster Henriette van Lennep, ter
beschikking, en verschafte bovendien onwaardeerlijke informatie.
De hulp en bijstand van het Nederlands Letterkundig Museum en
Documentatiecentrum is in tal van opzichten van essentiële betekenis
geweest. In het bijzonder de oud-hoofdconservator, Prof. Dr. G. Borgets,
zijn opvolger, Drs. A. Korteweg, en de conservator Dr. H.G.M. Prick,
hebben zich zeer veel moeite getroost.
Uiteraard werd onmisbare medewerking verleend door een aantal
bibliotheken, met name door de Gemeentebibliotheek van Rotterdam, waar
een groot deel van Leopolds bibliotheek berust, door de Koninklijke
Bibliotheek te 's-Gravenhage, de Universiteitsbibliotheken van Utrecht en
Leiden, het Museum Meermanno-Westreenianum, dat de nalatenschap van
Mr. J.F. van Royen beheert, en door de Muziekuitgeverij en -bibliotheek
Donemus te Amsterdam.
Drs. G.J. Dorleijn heeft de editeurs laten profiteren van zijn grote
vertrouwdheid met Leopolds handschriften, en naar vanzelf spreekt verstrekte
de Begeleidingscommissie belangrijke adviezen. Haar voorzitter, Prof. Dr. W.
Blok, verleende daarenboven hulp bij de correctie van de proeven.
De heer F. Bos van de afdeling Edita der K.N.A.W. heeft ook van deze
Leopold-editie de typografische vormgeving verzorgd, die de helderheid en
bruikbaarheid van het werk ten zeerste ten goede is gekomen. Drukkerij
Casparie te Heerhugowaard ten slotte, heeft een voortreffelijke prestatie
geleverd, waardoor de bedoelingen van editeurs en vormgever volledig tot
hun recht gekomen zijn.

VII
Verantwoording
INLEIDING
Deze historisch-kritische editie bevat alle gedichten van J.H. Leopold
(11 mei 1865- 21 juni 1925) die tijdens zijn leven in druk zijn verschenen.
In volgende delen van de reeks Monumenta Literaria Neerlandica
zullen gedichten uit de nalatenschap van de dichter worden opgenomen.
Door deze opzet wordt een strikte scheiding aangebracht tussen het
gepubliceerde deel van Leopolds poëtisch oeuvre en zijn literaire nalatenschap.
l De rechtvaardiging hiervan ligt niet alleen in de omvang van die
nalatenschap, maar vooral ook in haar bijzondere aard. Zo is er van slechts
een klein aantal nagelaten gedichten een min of meer "definitieve" versie
voorhanden. z De graad van voltooidheid van de overige teksten is zeer
verschillend: in verscheidene gevallen is er nog nauwelijks sprake van een
gedicht. Deze, en andere, problemen betekenen dat de nalatenschap van
Leopold een principieel andere wijze van editeren vereist dan het tijdens
zijn leven gepubliceerde deel van zijn wetk.3
Het wetenschappelijk onderzoek met betrekking tot Leopolds poëzie heeft
zich tot nu toe noodzakelijkerwijs gebaseerd op de in 1951/52 verschenen
uitgave van het Verzameld werk die, zoals bekend, verzorgd is door P.N.
van Eyck met medewerking van J.B.W. Polak. 4 Ook als we ons beperken tot
de tijdens het leven van Leopold gepubliceerde gedichten, moet worden
vastgesteld dat de wijze waarop deze verzen in die editie zijn afgedrukt, in
verschillende opzichten voor kritiek vatbaar is. De oorzaak hiervan is vooral
gelegen in de tekstkeuze die Van Eyck heeft gemaakt. Hij heeft namelijk,
1 Ee n dergelijke e t e li k esc
h e i din
gis s ook aangebracht in de e leesuitgavevan Leo Leopold of s Verzamelde
die deze op P de historisch-kritische e ^s
uitgave g is gebaseerd. g
.
z Waar wee l eendergelijke e v ersie voorhan den is doet zich verscheidene s maien a e hetprobleem e
voor dat Leopold P de definitieve volgorde g van die gedichten g (nog) g niet heeft bepaald. P Dit is
b.v. het e geval g bbij
l de tweede reeks Omar Khayyam-kwatrijnen. YY l Vgl.J.H.Leopold: g P Kwatrijnen >
van a Omar oma Khayyam; Kh a a v voorafgegaan r e n doord een ee bbeschouwing w over de Perzische rx ed dichter. ,it U -
gegeven e even en voorzien van de door Leopold P ggebruikte
bronnen door A.L. Sótemann en
H.T.M. van Vliet. Amsterdam, 1 981. p. P 81.
3 Vgl. l; ^ A ..Ste L o mane• O het voetspoor van de dichter; De ontstaansgeschiedenis van .H.
Leopoldss Naast ons, naast ons, achter het riet'. Amsterdam, 1 980.
4 J.H. H.Leopold: Verna Verzameld wek werk. E d . P .N. N an Eyck Y en J.B.W.Polak]. W ak Dl. I: .Verte Verzen;
Fragmenten. D. 1 II: Verzen; Ve Drama; a Proza. x [Mettoelichting,aantekenin en en een ee
bb flor i g ie. Rotte r dam ^vervolg
Amsterdam],o 1951/52. 2 dln. In het vervol dt w a t nat e ez ed itie
kortwegEyck
kortroe verwezen met:editie-Van et. E ck.
Zo Zoals m n e weet , hhad Van an E Yg
ck al eerder ee een uitgave e eeeV
rot v z van d vaLeopolds Verzamelde l
verzen. Dezeverscheen e1935 in 1 93 Wbi'
bij W.L. en J. Brusse te Rotterdam.

VIII
naar onze mening ten onrechte, voor de tekst van Cheops, het "bloemen"-
Albumblad en Oostersch II de voorkeur gegeven aan de handschriftversie
boven de gedrukte.' Dit heeft er ten aanzien van het Albumblad mede toe
geleid dat dit vers ná Oostersch II is geplaatst, en werd opgenomen in het
`Tweede deel' van Verzen; Fragmenten (= Verzameld werk I) te zamen met
de rest van de dichterlijke nalatenschap. Daarmee handelde de editeur
tegen de bedoelingen van de dichter, voorzover die uit de beschikbare
gegevens kunnen worden afgeleid. Bovendien blijkt op verscheidene
plaatsen in de editie-Van Eyck dat de overgeleverde tekstbronnen niet
kritisch genoeg zijn onderzocht, als gevolg waarvan een niet onaanzienlijke
hoeveelheid ongerechtigheden is blijven staan.
Gezien het belang van Leopolds poëzie en gezien de omvang van het overgeleverde
materiaal is het wenselijk dat er naast een zo betrouwbaar
mogelijke tekst een volledige documentatie van en over dit werk
beschikbaar is. Daarom hebben wij in deze uitgave al het overgeleverde
materiaal dat betrekking heeft op Leopolds gepubliceerde verzen, bijeengebracht.
Het zal als basis kunnen dienen voor nader wetenschappelijk
onderzoek van Leopolds poëzie.
De uitgave bestaat uit twee delen. Het eerste deel, het zgn. tekstdeel, bevat
de gedichten; het tweede deel, het zgn. apparaatdeel, bevat het apparaat
en de commentaar bij de gedichten van deel I. In het hiernavolgende zal
verantwoording worden afgelegd omtrent het in deze twee delen
opgenomen materiaal en omtrent de wijze waarop het gepresenteerd is.
DEEL I
1. Welke gedichten
Het tekstdeel bevat alle gedichten die Leopold tijdens zijn leven heeft
gepubliceerd. Dit zijn: de gedichten uit de bundels Verzen en Oostersch,
en de afzonderlijk verschenen verzen Cheops en Albumblad. Verder zijn in
een bijlage vijf teksten opgenomen die weliswaar tijdens het leven van de
dichter zijn gepubliceerd, maar die door de bijzondere aard van de uitgaven
waarin ze voorkomen, niet bij het overige werk horen en daarbij dus ook
niet kunnen worden ondergebracht. Het gaat hier om de Twee amoreuse
liedeken.r die in 1889 in de vorm van een muziekuitgave verschenen 6 en om
de vertaling van twee fragmenten uit Lucretius' De rerum natura en één uit
S Va nEyck Y heeft h f weliswaar li rGids-versie ook de van a Album A bblad
afgedrukt, g ^ maar zij J is
dui eli k als ee soort va vantoegift eg In 'Aantekeningen' det wordt opgemerkt o emerk datt
het handschrift is g gevolgd. s e vo gd. VVgl.editie-Van g E Eyck, ck d. dl. I, ,p . 1 6 S-
18 7 , dl. ,p .661-663 661-663.
6 H •Leopold: Twee aamoreuse
lredekens. Muziek e [voor zang g en klavier van C.H. Coster.
Mijn l vriend Arnold Spoel P 1 opgedragen. Pg o edra ge. Zut Zutphen, p , Thieme's Boek- en Muziekhandel, , 188 9 .

IX
het epyllion Cl. 77. die alle drie zijn gepubliceerd in de door Leopold samengestelde
bloemlezing Uit den tuin van Epicurus.7
Van drie gedichten komen in het tekstdeel twee versies voor. Van de
gedichten [43], Albumblad (: `Waar in de ondoorschenen lagen'), en [54],
Kinderpartij, hebben we na de laatste tijdens Leopolds leven gepubliceerde
tekst ook een vroegere handschriftversie in haar geheel afgedrukt omdat de
verschillen tussen die versies zo talrijk en gecompliceerd zijn dat ze niet in
een variantenapparaat ondergebracht kunnen worden. Het derde gedicht is
het "bloemen"-Albumblad. Na de publikatie van dit vers in 1922 is
Leopold tot aan zijn dood bezig geweest met een ingrijpend bewerkingsproces
dat niet tot afronding is gekomen. De tweede afgedrukte versie van
Albumblad geeft daarom het resultaat van de bewerking zoals dat bestond
op het moment van Leopolds overlijden. Zij is afgeleid uit de beschikbare
handschriften.
Het feit dat de bewerking onvoltooid is gebleven brengt met zich mee dat
er open plaatsen, open varianten en losse notities in de afgedrukte tekst
voorkomen. De open plaatsen zijn uiteraard weergegeven door bepaalde
hoeveelheden wit; de open varianten staan tussen accolades: op die plaatsen
is dus meer dan één lezing mogelijk; de dichter had nog geen definitieve
keuze gemaakt. De losse notities worden voorafgegaan door een verticaal
haakje: overzaden. Ze zijn alleen in het gedicht zelf opgenomen als het
volstrekt duidelijk is op welke plaats Leopold ze had willen verwerken. Als
het niet was uit te maken waar ze precies thuishoren, zijn ze in de marge
gezet op een overeenkomstige plaats als die waar Leopold ze in zijn schrift
heeft genoteerd. De woorden die de dichter heeft onderstreept omdat hij ze
blijkbaar als een goede vondst beschouwde, zijn hier cursief gezet.8
2. Tekstkeuze
Ofschoon een progressieve presentatie van de tekstontwikkeling in de regel
de voorkeur verdient, is deze uitgave niet gebaseerd op de eerste
gepubliceerde versie die een zodanige presentatie mogelijk had gemaakt.
De reden hiervoor is de slechts relatieve betrouwbaarheid van de eerste
gepubliceerde versies van een gedeelte van Leopolds gedichten, n.l. de
Nieuwe gids-publikaties. Het staat b.v. vast dat de publikatie van de `Zes
Christus-verzen' in De nieuwe gids door Kloos is verzorgd: Leopold heeft
geen proeven ontvangen omdat de redactie bij de voorbereiding van het
betreffende nummer in tijdnood was geraakt. Het valt aan te nemen dat
een dergelijke gang van zaken zich niet tot deze ene keer heeft beperkt.
Een groot deel van Leopolds verzen is immers in De nieuwe gids verschenen
gedurende de jaren dat het tijdschrift in een vrijwel permanente crisis
7
.H. Leopold: Uit den en tuin van Epicurus. Rotterdam, W.L. en J. Brusse, ,91910(
2 1920).
^
8 De genese g nvan ese v de bewerking van abAlbumblad
is in haar ggeheel opgenomen pg in het
vaatea ri n n ppar at a bij ^ dit ggedicht;
, zie hierna pp.
111-1 S6.

X
verkeerde. Een zeker voorbehoud ten aanzien van de Nieuwe gidspublikaties
is dus op zijn plaats. In ieder geval zijn ze onvoldoende
betrouwbaar om als basistekst voor deze uitgave te kunnen dienen. Mede
hierom hebben wij als basistekst gekozen de laatste door Leopold
geautoriseerde en tijdens zijn leven gedrukte versie. Dat wil zeggen: de
tweede druk van de bundel Verzen (1920), de uitgave van Cheops in de
bibliofiele reeks De Zilverdistel van P.N. van Eyck en J.F. van Royen
(1916), de Gids-publikatie van Albumblad (1922) en de uitgave van
Oostersch in J.F. van Royens Kunera Pers-editie (1924). Hetzelfde uitgangspunt
geldt ook voor de in de bijlage opgenomen teksten; er is dus gebruik
gemaakt van de tweede druk van Uit den tuin van Epicurus (1920).
In de nalatenschap van Leopold bevinden zich o.a. zes vrijwel identieke
(school)schriften waarin de dichter gedichten heeft geschreven die hij van
plan was in zijn tweede bundel op te nemen. Het eerste schrift bevat de
uitgeschreven tekst van Cheops en een belangrijk deel van de bewerking
van Albumblad. Deze handschriftversies dateren van ná de publikatie van
deze gedichten. Daarom heeft Van Eyck voor die versies gekozen. Dit
bracht echter het nadeel met zich mee dat van Albumblad een nog lang
niet voltooide versie moest worden afgedrukt, terwijl een wel voltooide,
oudere versie voorhanden was. Bovendien bevat de tekst van Cheops in het
schrift open varianten, die overigens door Van Eyck zijn weggelaten.
Daarbij komt dat het van groot belang is aan een eenmaal gemaakte tekstkeuze
zo consequent mogelijk vast te houden. Dit betekent voor deze
uitgave dat wij - in tegenstelling tot Van Eyck - ten aanzien van Cheops
en Albumblad niet van ons uitgangspunt zijn afgeweken. De afwijkingen in
de handschriftversie van Cheops en de bewerking van Albumblad zijn dus
in het variantenapparaat ondergebracht. Om de hanteerbaarheid van het
apparaat van Albumblad te vergroten, is ook het meest "definitieve", maar
nog onvoltooide, resultaat van de bewerking van dit vers in het tekstdeel
opgenomen.
Het tweede (school)schrift in de nalatenschap bevat, op één na, de verzen
die in de bundel Oostersch zijn gepubliceerd. Omdat het handschrift van
Cheops en de bewerking van Albumblad duidelijk dateren van na de
publikatie, zijn de erven-Leopold en Van Eyck ervan uitgegaan dat ook het
schrift met de Oostersch-gedichten door Leopold is samengesteld na de
publikatie van de bundel in 1924. Vandaar dat zij zich voor hun Leopolduitgaven
op dat schrift hebben gebaseerd. 9 De veronderstelling van de
erven-Leopold en van Van Eyck is echter onjuist. Het schrift heeft
ongetwijfeld als kopij voor de bundel gediend; in ieder geval dateert het
9 Naar de heerPolak ee J.B.W. .B,W, meedeelt, a s isde keu keuze e van a VVan
Eyck Y voor de tekst van het
sct hr^f m de ingegeveney
door de controverse Van Va R o n— e Van Eyck. y De laatste ts wilde per p se
dat zijn l uitgave 1 van ^ofte
r sc hdu duidelijk delY^ zou u verschillen van de door Van Royen verzorgd g e
bundel. Zie e voor vo die controverse p. p 212-213.

van vóór de uitgave van Oostersch in boekvorm. Hiervoor zijn verscheidene
aanwijzingen:
a. De bundel Oostersch opent met het mottogedicht `0 brug, hoog
omgebogen, wie betraden' . Van Eyck merkt op dat dit motto door Leopold
in het schrift is geschrapt. 10 Dit is echter niet het geval. Oorspronkelijk had
Leopold in het schrift twee andere inleidende verzen geschreven. Vóór het
inzenden van de kopij heeft hij ze met blauw kleurpotlood geschrapt en
met datzelfde potlood de bladen van het schrift genummerd, waarbij het
blad met de geschrapte verzen uiteraard ongenummerd is gebleven.
Vervolgens heeft de dichter op 27 augustus 1921 het vers `O brug, hoog
omgebogen, wie betraden' op een apart blaadje aan Van Royen gestuurd
als een mogelijk motto voor de bundel. Dit kon Van Eyck niet weten
omdat hij niet beschikte over de collectie brieven van Leopold aan Van
Royen.
b. Leopold heeft in het schrift enkele correcties aangebracht. De bundel
Oostersch geeft zonder uitzondering op die plaatsen de gecorrigeerde
lezing. Het belangrijkste tekstuele verschil tussen het schrift en de bundel
komt voor in r. 3 van het gedicht `Ik zag met pronk en kostbaarheden' (in
deze uitgave gedicht [110]): het schrift geeft quoraan, in Oostersch staat op
die plaats qoraan. De laatste lezing is expliciet door Leopold goedgekeurd,
zoals blijkt uit een briefkaart aan Van Royen van 25 november 1921. Een
dergelijke briefkaart was uiteraard overbodig geweest als de kopij, i.e. het
schrift, niet een andere lezing had.
c. Het gedicht `Ik zag met pronk en kostbaarheden' staat in het schrift vóór
de reeks `Soefisch'-kwatrijnen. Door middel van de nummering van de
bladen van het schrift heeft de dichter aangegeven dat het vers moest
komen na `O nachtegaal, die roept en jubelt uit' ; op die plaats staat het
ook in de bundel. Het mag onwaarschijnlijk genoemd worden dat Leopold
de gedichten van Oostersch na de publikatie in een schrift heeft
opgeschreven, daarbij het gedicht `Ik zag met pronk en kostbaarheden' op
een andere plaats zette en vervolgens via de nummering van de bladen het
weer naar de oorspronkelijke plaats verwees.
d. Behalve de brief die Leopold op 16 augustus 1921 met de kopij van
Oostersch mee heeft gestuurd, is ook de enveloppe van die zending
bewaard gebleven. De afmetingen daarvan zijn zodanig dat het schrift er
precies in past.
e. De toelichting op de kopij die Leopold in een brief van 27 augustus
1921 aan Van Royen heeft gegeven, kan voor de laatste alleen maar
begrijpelijk geweest zijn, als hij het schrift in handen had.
Gezien het voorgaande lijkt het ons zeker dat het schrift dateert van vóór
de bundel Oostersch en gediend heeft als kopij voor Van Royen. Gegeven
lo Zie editie-Van Eyck, dl. II, p. 661.

XII
de door ons gemaakte tekstkeuze had het trouwens voor de opzet van het
tekstdeel van deze uitgave geen verschil gemaakt als de ontstaansvolgorde
van schrift en bundel anders was geweest.
3. Volgorde
Leopold heeft, voorzover we dat kunnen nagaan, de afdelingen in de door
hem zelf verzorgde bundel Verzen chronologisch geordend. Die chronologie
is gebaseerd op het tijdstip van de publikatie in De nieuwe gids. We
moeten aannemen dat de chronologie ook de plaats heeft bepaald van de
niet in De nieuwe gids voorgepubliceerde gedichten waarmee de dichter
zijn bundel heeft uitgebreid. Overigens is het hoogst onwaarschijnlijk dat
de verzen binnen de afdelingen van Verzen ook chronologisch, naar het
tijdstip van ontstaan of van voltooiing, zijn gerangschikt. Integendeel, het
lijkt erop dat er in vrijwel alle gevallen sprake is van een thematische,
inhoudelijke ordening. Een dergelijke ordening b.v. ligt duidelijk ten
grondslag aan de reeks `Uit de Rubaijat' . En het is wel uitgesloten dat de
volgorde waarin de kwatrijnen gepubliceerd zijn, ook gelijk is aan die
waarin ze zijn ontstaan of voltooid. De eerder genoemde verplaatsing van
het gedicht `Ik zag met pronk en kostbaarheden' in het schrift van
Oostersch wijst er eveneens op dat andere overwegingen dan het criterium
van de strikte chronologie bij de interne rangschikking een rol hebben
gespeeld. Dit blijkt nog duidelijker uit Leopolds nalatenschap. Zo zijn de
verzen van de tweede reeks Omar Khayyam-kwatrijnen overgeleverd op vier
stroken, waarop ze in een bepaalde volgorde voorkomen. Vervolgens heeft
de dichter ze in een van de schriften overgeschreven in een afwijkende
volgorde. Maar ook deze rangschikking bevredigde Leopold blijkbaar niet,
want hij is naderhand begonnen met behulp van een nummering de
ordening van de kwatrijnen te veranderen. De nummering werd nog tot
driemaal toe veranderd, voordat ze uiteindelijk geheel werd geschrapt. Dit
versterkt het vermoeden dat ook de volgorde binnen de afdelingen van
Verzen niet noodzakelijkerwijs beantwoordt aan de chronologie van
ontstaan of voltooiing.
Het spreekt vanzelf dat in deze uitgave geen wijziging in de ordening van
de bundel Verzen is aangebracht. Voor de rangschikking van de overige
gedichten hebben we het door Leopold in Verzen gehanteerde principe
gevolgd; dat wil dus zeggen dat het tijdstip van publikatie als uitgangspunt
is genomen. Dit betekent dat na Verzen (1914) de gedichten Cheops (1916)
en Albumblad (1922) en ten slotte de bundel Oostersch (1924) volgen.
Deze ordening is in overeenstemming met Leopolds wil, want zoals reeds is
opgemerkt, bevat het eerste schrift Cheops, gevolgd door Albumblad, en in
het tweede schrift staat Oostersch.
De bijlage bevat verzen die een aparte status hebben en die daarom ook
niet tussen de andere gedichten geplaatst konden worden. Binnen de
bijlage zijn ze wel naar tijdstip van publikatie geordend.

XIII
Elk gedicht is voorzien van een nummer dat correspondeert met dat van het
apparaat en de commentaar bij het desbetreffende gedicht in deel II. Om
raadpleging van het apparaat te vergemakkelijken zijn verder de versregels
per gedicht genummerd in veelvouden van vijf. Daarbij zijn verzen die in
twee gedeelten over twee regels zijn verdeeld, als één geteld.
4. Afwijkingen van de basistekst
Bij de samenstelling van het tekstdeel waren wij genoodzaakt op tal van
punten af te wijken van de publikaties die als basistekst hebben gediend.
Het eerste deel van deze uitgave bevat dus geen ongewijzigde herdruk van
die publikaties. Hieronder volgen alle wijzigingen die werden aangebracht.
a. Verzen
In de eerste druk van Verzen wordt het begin van elk gedicht —behalve
dat van de Omar Khayyam-kwatrijnen —gemarkeerd door een initiaal.
Daardoor is het, ook als de bladzijde is volgelopen, voor de lezer volkomen
duidelijk waar een nieuw gedicht begint. In de tweede druk daarentegen
beginnen de gedichten met een kapitaal die zich in niets onderscheidt van
de hoofdletters die aan het begin van een nieuwe zin voorkomen. Dit heeft
tot gevolg dat men op verscheidene plaatsen niet onmiddellijk kan zien of
de tekst op de volgende bladzijde een voortzetting van het gedicht is of het
begin van een nieuw vers. Om verwarring op dit punt uit te sluiten is in de
leesuitgave van Leopolds Verzamelde verzen in de regel het eerste woord
van de gedichten in klein-kapitaal gezet. Wij hebben overwogen of een
dergelijke opzet ook in deze editie moest worden toegepast. Maar omdat
hier alle gedichten zijn voorzien van een nummer, waardoor het duidelijk is
waar een nieuw vers begint, leek het ons onnodig een extra markering op
dit punt aan te brengen.
Ten aanzien van de afdelingstitels is wel op één plaats afgeweken van de
bundel Verzen. De eerste druk bevat merkwaardig genoeg geen inhoudsopgave.
Pas bij de tweede druk werd die toegevoegd. Bij het ontwerpen
van deze `Inhoud' deed zich een probleem voor dat uiteindelijk niet
bevredigend is opgelost. De niet eerder gepubliceerde gedichten die
Leopold bij de bundeling van zijn verzen in 1913 invoegde tussen de
afdelingen `Morgen' en `Voor 5 December' , hebben geen echte afdelingstitel.
Uit de bundel blijkt dat de titel `Albumblad' als zodanig fungeert.
Maar deze heeft in feite alleen betrekking op het eerste gedicht van de
groep: `Waar in de ondoorschenen lagen' (met het motto Herinnering,
gedicht [43]). Als men nu de inhoudsopgave van de tweede druk raadpleegt,
vindt men daar `Albumblad' als titel van een afdeling die uit één
gedicht bestaat, en vervolgens een afdeling `Rondels' die zes gedichten
omvat, waarvan er echter drie geen rondelen zijn. Zowel de aanduiding
van de afdeling in de bundel zelf als die in de inhoudsopgave is onjuist,
en bovendien spreken ze elkaar tegen. Er bleef ons daarom geen andere

XIV
mogelijkheid over dan zelf een afdelingstitel in te voeren om de
onduidelijkheid op dit punt op te heffen. Wij hebben vanzelfsprekend
gekozen voor de meest neutrale betiteling die denkbaar is: `Albumblad en
zes andere gedichten' .
Ook met betrekking tot de witregels is met de tweede druk de onduidelijkheid
toegenomen. Op enkele plaatsen zijn in de eerste druk de witregels
niet te onderscheiden omdat ze samenvallen met het einde van de bladzijde.
Aangezien deze eerste uitgave als kopij voor de herdruk heeft
gediend, is het niet verwonderlijk dat enkele ervan in de tweede druk zijn
weggevallen. Bovendien zijn daar op een aantal plaatsen weer andere witregels
met het einde van de bladzijde samengevallen. Wij hebben door
middel van een nauwkeurige vergelijking van de eerste en de tweede druk
met de publikaties van de gedichten in De nieuwe gids vastgesteld waar
oorspronkelijk witregels voorkomen en deze, voorzover nodig, opnieuw aangebracht.
Ten slotte zijn de punten achter de titels in het tekstdeel weggelaten. Het
gaat hier om een typografische conventie die vroeger algemeen werd toegepast.
Daarentegen zijn alle inspringingen in de gedichten ongewijzigd
overgenomen. Zij berusten op een beslissing van de dichter, die geëerbiedigd
dient te worden.
b. Cheops
De titelregel in gekleurde initialen en de slotformule (`Explicit Cheops') die
Van Eyck en Van Royen in de door hen verzorgde Zilverdistel-uitgave van
Cheops respectievelijk boven en onder het gedicht hebben toegevoegd, zijn
hier weggelaten. Dit geldt niet voor het motto, want dat is van Leopold zelf
afkomstig. Het is overigens wel op dezelfde manier behandeld als de andere
motto's in deze editie, d.w.z. dat het cursief en niet in kapitaal is gezet.
Verder heeft Van Royen ter onderscheiding van de verschillende delen van
Cheops gebruik gemaakt van gekleurde initialen aan het begin van die
delen. In de Zilverdistel-uitgave komen dus geen witregels voor. Daarnaast
zijn er twee alinea-tekens, om aan te geven dat ook op die plaatsen een
nieuw onderdeel begint. Deze puur typografische beslissingen van Van
Royen hebben wij niet gevolgd. Op plaatsen waar een gekleurde initiaal
voorkwam, is een regel wit toegevoegd en begint het eerste woord na die
regel met een hoofdletter. Op plaatsen waar de alinea-tekens voorkomen, is
de tweede helft van de versregel op de volgende regel gezet. Al deze
veranderingen zijn in overeenstemming met de tijdschriftpublikatie van
Cheops, die als kopij voor de Zilverdistel-uitgave heeft gediend.
c. Albumblad
Van de tijdschriftpublikatie van Albumblad zijn de punt achter en de
streep onder de titel, en, uiteraard, de auteursnaam onder het gedicht niet
overgenomen. Voor een nadere toelichting op de handschriftversie van dit

XV
gedicht, die eveneens in het tekstdeel is afgedrukt, zij hier verwezen naar
het apparaat bij dit vers."
d. Oostersch
Ook ten aanzien van Oostersch zijn de typografische beslissingen van Van
Royen niet gevolgd. Zo beginnen de gedichten niet met een (gekleurde)
initiaal, maar, zoals overal elders, met een kapitaal. Verder zijn de verzen
niet achter elkaar afgedrukt maar, met uitzondering van de gedichten
[99]—[100], [102]—[103], [106]—[109], en de `Soefisch'-kwatrijnen, elk op
een afzonderlijke bladzijde. In dit opzicht volgen wij de opzet van
Oostersch zoals die door Leopold in zijn schrift is gerealiseerd, en door hem
nader is toegelicht in een brief aan Van Royen van 27 augustus 1921. De
tekst van deze brief is in het apparaatdeel in zijn geheel geciteerd.
Het motto-kwatrijn van `Soefisch' is, in navolging van het schrift in
Leopolds nalatenschap, op dezelfde plaats gezet als dat van de reeks `Uit de
Rubaijat' in de bundel Verzen. Deze beide kwatrijnen zijn, net als de
andere motto's, cursief gezet. Dit is ook gebeurd met het inleidende
gedicht `O brug, hoog omgebogen, wie betraden' dat als motto van de hele
bundel Oostersch is te beschouwen. Daarnaast zijn de `Soefisch'-kwatrijnen
en de `Saadi'-gedichten ([106]—[109]) met romeinse i.p.v. met arabische
cijfers genummerd. Zodoende is een uniforme nummering van gedichten in
de hele uitgave bereikt.
Op één punt hebben we noch het schrift noch de bundel Oostersch
gevolgd. Merkwaardig genoeg beginnen namelijk in die twee bronnen alle
regels van kwatrijn XVI (gedicht [130]) met een hoofdletter, terwijl bij de
overige kwatrijnen van `Soefisch' consequent alleen de eerste regel met een
hoofdletter begint. De reden voor die afwijking bij kwatrijn XVI is volstrekt
duister. Het lijkt echter niet waarschijnlijk dat Leopold hiermee een speciale
bedoeling heeft gehad, te minder daar de afwijking niet voorkomt in een
ouder, bewaard gebleven handschrift van `Soefisch'. Daarom zijn drie van
de vier hoofdletters vervallen.
Ten slotte zijn de door Van Royen toegevoegde titel Oostersch boven het
eerste gedicht en het woord Einde onder het laatste vers van de bundel
weggelaten.
e. Zetfouten
Evidente zetfouten in de basistekst zijn, al dan niet op grond van eerdere
publikaties van het gedicht, verbeterd. In de noten bij het desbetreffende
gedicht wordt dit verantwoord. Over de vraag of men te maken heeft met
een zetfout of met een juiste lezing, kan een enkele maal misschien
onzekerheid bestaan, in verreweg de meeste gevallen is het duidelijk omdat
"Zie p. 117-120.

XVI
aan een bepaald gedeelte van de tekst geen enkele betekenis kan worden
gegeven.
5. Spelling
De teksten zijn niet aangepast aan de thans gangbare orthografie, maar
afgedrukt in de door Leopold gebruikte spelling. Van Eyck heeft er terecht
op gewezen dat de dichter in onzekerheid verkeerde ten aanzien van de
spelling van verscheidene woorden. 12 En Boutens heeft reeds in zijn uitgave
van Leopolds verzen diverse spelfouten die in de Nieuwe gids-publikaties
voorkwamen, verbeterd. Leopold heeft al die verbeteringen in zijn eigen
bundel overgenomen. Desondanks zijn er nog talrijke spelfouten en
inconsequenties op dit punt blijven staan. Daarom hebben we alle teksten
aan de hand van de Woordenlijst voor de spelling der Nederlandsche taal
van De Vries en Te Winkel gecontroleerd en, waar nodig, correcties
aangebracht.
De dichter heeft ook vele malen gezondigd tegen de traditionele geslachtsregels
van De Vries en Te Winkel: er zijn talrijke plaatsen in de gedichten
te vinden waar ten onrechte een buigings-n voorkomt of juist ontbreekt.
Wij hebben dit onveranderd gelaten: correctie hiervan zou een te grote
ingreep geweest zijn. Bovendien weet men bij dichters nooit zeker of niet
overwegingen van eufonische aard bij het al dan niet gebruiken van de
buigings-n een rol hebben gespeeld. '3
Verder hebben we de spelling van de woorden sinds als sints en te zamen
als tesamen overal gehandhaafd. Deze schrijfwijze, die Leopold vrijwel
consequent toepaste, was vroeger niet ongewoon en kan niet als spelfout
worden aangemerkt. Ten slotte is hiervóór al opgemerkt dat de eigenaardige
spelling van het woord koran in r. 3 van gedicht [110] als qoraan door
Leopold uitdrukkelijk is geautoriseerd. Het is daarom ongewijzigd overgenomen.
Hieronder volgt een opgave van alle correcties die in het tekstdeel — dus
niet in het variantenapparaat in deel II — zijn aangebracht. Na het
nummer van het gedicht en van de regel volgt eerst de oorspronkelijke en
daarna de gecorrigeerde lezing.
[3] 5 het zelfde — hetzelfde
[4] 2 blij blij zijn zijn — blijzijn blijzijn
[5] 22 binneneto g en g — binnen g eto gen
[6] 27 7 heen zijn — heenzijn
28alleen zijn zijn — alleenzijn alleenzij
Ze Zie editie-Van Eyck, E ck dl. dl II ,p. 6S7 —. 6 S8
13Wa Wij l onderschrijven l niet zonder meer Van Eycks Y stelling de
g dat de klankwaarde v n
bui gg in s -n voor Leopold p "blijkbaar l vrijwel nihil was". (Editie-Van Eyck, Y , dl. . II II, p. p 658).

XVII
[8] 5 lelieën — lelien
[11] 2 dicht i h h ge " oue n — icht houên ge
[19] 10 opeens p — op peens
20 lovere p — poovere p
30 2 w e s t ew in — d wes westenwind
6 eenede zelfde 1 — eeenzelfde e ede lf
38 9 noo — noó
39
45 S te huis — tehuis
124 noo — noó
128 te samen — tesamen
13 3 bijeen edoken gedoken— bijeen l ggedoken
[40] 15S glorieën — gloriën g
41 2 S voorover gehangen— voorovergehangen
4 3 9 saamgehouën m ghouën — saam gehouên
31 gudsende d nd — gutsende
4 3a 9 saamgehouën g — saam gehouên
[48] 8 34 3 tralieën — traliën
44 caroussel — carrousel
85 S te loor gehangen g g — teloor gehan gen
[50] 6 aandachteven g — aandacht aandachtgeve even
27toewiessen
— toewiesen
58 mijzelf 1 ze — mij
zelf elf
[52} 8 ten toon gespreid gp — tentoongespreid gp es
28 8 ter nauwernood — ternauwernood
72 vaneen vlijde vlijde— vaneenvlijde l
77 terzij 1 — ter zij
101 0 teboven — te boven
112 rond odeed ggewend rondgewend —ron g wnd
114 terecht — terecht-
172 7 voor goed g — voorgoed g
178 d send
— gutsend
216 weg g nam — wegnam g
28s 1 stil liggen gg — stilliggen gg
S3 22 ziek zijn 1 — ziekzijn l
S4 79 zouen — zouên
133 33 bijeen behooren — bijeenbehooren
bijeenbehoore
verder wegzijn — verderwe gl zij n
S4a 7 zouen 7 — zouên
85 S bizondere — bijzondere bijzo nder
38 langs g gegleden gg — lan ggg s e leden
169 9 ten toon gespreid gp — tentoongespreid
SS 7 aandacht schenken — aandachtschenken
57 10 tesamen schiet — tesamenschiet
25 S omhoog g gerezen g — omhooggerezen gg
S 9 12 tegen g houden — tegenhouden
g
60 17 7 stil liggend gg — stilliggend gg
61 4 van waar — vanwaar
11 open p breken — openbreken p
14 te samen voerde — tesamenvoerde

XVIII
6 3 19 9 waar boven uit — w aa rbov enuit [68] 2 bij wijlen — bijwijlen b 1 l e
69 3 teeken' . — teeken.'
77
4racht p ewaad' g . —prachtgewaad.'
3 van waar — vanwaar
4 naar waar — naarwaar
[96] 9 22 terecht gevonden g—
terecht terechtgevonden vonden
45 S bijeen liep p— bijeenliep
1ee ep
62 midden in — middenin dde
91 and'ren — andren d
130 wereld's werld' — werelds wee s
134 3 held'ren — h e ldr en
149 donk're — donkre d e
177 zuiv'ren — zuivren
193 93 somb'ren — som sombre ren
oudevormde g — oud oudgevormde vorm de
205 S zichzelf — zich zelf e
[9 7 ] 1 langs ggg gegaan — langsgegaan
20 terechtgekomen g — terechtgekomen
22 kranka gnde
a — krank krankgaand aan de
vermillioenen — vermiljoenen l
nader traden e—
nadertradenn
45 S krooken — kroken
56 lelieën — leliën
59 op p kwamen — opkwamen p
84rieelen p — riëelen P
93 terzij l gezet g — terzijgezet lg
1I 7verpoozingcel p g — ver poozin gscel
125 S Hier tegen g aan g gelegd g — Hiert eeaa g n n g ee 1gd
14n
S gudsing dsin — gu gutsingg
150 S open p lichten — openlichten P
16 167 alleen". — alleen."
184 wonderbrooze — wonderbroze
247 7 een zelfd' — eenzelfd'
249 9 glad g ggestreken — gladgestreken g g
25 9God's
— Gods
[97a] 1 langs ggg gegaan — langsgegaan
20 terechtgekomen g — terechtgekomen g
22 krankaande g — krank gaande g
24 vermillioenen — vermiljoenen l
33 nader traden — nadertraden
54 onbevangen g zijn l — onbevan enzij g ln
67 7 malieen — maliën
74aardehaar P — paardenhaar
P
79 lelieën — leliën
110 contoer — contour
135 3S terzij l gezet g — terzijgezet lg
1 S O zacht c t gegolfde gg e de — zacht gg gegolfde o lf de
158 tegelmozaiek g — teelmozaïek g

XIX
160 aan één — aanéén
179 ver poozin gce1— v er ^oozin gsc
el
187 7 Hier tegen g aan gelegd g 1— g H i erte g e n aa n g eleg
2218 een e zelfdendne
— eenzelfden ee e
22 gudsing ^ ls — l^ gutsing g
2 38 bee beeindiging indi in — beëindiging
266 66 wondeb r ro o z— e wonderbroz e
37 347 een nz'— zelfd' nzlf' e d
349 4 gladgestreken— g ad
gladgestreken la destreken
360 God's ' — Gods G s
[1011 20 winterwa — winterwá
031
ee een zelfde e de— eenzelfde ee de
4 open pe b breken e — openbreken P
1 OS 32 3 verloren gaan g — verloren verlorengaa aan
110 17God's
— Gods
[113] 3 1 wa — wá
[121] 4zelf
mijzelf — mi' mijz
lf
130 4e
verdorven zijn — v rdorvenzn il
142 1 thuis u eb ggebracht — thuisgebracht g
14 S
1 4 7
4
1
mijzelven l e — mij 1 zelven
Sonnescijn S l sonnescijn l
18 4 3 a n de rm n' a s— andermans a
12 Van waar — Vanwaar
62 belach'lijk l — belachlijk 1
1 S 0 25 S Van waar — Vanwaar
35 Erechth eische
— Erechteïsche
46 6 Giganteisch G ^ — Gi anteïsch g
47 7 in gezet g — ingezet g
DEEL II
Het hoofdbestanddeel van het apparaatdeel wordt gevormd door de
commentaar bij de gedichten, die bestaat uit de onderdelen: overlevering,
datering, bronnen, variantenapparaat en noten. De commentaar bij de
afzonderlijke gedichten wordt per afdeling voorafgegaan door de
commentaar die betrekking heeft op de groep verzen als geheel. Zo zijn er
diverse beschouwingen gewijd aan de `Zes Christus-verzen' . Het zou niet
erg efficiënt zijn dit in een noot bij elk van de zes gedichten te vermelden.
Daarom is dergelijke (en andere) toelichting in de vorm van noten ondergebracht
bij de afdelingstitel. Het is dus nodig, behalve de commentaar bij
een afzonderlijk gedicht, ook die bij de bewuste afdelingstitel te raadplegen.
Verder vindt men in dit deel een beschrijving van de bundels en van hun
ontstaansgeschiedenis, een bibliografisch register van vertalingen, een
bibliografisch register van muziekbewerkingen, en een bibliografie van de
literatuur over Leopold. Een samenvatting van Leopolds poetica komt in
deze uitgave niet voor, omdat uitspraken van de dichter over dit onderwerp

XX
in essays, kritieken of brieven niet bestaan. Er is dus geen versexterne
poetica van Leopold te geven en een presentatie van de versimmanente
poetica zou afbreuk doen aan het karakter van deze editie. Zij zou immers
moeten berusten op een interpretatie van afzonderlijke gedichten en
daardoor onvermijdelijk strijdig zijn met de zo objectief mogelijke
presentatie van het materiaal die in een historisch-kritische editie wordt
nagestreefd.
1. Overlevering
De commentaar bij elk gedicht begint met de vermelding van alle overgeleverde
geschreven tekstbronnen en de drukgeschiedenis van het bewuste
gedicht in chronologische volgorde. Het gaat hierbij uitsluitend om
geautoriseerde bronnen, d.w.z. in de eerste plaats de door Leopold zelf
geschreven versies en verder van de gedrukte alleen die waarvan vaststaat
dat Leopold de kopij heeft geleverd. In het geval van de Nieuwe gidspublikaties
heeft de dichter niet in alle gevallen ook zelf de drukproef
gecorrigeerd. Dit neemt niet weg dat de Nieuwe gids-lezingen wel als bron
zijn gebruikt en, voorzover ze verschillen van de basistekst, in het apparaat
zijn verwerkt.
De opsomming bestaat uit omschrijvingen en titelbeschrijvingen, voorafgegaan
door een bepaald sigle, en afkortingen. Omschrijvingen worden
gegeven van de manuscripten, titelbeschrijvingen van de voorpublikaties, en
afkortingen van de bundelpublikaties. Afgezien van Cheops en Albumblad
is de tekst van de bron die in de opsomming het laatst wordt genoemd, in
zijn geheel afgedrukt in het tekstdeel. De tekst van de andere bronnen is,
voorzover hij verschilt van de laatste, verwerkt in het variantenapparaat.
Om verwijzingen vanuit het apparaat naar deze bronnen te vergemakkelijken,
is bij de vermelding hiervan gebruik gemaakt van siglen en
afkortingen. Ter verduidelijking van een en ander volgt hieronder een
nadere beschrijving van de bronnen.
a. Geschreven bronnen
De geschreven bronnen zijn te verdelen in drie groepen: (eigenhandige)
afzonderlijke net-afschriften, cahiers met (eigenhandige) net-afschriften, en
voltooide dan wel onvoltooide kladversies.
Net-afschriften. Deze bevinden zich vrijwel allemaal in particulier bezit.
Het is daarom niet verwonderlijk dat Van Eyck met betrekking tot de
bundel Verzen heeft opgemerkt: "Op enige kleine stukjes na geen handschrift."
14 Pas in 1958 publiceerde Jalink de zgn. 'Robertson' -handschriften."
Een deel hiervan, de cyclus `Claghen', wordt nu bewaard in het
14 Zie editie-Van Eyck, Y , dl. II, ^Pp.
661.
15 Nieuwe varianten t nv vann e n kele Leopold-gedichten. Leo o d edic t e. n In handschrift' ut uitgegeven i gg en ingeleid g
door rJ.M.Jalink. . Amsterdam, , [1958]. 1 9

X X I
Letterkundig Museum, dat van de andere handschriften uit deze collectie
foto's bezit. De overige net-afschriften zijn manuscripten van gedichten uit
de bundel Oostersch. Eén hiervan werd door Leopold bij wijze van opdracht
in een luxe-exemplaar van Verzen geschreven. Deze bundel bevindt zich
nog in particulier bezit. Dit geldt ook voor een netafschrift van de
`Soeiisch'-kwatrijnen dat bestaat uit vier om elkaar heengevouwen,
ongelinieerde velletjes dun papier die eenzijdig zijn beschreven en in
ongevouwen staat ongeveer 13 x 21 cm meten. Hierbij hoort een velletje
van eenzelfde soort papier dat het gedicht `Duizend en één nacht' bevat;
dit is echter tweezijdig beschreven. Deze afschriften zijn oorspronkelijk het
eigendom geweest van Christiaan George Leopold, een jongere broer van de
dichter.
Een ander manuscript van `Duizend en één nacht' in particulier bezit
maakte vroeger deel uit van Leopolds nalatenschap en hoorde bij een tot
een kleine katern samengevouwen blad dat o. a. voltooide versies van de
gedichten [99] en [100] bevat.
In één geval hebben we onze pogingen om afschriften van verzen van
Leopold te achterhalen moeten opgeven. Het staat vast dat F. Schmidt-
Degener, oudleerling van de dichter, afschriften heeft gekregen. De brieven
van Leopold aan Schmidt-Degener zijn bewaard gebleven; daarbij bevinden
zich echter geen handschriften van verzen.
Cahiers met netafschriften. De nalatenschap van Leopold bestaat uit
cahiers, blocnotes, knipsels, en een zeer groot aantal documenten van
verschillende soort en grootte, met aantekeningen, losse versregels en
gedichten in alle mogelijke stadia van bewerking. Dit alles is in groepjes
verdeeld en in een aantal genummerde (stof)mappen ondergebracht. Toen
de nalatenschap van Leopold ons in handen kwam, bleken enkele mappen
ongenummerd te zijn gebleven. Om de overzichtelijkheid te vergroten
hebben wij die van een nummer voorzien en de groepjes, uiteraard met
behoud van hun interne volgorde, in aparte enveloppen gedaan.
De twee cahiers met netafschriften zijn te vinden in Map I, 1; zij vormen
daarin groep 1 en 2. Zoals eerder is opgemerkt, bevat het eerste schrift het
gedicht Cheops, en het tweede behelst, op één na, alle gedicaten die in
Oostersch zijn gepubliceerd. 16 Beide zijn ongelinieerde (school)schriften met
een slappe, blauwe kaft.
Het eerste schrift telt 20 bladen en heeft een formaat van 16,5 x 20,4 cm.
Op het etiket is door Van Eyck met potlood `S I' geschreven. Behalve
Cheops bevat dit cahier ook een groot deel van de bewerking van Albumblad.
Het tweede schrift is iets groter (16,5 x 21 cm) en telt 2 bladen meer.
Het etiket is ervan afgescheurd en op de plaats daarvan is een strookje wit
papier geplakt met in het handschrift van Leopold de titel Oostersch. De
dichter heeft daar later, in een andere kleur inkt, een II aan toegevoegd.
16 Het ontbrekende vers is '0 brug,hoog g g, omgebogen, wie betraden' dat door Leopold p d 1later
aan Van Royen Y werd toegestuurd. g

XXII
Voltooide en onvoltooide kladversies. Van de in Verzen gepubliceerde
gedichten is een beperkt aantal kladversies overgeleverd. Ze zijn voor het
grootste deel onvoltooid, zodat men eigenlijk beter kan spreken van eerste
ontwerpen. Soortgelijke ontwerpen, die soms slechts enkele regels omvatten,
komen voor in Leopolds schoolcijferboekjes uit de jaren 1893-1896. 17 Dit
zijn in het algemeen kleine boekjes met een zwarte linnen omslag en
ruitjespapier. Ze bevatten, naast de cijfers van de leerlingen, aantekeningen
die verband houden met de school, zoals data van vergaderingen en
vakanties, titelbeschrijvingen van artikelen of boeken op het gebied van de
Klassieken, en Griekse en Latijnse woorden met vertaling. De ontwerpen
van de gedichten staan in de regel achterin. Ze zullen waarschijnlijk op
school, tussen de lessen door, zijn ontstaan. Het is niet onmogelijk dat
Leopold ook thuis in de boekjes heeft gewerkt: van één gedicht bevat een
schoolcijferboekje een voltooide kladversie. Het lijkt echter meer aannemelijk
dat de dichter zijn eerste ontwerpen in de boekjes thuis op losse
velletjes verder heeft uitgewerkt en voltooid.
Verder had Leopold een speciale voorkeur voor het werken op huwelijksaankondigingen
en de daarbij horende enveloppen van, naar we aannemen,
oud-leerlingen. In sommige gevallen moet hij ze jarenlang hebben bewaard
voordat hij er gebruik van maakte. Zo bevindt zich in de nalatenschap zo'n
aankondiging uit 1907, terwijl het daarop voorkomende vers vele jaren later
moet zijn ontstaan. Daarentegen komen er vier kladversies van kwatrijnen
uit de reeks `Uit de Rubaijat' voor op een enveloppe met een poststempel
uit juli 1911. Deze datering ligt dicht in de buurt van het tijdstip van
voltooiing van de gehele reeks kwatrijnen. Het zal duidelijk zijn dat men
uiterst voorzichtig moet zijn bij het trekken van conclusies uit poststempels
van enveloppen of uit dateringen van huwelijksaankondigingen die zich in
Leopolds nalatenschap bevinden.
Zeer belangrijk voor het inzicht in Leopolds manier van werken zijn ook de
drie boekjes die als bron hebben gediend voor de twee reeksen Oosterse
kwatrijnen die in deze editie zijn opgenomen. De dichter heeft namelijk
daarin de vers- en prozavertalingen aangestreept die hem om de een of
andere reden hadden getroffen en bij een groot deel ervan een ontwerp
voor een vertaling geschreven. In verschillende gevallen gaat het om reeds
tamelijk ver uitgewerkte schetsen, op andere plaatsen is de dichter niet
verder gekomen dan het noteren van mogelijke rijmwoorden. In één van de
boekjes zijn de ontwerpen naderhand weer uitgevlakt en daardoor onleesbaar
geworden. De aantekeningen in de twee andere bieden echter genoeg
aanknopingspunten om een idee te krijgen van de wijze waarop Leopold
l
17 Alle A esc h lci oo f eb r oek les uit ^ de e tijd l dat Leopold pold aan het Gymnasium Y m E Erasmianum as in
R o tteda
r mverbondens was,bevinden ^lBij
zich ln n nalatenschap. B^ één een ervan is zelfs ze s het et
potloodje be bewaardgeblevenaa waarmee eede
cijfers l zi zijn l ggenoteerd.
e tee

XXIII
zijn kwatrijnen vertaalde.' S Bovendien zijn er, naast de eerder genoemde
enveloppe, enkele losse blaadjes bewaard gebleven die voltooide kladversies
van kwatrijnen bevatten.
Het grootste deel van het in deze uitgave verwerkte handschriftelijk
materiaal heeft betrekking op het "bloemen"-Albumblad en de gedichten
uit de bundel Oostersch. Van de laatstgenoemde is in enkele gevallen zelfs
meer dan één kladversie overgeleverd, die opeenvolgende stadia van de
genese vertegenwoordigen. Waarschijnlijk omdat Oostersch niet lang voor
Leopolds dood is verschenen en omdat de dichter de verzen had willen
opnemen in zijn tweede bundel, is hij er niet meer toe gekomen het voorwerk
ervan te vernietigen. We moeten tenminste aannemen dat Leopold
gewoon was na voltooiing en na publikatie van gedichten het voorwerk weg
te gooien. Dit zal wel de reden zijn waarom er van Verzen zo weinig
bewaard is gebleven. Enkele uitzonderingen daargelaten, is het wèl aanwezige
materiaal min of meer toevallig overgeleverd: verscheidene netafschriften
had Leopold weggegeven, en de schoolcijferboekjes en de
Oosterse boekjes kwamen uiteraard niet voor vernietiging in aanmerking.
Even verklaarbaar is de omvang van het bewaard gebleven materiaal van
Albumblad: de dichter was nog volop bezig met de bewerking van dit vers.
Het voorwerk van Oostersch bestaat uit losse blaadjes van verschillende soort
en grootte die vaak tot kleine katernen zijn samengevouwen. Bij Albumblad
gaat het behalve om losse velletjes ook om een aantal blocnotes, die
wat hun inhoud betreft in zekere zin vergelijkbaar zijn met de schoolcijferboekjes:
zij bevatten o.a. losse regels of eerste aanzetten, die elders zijn
uitgewerkt.
Bij de beschrijving van de blaadjes en de blocnotes worden in het apparaat
achtereenvolgens vermeld: de vindplaats, d.w.z. in welke map van Leopolds
nalatenschap ze voorkomen, de papiersoort, het watermerk, voorzover
aanwezig, en het formaat. Deze gegevens zijn in de eerste plaats bedoeld
om de gebruikers van de editie in staat te stellen, wanneer zij dat wensen,
de documenten in de nalatenschap terug te vinden.
b. Gedrukte bronnen
Onder `overlevering' wordt ook de drukgeschiedenis van het desbetreffende
gedicht vermeld. Deze is in de meeste gevallen te onderscheiden in de voorpublikatie
en de bundelpublikaties. In het geval van Albumblad is er alleen
een voorpublikatie; een bundelpublikatie is niet meer tot stand gekomen.
Daarentegen zijn de verzen uit Oostersch niet in een tijdschrift voorgepubliceerd.
Het lijkt ons uitgesloten dat er buiten de in deze editie
genoemde voorpublikaties nog andere verzen door Leopold in tijdschriften
of almanakken e.d. zijn gepubliceerd.
18 G. T. Dorleijn l zal in ee een ate laterverschijnen te deel l van n deze Leopold-editie uitgebreid i ^ebreid
ingaan g op p Leopolds p werkwijze s i' bij l d eb bewerking e g van a de ` S ofi e sc h- kwatri '
) nen .

XXIV
Voorpublikatie.r. Leopold heeft een groot deel van zijn verzen voor het eerst
gepubliceerd in De nieuwe gids. Slechts éénmaal heeft hij een bijdrage
geleverd aan De gids. Van de tijdschriften worden achtereenvolgens
gegeven: de titel, het nummer van de jaargang in arabische cijfers; het
deelnummer van de afzonderlijke delen waaruit zo' n jaargang bestaat, in
romeinse cijfers; vervolgens de maand en het jaar van verschijnen en ten
slotte het (de) paginanummer(s). Zoals bekend, is er van De nieuwe gids
een tweede en vervolgens een derde reeks verschenen waarbij men de jaargangen
opnieuw is gaan nummeren. Wij hebben voor de duidelijkheid in
voorkomende gevallen het eigenlijke nummer van de jaargang tussen teksthaken
toegevoegd.
In de nalatenschap van Leopold bevinden zich twee afleveringen van De
nieuwe gids waarin verzen van de dichter voorkomen. Ze zijn in deze uitgave
vermeld omdat Leopold daarin enkele varianten heeft genoteerd.
De privé-drukken die Leopold van `Oinou Nena stalagmon' en van Cheops
heeft laten maken, zou men ook als een soort van voorpublikaties kunnen
beschouwen. Behalve de plaats en het jaar van uitgave is bij de beschrijving
ervan ook de firma genoemd die ze heeft verzorgd. In een noot bij de twee
gedichten worden nadere gegevens over de boekjes verstrekt.
Bundelpublikaties. Tot de drukgeschiedenis van een gedicht behoort ook de
publikatie in alle drukken van de oorspronkelijke bundels waarin het tijdens
Leopolds leven is verschenen. De door Boutens verzorgde editie van Verzen
uit 1912 valt hier niet onder. Het gaat hier immers om een uitgave die door
Leopold niet is geautoriseerd. De dichter heeft de kopij ervoor niet zelf
samengesteld; proeven heeft hij niet ontvangen en dus ook niet gecorrigeerd.
Dit is des te opmerkelijker omdat de bundel tekstuele verschillen
vertoont ten opzichte van de Nieuwe gids-publikaties. Deze veranderingen
moeten door Boutens zijn aangebracht. Dit neemt niet weg dat Leopold de
meeste correcties en zelfs enkele kleine wijzigingen van Boutens in de door
hem zelf verzorgde bundel van 1913 heeft overgenomen. Daarom is de
Boutens-editie in deze uitgave niet geheel buiten beschouwing gebleven.
Wij hebben alle beschikbare gegevens over de totstandkoming ervan
verwerkt en bovendien een lijst opgenomen van alle door Boutens aangebrachte
veranderingen.
Van de twee drukken van de bundel Verzen en van de tijdschriftpublikatie
van het gedicht Albumblad zijn ook drukproeven bewaard gebleven. De
proef van Albumblad is in het apparaat bij dat gedicht verwerkt. De
proeven van Verzen zijn niet bij alle gedichten onder `overlevering'
opgenomen: alleen als ze een afwijkende lezing vertonen worden ze bij het
desbetreffende gedicht vermeld.
Bloemlezingen of schoolboeken die tijdens Leopolds leven zijn verschenen
en waarin gedichten van hem naast werk van anderen voorkomen, behoren
niet tot de eigenlijke drukgeschiedenis en zijn dus buiten beschouwing
gebleven. Leopold heeft nooit de kopij van zijn gedichten voor dergelijke

XXV
uitgaven zelf verzorgd en/of de proeven ervan gecorrigeerd. Het geven van
een volledige titelbeschrijving van de bundels bij elk gedicht leidt tot een
uitvoerigheid die niet efficiënt en in feite overbodig is. Daarom is gekozen
voor het gebruik van de volgende afkortingen:
VP 1: Proeven van de onder V l genoemde uitgave.
V1: Verzen. Rotterdam, W.L. en J. Brusse, 1913 [ = 1914].
VP Z: Proeven van de onder V2 genoemde uitgave.
V2: Verzen. Z Rottetdam, W.L. en J. Brusse, 1920.
0: Oostersch; Verzen naar Perzische en Arabische dichters. Eerste boek van J.F. van
Royens Kunera-Pers. Het vierde boek van de Vereeniging der Vyftig. 's-Gtavenhage, 1922
[ = 1924].
De (afkortingen van de) bundeltitels, gevolgd door het (de)
paginanummer(s), worden bij elk gedicht in chronologische volgorde
opgesomd. Ten slotte zij opgemerkt dat wij de Zilverdistel-uitgave van
Cheops ook als een bundelpublikatie beschouwen. Maar omdat zij maar
eenmaal voorkomt, was het niet nodig haar in het bovenstaande lijstje op te
nemen.
2. Datering
Een exacte datering van Leopolds gepubliceerde gedichten is niet te geven.
De vaststelling daarvan levert grote problemen op omdat de dichter niet
gewoon was zijn manuscripten te dateren, enkele uitzonderingen daargelaten.
In de enkele gevallen dat hij dit wel gedaan heeft, is de datering
bovendien onvolledig, zoals bij gedicht [15] waar een aanduiding van de
maand en van het jaar ontbreekt, of misleidend, zoals bij gedicht [36] waar
zij niet het tijdstip van voltooiing aangeeft. Ook het jaar van uitgave van de
bronnen die gebruikt zijn voor de Oosterse gedichten, biedt vaak weinig
houvast. Verder zijn er geen brieven van Leopold overgeleverd waarin hij
uitgebreid over het tijdstip van ontstaan of voltooiing van zijn verzen
schrijft. Voorzover ons bekend, hebben dergelijke brieven trouwens ook niet
bestaan. Het komt er dus op neer, dat alleen een globale datering, met
soms grote marges, kan worden afgeleid uit secundaire gegevens, zoals de
plaats van het gedicht in de bundel Verzen, het tijdstip waarop het voor
het eerst werd gepubliceerd en de brieven van Leopold aan de redactie van
De nieuwe gids. Zij leveren in de meeste gevallen niet meer dan een
terminus ante quem op. Soms kan er bovendien een betrouwbare terminus
post quem worden gegeven, zoals bij de twee gedichten over Paul Verlaine,
die vanzelfsprekend na diens dood moeten zijn geschreven. Verder is het
enige malen mogelijk met behulp van de schoolcijferboekjes een nadere
datering vast te stellen. Ten slotte moet men rekening houden met het feit
dat Leopold zijn verzen meestal niet onmiddellijk na voltooiing ter
publikatie aan de redactie van De nieuwe gids heeft gestuurd. Zo zond hij
de gedichten In gedempten toon aan Kloos, toen in de kranten het bericht
verschenen was dat De nieuwe gids met kopijgebrek te kampen had. De

XXVI
dichter spreekt bij die gelegenheid in zijn brief van "een kleinigheid die ik
nog liggen had."
Een verantwoording van de gegevens waaruit de dateringen zijn afgeleid,
wordt in een noot bij de afdelingstitel of bij het afzonderlijke gedicht
gegeven. l9
3. Bronnen
Hoewel de lijst van Oosterse namen in de bundel Oostersch anders doet
vermoeden, staat het vast dat Leopold geen Perzisch en Arabisch kende.2°
De door hem gepubliceerde en nagelaten `Oostersche' gedichten zijn
bewerkingen van Franse, Duitse en Engelse vers- en prozavertalingen. Deze
bronnen zijn zeer belangrijk voor een inzicht in Leopolds vertaalarbeid en
ze kunnen hulp bieden bij de interpretatie van de bewerkingen. Een
vergelijking van origineel en vertaling kan bovendien leren dat Leopold
soms bepaalde woorden of zelfs hele zinnen uit zijn voorbeeld onvertaald
liet. Deze informatie is dikwijls van even groot belang als het gegeven wat
hij uit de bron wèl heeft verwerkt.
De tijdschrift- en bundelpublikaties van Leopolds Oosterse gedichten
leveren vrijwel geen informatie op over de gebruikte bronnen. Titels als `Uit
de Rubaijat' , `Saadi' en `Duizend en één nacht' bieden bijzonder weinig
houvast. Sinds de tweede helft van de negentiende eeuw is er namelijk een
bijna onafzienbare reeks uitgaven op dit gebied verschenen. Alleen al van
de kwatrijnen van Omar Khayyam zijn in die tijd in Frankrijk, Duitsland
en Engeland tientallen, onderling sterk verschillende, edities uitgekomen.
Bovendien komen deze kwatrijnen ook nog voor in allerlei bloemlezingen.
Ditzelfde geldt voor de gedichten van Saadi en Hafiz. Het is daarom
bewonderenswaardig dat Hulsker er desondanks in geslaagd is verscheidene
bronnen van Leopolds Oosterse gedichten terug te vinden. 21 Tegelijkertijd
19 Het e zal du duidelijk l zijn dat, a ^ waar dergelijke g l gg gegevens bijna ggeheel ontbreken, ^ zoals bij l de
gedichten ge uit u Leopolds p nalatenschap, p^ vaststellen van de datering g nog g grotere g problemen p
oplevert. In veel gevallen gpp bieden alleen de papiersoort en de kleur van de inkt nog g enigg
houvast. Vgl. g editie-Van Eyck, Y dl. II, p. p 655. S
20 De dichter bezat overigens g wel twee grammatica's g
van het Arabisch: G.W. Thatcher:
Arabico r i grammar the th ritten language. London Heidelberg, Heidelber 1911; A. Socin: Arabische
G r a m mak ti P r a di a en gmLiteratur, u IIb un ss ^tucke and Glossar. Achte durchgesehene g and
ve r b e sse r Auflage te u a von ge
Carl Ca Brockelmann. a Berlin, 1919. Hieruit kan men afleiden dat
Leopold pg pogingen o ge in het e werk e heeft ee ggesteld
es d het een en ander d van de taal te leren. Als men
n we l mag a a g afgaanaantekeningen aa g op Pde die in de eerst enoemde gg grammatica voorkomen, >
is hij 1 uiteindelijk uiteindelijk niet ver gekomen. g
21 .Hu1bronnen se. k rLeopolds 'Devann o plds Oostersche 0 ter the ggedichten'. e In: De ^gids
99 93S 1 .
Dl. 1 p. 40 71. H us 1 ke r 1 iss tot nu u toe e de eerste en e eenige gggeweest
e es die e eenuitgebreid onder-
zoek dit op punt t p eefteste heeft ingesteld. g d. Van Va EEyck y heeft eet eer
zich in het kader van de voorbereidingg
van va zzijn l Leopold-editie niet et echt ec t diepgaand d pg e aa d mee beziggehouden. b gg Hij was van plan p de
gegevensgl e evens over de bronnente verwerken verve e in ee een omvangrijke studie over Leopolds p werk; , deze
is se echter t niet tot stand gekomen. g

XXVII
toont zijn artikel echter aan dat een dergelijk onderzoek zonder de hulp
van nadere gegevens bijna onvermijdelijk tot onjuiste veronderstellingen of
conclusies leidt. Zo noemt Hulsker als waarschijnlijke bron voor de `Saadi'gedichten
`Wat brengt gij mede uit de looverlanen' , `Er wordt niets van
Zijn wezen meegedeeld' , `Gij Reikende over zinnen en gedachten' en `O
nachtegaal, die roept en jubelt uit' een boek uit 1922. Hij kon dan ook
niet weten dat Leopold de kopij van deze gedichten al in 1920 aan Van
Royen had gestuurd. Een min of meer vergelijkbaar geval doet zich voor bij
de bron van de reeks `Uit de Rubaijat' . Hulsker verwijst hiervoor naar een
Omar Khayyam-uitgave van E.H. Whinfield uit 1901 en tekent daarbij aan
dat hij daarin twee kwatrijnen van Leopold niet heeft kunnen terugvinden,
terwijl hij niet zeker is van de bron van een derde omdat Leopolds tekst in
dat laatste geval zeer ver van Whinfield afstaat. Uit de nalatenschap is
echter gebleken dat de dichter gebruik heeft gemaakt van een Duitse
vertaling samen met een latere druk van Whinfields uitgave die qua
omvang èn qua tekst aanzienlijk van de editie-1901 verschilt. Dit verklaart
waarom Hulsker twee kwatrijnen niet kon vinden en twijfelde over de bron
van een derde, ondanks het feit dat hij een uitgave van Whinfield heeft
geraadpleegd. In bepaalde gevallen is ook de druk van een uitgave van
belang!
Omdat wij konden beschikken over Leopolds literaire nalatenschap, zijn wij
erin geslaagd de bronnen van het grootste deel van de Oosterse gedichten
te achterhalen. Het spreekt vanzelf dat in deze uitgave de tekst van de
bronnen onverkort en ongewijzigd is opgenomen. 22 Veel van de door
Leopold gebruikte boeken bevatten noten waarin de vertaler(s) toelichting
geeft (geven) over het Oosters origineel of de eigen vertaling. In
verscheidene gevallen heeft de dichter daaruit geput voor zijn bewerking.
Daarom hebben wij alle noten die Leopold heeft aangestreept en/of heeft
verwerkt, eveneens overgenomen. Daarbij zijn de pootcijfers van het
desbetreffende boek gehandhaafd.
Zelfs na raadpleging van de enkele Oosterse boeken die nog in het bezit
zijn van de familie Leopold en van een aanzienlijke hoeveelheid andere
uitgaven, is het ons niet gelukt alle bronnen terug te vinden. Van één
kwatrijn uit de reeks `Uit de Rubaijat' en van twee uit `Soeiisch' , alsmede
van het gedicht over Mansoêr al-Halládj hebben we de herkomst niet
kunnen vaststellen. Bovendien zijn wij er niet geheel zeker van of de eerste
vijf gedichten van de afdeling Oostersch in Verzen inderdaad
oorspronkelijke verzen zijn waarin alleen Oosterse motieven zijn verwerkt.
Het citaat in de eerste regel van `Emir Khosrau' heeft Leopold zonder
twijfel ergens gelezen. Het is heel goed mogelijk dat dit vers is geïnspireerd
op een artikel of een gedicht over de dichter Emir Khosrau. Dit betekent
We i l hebben slechts in oot geval een eva eetoegevoegd;zi 1 bi n l^gedicht
i h [85].
22" 1een

XXVIII
dat het onderzoek naar de bronnen van Leopolds Oosterse gedichten ook na
de publikatie van deze uitgave, niet als afgesloten kan worden beschouwd.
Zelfs het beperkte aantal aantekeningen dat Van Eyck in zijn editie heeft
opgenomen, maakt al duidelijk dat er ook bij Leopolds oorspronkelijke
verzen vaak sprake is van "bronnen" . Het gaat hier vooral om kranteknipsels
of overgeschreven citaten die aanleiding zijn geweest voor het
ontstaan van een gedicht of een gedeelte etvan. 23 Alleen is in deze gevallen
het verband tussen de bron en de uiteindelijke tekst van het gedicht
uiteraard veel minder rechtstreeks en herkenbaar dan bij de Oosterse
gedichten. Voor wat betreft het gedeelte van Leopolds poëzie dat in deze
uitgave is opgenomen, spelen bronnen van deze soort, voorzover we dat
hebben kunnen nagaan, alleen een rol bij de bewerking van Albumblad.
Te midden van de manuscripten hiervan lagen een paar knipsels. Het is
aannemelijk te maken dat bepaalde elementen uit een passage van het
gedicht zijn gebaseerd op de tekst van die knipsels. Daarom zijn ze in de
presentatie van de bewerking van Albumblad verwerkt.
Vrijwel alle niet-Oosterse boeken uit Leopolds bezit bevinden zich in de
Gemeentebibliotheek te Rotterdam. 24 Het zijn voor het grootste deel
uitgaven en studies op het gebied van de klassieke literatuur. Verscheidene
boeken bevatten strepen en aantekeningen van Leopold die wellicht van
belang kunnen zijn in verband met gedichten als `Oinou hena stalagmon'
en Cheops. We hebben er evenwel van afgezien aangestreepte tekstgedeelten
of aantekeningen uit deze boeken op te nemen omdat we
daarmee in de sfeer van speculatie en interpretatie terecht zouden zijn
gekomen en zodoende afbreuk zouden doen aan het karakter van een
historisch-kritische uitgave. 25 In alle gevallen dat wij gebruik hebben
gemaakt van boeken die zich niet in de nalatenschap van Leopold op het
Letterkundig Museum bevinden, wordt af `in particulier bezit' opgegeven
– dat wil dus in de regel zeggen in het bezit van de familie Leopold – af
de signatuur van de Gemeentebibliotheek.
Van verscheidene Oosterse boeken wordt niet telkens een volledige titelbeschrijving
gegeven, maar er is gekozen voor de volgende afkortingen:
23 Vgl. Vg voor oo een voorbeeld b hiervan de n noot oo 3genoemde ge publikatie. P
24 Het gerucht eracht als zouden n Leopolds Leo P o d bboeken
zonder nadere registratie in het bezit van de
bibliotheeko zijn l Pg opgenomen, e nadat eerst roverijverige ambte n a r en
de potloodstrepen P P en aan-
tekeningen erin ren ha haddenn uitgevlakt, g is volstrekt l r onjuist.Alle boeken zi zijn l in het e Journaal a van
1925 95 ingeschreven g met de aantekening nlnu ^ 'uitLeopold' it de nalatenschap P van Dr. J.H. • Leo en P van
;
uitvlakken is al helemaal geen g sprakegeweest.
P Het enigeprobleem g is sda dat de boeken wel
gewoonl ewoon inuitleen de PgHome z i nopgenomen, n waardoor waa d er in verscheidene boeken ook strepen P en
aantekeningen g van anderen voorkomen.
25 .D.. F van Halsema a zal in zijn 1P
dissertatie over Leopold wel we aaandacht
a nda
schenken e aan deze
boeken.

XXIX
ar sG. fleurs– Wac fBo ut r o1 s Ghali: a iLe ads r an u de fleurs; e s rn e E Essais a r a poésie oesaeaa arabe t
morceaux m aux choisis. i Pré ace par Jules le L m e ate. i r Paris, Pa M , ec t ure eFa France, ce ^ 1 93 1 .
r ^ . ... , ^ . • . • ,
L au e de e e r ance – Hoce .u n-Az e ad •L a , be de l es er ance Choix o de oe saes tirées ees dess
meilleurs ea eu s auteurs eu s Persans, s CCoordonnées e s et e traduits adu pour pea la première p e e fois o en f rs. a^ n Pub i Publié l'' e
avec une introduction et t des de no notes. Leyde, Y^
, E. rill• . , BE. Paris,E Guilmoto, ilm 11909.
Rose-garden– Sa Sa'di: . The rose-garden.1 Selected n renderedihin andw t tro uction by LL.
Cranmer-Byng. Y g Lon on ^John Murray, u a Y^l 0. 9SWWisdom
of the East as .
Rosenn– [Omar O a KKhayyam]: YYa. Die S inn s " ru ch e Om 0 ars a des s Z e ltm a ch e sr•^ Ru b a 1at
a -•-Om ar
a- -
K a11• ám. Aus dem Persischen iibertra gen von Friedrich Rosen. Stuttgart g und d Leipzig, Le P g,
Deutsche Verlagsanstalt, g
, 1909.
,. ,
Rs ose r i– a e Hoces Y'n e -Az ad. •La ues ose r r a e i u dusavo savoir;Choix ^q m de d quatrains tr es
ina
mystiques yqt
ra
des
meilleurs te u r ss Persans. avec Traduits pour Pune la première p mt fois en oduction fran ^ai
introduction et
des notes critiques, 9 , littéraires et philoso Pq hi ues. Leide, , E. . Brill; , Paris, s > E. Guilmoto, Gu ot 1906. ,9
Van Va V Vloten ote – G. va van Vloten: V ote . 0os tr e sc he schetsen s chese e vertalingen. en rtlan g en , AVersluys,s
Amsterdam, sterdam ^ W. Ve s uY,
1900.
hin ei 1– Omar O a Kha YY ám; Quatrains. Translated s by Y E.H. Whinfield. W e d Lon London, do Kegan
, K gn a
Paul, , Trench, , Triibner & Co. , 9 1 90.
4. Varianten en correcties
In het onderdeel `varianten en correcties' vindt men de reconstructie van de
genese van die gedichten waarvan kladversies zijn overgeleverd, en alle
verschillen die de eerdere, geschreven of gedrukte, versies van de gedichten
vertonen ten opzichte van de in het tekstdeel afgedrukte teksten. De
veranderingen die de verzen na hun eerste voltooiing op papier of na hun
eerste publikatie hebben ondergaan, zijn te onderscheiden in varianten en
correcties. Tot de varianten worden die veranderingen gerekend ,die Leopold
heeft aangebracht om het gedicht te verbeteren. Of wij die wijzigingen ook
verbeteringen vinden, doet niet ter zake. Men mag ervan uitgaan dat
Leopold ze als zodanig beschouwde, anders zou hij ze niet hebben
aangebracht. Men zou ze subjectieve veranderingen kunnen noemen.
Daarnaast zijn er door Leopold aangebrachte veranderingen die niet het
gedicht als gedicht verbeteren, maar die samenhangen met de min of meer
objectieve norm van correct taalgebruik. Die noemen we correcties. Het gaat
hierbij vooral om veranderingen in de spelling van woorden en het gebruik
van de geslachtsregels volgens De Vries en Te Winkel. Zoals eerder is
opgemerkt in verband met de spelling van Leopolds verzen, had de dichter
met die geslachtsregels en met andere spellingskwesties de nodige
problemen.
De voor deze uitgave gemaakte tekstkeuze heeft tot gevolg dat het
variantenapparaat regressief van aard is. Dit betekent dat de teksten die in
het tekstdeel zijn afgedrukt, de verbeteringen en de correcties bevatten die
Leopold in de loop van de tijd in zijn verzen heeft aangebracht. Men kan
dus niet spreken van een verbetering of een correctie ten opzichte van de
basistekst. Zo heeft de bundel Verzen in r. 31 van `De bedgordijnen
hangen zoo ijl' het woord strooken met twee o's en in r. 42 het woord

XXX
broze met één o; de Nieuwe gids-publikatie van dit gedicht geeft echter op
die plaatsen de foutieve lezingen stroken en bronze. Aangezien nu de basistekst
is gebaseerd op de tweede druk van Verzen, geeft het tekstdeel de
gecorrigeerde en staat in het apparaat de foutieve, vroegere lezing. Evenzo
staan in het tekstdeel de veranderingen die Leopold heeft aangebracht om
het gedicht te verbeteren en bevat het apparaat de door de dichter
kwalitatief minder geachte vroegere lezingen. Alleen in het geval van
Cheops en Albumblad is het apparaat voor een gedeelte ook progressief
omdat Leopold na de publikatie van die gedichten nog bezig is geweest met
het maken van een andere, naar we moeten aannemen in zijn ogen betere,
versie.
Zetfouten die in de drukgeschiedenis van een gedicht kunnen optreden,
horen in een variantenapparaat niet thuis. Ze worden in een noot bij het
gedicht opgesomd. Eveneens in de noten vindt men alle veranderingen
beschreven die betrekking hebben op het inspringen in een tekst.
Presentatie
Strikt genomen zou een regressief variantenapparaat de varianten en
correcties in omgekeerde volgorde moeten presenteren: uitgaande van de
laatste lezing terugwerkend naar de eerste versie. Zou men dit principe
echter ook willen volgen voor de kladversies, dan zou dit tot voor de lezer
zeer verwarrende resultaten leiden. Men zou dan bij de presentatie van de
genese van een regel van een bepaald gedicht met het in chronologisch
opzicht laatste stadium moeten beginnen en eindigen met de eerste aanzet,
die dikwijls uit slechts één woord bestaat. Het zal duidelijk zijn dat een
dergelijke opzet van het variantenapparaat volkomen zou indruisen tegen
vrijwel elke vorm van logica. Bovendien zou dit in strijd zijn met één van
de belangrijkste eisen die aan een historisch-kritische editie gesteld mag
worden, n.l, het presenteren van de tekstgeschiedenis in een zo helder en
leesbaar mogelijk apparaat. Daarom zijn in deze uitgave de varianten en
correcties in chronologische volgorde opgenomen. En de reconstructies van
de genese, zoals afgeleid uit de kladversies, weerspiegelen de opeenvolgende
stadia van ontstaan.
Het lijkt het meest voor de hand te liggen de varianten en correcties in alle
gedichten volgens één en hetzelfde systeem te presenteren. Maar een
betrekkelijk eenvoudig systeem van presentatie is ontoereikend voor het
weergeven van de genese van gedichten waarvan kladversies bewaard zijn
gebleven, terwijl een meer gecompliceerd systeem van presentatie onnodig
is voor het presenteren van de ontwikkeling van de gedichten waarvan ook
netafschriften of alleen gedrukte bronnen zijn overgeleverd. Daarom
correspondeert in deze uitgave het verschil in overleveringssituatie met een
verschil in presentatievorm van de varianten en correcties. Op grond van de
overleveringssituatie kan men globaal drie groepen gedichten onderscheiden:
a. gedichten waarvan een netafschrift is overgeleverd;

XXXI
b. gedichten waarvan alleen de drukgeschiedenis gegeven kan worden;
c. gedichten waarvan een al of niet voltooide kladversie voorhanden is.
Voor alle drie geldt dat de varianten en correcties ongescheiden gepresenteerd
worden. Uitgangspunt voor de tekstvergelijking is altijd de tekst die
staat afgedrukt in deel I, d.w.z. de laatste door Leopold geautoriseerde en
tijdens zijn leven gedrukte versie. Het resultaat van die tekstvergelijking
levert dus een regressief beeld op van de ontwikkeling van het gedicht. Het
apparaat van Cheops bevat ook een gedeelte dat progressief van aard is,
terwijl dat van Albumblad een geheel eigen plaats inneemt. De wijze
waarop de bewerking van dat laatste gedicht heeft plaatsgevonden is zo
gecompliceerd en het materiaal ervan is zo omvangrijk, dat dit ten dele
alleen beschrijvenderwijze te presenteren valt. In het apparaat bij dat
gedicht wordt een en ander verder uitvoerig verantwoord. z6
Hoewel voor het weergeven van de varianten en correcties in de hiervóór
genoemde groepen a en b een betrekkelijk eenvoudig systeem van eenzelfde
soort in vrijwel alle gevallen bruikbaar bleek te zijn, zijn er toch enkele
onderlinge verschillen. Dit betekent dat er drie wijzen van presentatie te
onderscheiden zijn, die corresponderen met de drie vermelde groepen.
Groep a. De netafschriften van Albumblad (: `Waar in de ondoorschenen
lagen') en van Kinderpartij vertonen zoveel verschillen ten opzichte van de
basistekst dat verwerking ervan in het apparaat moest worden uitgesloten.
Ze zijn daarom integraal afgedrukt in het tekstdeel, onmiddellijk na de
basistekst van deze twee verzen.
De varianten en correcties van de overige netafschriften zijn opgenomen in
een `gelemmatiseerd' apparaat. Dit betekent dat in het apparaat alleen dat
gedeelte uit de basistekst wordt aangehaald dat in het handschrift anders
luidt: de aanhaling wordt voorafgegaan door het nummer van de regel
waarin de gewijzigde versie voorkomt. Zijn er in een regel veel verschillen,
dan wordt de hele regel aangehaald en vervolgens de handschriftversie
afgedrukt. Verscheidene malen heeft Leopold in de netafschriften nog
veranderingen aangebracht, en op enkele plaatsen is zelfs te zien dat een
bepaalde regel pas onder het schrijven is "ontstaan" of uiteindelijk een
nieuwe vorm heeft gekregen. Men zou erover kunnen twisten of er in
dergelijke gevallen nog wel sprake is van een "netafschrift". In ieder geval
zijn op die plaatsen in de tekst verschillende stadia van ontstaan te onderscheiden.
Deze zijn aangegeven met behulp van a, b, c enz. en het geheel
staat tussen accolades. Men zal overigens kunnen constateren dat in de
meeste gevallen de uiteindelijke lezing die de wijzigingen opleveren, gelijk
is aan die van de basistekst.
Dit alles resulteert in de volgende opzet:
1. Alleen dat gedeelte van de basistekst wordt aangehaald dat verschilt van
26 Zie p. 113-120.

XXXII
de lezing van het handschrift; regels die veel verschillen vertonen, worden
in hun geheel aangehaald, gevolgd door de vroegere versie. Ervóór staat een
nummer dat verwijst naar de regel van het gedicht waaraan de aanhaling is
ontleend; die aanhaling wordt gevolgd door een naar links gewende haak
(

XXXIII
het mogelijk maakt dat de lezer onveranderde tekstgedeelten uit eerdere
stadia zonder moeite "meeleest" .
De tweede eigenaardigheid is dat Leopold bij het veranderen van zijn
geschreven tekst lang niet altijd de eerdere lezing(en) schrapt. Men heeft
dan te maken met zgn. open varianten: de keuze tussen de verschillende
mogelijkheden is nog open. Een enkele maal komt dat ook voor in de netafschriften,
zoals b.v. in dat van Cheops. Dit verschil tussen een open
variant en een door middel van schrappen aangebrachte verandering moet
in het apparaat duidelijk blijken. Om dat te bereiken is het schrappen
consequent verantwoord met behulp van haken: < > . De stompe haken
staan onder de eerste en de laatste letters of interpunctietekens die
geschrapt zijn; men dient alle letters, woorddelen, woorden of interpunctietekens
die daartussen staan ook als geschrapt te beschouwen. Het zal
duidelijk zijn dat de twee haken niet gebruikt kunnen worden als er slechts
één letter of interpunctieteken is geschrapt. Om dit aan te geven is gebruik
gemaakt van het teken: a. B.v.
33 mond < I(a) tong
(b) < > IM
(c) mond
7 zang < I(a) gang
(b) a IM
(c) zang]
Het eerste voorbeeld geeft aan dat op de plaats waar in r. 33 van de basistekst
het woord `mond' voorkomt, in het onder `overlevering' nader
omschreven manuscript van dat gedicht eerst het woord `tong' stond, dat in
een later stadium door Leopold werd geschrapt en vervangen door het
woord `mond' . De uiteindelijke lezing van het manuscript is dus gelijk aan
die van de basistekst. Het tweede voorbeeld verschilt in zoverre van het
eerste dat de dichter daar alleen de eerste letter van het woord heeft
geschrapt en vervangen door een andere. Om de nieuwe lezing `zang' tot
stand te brengen is dus niet het hele woord voluit geschreven.
Een voorbeeld waarin niet geschrapt is:
11 Maar is een winter zonder meer < J (a) maar is een winter zonder meer
(b) [maar] winter [zonder meer]
l
In dit geval is er sprake van een open variant: door het woord `winter'
boven `is een winter' te schrijven zonder in de eerste versie te schrappen,
zijn twee lezingen mogelijk gemaakt. Uit de basistekst blijkt dat Leopold
uiteindelijk toch aan de eerste versie de voorkeur heeft gegeven. Maar in
het manuscript was deze keuze nog niet gemaakt.
Groep b. De drukgeschiedenis van Leopolds gedichten levert in het
algemeen slechts weinig varianten en correcties op. Daarom kan ook voor de
gedichten van deze groep worden volstaan met een `gelemmatiseerd'
apparaat, dat vergelijkbaar is met het hierboven beschrevene. Alleen is er in
de drukgeschiedenis uiteraard geen sprake van schrappen of van open
varianten.
Achter de varianten en correcties worden met behulp van siglen alle
M

XXXIV
bronnen vermeld waarin de variant of correctie voorkomt. Wordt er slechts
één bron opgegeven, dan is daarmee impliciet gegeven dat de lezing in de
andere bronnen die onder `overlevering' bij het gedicht worden genoemd,
op de bewuste plaats gelijk is aan die in de basistekst. Als de variant of
correctie in meer dan één bron optreedt, worden die bronnen in
chronologische volgorde opgesomd. B.v.
1 in < als NG 22 komt, < komt NG, V1
In het eerste geval komt de afwijkende lezing alleen voor in de Nieuwe
gids-publikatie van het gedicht; de lezing van de eerste regel in de eerste
druk van Verzen is gelijk aan die van de tweede, waarop de afgedrukte
tekst in deel I is gebaseerd. Daarentegen ontbreekt in het tweede geval de
komma achter `komt' ook in de eerste druk van Verzen. En de volgorde
NG, V 1 komt overeen met de chronologische volgorde van publikatie.
Een andere mogelijkheid is dat er van een woord of interpunctieteken meer
dan één vroegere lezing bestaat. Ook deze worden in chronologische
volgorde gegeven:
32 afgezonderd, < (a) afgezonderd; NG
(b) afgezonderd M
Uit de gegeven volgorde blijkt dat het manuscript (M) dateert van na de
publikatie in De nieuwe gids, en dat de tekst van de eerste druk van
Verzen op deze plaats weer gelijk is aan die van de tweede druk. Die
volgorde was uiteraard ook al duidelijk geworden uit de chronologische
opsomming van de bronnen onder het kopje `overlevering' .
De aanduiding ` — < X' geeft aan dat het element `X' in de basistekst niet
meer aanwezig is omdat de dichter het op een gegeven moment heeft
geschrapt. Dit is bijvoorbeeld gebeurd met de opdracht van Kinderpartij.
Het gedeelte van de basistekst dat in een vroegere versie nog niet voorkwam,
wordt aangeduid door het gecursiveerde woord `ontbreekt' na
vermelding van de desbetreffende regels:
13-14 < ontbreektM
Groep c. Bij de gedichten waarvan kladversies overgeleverd zijn, is het
variantenapparaat verdeeld in twee delen. Het deel, aangegeven door een
romeinse II, is gelijk aan het onder a en b beschreven `gelemmatiseetde'
apparaat. Het geeft een beeld van de verschillen die de eerdere, geschreven
of gedrukte, bronnen vertonen ten opzichte van de basistekst. Het eerste
deel, aangegeven door een romeinse I, presenteert de reconstructie van de
al of niet voltooide genese van de oudste overgeleverde versie. Zoals eerder
is opgemerkt, zijn de kladversies dikwijls niet voltooid. Ze zijn in die
gevallen meer als eerste aanzetten of ontwerpen te beschouwen. Dergelijke
kladversies komen voor zowel in de schoolcijferboekjes als in de Oosterse
boekjes die als bron voor de kwatrijnen zijn gebruikt. Dit betekent o.a. dat,

XXXV
indien in het apparaat een eerste ontwerp van b.v. zeven regels wordt
gegeven, deze regels niet zonder meer als voorwerk van de eerste zeven
verzen in de uiteindelijke versie van het bewuste gedicht gezien kunnen
worden. Integendeel, uit de gepubliceerde versie blijkt meermalen dat
gedeelten van een ontwerp op verschillende plaatsen in het vers
terechtgekomen zijn of zelfs geheel ontbreken. 27 Bij de ontwerpen van de
kwatrijnen komt dit vrijwel niet voor omdat daar de vastomlijnde, beperkte
versvorm al van te voren vaststond.
De presentatie van de genese is in beginsel gebaseerd op een regel-voorregel-weergave
van de opeenvolgende stadia, voorzover er al van versregels
sprake is. Het komt bij Leopold ook geregeld voor dat een eerste stadium
bestaat uit één of meer losse woorden.
In het algemeen is in deze uitgave de ` technische' realisering van de genese
niet weergegeven. Dit wil zeggen dat niet wordt aangegeven, met behulp
van diakritische tekens of op een andere manier, hoe een bepaald stadium
in de genese van een regel of strofe tot stand is gekomen. Wanneer Leopold
een gedeelte van de tekst heeft veranderd, worden de oorspronkelijke en de
nieuwe lezing vermeld, maar daarbij wordt niet aangegeven of hij de
nieuwe lezing b.v. boven, onder of naast de oorspronkelijke heeft
geschreven. Dit heeft niet alleen te maken met een streven naar een zo
duidelijk en overzichtelijk mogelijke presentatie; het berust ook op de
mening dat de poging tot het reproduceren van een handschrift met
typografische middelen in het algemeen geen zinvolle zaak is. Het gaat
erom te achterhalen hoe de opeenvolgende stadia van een gedicht geluid
hebben, en niet of die met inkt, potlood, door boven- of onderschrijven, of
door toevoegingen in de marge tot stand gekomen zijn.
Wij waren evenwel genoodzaakt in twee opzichten van dat standpunt over
het typografisch reproduceren van een handschrift in zekere zin af te wijken
omdat anders belangrijke informatie over Leopolds werkwijze verloren zou
gaan. Het gaat hier in de eerste plaats om de bewerking van Albumblad.
Om een zo correct mogelijk beeld van de genese daarvan te geven, was het
dikwijls wèl nodig aan te geven of een nieuwe lezing boven, onder of naast
de oorspronkelijke is geschreven en ook in te gaan op de vraag of bepaalde
woorden met inkt of potlood zijn genoteerd. Dit komt omdat het daar lang
niet altijd duidelijk is waar bepaalde varianten bij horen of uit welk
stadium van de versmaking ze dateren. We zijn echter in zoverre trouw
gebleven aan het hierboven gegeven standpunt dat we geen poging hebben
gedaan een heel systeem van diakritische tekens te ontwerpen om met
behulp daarvan de bewuste informatie over te dragen. De genese van de
bewerking van Albumblad wordt gepresenteerd door middel van een
geordend "verhaal" waarin de opeenvolgende stadia, deels beschrijvender-
27 Dit schuiven met een verwisselen va van tekstgedeelten, g dat bij l Leopold p d dikwijls l same samenhangt a g
met een sterke uitbreiding van de eerste rte lschriftelijke neerslag avan g een gedicht, ged
c t is uit de
handschrifteni in de nalatenschape h pg goed oemde af te lezen. Vgl. g de publikatie.e
in noot 3genoemde
g p a .

XXXVI
wijze, deels in de vorm van een regel-voor-regel-weergave, aan de orde
komen.
In de tweede plaats is er het probleem van de open varianten, waar hietvóór
al op gewezen is. Dat Leopold geregeld in opeenvolgende stadia telkens
nieuwe lezingen noteert zonder de eerdere te schrappen, om pas in een
latere fase een keuze te maken, vormt een belangrijk kenmerk van zijn
werkwijze, dat uit het apparaat moet kunnen worden afgelezen. Daarom
zijn ook bij de presentatie van de kladversies alle schrappingen consequent
verantwoord. B.v.
3 ae reveld gepreveld kwam
b en toenesta e g preveling p g
c in eent ges age r p v e lin e g
6 a mijn denken ik u uitgeven konde
b < > < >
c [mijn] zijn [ik u uitspreken [konde]
Het verschil is duidelijk: bij r. 3 is er sprake van open varianten en de
letters a, b, c geven niet aan dat de a-lezing door de b-lezing en die weer
door de c- lezing is vervangen, maar zij laten zien in welke volgorde de
verschillende mogelijkheden zijn genoteerd. In r. 6 zijn twee veranderingen
aangebracht en men kan nu wèl stellen dat de c-lezing de a- lezing vervangt.
Het voorbeeld maakt ook duidelijk dat het gedeelte van de tekst dat in een
volgend stadium niet gevarieerd wordt, consequent, tussen teksthaken,
wordt herhaald. Er is bewust van afgezien gebruik te maken van de
mogelijkheid de gebruiker van de editie onveranderde tekstgedeelten uit
eerdere stadia te laten "meelezen". De reden hiervoor is dat Leopold
dikwijls varianten noteert die alleen zijn in te passen als bepaalde tekstgedeelten
uit een eerdere versie van een regel niet worden meegelezen. In
sommige gevallen leidt dat ertoe dat er dan een onvolledige regel resulteert.
Om de lezer nu "gepuzzel" te besparen zijn alle tekstgedeelten die
meegelezen moeten worden, tussen teksthaken herhaald. B.v.
3 a en weersta het niet meer
b
c ik zeg ik zeg ik [weersta niet meer]
d [ik zeg ik] zeg U [ik weersta niet meer]
Het is duidelijk dat in de c-lezing het woordje `en' uit de a-lezing niet
meegelezen kan worden. Leopold heeft het vergeten te schrappen of hij had
in eerste instantie een andere aanvulling van de regel in zijn hoofd waarbij
hij het woordje `en' nog wel kon gebruiken. En na zijn uiteindelijke aanvulling
vond hij het blijkbaar niet nodig het te schrappen omdat hij
vanzelfsprekend heel goed wist dat het niet meer gehandhaafd kon worden.
Men zou wellicht verwachten dat het tweede ` zeg' in de d- lezing ook tussen
teksthaken zou staan. Leopold heeft evenwel dit woord, samen met `U' ,

XXXVII
opnieuw geschreven; daarom verschijnt het tweemaal, zonder teksthaken, in
de editie.
Wanneer er sprake is van open varianten, moeten deze alle in volgende
stadia van de genese van een regel worden meegelezen. Ze staan dan onder
elkaar, in de volgorde waarin ze door Leopold zijn genoteerd, en tussen
accolades. B.v.
2 a in kettingen en snoeren;
b als [kettingen en snoeren;]
c < >
d
[ j a^ ^J teere [kettingsnoeren;]
l J
schuchtere [kettingsnoeren;]
e [{á1S Fi
Lang niet altijd kunnen alle later toegevoegde (open) varianten op de een
of andere manier in een eerder genoteerde lezing worden ingepast of met
gedeelten daarvan worden gecombineerd. De dichter heeft dikwijls
alternatieve mogelijkheden opgeschreven zonder over te gaan tot de noodzakelijke
aanpassing van de eerdere lezing. We hebben dan te maken met
losse notities. Deze zijn in het apparaat gemarkeerd door ze van een verticaal
haakje te voorzien: ^geschenk. B.v.
3 a een gulden labyrinth, waarin
b < >
c ^geschenk
d ^gaven
Het zal duidelijk zijn dat de varianten `geschenk' en `gaven' alleen al
vanwege het metrum niet gecombineerd kunnen worden met `een gulden'
en `waarin'. Het mag uitgesloten worden geacht dat dit Leopold zal zijn
ontgaan. We moeten veeleer aannemen dat de dichter gedacht heeft aan
andere versies waarin `geschenk' of `gaven' zouden kunnen worden
verwerkt. In verscheidene gevallen vormen dergelijke losse notities ook het
begin van de genese van een gedicht of een regel.
In het apparaat komen twee soorten cursiveringen voor. De eerste
verantwoordt de onderstrepingen die Leopold in de loop van de genese
heeft aangebracht. Deze onderstrepingen hebben, naar we moeten aannemen,
een evaluatieve waarde: ze geven aan dat de dichter die bepaalde
woorden of die bepaalde regel als een goede "vondst" beschouwde. B.v.
5 a liggend in een lach
b [liggend in een] koelen [lach]
c liggend in een koelen lach
Na de toevoeging van `koelen' was de dichter blijkbaar over het resultaat zo
tevreden dat hij het geheel onderstreepte. In de gepubliceerde versie van
het gedicht in kwestie is het terug te vinden in de regel: `koel liggend in
een verlangenslach' .

XXXVIII
De andere soort cursiveringen heeft te maken met Leopolds werkwijze. De
dichter schrijft geregeld woorden niet voluit of hij laat zelfs bepaalde
woorden weg die op grond van het wèl genoteerde zonder twijfel
geïntendeerd zijn. Met name het lidwoord `een', het voegwoord `en' en het
slot van meervouden: -en of -n, zijn vaak niet voluit geschreven. Wij
hebben overwogen dat het afdrukken van `ee' of `e' een vreemde en
verwarrende indruk moet maken en daardoor het lezen van het apparaat
onnodig zou bemoeilijken. Om dit te voorkomen zijn in dergelijke gevallen
de woorden aangevuld. Daarbij zijn alle door ons aangebrachte aanvullingen
gecursiveerd en tussen teksthaken gezet: ee[n], e[n]. Zo zijn deze
cursiveringen duidelijk onderscheiden van de hiervóór aangeduide, en kan
de lezer ons op dit punt controleren. Dit geldt ook voor door ons toegevoegde
woorden die naar onze mening geïntendeerd zijn. Het gaat
hierbij om b.v. een ontbrekend lidwoord dat evenwel niet gemist kan
worden, omdat anders een "onbegrijpelijke", of ook metrisch "onjuiste"
lezing zou ontstaan. B.v.
2 van zonder oogen te bezien [het] wereldrond
In sommige gevallen vindt men bij de weergave van het eerste of een
volgend stadium een regel met open plekken of tussen teksthaken het
gecursiveerde woord `ontbreekt'. Dit duidt erop dat Leopold in dat stadium
en op die plaats nog helemaal niets of slechts een incomplete regel had.
(Het komt ook voor dat de dichter in eerste instantie alleen een metrisch
patroon noteert waar hij dan later een "invulling" in woorden voor gaat
zoeken.) Het zal duidelijk zijn dat deze open plekken als zodanig in de
kladversies niet voorkomen maar berusten op een reconstructie van de
genese van de tekst. Dit betekent niet dat er geen grafische aanwijzingen
voor deze open plekken in de kladversies te vinden zijn. Deze aanwijzingen
kunnen bestaan uit b.v. de ductus of de afstand tussen de woorden die
soms opvallend groot is omdat het later ingevoegde gedeelte niet de gehele
in eerste instantie opengelaten ruimte in beslag neemt. Het omgekeerde,
n.l, dat de aanvankelijk opengelaten ruimte te klein bleek, komt ook voor.
Dan kan men aan de manier van schrijven zien dat iets naderhand, met
enige moeite, is tussengevoegd.
Het is vaak niet mogelijk de samenhang of de al-of-niet-gelijktijdigheid van
de wijzigingen binnen een aantal regels of in een hele strofe te achterhalen.
Waar dit wel vastgesteld kon worden, is het aangegeven met behulp van a,
J3, y enz. In dergelijke gevallen moet men eerst alle a-versies achter elkaar
lezen, vervolgens de /3-versies en zo verder. Daarbij kan het voorkomen dat
men voor sommige regels in eerste instantie een open plek moet lezen. B.v.
3 a a De kom met wijn vo[or] dat onze eigen stof
b < >
c 13 [De kom met wijn] gaat [vo[or]] ook [onze stof]
d y [De kom met wijn vo[or] onze stof gekneed

XXXIX
4 a a wordt afgerond
b fl gekneed e[n] afgerond wordt tot een kom
c y [e[n] afgerond wordt tot een] andre [kom]
Er is een duidelijk verband tussen de veranderingen in deze regels. Men
moet dus eerst de a-versies achter elkaar lezen: `De kom met wijn vo[or]
dat onze eigen stof / / wordt afgerond' . Vervolgens de /3-versies: `De kom
met wijn gaat voor] ook onze stof / / gekneed e[n] afgerond wordt tot een
kom' . En ten slotte de y-versies: `De kom met wijn vo[ or] onze stof
gekneed / / e[n] afgerond wordt tot een andre kom' .
Vooral in de ontwerpen van de kwatrijnen die Leopold in de Oosterse
boekjes heeft geschreven, zijn samenhangende opeenvolgende stadia te
onderscheiden. In verscheidene gevallen verloopt de genese van zo'n
kwatrijn volgens eenzelfde patroon: eerst zijn de drie rijmwoorden
genoteerd, vervolgens vinden de eerste aanvullingen plaats van de eerste
twee regels of van de vierde regel en ten slotte komt de derde, niet
rijmende regel, tot stand. Op andere plaatsen zijn zelfs vier stadia te onderscheiden.
Soms ook is de dichter niet verder gekomen dan alleen het
noteren van rijmwoorden in het boekje. Deze karakteristieke werkwijze, die
natuurlijk samenhangt met de bijzondere vorm van het Oosterse kwatrijn,
moest in het apparaat zo duidelijk mogelijk worden verantwoord. Daarom
zijn die stadia afzonderlijk afgedrukt en aangegeven met behulp van hoofdletters:
A, B, C enz.
Op enkele plaatsen konden woorden die zijn doorgehaald of die ergens met
enige moeite tussen zijn geschreven, niet of slechts ten dele ontcijferd
worden. Op die plaatsen staan tussen teksthaken drie x-en: [m]. Het op
zichzelf verdedigbare principe dat in dergelijke gevallen het aantal x-en zo
goed mogelijk moet corresponderen met het vermoedelijke aantal letters van
het onleesbare woord, is hier niet gevolgd. Dit bleek namelijk niet uitvoerbaar.
Onzekere lezingen worden gevolgd door een tussen teksthaken geplaatst
gecursiveerd vraagteken: [?].
5. Noten
Bij de afdelingstitels en als laatste onderdeel van de commentaar bij de
afzonderlijke gedichten komen noten voor. De informatie die betrekking
heeft op de gehele afdeling, is in noten bij de afdelingstitels ondergebracht;
gegevens die alleen van belang zijn voor een bepaald gedicht, zijn in de
hierbij horende noten verwerkt. Zij kunnen bevatten:
a. De verantwoording van de gegeven datering en/of de plaatsing van het
gedicht.
b. De datum waarop Leopold de gedichten naar De nieuwe gids zond.
c. De uitspraken van de dichter zelf over het gedicht. Hiervan is slechts een
beperkt aantal bekend. Ze zijn ontleend aan bewaard gebleven brieven van

XXXX
Leopold en aan herinneringen van anderen. De citaten zijn naar vanzelf
spreekt letterlijk overgenomen, dus ook in de oorspronkelijke spelling.
d. Uitspraken van anderen over het gedicht. Alle achterhaalbaar gebleken
literatuur over Leopold is, voorzover er duidelijke uitspraken over
afzonderlijke gedichten in voorkomen, verwerkt. Er wordt altijd verwezen
naar de oorspronkelijke, eerste publikatie, zodat men kan zien van wanneer
de uitspraak dateert en bij welke gelegenheid ze gedaan is. Zo schreef Ter
Braak over `Oinou hena stalagmon' dat de "gedachte" daarin van weinig
belang is. De opmerking komt voor in zijn recensie van Van Eycks editie
van Leopolds Verzamelde verzen uit 1935. Deze verscheen voor het eerst in
Het vaderland van 11 augustus 1935; ze werd later opgenomen in Ter
Braaks Verzameld werk uit 1951. In de desbetreffende noot bij `Oinou
hena stalagmon' wordt in dit geval verwezen naar de publikatie in Het
vaderland. In de nog te bespreken bibliografie van alle literatuur over
Leopold is ook de plaats vermeld waar zij voorkomt in Ter Braaks
Verzameld werk.
Alle uitspraken in extenso citeren zou te veel ruimte in beslag hebben
genomen. Daarom hebben we de bereikbaarheid van de bron waarin de
uitspraak staat, als criterium genomen om te bepalen of iets geciteerd moest
worden of niet. Dit betekent b.v. dat we uitspraken die alleen voorkomen
in een kranteartikel volledig hebben overgenomen, terwijl in het geval van
Spillebeens boek Jan Hendrik Leopold is volstaan met een literatuurverwijzing.
Voor publikaties waarnaar geregeld verwezen moest worden, zijn
in de noten de volgende afkortingen gebruikt:
W. .M.A. Asse lt• be g s. Geschiedenis. Gesc ede s. — W. ... MAA Asselbergs: lr•` gs, .H. Leopold'. e p olnd
'• , IIn:
Geschiedenis Ges s van a de letterkunde der Nederlanden. N Onder redactien van F. Baur, W..M.A.
A s sva e l rbe g ^s. van de Mierlo e e . Noordnederlandse
a ...vernieuwing Dl. 9: 9 Het tijdperk er verni van i ^ N e r a^ nde
letterkunde. e te kun e,rus 's-Hertogenbosch,Antwerpen,B e 1 ^s 1 19S
. P . 3 14 — 324
.
T.T. . .0 Cloete: . `Dromende denke'. — T.T. Cloete: `.H. Leopold p d oor de diedromendedenke'.
In: T ydskri vir wetenska pP
en kuns 19(1959).. 99 1-117.
L. Dekker: `Beskuttin g' . — L. Dekker: `Die neiging gg tot beskutting gYby
. H, Leopold'. In:
Standpunte 12(1958/59), nr. 1. . p17-30.
N.A. Donkersloot: J.H. Leopold. — N.A. Donkersloot: J.H. Leopold ; , Lotgevallen $ van een
dichterscha . Amsterdam, 1965. 96S
P.N. van Eyck: Y 'Leopold p I' . — .N, P.N.n Eyck: Y `Nederlandsche poëzie;J.H.Leopold'. p^
In: De
ggids 88 (1924). Dl. III. p.
4 03 —44 7 .
P.N.vanEyck:I'.— .N. a E YY I P.N. v an E ck: `Dichters en gedichten g te II.J.H.Leopold'. ,
In:
Groot-Nederland 2 S (1927). 1 9 7 Dl . I. . P.
1-21 9 0 298-320.
6 ,
P.N. N. van a E Eyck: Yck
Vt^ 44. — P.N. van n E. Eyck: ck VVerzameld
erza werk we k [dl.] d. 4 [: P Proza oza 1917-1927].
Amsterdam ,91
61.
J.M. , Jalink: nk Varianten.
V nt n . —Leopold-gedichten.
U.H. H.Leo Leopold]: p o .NNieuwe
v varianten nt n van n nenkele e k
In handschrift seed uitgegeven door en in g 1 i r.M. link a. Amsterdam, s ^[1958].
9S
J.M..a Jalink:, J.H., Leopold e old —levensbeschrijving.
J.M. .M.a Jalink: inL o old Leopold; Bijdrage 1 ^e
tot een
Amsterdam, , [1963]. 93
J. Kamphuis: a P u s. Iss het waar, waa ^ dat gij g.l het waa waart? ^— J. Kamphuis: Ka p het he waa waar, , gij w waart? aa rt,

XXXXI
De Christus-verzen van. J.H. H Leopold eo het o geheel in gvan
zijndichtwerk; Proeve van een
nieuwe interpretatie. Groningen, g , 1 976.
Kamper Per
Bijdragen XV.
W.E.G. .E.G Louw: ou Invloed. -vanGorter W.E.G. W. ELouw: .G. u Die invloed Leopold; va G e op 'n Bydrae 0 , y tot
die studie van die sensitivisme. Kaapstad,B 1oe , o nt ein Port Elisabeth, sa et , 1 94
2.
A. Roland oa d Holst: Hos I . 'Over 0 ve Leopold'. Pe d1' o. – A.R RolandHolst:'Over oad H o Ove den dichter d c e Leo Leopold'. Po
In: De
ggids 85 921
. Dl. I. p. P 414-4 414-450.
W. A mit .P. 'Christus-verzen'.– S.W. W.A.P. A.P, Smitt.
^`'De "Zes ``Christus-verzen" va n .. H
Leopold'.I In: .De ggids a f 109 09 1 9 4.D1 6 . IV. I..1 p 6–
37.
WS W. Spillebeen: Pillb n^. Jan a HHendrik Leopold.– W. Spillebeen: pl ill een: Jann Hen Hendrik Leopold o. N Nijmegen, e g e ,
Brugge, gg > 1 978 . Grote Ontmoetingen g nr. 2 9.
e. De bronnen van de citaten en verwijzingen die in Leopolds gedichten
voorkomen, voorzover we die hebben kunnen achterhalen.
f. De oorspronkelijke gedichten bij de door Leopold vertaalde, zodat men
origineel en vertaling kan vergelijken. Als bron hiervoor hebben wij gebruik
gemaakt van Leopolds eigen boeken, of in ieder geval van uitgaven die
dateren van vóór het vermoedelijke tijdstip van ontstaan en voltooiing van
Leopolds vertaling.
g. Nadere informatie over de privé-drukjes en de bibliofiele uitgaven.
h. De vermelding der vertalingen van Leopolds gedichten; opgegeven is
door welke vertaler en in welke taal het gedicht vertaald is. Daarna volgt
een nummer dat samengesteld is uit romeinse en arabische cijfers. Dit
verwijst naar het bibliografisch register van vertalingen achterin het
apparaatdeel. In dit register vindt men de volledige titelbeschrijving van het
boek of tijdschrift waarin de vertaling voorkomt.
i. Een verwijzing naar muziekbewerkingen van de gedichten; opgegeven is
de naam van de componist en de aard van de compositie, b.v. voor zang en
piano. Daarna volgt een nummer dat verwijst naar het bibliografisch
register van muziekbewerkingen achterin het apparaatdeel. In dit register
vindt men de volledige titelbeschrijving van de uitgave van de compositie.
j. De schrijffouten die in de (net)afschriften voorkomen.
k. De zetfouten die in de gedrukte versies van het gedicht zijn opgetreden.
1. Een beschrijving van de verschillen betreffende het inspringen in de tekst
die vroegere versies ten opzichte van de basistekst vertonen.
6. Bundels
In tegenstelling tot de editie-Van Eyck kan men de samenstelling van
Leopolds bundels uit deel I van deze uitgave aflezen. Een uiteenzetting
over hun totstandkoming vindt men in het apparaatdeel. De gegevens over
de Zilverdistel-uitgave van Cheops zijn in het notenapparaat bij dit gedicht
ondergebracht. De beschrijving van de Boutens-editie, samen met die van
de door Leopold zelf verzorgde uitgave van verzen, en van Oostersch zijn
opgenomen na de commentaar bij de gedichten die in de bewuste bundel
voorkomen.
Een gedetailleerde beschrijving van de totstandkoming van de Boutens-

XXXXII
editie en die van de bij Brusse verschenen uitgave van Verzen is helaas niet
te geven. De daarvoor benodigde gegevens ontbreken vrijwel geheel. De
brieven van Boutens aan de drukker Eduard Verbeke, bij wie de bundel in
1912 werd gedrukt, zijn tijdens de laatste oorlog vernietigd. Alleen de
carbon-kopieën van de brieven van Verbeke aan Boutens en de bedankbrief
van Leopold na het ontvangen van zijn exemplaren, zijn bewaard gebleven.
De correspondentie van Leopold met de uitgever W.L. Brusse is zelfs in
haar geheel verloren gegaan. Enkele citaten eruit heeft Brusse verwerkt in
zijn polemiek met Nijhoff over de postuum verschenen tweede bundel
Verzen. Deze citaten, die in de NRC van november 1926 zijn te vinden,
laten zien dat de uitgever uitvoerig met Leopold over de opzet van diens
bundel moet hebben gecorrespondeerd.
Over de Kunera-uitgave van Oostersch zijn we daarentegen wel goed
ingelicht omdat de brieven van Leopold aan J.F. van Royen bewaard zijn
gebleven.
Van elke bundel wordt ook tijdstip van verschijnen, formaat, lettertype,
oplage en prijs vermeld. De uiteenzetting wordt besloten met een
opsomming van alle gevonden recensies.
7. Bijlagen
In het apparaatdeel komen twee bijlagen voor: de eerste bevat de
commentaar bij de teksten die vanwege de bijzondere aard van de uitgaven
waarin ze tijdens Leopolds leven zijn verschenen, een aparte plaats in het
tekstdeel hebben gekregen.
De tweede bijlage is te beschouwen als een aanvulling op de commentaar
bij de reeksen `Uit de Rubaijat' en `Soefisch' . We hebben namelijk overwogen
dat men zich bij een nadere bestudering van de Oosterse kwatrijnen
ongetwijfeld ook zou moeten verdiepen in de keuze die Leopold heeft
gemaakt uit zijn bronnen. Nû kan uit de commentaar bij de kwatrijnen
alleen worden afgeleid op welke manier de dichter ze heeft bewerkt, omdat
de Franse, Duitse en Engelse voorbeelden zijn opgenomen. Om een juist
inzicht te geven in Leopolds keuze, zou de volledige inhoud van de drie
boekjes moeten worden afgedrukt. Door de omvang daarvan waren wij
evenwel genoodzaakt hiervan af te zien. Aan de andere kant bevatten
Leopolds exemplaren meer informatie dan alleen de bronnen en de
ontwerpen van de gepubliceerde kwatrijnen. De dichter heeft veel meer
vers- en prozavertalingen in de drie boekjes aangestreept; bij verscheidene
daarvan heeft hij bovendien een eerste aanzet van een bewerking
genoteerd. De vraag waarom die wel aangestreepte teksten uiteindelijk niet
zijn vertaald, en waarom diverse bewerkingen niet zijn voltooid, is
waarschijnlijk zeer moeilijk of zelfs helemaal niet te beantwoorden. Dit
neemt niet weg dat de door Leopold aangebrachte strepen, die een
bepaalde voorkeur verraden, en de onvoltooide vertalingen belangrijke aanvullende
gegevens bevatten met betrekking tot de twee gepubliceerde

XXXXIII
reeksen kwatrijnen. Daarom zijn alle door de dichter aangestreepte, maar
uiteindelijk niet vertaalde teksten en de onvoltooid gebleven ontwerpen
opgenomen in een bijlage. Daardoor is ook een onderzoek naar de keuze
die Leopold uit zijn bronnen maakte, mogelijk omdat men hiervoor nu
een willekeurig ander exemplaar van de drie uitgaven kan gebruiken.
8. Bibliografisch register van vertalingen
Na de bijlagen volgen een bibliografisch register van vertalingen, één van
muziekbewerkingen, en een bibliografie van de secundaire literatuur over
Leopold. Voor alle drie geldt dat zij betrekking hebben op het gehele
poëtische oeuvre van Leopold. Er is dus geen onderscheid gemaakt tussen
vertalingen en muziekbewerkingen van, en literatuur over door de dichter
gepubliceerde en die van en over nagelaten verzen. De toekomstige uitgave
van verzen uit de nalatenschap van de dichter zal op dit punt hoogstens
aanvullingen bevatten.
Het bibliografisch register van vertalingen is zo ingericht dat er in de noten
bij de gedichten met een nummer naar kan worden verwezen. Daarnaast is
het ook onafhankelijk van die noten te lezen, omdat onder de titelbeschrijving
van het boek of tijdschrift ook de gedichten van Leopold
genoemd worden waarvan een vertaling in dat boek of tijdschrift voorkomt.
Wil men b.v. weten welke gedichten van Leopold in het Engels zijn
vertaald, dan kan men dit het beste in het bibliografisch register opzoeken.
Is men echter geïnteresseerd in de vertalingen van één bepaald gedicht, dan
doet men beter in eerste instantie de noten bij dat gedicht te raadplegen.
9. Bibliografisch register van muziekbewerkingen
Ook voor dit register is een opzet gekozen die het mogelijk maakt in de
noten bij de gedichten ernaar te verwijzen met een nummer. Men kan het
eveneens onafhankelijk van die noten lezen. De uitgaven zijn op de namen
van de componisten alfabetisch geordend. Onder elke titelbeschrijving
wordt vermeld welke verzen van Leopold het betreft. Enkele componisten
hebben van dezelfde gedichten twee verschillende composities gemaakt; in
die gevallen zijn uiteraard beide uitgaven beschreven. Men vindt dus in
een dergelijk geval in de noten bij de naam van één componist twee
nummers.
We hebben slechts één wel uitgevoerde, maar nooit gepubliceerde
compositie van een gedicht van Leopold kunnen achterhalen. Het moet niet
uitgesloten worden geacht dat er nog meer van dergelijke composities
(hebben) bestaan.
10. Bibliografie
Het laatste onderdeel van het apparaat is een lijst van alle literatuur over
Leopold die bijeengebracht kon worden. Deze behelst uitsluitend

XXXXIV
beschouwingen die in hun geheel of voor een groot deel aan Leopold en/ of
aan zijn werk gewijd zijn. Bij het verzamelen hiervan is uiteraard gebruik
gemaakt van Nijhoff's index, de Bibliografie van de Nederlandse taal- en
literatuurwetenschap en ander bibliografisch materiaal. Voor de kranteartikelen
vormde de verzameling knipsels van het Letterkundig Museum de
belangrijkste bron. Dit alles geeft helaas geen garantie dat de nagestreefde
volledigheid ook inderdaad bereikt is. We kunnen alleen hopen het
grootste deel van alles wat over Leopold is geschreven, verzameld te
hebben.
Alle literatuur is op auteursnaam beschreven en alfabetisch geordend.
Publikaties zonder auteursnaam zijn als aparte groep aan het einde van de
lijst in chronologische volgorde opgesomd. Er is verder geen indeling
gemaakt in algemene artikelen, recensies, analyses van gedichten, enz. Niet
alleen doet zich hierbij altijd de moeilijkheid voor dat verscheidene
publikaties bij verschillende categorieën ondergebracht kunnen worden,
maar bovendien zijn de recensies ook al vermeld bij de uiteenzettingen over
de bundels en zijn de uitspraken over afzonderlijke gedichten ook in de
noten verwerkt. Er is evenmin onderscheid gemaakt in `belangrijke' en
`minder belangrijke' of in `informatieve' en `minder informatieve'
publikaties. Het is niet aan de editeurs om dit te bepalen; het zal door de
gebruiker van de uitgave zelf moeten worden vastgesteld.
Publikaties waarvan de titel niet duidelijk aangeeft waarop ze betrekking
hebben, zijn voorzien van een toelichting. Een dergelijke toelichting vindt
men ook bij artikelen die op meer dan één plaats gepubliceerd zijn. Deze
zijn beschreven naar de meest recente publikatie omdat die in de regel het
gemakkelijkst vindbaar en bereikbaar zal zijn. In een toelichting is dan
vermeld waar de eerdere publikatie te vinden is. Alle toelichtingen zijn
gemerkt met een asterisk.
In sommige gevallen is een samenhangende reeks van artikelen te onderscheiden
in de vorm van een polemiek. Deze artikelen zijn bij elkaar gezet
onder de naam van de auteur wiens artikel de aanleiding tot de polemiek
vormde. Bij de andere auteur vindt men dan een verwijzing. B.v. Brusse,
W.L.: Zie Nijhoff, M., en W.L. Brusse: `[Polemiek over J.H. Leopold:
Verzen. Tweede bundel. Rotterdam, 1926]' .
De volgende afkortingen komen in de bibliografie en soms in de noten
voor:
DWB Deet ^c
e warande rBelfort en
L, T, Levende eve talen
N NRC
Nieuwe Rotter ams c e courant
Nt 8,
NVT
rLr
De nieuwe uw
NieuwVVlaams ti 1ds
' chri t
Tijdschrift vvoor oo levende eve talen l RRevue des lan 8ues
vivantes
Ts, Tijdschriftoo v rNederlandse N taa l- en
letterkunde
SL. Spiegelder r letteren e
VMA Verslagen ersla e n en
mededelingen 8 n va van de Koninklijke V Vlaamse aa Akademie voor
Taal- aa en Letterkunde

XXXXV
BRONNEN
Opm.: in onderstaand lijstje van bronnen zijn alleen die opgesomd die zich
niet bevinden in het Nederlands Letterkundig Museum te 's-Gravenhage.
Bovendien worden niet de afzonderlijke manuscripten in particulier bezit
vermeld omdat men dit gegeven bij het onderdeel `overlevering' in de
commentaar op de betreffende gedichten aantreft. Wanneer we gebruik
hebben gemaakt van een boek van Leopold dat zich in het bezit van de
familie Leopold of in de Gemeentebibliotheek te Rotterdam bevindt, is dat
in het apparaat telkens verantwoord met respectievelijk de aanduiding `in
particulier bezit' en eventueel de opgave van de door de bibliotheek aangebrachte
signatuur. 28
a. Brieven van Leopold aan Willem Kloos: Kloos-archief, K.B.
's-Gravenhage, 69.F.19.
b. Brief van Leopold aan de redactie van De nieuwe gids: Kloos-archief,
K.B. 's-Gravenhage, 69.E.8, nr. 99.
c. Brief van Leopold aan P. Tideman: in particulier bezit.
d. Brieven van Leopold aan Albert Verwey: Archief-Verwey, U.B.
Amsterdam XIV.93 en )00(V.74.
e. Brief van Leopold aan Gerlof van Vloten: Archief-Verwey, U.B.
Amsterdam, LI.42.
f. Brief van Leopold aan P.C. Boutens: in particulier bezit.
g. Briefkaarten van Leopold aan P.N. van Eyck: in particulier bezit.
h. Brief van Leopold aan Martha van Vloten: deze brief, die in het bezit
was van A. Roland Holst, is verloren gegaan. De in deze uitgave afgedrukte
tekst ervan berust op een door J.B.W. Polak in 1953 gemaakt afschrift van
het origineel.
i. Brieven van Leopold aan J.F. van Royen: Archief-Van Royen, Rijksmuseum
Meermanno-Westreenianum 's-Gravenhage.
j. Copieboek met een carbon-kopie van een brief van Willem Kloos aan
Leopold: Kloos-archief, K.B. 's-Gravenhage, 69.F.23, nr. 338.
k. Lijst van degenen die werden uitgenodigd mee te werken aan het
gedenkboek van De nieuwe gids: Kloos-archief, K.B. 's-Gravenhage,
69.E.36.
28 Zoals bekend, worden de stukken uit denalatenschap van Willem gKloos
die betrekking
hebben op p Dee nieuwe ^gids
iin
de K.B. bewaard. b aa d. De e rest es bevindt dt zich in hetLetterkundig
et
Museum. Deze nieteheel g geslaagde g g scheiding e gheeft ee er o.a. toe e geleid e g eeddat
de brieven van
Leo Leopold p aan oos Kloos deels in de K B. en deels in het L M berusten. se t .

XXXXVI
1. Kladboeken met aantekeningen betreffende o.a. inzendingen voor De
nieuwe gids: Kloos-archief, K.B. 's-Gravenhage, 69.E.27 en 28.
m. Brieven van Hein Boeken aan Willem Kloos: Kloos-archief, K.B.
's-Gravenhalte, 133.M.41 en 69.E.7.
n. Carbon-kopieën van de brieven van Eduard Verbeke aan P.C. Boutens:
in particulier bezit.
o. Proef van de Boutens-editie van Leopolds Verzen: in particulier bezit.
p. Brieven van P.C. Boutens aan F.V. Toussaint: AMVC Antwerpen,
B.7985 /B.
q. Brieven van A. Roland Holst aan H.T. Colenbrander: Gids-archief,
U.B. Leiden, Ltk 1888 /F277 c, F277á, F351, F443.
r. Brieven van C. van Arendonk, P.N. van Eyck, M.T. Houtsma, J.H.
Kramers, D.F.W. van Lennep, L. Pissarro en S.H. de Roos aan J.F. van
Royen: Archief-Van Royen, Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum
's-Gravenhalte.
s. Manuscript van het gedicht `O brug, hoog omgebogen, wie betraden':
Archief-Van Royen, Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum
's-Gravenhalte.
t. Luxe-exemplaar van Verzen met eigenhandige opdracht van Leopold: in
particulier bezit, voorshands in bruikleen gegeven aan het Letterkundig
Museum.
u. Leopolds exemplaar van La roseraie du savoir: in particulier bezit,
voorshands in bruikleen gegeven aan het Letterkundig Museum.

Apparaat

1
Zes Christus-verzen
NOTEN
' Le0 P0l zond o20 dezegedichteno op 2 februari e rua 1893 8naar 9 3 aa K loos
ter
plaatsing p g in De nieuwe ggids. Kloos I antwoordde a twoo e p pas P op 11 ljuni
l u a
hetzelfde etze e jaar: aar. l "Neem Neemij niet l kwalijk e kwalijkdat a ik nog U nietgeantwoord g
heb eb op p uw sc schrijven l e e en ezending g van 20 0 Febr. Ik moest juist l tot
herstel van n zondh gezondheid id op reis, p, toen ik ze ontving. g Bij ^'t nakijken ^ e van
mijn ^^ manuscripten kist vind ik ook uw bijdrage. g Zij ^ is zeer ggoed.
Ik
zal haar g met g n genoegen 1 nPzorg Voorcorrectieproef 0o plaatsen. z al Ve ik z If zor
d r a * g, ne aa r h e t re e d szoo
laat is."
Naderhand d rhnhfBknenensise d heeft e Boeken e i g z'ngeromantiseerde, in ie ea r g v l
onjuiste, l versie gg gegeven van de gang n van va za zaken e rond het e debuut van a
Leopold: P 1^" rE waren wa e gedichten ge
ingezonden door een nameloozen
inzender – onder onde den de titel t te vanChristus-gedichten. a
Ik had het
genoegenp
K loos tee e helpen heenkom dn
door een stapel van
inzendingen g n– ggeen n vr oolijken l arbeid, ^ daar a het meeste met een
we i ge nnteruggezondene g moest s t worden w e toen toe las ik hem voor:
– En hadden eindelijk l in een stal
hunnen intrekenomen g
,
toen toe Kloos K verheugd oosuitriep: uitrieP 'c`
at is nieuw èn en dat is is M l-E e uw e sch
f
dat isprachtig.'D s De inzending e ing werd we dgep geplaatst a met stt
in e een noot het
verzoek erz aan a de den auteur r om zich o z bekend bc
eke maken. d te a. Na N het verschijnen
^
kwam kw a L Leopold's eo po ds
be bericht, ^ dat d hij l de auteur was – en daarbij een
nieuwe euwe. inzending:'Scherzo' " (H. Boeken: . 'Herinneringen g van voor
bijna vvijftig l g ljaar' aa ' n^ I. De nieuwe gids g d 44 1 992.
D. 1 I. p. p S3S – S3 7 ,
het citaat op ppp. 537.) S3
2 Vann Eyckk heeftvraag
h f t zi ch als a see eerstebeziggehouden tee s dm
t e vraa in
hoeverre de Zes Christus-verzen ee eensamenhangende reeks gedichten
vormen. Hij l hecht niet et veel betekenis beteke s aan aa het et voo voorkomen k onder de zes
verzen v a n het e 'Kerstliedje' Kerstlied ^ e. Volgens g Va VanEyck y is be belangrijk a g^ "dat a
het e tweede, derde r een vierde v e d eed gedicht g c t de C Christusgedachte stus
gedac ggeheel
los-
ge 1 ate n sc schijnt hi^ t een dat de fijnepersoonsbeschrijving
^ e
in het zesde eerder
dan n hr' Christus een ee gepijde gpl e eeen Imitatio-lezer kloostertuin
in n lo ertuin van de
Broederscha Broederschap des Gemeenen Levens voor ons oproept. ... Bovenal
van a belang bea gee evenwel is het eerste ggedicht, dat de ede n ti^ce erin van a
t g
Christus C stus en ik e niet, gelijk > g lin
het tweede e e en e derde d vers als een onuites
p r ngevoelsgelijkstelling,ma okea r 1als de beeldgeworden ld geworden
substantie
v a n et het heele eeege gedicht geeft." g P.N. van Eyck: y 'Leopold p I'. I
pp. 40 7–408^ V1^ 4. p. 321.)
^ p 3
Smit is het hier niet mee eens. Hi' Hijziet
in de Christusverzen een reeks
nauw samenhangende ggedichten ed waarin aa de e Christusgedachte C g niet los-
gelaten^ wordt en waarin aa ook hetKerstliedje e n duidelijke plaats
en
functie i heeft. eeft. Bovendien Bo is hij van l mening gdat de gedichten g ` ` .. . het
onmiddellijk ' lli' l symbool Ys b [zijn] l voor de dood der geliefde g en voor de
inn innerlijke e k es tstrijd d d die e Leopold eo d na a aa haar heengaan te doorstrijden had."
l l p l

[1] 'STAMMEN VRAGEN NAAR EEN VREEMD DING,'
2
(W.A.P. ..SSmit:6 it. 'Christus-verzen'.–^ 1P 37v
, g. 1 ook W. .M.A.
Asse lb re gs, Geschiedenis. Gesc p. P 314 – 3S 1. Do ke n r s l oot heeft ee drie
bezwaren r n tegen g n Smits S ts interpretatie,n mida . l" . t h et in mind re e mate m
Christusverzena zijn 1 dan hij l = SSmit]
erin ziet, ^ dat de groep g pals cyclus Y
ptg vatten tet
verder aat n dan titel de ti verwachten e doetenn de inhoud inho d
i i t sea en tenslotted t de tek t ni s ts bevat nietsg
waardoor rdoor mag worden e
aangenomendat er ee hier eeds reeds s sprake Pak sis
van a ee een ggestorven es e e ggeliefde."
e de.
N.A. D on ke r s 1 oot. ^ J.H. .H, Leopold. o . pp. 37 – S4^ ^ het citaat opPp
337.)
3 Vo l gn e Dekker sDe k e gaat r a
het bij b de Zes Christus-vetzen C n om `` ve rh o lese self-
g 1
Po r trette " en ligt gt hie hierin in de s sleutel eute tot t het et begrijpen eg ^pe van de e gedichten. g
L. Dekker: `Bes k utt i'Kamphuiszi n.. gP20.)
0 in e ziet Christusverzen
C
meer een verwoordingvan 'gemeenschap
deproblematiek v an ` e m n sc hap
—
eenzaamheid'. . Kamphuis: f 1 et awa ^ r a t gij i' et waart?) Zie ook
W. Spillebeen: pille n^ . Jan a Hendrikk Le Leopold. ool. p. p 36 – 44.
4 De verzenzi l n in DDe nieuwe uwe gids g fggenummerd
I–VI .
OVERLEVERING NG: De ni nieuwe ^gids a 8 I.I ^l'uni/' luli 1893, 93.
^P 2 7 2-2 73 .
2. V1: V . P p. ^9; V . pp.
8– 8-9. 9
DATERING Voor 20 0 februari ebtua 11893
VARIANTEN 22 2 uitgaan, g < uitgaan g NG N
EN CORRECTIES 24 windbewegen ge < wind bewegen g NG
2 26doode,
< doode NG
29 9 één < een NG
32 vereerlijke, 1^ < vereerlijke vereerlijk NG
NOTEN
V gens Van Eyck Y is het gedicht g `Nu lentent de lucht, lentent wit'
data t zich in denalatenschapv en L o pold bevindt en e dat in de afdeling d g
'Vroege g ggedichten' van het Verzameld werk dl. II werd opgenomen Pg
(p. .100 –1 0 1te bes beschouwen uwe a als s een voorstudie van dit ggedicht (vgl. g de
'Aantekeningen' pp.
68 3.
De tekstuele k ele overeenkomsten tussen de twee
ged i c h ten zijn zijn echter ec te zo ggering e g dat wij het vroegere g ggedicht
hier niet
hebben opgenomen. pg
2r Go te rverwerkte de regels e ge s 1 3 – 20 van dit gedicht g in de tweede druk
van n Pa Pan. . H . Gorter: Go te . Pan. 2d 2dezeer veel verm. dr. Amsterdam, , 1 9 16.
p. 10 2 Brouwer . B uwe vertelt e over Leopolds P reactie: ``En ik herinner mij
g adat ik eens ee s ee een avond bij b l hem e kwam en op p zijn l tafel zag g liggen ggen
het Pl present exemplaarva van ... Pa Pan. . Hij toonde mij de voorrede: ` In
mij
dit i o k komen e eenkele 1 verzen verte voor vana dendichter de Leopold'. Die Diep
o n t ro erd 'Daarvoor Daarvoor kan ik Gorter nooit danken;wathi' da ken wa mij l mij
ge gelukkig g gemaakt.' g
Ik I meende temogen egmijnheer, opmerken: `aar M mijnheer is het zoo erg? g Is
Go r ter zoon groote g o geest, g ^ dat hij u een e ee eeraa aandoet als hij hij eens iets
van u overneemt? ^' "Jij `" i weet niet, n t e hoe , e ' n kknappe app man e a of dat da i s!'
. `Vindt
u hem zoon ggroot d i ht c e. r?' ` ij lkunt u domme vragen g doen.' `Maar ik

[2] 'ER IS IN DONKERTE EEN FLAUW AFSCHIJNEN'
[3]
3
wou nu eens weten, hoe u over den dichter Goner denkt.' 'Dat zal je
van mij nooit te weten komen."' (J.Sj. Brouwer: `Herinneringen aan
Dr. J.H. Leopold'. In: Het vaderland 25 juni 1925.)
3 Vgl. P.N. van Eyck: 'Leopold I'. p.408-409, 416; VW 4.
p. 322-323, 332; W.A.P. Smit: 'Christus-verzen'. p. 18-21, 31-32;
L. Dekker: 'Beskutting'. p. 22-23, 25; J. Kamphuis: Is het waar, dat
gij het waart? p. 24-26; W.E.G. Louw: Invloed. p. 87-88, 93, 103,
109-110, 114, 141-142.
4 Zetfout: in NG, r. 31 hemelling i.p.v. hemeling
OVERLEVERING M: M. Manuscript in Map M VI ; groep g p 1: o de p achterkant van een
convocatiea v n d de cricket- en voetbalclub "Vitesse" uit Arnhem, ,
waarvan waa n Leopolds Leo p o ds broerw b as e0 •, formtl aa , S xlcmcm. 8
NG: De nieuwe we ^ f gids 88.11, I ^lujuni/juli l 1893, 8p.
93 ,p2
4. 7
i-2.
V .p.
10.
DATERING Voo r 20 februari ebtua 18 1893
VARIANTEN 1 Er < er M
EN CORRECTIES 2 gezicht g zich m at-zi' l^ Cn
zacht-zijen l <
^ ^
agec zi ht , mat zi Cn ^ , zacht zi ^en
(b) M
(c)[gezicht,matzi'ën ^ zacht
, ^
4 m- atze i' n l^zacht-zijen act l < mat zi'ën l^ zacht zije zijn M
In

DATERING "r20 Qebruari februari 11893
VARIANTEN 4 droefheid... ... < droefheid.... NG
ENR CO R EC T IES 5 weenen , < weenen NG
6 blijzijns li'zi'n l l kelken, < blij li' zijn kelken , NG
8e zielslievelingen < ziels lievelinge lievelin n NG
[4] '0, WAT IN LOTEN'
[5]
4
'Vgl. W.A.P. Smit: `Christus-verzen'. p. 22-24, 32-33;
J. Kamphuis: Is het waar, dat gij het waart? p. 26-27.
NG. NG: De nieuwe e ^gids 8.11, ^ljuni/juli l 1893, 8 ^Pp.
276.
V 1 - 2. . p. 12. 1
OVERLEVERING 93
DATERING Vo ' ór20 ^ebrua februari18
1893
VARIANTEN 1 in < als NG
EN CORRECTIES
NOTEN
KERSTLIEDJE
1 V. g1W.A.P.Smit: W.A. . S t. hri C s-v stu rz e n'e.. p. 24-25, S > 33 33; J. Kamphuis: K P Is
het waar, ^ dat ggij 1 het waart? aa pp. 27; 7ó ^P W.E.G. Louw: Invloed.. 9 .
2 Balakian a w wijst ^s op p dit gedicht g als voorbeeld e van de symbolistische
y
techniek nivanmin va "mingling g gP
o of t the eand material the n spiritual".
h iri l" . Er r i is in het
ged i c h t sprake sp a e va vaneenion e s of the o concrete e co orphysical et oeareality r li with i h
the ebs abstract ctor inner e mood." (A. . Balakian: Thesymbolist movement; movement
A critica appraisal. a a. New York, , 197 ó .. p. 111; 11 , be behalve a ve de
Nederlandsee t tekst s wordt ook een e Engelse ge se vertaling t gvan a het et gedicht ged
gegeven.)
3 V ol e g ns Ve rh eul geeft g e t dit t g
gedicht e c "in klein k e bestek ee eenpsychologisch
dr a m weer. wee Het as voornaamste . Hetes un punt daarbij d bee i de beeldspraak sld
raak.
Een plaatje ltje van uitbottend lentegroen g maakt plaats P voor de voorstelling
llin van va een ee ggrimmig, g, het enauw gedreven g dier. Vooral het
l laatste t beeld bee is d veelzeggend.H s t v e rbindt verbindt, twee sterke emoties, P pijn l en
agressie, tot t eeen e onmiddellijk dd k^ inle of a b r ageheel.
g Maar wat het gedicht g di
zijn grootste ootst e effect fe ggeeft e is de d uitbuiting gvan een schijnbare schijnbar technische
us Tussen de beide e strofen valt, , midden in een zin, , een
g es pa n ne n stilte il wanneer nn r de f feitelijke e ite
l ggebeurtenis
b die tot de ommekeer
h heeft f geleid, ge e d ^een ee o ogenblik ge b hoorbaar b wordt verzwegen." g K. Verheul:
'Een Ee n ee eerbiedig b i ed igvergetenjul ve r e t en meester'. ees t r e. IIn: . NRC/Handelsblad 7 'uli 91.
78)
DATERING Vóór 20 ^ februari 18 1893

VARIANTEN [titel] KERSTLIEDJE

[71
6
Scherzo
NOTEN
`DIT IS VAN EEN LICHTKIND'
I Le0 po 1gedichten d had dezeaa n r De D nae nieuwe we g gids r s ggestuurd
estuu d na n ee een
uitdrukkelijke verzoek vroe nderedactiew ab
weer e ee een bijdrage l ag
in te zenden.
Toen Gerlof G o van a Vloten, V m ^Y^P mede m namensl A be rt Verwey, 1' l u l lil 1894 9
Leopold p vroeg g,
medewerkerva van De XXs te ee eeuw w te worden, antwoorddee
de e dichter:De " zaak aak met et e N.G. h heeft eet zich z c a anders nd e s to toegedragen egedr ag
e dan a
ge g denkt. e n .VVan
a mijn J ee eerste inzendingh tLkva s eheb e n ak nt v an
e
Redactieea herhaaldelijkect direct en indirectbewijzen
c n van lan e t ^ llin e gne
beleefdheidontvangen; n nge n• , op h un ut uitdrukkelijk i kkik l" J e verzoek oe rz eens nsweew weer wat a in
te zenden heb ik dit ggedaan, n ^hoewel oew het e mij lslecht
s e tconvenieerde c e edoor r e
de e^ buitengewone drukte, die e de afgeloopen a ge oo Pe
cu cursus sus heeft ee
mee geb r acht." (133 l 18 9 4.
2 0 PP
291897 997
november stuurde r Le eo ol een n afschrift chr' t v a nScherzo, e o ,
mvan met uitzondering het laatste a egedicht, g aan , Mevrouw H. .
Robertson-vand der e te "Hierbij Pot:wat dzend
P.U ik ik Ubeloofd
be oo had het
^
Sc h r e hebikafgeschrevenk
zo eb ke enu kunt Ut du dus ou houden. e . ad het
wel
eerder r d rgestuurd, r maar , aa ik hoopte p in de December e e aflevering g van de
N.G. itekrijgene iets n datatei
d ntegelijkertijdt teUu zenden, stuu n r'k
U datt wel later i' Jhet verschi' verschijnen." l De familie a e Robertson wwas
een
Rotter a mapothekersfamilie se waarmee Le Poo
ld au n e w e r at l es i onder- n r-
h^' e 1 . .M. Jalink: a l' n•. J.H. H. Leo Leopold. .p p. 1 1 3 —• 114noot . t. 3De
d dochter c ter
van a Mevrouw Robertson ts , Mevrouw Blaauw-Robertson vertelt dat het
contacttusse tussen de dichter e en haar moeder e v via a Leopoldsc collega lle aan
het
Erasmianum ' n^ dr.n A. A.G. n G. er K tot e stand g t is s agekomen. s g e. Mevrouw
Robertson had tegenover K r o n e n ber ghaar aa r bewo bewondering de gggeuit
eu t voo voor de
Verzen n 18 97. K r o n e n r bea gvertelde
haar a toe toen da dat de e dichter van a die
verzen een ee collega co 1 ega van va hem eh was as een hij^ beloofde be oo haar de de aa lovend e e e
woordenaa aan Le Leopold po d te ezullen u e overbrengen. ove e ge . D Dit t heeft ee t tot o gevolg evol
gehad ea h dat Leopold pol vanaf 1897 87a 9s samen e met Kronenberg K g veel bij ^ de
familie Robertson aan huis kwam.
zZie voor het afsc afschrift van Scherzo S J.M. Jalink: Varianten. p. P 8-10,
24-41.
3 V gl. W. Spillebeen: p Jan a Hendrik e Leopold. e old. p. p 4 S—46.
a De gedichten g zijn l in NG met romeinse en i het in et afschrift sc met
arabische cijfers cijf ers ggenummerd.
• nieuwe ggids 99.11, ^l juni/juli l 9 18 ^P4. 18 —. 188
M: M. Ma Manuscript usc P in t Pparticulier
a b bezit, , door Le Leopold p op o29
9november 18 9 7
verstuurd.
V': P.71 —18V.. ^ Z• P 17-19.
OVERLEVERING NG: De we s 5
DATERING 1893-1894
VARIANT E N 1 lichtkind C d < lichtkind, M

EN CORRECTIES 2 lieveling < lieveling, g, M
8 anemone. < anemone M
11 peinz e n s - < peinzens M
p
12 geweest, geweest < (a) geweest. g NG
geweest M
13 totda a < (a) Tot dat NG
Totdat M
16 ingeboren. geb < ingeboren g M
20 gevoed, g , < gevoed g M
21 tot < Tot M
24 lang. g< ^ lang g M
28geslaakt, < ggeslaakt
M
29 2 en < En M
30 onve rwo n de rd onverwonderd , <
NG, , M
32afgezonderd, < a afgezonderd; ge
, NG
33
b afgezonderd gzonderd
M
moest < Moest M
336
kk ni aarw v el . < knikvaarwel. - NG
38 ggekomen, , < gekomen g NG, , M
40 0 genomen g < genomen, g
, NG
41 en < En M
44weggeroofd. 4 < weggeroofd we gge d M
48aan g < (a) gaan, g ^ NG
(b) gaan. g M
49 9 en En M ggeworden, e , < geworden g NNG,
G M
50 nieuweling,< nieuweling nieuwelin NG, NG M
54 S beveiliging, < beveiliging gg NG, , M
55 spelekind, p 1 kind < spelekin elekind NNG,
G M
[8] `DIT DENKEN AAN U WIL ZUIVER ZIJN'
7
1 V g1nk: J.M. .M. Varianten. a p. P10,
26- 3 1.
z Vol gens Louw verkrijgt lgt dit gedicht g zijn "n 1 "merkwaardige merkwaa li i g eth g id e en e
spes e 1 held natuurlik lik edee g gedeeltelik e vanweë a die kort versreël, , maar net
sosee rdu deur de
diegedurige, swewende e enjambement enjambemente ...." W.E.G.
I Invloed. loe . pp.
103, 3 118.) 18. Zie ook L. Dekker: `Beskuttin g'
. p. p 21.
3 Ztfo e ut. : in NNG,
r. 9 Vat i.p.v i. .v. mant
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids 9.11, g ^ juni/juli 18 ^, 4 p. 18 189.
^ l l p ^
M. Manuscript ' pin particulier n pa t bezit, b door Leopold op 29 9november 18 97
^ p p
verstuurd.
V': p.119; V Z : p.20.
DATERING 1893-1894
VARIANTEN 2 ontwijden, J ontwijden < j M
EEN CORRECTIES S henen treedt Cdt < hen ntr e eedt
M
6 kelken < , kelken M
7 een mild < vredig g M

[9]
DE BLOEMEN SPREKEN:
'1 V..M, g Jalink: lin • Varianten. , p. 10, 0 3 2 — P ^ 33 .
2n P. . de Kanter vertaalde vertaa e tte
gicht in het Engels, ge, zie II 4„
3 He n' n Za Zagwijn ^l schreef sc ree bij b dit l t ggedicht e c t muziek voor zang za gen piano, p n , zie
nr. 22.
OVERLEVERING NG: NG De nieuwe ggids 9.11, 9 ^l juni/juli l 18 9 ^P 4. 190-191.
M: .particulier Manuscript in prticuli be r bezit, t door Leopold p op P 29 9 november be l1897
8
verstuurd.
V': .p,V 20-21; , p. 2• p 2-22 1 ,
DATERING 1893-1894
VARIANTEN [titel] DE BLOEMEN SPREKEN: < De bloemen spreken: NG, M
EN CORRECTIES 9 at < Dat M
10 zou , < (a) zou NG
(b) zou• zou; M
16 6 dood d < dood dood, NG
17 en < En
18 8 klagen: ag < klagen g M
19 9 wee! < (a) Wee! NG
(b) wee M
20 0 dagen. da g . — < dagen. g M
25 S en < En M
28 8 droomenwoord: . < droomenwoord.
29 9 herwaarts < Herwaarts NNG,
G M
NG NG, M
[10] 'LAAT DE LUIKEN GELOKEN ZIJN'
8
NOTEN
NOTEN
1 Vgl.J.M.ink: g a Varianten. Pp.
10, 0 3 4— 37.
2 Oost ost wijst ^ sen op overeenkomst pg in ritmen vorm tussen ssen di dit gedicht i h ten
e
'Wij W l aavondkinderen', editie-Van Y Eyck P p. 24 0 —241. (P.S.N. P.. Oost: 'De
tekst van Leopolds p ggedicht Nezahualcoyotl; Y ^ Over P.N. van Eycks Y
editietechniek' . In: S L. 11 (1968/69).. P 2 S0.
3 Theodoor Weevers vertaalde ditedicht g in het Engels, g , zie II.6.
OVERLEVERING v NG: De nieuwe ggids 9.11, 9, l juni/ l juli 918 , p4.
1 92-1 93.
M M: Ma Manuscript n P particulier inbezit, zi ^ door Leo P old opo
29 2 novem be r 1897 l
verstuurd. e
V':22• P . 22; VV2:
p. p 2 3 —24.
DATERING 1893-1894
VARIANTEN 6 tevreeën < tevreeën M
,
EN CORRECTIES dan < Dan M
9

10 zacht ove 0<
over een niet e raken M
12 vond. < vond M
114 vlijen le
< vleien NG, N M
16 6 kindje l verb 1" l i ne.< kkind
verblijen l M
24wee

VARIANTEN
EN CORRECTIES
3 aanschouwen,< aanschouwen;
a , NG
14 verworpenheide

Verzen 1895
[12] 'DE BEDGORDIJNEN HANGEN ZOO IJL'
11
NOTEN
I 0 P 8ljanuari 1895 8 schreef Ss
Leopold p 1 aan de e redactie act e van De nieuwe
gids, waarschijnlijkaa n e toenmalige te o nm a 1' g redacteur eacteu P. Ti ea. m n•" "Onder n e
a nk betui ' g in gvan Uw
sch r" l v I n t ene e aa daarin gg gegeven e e e
kom ko kik Ubeleefdverzoeken e ee de bij i' U erusten eco i paan e aa mijn l aadres
te terug g te willen ill zenden, en e , daar a e erte tegen ge ub ppublicatie a e bij ^ mij^ bezwaren e ware zijn j
ge r e z e. n" Het et is niet s e be bekend e d welke e "copie "co ie" hier bedoeld oe wordt. . HHet
e
kkan ggaan aa om o gedichten gl ed h d dieongepubliceerd e c gtee
zij n eb l ev n f o mo
een
vroegere gg
ee versiev a n eV erz e n 89S 1 . In het laatste geval moet Leopold
de gedichten, edichten nna bewerking, rkin g^ o nieuw p hebben in gezonden.
2 Meeuwes sb e brengt r ng de e Verze Verzen 1895 89S in verband e met de bes beschrijving l g
van v aLeo Leopolds P s liefde e de vvoor een e ten dode d opgeschreven Pg meisje e l zoals a die
voorkomt o in het e Re Reisdagboek s a^ 81 90.
Naar zijn mening g verbeeldt e de
v e rz e nr eeks ee eenbelangrijk ogenblik in Leopolds P ontwikkeling: g.
et
o gen b lik nl waarop . ^wa Phet denken het zijn 1 metafysisch bevestigd e gvond vond,
doordat Leopold Le po
in het e wezen e van eeen mensenkind e een e onv e rni eti
g-
bare ggoddelijke od e k l e kern rnhrkn e e e. K. " eeu Meeuwesse: esse 'Leopolds
. P 1 s V "Verzen en
18 1895" S "' ..van In: Handelingen het n ee t nent winti ^seV t ^ms
filologen- ^n-
congres. g Leuven, ^ 1955. 9 SS P 257-260.)
V Vgl. g ^ .M. a li nk. • .H, Leopold. eo o . p. P 332;Spillebeen:
^ W. Jan n Hendrik H ri
Leopold.. p 4-0. 7S
3Ideaa nNGSl ontbreekt ingroepstitel het 'jaartal 1895. 89
OVERLEVERING M: Manuscript in schoolcijferboekje 1894/95, blad 31v, slechts enkele
regels.
NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 1 [ = jrg. 10]. II, augustus 1895,
p. 419-427.
V': p. 27-31; V2 : p. 28-34.
DATERING 1894-1895
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
1roote gavond
2 a in kuische majesteit l
b < >
3 te ggaan, , waar wij stille geno[o]ten g o waren
4 en ons doen was eneban g nen
5 a liggend li n in d een lach
b [liggend gg n in een] koelen [lach]
c liggend li e in een koelen llach
6 wanen g
8
egg ligt gereedd
d at
intrek neme

[13]
12
NOTEN
II
ewaken en een dicht aa aandacht a t geven g en
3 1 strooken < stroken NG
42 broze < brooze NG
59 staat, < staat NG, V1
113 3 in < van NG
115 S zie , < zie; NG
124nvli' aa el nd < aa nvl e i ne
NG
126 6 samen schreiend < samenschreiend
s e NG
141 tweeën < tweëen NG
143 3 gedweeë g < gedweëe g NG
1 S2
en < in NG
Opm.: 0 m.: Blijkens eBlijkensl eenongelinieerdl' aa e in i Map p^II 3 (: • groep g p 4 heet
Leopold P overwogen g het et woord o ze zeer in r.1 38van
t dit e cht ggedicht te vervan vervangen ge
r stil. sta Het , et blaadje b aad e bevat e tverder edie aantekeningen betrekking
i r kkin hebben g h en
op p de verzen 3S ^ [38] 3 e en 41 [41]. Waarschijnlijk W a chi s ll nli heeft ee f t LLeopold eo Po
d deze de e nnotities
ot t es
gemaakt emaak t met het t o oog gp op een ee nieuwe eu e druk van va de bundel bu el Verzen. Als s het
blaadje l dateert te t uit t de tijd t lva vande voorbereiding v o or eed t i i gvvan a de tweede ^ druk ru vvan
a
Verzen ,dat kan worden geen vastgesteldda vanveranderingen
n n de overwogen randerin en
uiteindelijk gis aangebracht. eb t. aa hhet Maaruitgesloten ni is nietdat
bewuste wu aantekeningen0 ná12 9 heeft ee gemaakt. t ge
aa.
e dichter i ter
e
'• alink merkt ` p` op: O P deze z reis e [innl8 90 beleeft be e eft de jonge l ge Leo Leopold P
liefde, waarvan het mi l ns inziens niet ionwaarschijnlijk, zo ni niet t
waarschijnlijk te achten ac te is, , dat a zij J aanleidinge werd tot o het lange g peins
e c iht ove over de geliefde ge 1 edeop
p aa haar d doodsbed, sb , hett jonge l 'on g`meisje 'meisjein
doodsverschijnen'.
" U.M.Ja link: J.H. .H. Leopold. Leo o. pp.
32.
Eyck Y vraagt gt
zi zich cag
naar aanleiding g van ditgedicht . " Was het geluk, e uk, dat a Leopolds
liefdevinden ede. f wilde? il ^ Of 0 vvoelde oe ede ziel e dat a zij l het et geluk ge
u de der liefde zelf
ni ete verdragenkkon en begeerde be g e zij l het g geluk van de vrede, , h te geluk ge
om die rust-van-pijnb te bereiken , die enkel het vervullen van het
verlangen verschaffen kon. ^" P.N. van n E yck• . 'Leopold p I' . p. p 421 •,
Vi^4. p. p 33 338.) Vgl. gV.L. Dekker: e `Be s kuttin g '. pp.
25; S , W.E.G. Louw:
Invloed.. p 100, 00,0, 4 152. 5
'HOE VER, HOE VER IK DIT ALLES VIND,'
OVERLEVERING NG: De nieuwe g gids, ^ Nieuwe N Reeks 1 = jrg. l g 10 . II, ^augustus Su1895, 18 9
p. 428-429. 9
V I. . p. 2.
p 32; 3 ^ V . p. P 3S 35.
DATERING 1894-1895
VARIANTEN 3 zóó < zoo NG
EN CORRECTIES I 6 besc beschreit, < beschreit NG, N , V'
17 7 moesten; < moesten, , NG
22 .hing; g ^ < hing? g NG, V'

[14] ` "O, ALS IK DOOD ZAL, DOOD ZAL ZIJN'
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 1 [= jrg. 10]. II, augustus 1895,
p. 430.
V 1 : p. 33; Vz: p. 36.
DATERING 1894-1895
[15] 'DIE NACHT VAN ZELFVERNEDERING'
13
NOTEN
1 A nni eS Salomons citeert dit gedicht g in haar Herinneringen g A. Gerlo
Ps.
va n A.Salmn o os.w ^ Herinneringen va neen onafhankelijker v ou .
Amsterdam,1 9 1. S P. 4 8. Brouwer vertelt dat Leopold P hierdoor
` "diep d ep ggetroffen" eoe was. a s (J.Sj. .S ^ Brouwer: 'Nog `No enkele herinneringen aan
den de dichter i Leo Leopold p o d I. ' In: I . Het vaderland va e a 16 ljuli 1930.) 193
2 Duboi s schrijft: sc l . "Ik zal a nooit tde aandoening gkwijtraken kwijtrake die d zich van
lmeesteraakte maakte, toeonikv o t e eerststrofenl e e s de[volgt as. ^ v ^dit
t it
^edic ht . " P.H. Dubo Dubois: van Leo P olds P oëzie' .. In: Over 0
Leopold.E [Essays y s vanoem J.C. .C. e. a. [Rotterdam, Amsterdam], , , 95 1.
p. 12.)
3 Volgens ge Closset los et trachten de herhalingen g in dit gedicht g "de vrees voor
h het mysterie ste e van a de dood . te . verklanken." (F. Closset: . C ss t. 'Jann
Hendrik d Leopold p 86S 1-1 9S2'. In: TLT 3 1 1 9S 6 .. P 2 8. 2 Ver V Eecke
meent: ee t. et onderbreken e van de zinnen, , om die e dan met e een e halve
herhalinglaten te uitvloeien, ch schept t een onaardse se sfeer ee die edoor dde
a cs h t lispelendemedeklinkersw (w, l , fl no nog versterktwordt. wot d. Met
w o ore als n al h t fl fluisterenmaakt
u i r sten n hgerust-slapen etakt m Leopold o Pold
dood
tot een n zachte a e realiteit." a W. ver e Eecke: . 'Jan Hendrik e Leopold'. In:
Nova N et vetera 43(1965/66).. 33p 07.
Vgl. g1 W.E.G. E . Louw: . Invloed. p. P 1 36–13. 7
a Nico N coGr i e emann t vertaaldeit dit gedicht g icht in het
Duits u ts en e. P. de
Ka n ter in het et Engels,zi zieI.. enn II 4 Blijkens ^gebleve
e een bewaard ebleven
handschrift a dsc heeft ee t B Boutens ute s ggewerkt
ew e kt aan aa
een ee F Franse a e vertalingvan dit
gedicht.
5 He nk B Badings d s g sc schreef, ee ^ ve evenals Henri Za ^l i' n , bij ldit gedicht g muziek
voor zang g en Ppiano en Marius l F h' ot uis voor voo zang a g een Ppiano
a of zes sblaas as
instrumenten , zie nr. 1, , 8 en 22.
OVERLEVERING M: Manuscript P in schoolcijferboekje l l 1894/95,bladen 32-33. 2–
NG: De nieuwegids, nieuweids Nieuwe Reeks 1 = jrg. lg 1 0 . II, augustus , ^ 18 1895, 9S
p.41. 3
V 1:. p 34; 3 > V2 : p. P 37 37.
DATERING 1 99
26 van een va niet aangegeven ee8 of maand 1895
in 1 4 f 1

14
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
A
1 a a [ontbreekt] ntbr
b ,Y 0 vreemd e ee[n]
onbegrepe[n] g pewn
woord
2 a a [ontbreekt] reeks
b ,Y het eense eenige, dat ik gevonden ge
3 a afl [ontbreekt
4
bwas
Y
da t al mijn zijn a,] was
a„Yl vergeef mijn zonden
B
1 Dien eenen n nacht h als a s ik heb neer
2 gezeten z n aan a de d oo ens
ponde
3
4
enl mond n o d steedsgepreveld st
heeftt
vergeef mijn l zonden
S a a dat ik
b waarin getracht g r ch[datik
c yg[waarin
r' ik ik heb eb getracht e dat] al
6 a a [ontbreekt
b ik u uitgeven g kon de
y mijn ziel e [ik uuitgeven g kon de] e
7 a a,fl [ontbreekt
b Y mijl begaven be ga
e dan
c woorden o n [mij m ^ be begaven gave
dan] an
8
d e^
n[woorden mi'begaven dan]
[ontbreekt] tr
C
1 Diennacht n h van azielsverteedering e g
2 van va ee deemoed aan de o ens Pon
e
3 a
geprevel e reveld kwam
en toenesta g e pprevelingg c in eenesta g e preveling] p g
4 vergeef mij mijn zonden
5 van pogen Pg dat mijn mij leven, , al
6a mijn lg
denkenk ik u uitgeven u konde
b < > < >
c [mijn] l 1zijn [ik kuuts i pr
eken
[konde]
7 a en woorden n mij m l begaven be ga
e dan
b en woorden n mij]verlieten m l dan
8 vergeef g mijn zonden
mij
9 Een simpel s p woord van leniging g g
10 het ee ni gt
s wat a ik heb bgevonden
g
11 waarin waa mijn 1 ziel e uitweenen ging g
12 vergeef g mi n zonden,
mij
9

NOTEN
II
kwamen , < kwamen, NG
1 Vgl. W.E.G. Louw: Invloed. p. 137.
2 Henri Zagwijn schreef bij dit gedicht muziek voor zang en piano, zie
nr. 22.
3 In NG wordt niet bij de laatste regel van elke strofe ingesprongen.
[16] 'IN DE STILTE WAARIN WIJ ZIJN, DE VERTROUWELIJKE'
OVERLEVERINGG M.1VIaManuscript n p in choolci lferboek l e 1894/95,b s3 1 ad 36v, 6 , sslechts s enkele e
regels. g
NG: De nieuwe gids, ^ d , NNieuwe Reeks 1='r Jg . 10 . II, augustus , ^ 18 9S 1895,
p.432.
V 1 . : p p. 35; , V V2: . p. p 338.
8
DATERING 1894-1895
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
1 ik kwwil mij in mij mijn denken
verdriet
3 over u buigen g n als a s een ee avond a
4 wolken
5 a
droomen doen
b droomen en
doen droomen
6 lente komen
7 nu blijft lfmij m l ec slechts s1
s te bbidden
de overigg
8 dat a gij g l wilt weggaan gg
9 enn vergeten mijnen mijne
o wend uw oogen g —
11 in —— u u nac nacht t ookschijn[en] oo
12 nu u mij l en
13 zoo ter
II
1 nederliggen < neerliggen NG
3 gg gg
NOTEN 'vertaaldedit Pde P.J. Kanter vertaa de d t ggedicht ed in het Engels g en Giacomo
Pram Prampolin olini in het Italiaans, zie II.4 en V.1.
[17] 'LAAT IK NU LEGGEN LICHTE DINGEN'
1 4OVERLEVERING M. Manuscript r Pt SC in h 0olci lferboek J e ^ 8 l95 bad blad 4 v 5slechts
, enkele
reels. g
NG: De nieuwe g gids, , Nieuwe Reeks 1 = jrg. Jg 10 . II, ^augustus Su, 18 9S
p. 433.
V 1 : V2:
1 . p. 36; 3 ^ V. p 39.
15

DATERING 1894-1895
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
1 en wiekevlokken van witteroote
g
2 vlinders
3 sneeuw
4 en ongedrenkt g van de e lente
S die d etstaat,
verdwijnen esta t,
6 kwi' l nensserin gen
II
10 0 bevonden,< bevonden b NG
NOTEN ' Henry Iy Fa ne g vertaalde 1 dit gedicht g i h tin het Frans en Giacomo G
Pram Prampolini p in het Italiaans, s, III.1 en V.1.
[18] 'HUN ZACHTE GOGEN'
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 1 [ = jrg. 10]. II, augustus 1895,
p. 434.
V': p. 37; V2 : p. 40.
DATERING 1894-1895
VARIANTEN niet' niet; < niet, , NG
5 deren EN E CORRECTIES c c s S e e < deeren ee en
NG
16 6 leedbi'zon l de r< e le leedbyzonder edb zondere NG
16
'Giacomo Prampolini vertaalde dit gedicht in het Italiaans, zie V.1.

Paul Verlaine i'
'i Paul overleed Verlaine ove ee opp 8 januari l nua 1896 8 9in6
Pa Parijs. ls. Op 6 januari 26vana v p
dat jaar 1aa
sc schreef ee Boe Boeken e aa aan K Kloos: oo . W" e moeten nu ons best s do doen e
voor o de FFebr. eb . aflevering. e. gistere Gisteren G heb eb ik al juist juist van Leopold p twee
verzen ontvangen naar aaV aanleidingvan den dood vanVerlaine." a De
Nieuwe ggids-aflevering i s-aflea
gP verscheen as in m art 11896.
9
2 D DeBoer is van mening g dat Leopold aeg in de twee gedichten over Paul u
Ve rl in eena beeldd e van zichzelfftgegeven, ee heeftdat bee hij as hi' " a 1 eeeen
wens- n
droom"ded met dichter ch t eV Verlaine eep
r a n. identificeerde.r d Bo . 'Leopold
de Boer: • ` e 0 1d
en e V Verlaine; e a n e, E Een n ggedicht ed t v van a L Leopold o epIn:
als onbewuste wuste identificatie'.In•
Cressc t' bulletin u ein 19 9 (1952). 1 2. p. P 1 317.
– Volgens g sDDonker vinden e we e in
het e tweede eg Verlaine-gedichtet "mtreffende 1eli'keni ook s zij1
n
= Leopolds] L e o olds gterug ei
en karaktertrekken tere .. .." A. Donker: `'De
dichter J.H. Leopold'. In• In: De gids ^ 93 1 9 2. 9 DI. I. p. p 26 3.
Vgl. g • P.N.n N. Eyck: Yp. .I'. 'LeopoldI' . 42 0• ^ Vi^ 4. p. p 33 6– 33 7 •,
D. C ose. t r • ` .HLood .e Leopold pp. t' . In: .657
De esII.
stem (1925). Dl. II . 672; 2 •
W. . M.A A. As se 1 be ^r• . Ges Geschiedenis. p . 316; 3> 6 L. Dekker: ` Beskut t in g ' .
p. 24.
[19] 'MEN MOCHT WEL WILLEN IN DONZEN WOORDEN'
n OVERLEVERING M: Manuscript n schoolcl fe r b o e k'e l 89S 1 9 6 , b blad a 35v, 3S , s slechts ec s eenkele
^ l l
regels.
NG: De nieuwe ggids, s ^ NNieuwe Reeks 2='r lg. 11 . I, maart ^ 18 1896, 9, p. 11.
V': p. 41; ^ V2 : p 42.
17
NOTEN
DATERING 8 –2 S januari j 1896
VARIANTEN M
EN NCORRECTIES
A
NOTEN
1 00, dat men treuren gg ging om mijnen 1 dood.
2 maar maa niet e met etvelen weinige g beminden
3
bood
4 vinden
B
1 Maar a dit zal stil zijn, l , en ik weet
2 gewend
3,
a te denkenaa aan een e stil verlaten, bekend
4
b [te denken aan een sstilverlaten]m mal[?][ l bekend]
wat zijn l leven was
5 stil s wordt w
1 Uit i ' het et ee eerste ste gedeelte gedee
te v van aM kan mm e ^afle afleiden en dat a Le Leopold p
•
aanvankelijkp ee een opzet e in gedachten ge dacte
a had wa waarbij b ^ Verlaine woorden in
de mond werdenele g gd.
2 Aurel ue lCo Covaci ac vertaalde ve ta a e d dit t gedicht g in het Roemeens, , zie VI.I.

[20] 'HOE ZOET GESLOTEN, TOEGESLOTEN'
18
OVERLEVERING M: Manuscript in schoolcijferboekje 1895/96, blad 32v, slechts enkele
regels.
NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 2 [ = jrg. 11]. I, maart 1896,
p. 2.
V': p. 41; V2: p. 43.
DATERING 8-25 5januari januari 11896
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
1 hoe zoete loten toegesloten
zoetgesloten, g
2 enoe
NOTEN
g
a ae en de twijgen lgn
b waar aa l[ente] komende e 'is
4 a a waren lager g gebogen g g
b met et regen e ge
onder o
5 deel
6 een man, geborgen g g en zijn leven e
7
s is mijJggebleven eb e en
9 er' beste besterven en
10 1 a in ween[en] ee e
b
c van[ween[en]]
11 werden mij l toegesproken
II
3 komende < komend NG
I De tweede enderde de s strofe o e van dit gedicht g worden geciteerd g in de
rubriek `L e tter eeKus n en Kunst' van de NRC R van 7maart 1896. 86 9 Annie
Sa l m nschrijft:" o s onZe i' 1 = Leopolds] o Polddichterschapr w d pas
in den
krin kringvan onze e aandacht aa da getrokken, ge ^ toen Johan de Meester in de
Nieuwe Rott e rd a m sc h e Courant C u zijn zijnvers op Pden
dood van Paul
Verlaine had overgenomen. g Dat veroorzaakte veel opgewonden Pg gepraat g p
in de huiskamers. Men begreep g p er niets van ,]
men vond het mal. ...
Een ondernemende1 leerling rlin vroeg, g, de les begon, g, of hij ^ het
eens e s w wildeuitleggen.r de Maar dat wilde hi' hijni
e. t" (A.Salomons: .
'Herinneringen uit i den e ouden n n tijd V;J.H.Leopold'. ^ p . In: , Maatstaf Maa a 3
(1955/56). Pp.
257.)
Mevrouw e ruw Va Van Proyen P e Y ve vertelde te e a link " "dat a zij l dit dt gedicht ged
c t als as
meisje in
h a ar familiekring m a li ekti n ' had g a d v verdedigd, erded g, d die e d e erwe weinig g bbegriptoonde. e igpZij voo voor Zi'
had a Le Leopold p domut uitleggevraagd, eggev ag
^ waarop r P deze geantwoord
g ea had: twoord a. `Het
z a l' je lniet et veel vee helpen e en p het te verdedigen' g en e daarna met e een
ongelukkig g gggezicht: • 'Ik ` kan eer niet e over e s Pr
e ken' . "U.M.Jalink:
.
J.H., Leopold. o .pp.
123: 23. noot 0 550.)

19
2 Koster merkt over dit gedicht op: "Het duidelijkst vinden wij het
ideaal van den Epicuteïschen wijze, die het AáBE fitOQas als richtsnoer
heeft gekozen, weergegeven in het tweede gedicht op Verlaine's dood
[...]." (W J.W. Koster: `Nederlandsche dichters V; Leopold en de
klassieken'. In: Hermeneus 4 (1931/32). p. 86.)
3 Liliane Wouters vertaalde dit gedicht in het Frans en Aurel Covaci in
het Roemeens, zie III.4. en VI. 1.

In gedempter toon
[21] 'IN DROOMOMHELZINGEN'
20
NOTEN
DATERING T Vóór 22 mei 18 1896 ^
11 Leo p o zond zo de gedichten g e i ht c e v van a deze e e afdeling e n gp op 22 mei e 1896 8 96
aan a
Kloos 1 ter te pplaatsing 1 t in g in De nieuwe seuwe gids: g . "Uit U t de d kranten te zie ik, ^ dat a de
voortgangva van de e N. G. vertraging ag
g ondervindt, ^ misschien uit copi co ie
geg gebrek. b e Ik U zendee n k l ini e h i edie
ik no li en had;
nog liggen ^
misschien ' i kunt het U et ggebruiken ebru e een wil er e in elk e geval g a ee een bewijs bewij in
zien, ^ dat het ik jammer et l a mer zou vinden, u ezoo
^ het in ons land onmogelijk gl
bleekg 1 ek een ee t dsc tijdschrift t hoofdzakelijkae
aan productie in d letteren lgewijd
in het e leven ev e ete houden ude ozonder n z de tot thet ppeil e van Nederland c.s.
te
geraken."
In de rubrieken ri 'Letteren Kunst' n K n' van de NRC R van 21 mei 1896 9staat:
6
"Men Me schijnt sc l t toch nog g hoop P te hebben De NNieuwe
Gid s voort te
zetten. et.g
Althans 1 in het et H.bl.uitgever
1 verzekert de ui ver slechts te wachten
o p en ko in de Telegraafsc eW
schrijft t de heer ee Willem Kloos: K o'Door s: Door
kopij,1
ziekte ie van v a de den hoofdredacteur
h odd e cteu a r s isde t uitgave av gvan ea v de tweede aflevering a e g
vertraagd, die i ec echter ter nu hersteldb ike zoo e, n spoedig z poedi gmo mogelijk lijk e het et licht
zal zien.' "
verscheen de everin gpas
in oktober 18 1896. 9.
V g1G.H. ..H. G s G r a esa v n^ de. De ggeschiedenis es c va van De nieuwe g gids; ^
Brieven r^e en documenten. 2'Arnhem,
Arnh m , 1956. 9S p .4 32.
2 I nNG komen m de en ggedichten
de
voor onder de verzameltitel Verzen. `In
gedem pt entotoon'
heeft ee t daar d duidelijk de plaats p en functie van een
motto bij i' l het et eerste ee s e met et romeinse I genummerde g gedicht. g De andere
g ' hten zijneveneensmet z ll n romeinse cijfers nummer .
genummerd
NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 2 [ = jrg. 11], oktober 1896,
p. 65.
VP': p. 45; V 1 - 2 : p. 45.
VARIANTEN 4 ggeboren < geboren, g NG, , VP 1
EN CORRECTIES 8 wezen. < wezen; NG
9 Gesloten

[22] 'WIEGELEND HOOFD, ZOET VROUWENHOOFD,'
OVERLEVERING NG: De nieuwei s Nieuwe Reeks es 2 = jrg. .11 okt oktober be
p. 66.
V I-^. .p.. 46
DATERING Vóór 22 mei 1896
g , Jg 0 1896, 186 9
NOTEN
1 Volgens g Van Hals ema lijkt 1 tdt dit ggedicht c t e mede geinspireerd
gi e ir sp ee rdoop
Oscar
Wilde's s S Salomé ome "met et alle a le verschillenuiteraard die ernbe beide de
teksten zijn." 1 U.D.F. .D F van a Halsema: 1 Enkele 'Enkele bronnen van a Leopolds eo pds
Cheops' . In: Ts. 9 1 1 97S .. p 15: S. noot t 111.) 1
Z Vl.W.E.G.
Vgl. Louw: G. . Invloed. I v oe ^p. P 12 1 .
3 éróm Decroos ec oos vert vertaalde a ed d dite gedicht g dc in het e tDuits He e enHenry
Fa rYne Fagnein
Frans, zie I.1 .eII.. en III .1.
4 erman Mul ernHe Henri Za Zagwijn gw l schreven sc reven bij l dit ggedicht ed t muzie u ek
voor zang g en ppiano, ^ zie nr. .1 14 e en 22. 2
[23] 'UW HANDEN ZIJ VER-'
OVERLEVERING
DATERING Vóór 22 mei 1896
9
[24] 'IN TEERE SCHADUW ZILVERBLAUW'
21
NOTEN
OVERLEVERING
DATERING Vóór 22 mei 1896
9
NOTEN
NG: De nieuwe ggids, s , N Nieuwe euwe Reeks 2
p. 67.
= jrg. r. 11 oktober
, obe 18 96
,
V l - 2 : p. 47. 4
1 V gl.W.E.G. W . uw. Invloed. p. 102. 0
2 HermnMulder Hermanschreef hrfi e bij dit ig gedicht ed ict
u muziek ek voor zang agen e piano, pao, n
zie nr. 14.
NG: De nieuwe gids, g , Nieuwe N euwe Reeks 2
p. 68.
V 1
= jrg r. 11 oktober , be l8 96,
- 2 : P.
48.
1 P. . de Kanter vertaalde d t dit ed ggedicht cht in het eEngels, g e s ► Giaco Giacomo
Prampolini p in het Italiaans en Francisco s Ca Carrasquer as ue 9 in ihet
Spaans, p , zie
II.4 , V.1 en VII.1.
2 Herman aen Mulder Henri n n Z ^l s i reven n schreven bij l d dit t ged gedicht t muziek u ek
voor zang g en p piano , zie nr. 14 en 22.

[25]
'HOE DUIZENDVOUDIG LIEF EN ZACHT'
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 2 [ = jrg. ll], oktober 1896,
p. 69.
Vi- i : p. 49.
DATERING
Vbór 22 mei 1896
[26] 'EEN STILLE DAG IS OM MIJ HEEN'
22
NOTEN
1 Herma nMuldere en Henri He Za Zagwijn ^l schreven bij l dit gedicht g e c t muziek
voor zang en piano, ' no zie nr. 14 en 22.
2.. In n NG wordt or t bij de laatste aatste regel e niet ge ingesprongen.
1
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 2 [ = jrg. 11], oktober 1896,
p. 70.
V 1 - 2 : p. 50.
DATERING
NOTEN
VOOr 22 mei 1896
9
1 Vgl. T.T. Cloete: `Dromende denke'. p. 110, 115; W. Spillebeen:
Jan Hendrik Leopold. p. 50-53.
2 Herman Mulder schreef bij dit gedicht muziek voor zang en piano,
zie nr. 14.

Albumblad
[i%] 'ZIJ, WIER VRIENDLIJKE LIEVERNIJ'
23
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 2 [ = jrg. 11], oktober 1896,
p. 71-72.
V': p. 53; V2 : p. 52-53.
DATERING Vbór 22 mei 1896
ARIANTEN 9 e , NG
coR s 10 g geband, an , ggeband
ba
112 k kinderland... ...< kinderland e .....NG
25 S tegemoet g < gemoet g NG NG, V'
VARIANTEN leven < leven,
EN CORRECTIES 0 NG
NOTEN
1 Aangezien g dit ggedicht in het oktobernummer 1896 96
va van De D nieuwe aeuwe
gids ^ s onmiddellijk ede lk volgt g popgedichten deav n afde afdeling lin
In ge dempten
toon, va valt t het aan te ne nemen en dat Leo Leopold po het met de andere verzen oop
22 mei 1896 9 naar Kloos heeftt gestuurd. g
z Schmi t-D e gg e n e r vertelt:"E "Eens heeft n h een t nbeschouwing h in van nRo Rogier g
v an der ee W Weyden's Y,
Triptiek e te se #Munch n m e t de d'Aanbiddingder
KKoningen', onin en' ggeheel h l e en avon ggevuld. evu Naar . aanleiding a g daarvan d aarva schonk s c k
hi' 1mij = Leopold]mi' in h het be begi in van Februari 1900 900e een afschriftvan
ta
et Al b um b 1 a waarin w a de regel gge e voorkomt: .gezeten lijdzaam e z n in den
mot ge. n' "'' 6. f hmi Sc t-D ner: e g eaan 'Herinnering nLeopold'. p 1' d .
In;root- G N e eran 25 5 1 97 2. Dl. II. p. P513.) S3 Vgl. g P.N. van Eyck: Y .
`Leo 'Leopold p II' . p^ p. 198: noot 1 ^ V1^ 4. p. p 536: S3 noot 1.
Asse l eg r meent:v b s ee n e t.a verdoez lde ea nl a i ein
gtot
d i c h te, n bij b i'dde m ees t verzen e ve eondoenlijk, e ^, omdat ade
noodzakelijke
b i go ic r ontbreken, azouz maar tr strekken kken tot d de levering gvan a het e bew bewijs, l,
dat Leopold P 1 achter a te vervaagde ervaa uiterlijkheid g e l zijn innerlijk zijn innerlij leven e verhult. e
..
Hij ^ schrijft sc ^i' een e Album-blad Au a na de beschouwing g van een Madonnaschild
l^ doch de naam zelfs van va Maria Ma a laat aat hij weg, l g ^ terwijl terw l de titel te
van hetedicht ggeeft, te vermoeden eeft dat hi' hij een album, , een kleine
verzameling,
g, voltooien , maar het niet verder bracht dan tot het
schetsen, van enkele indrukken, ggenoeg g om suggestief, gg ^ te weinigg
om
helder t e zijn." l^ W. .M.A Asselbergs: .3 ^P
Geschiedenis. . 16.
Zie i ook P. Simons: S o s. De d dichterJ.H.Leopold'. c . P In: 0Ons
erfdeel 9
(1965/66),nr.3. p.17.
3 Deudney Y beschouwt bs dit gedicht ge als Pproloog g én epiloog p g van de
ge dichten VVerzen 187 9, ^ vgl. g . noot 2 bij l die afdelingstitel. ^
a Merkwaardigoee
genoeg ge vertaalde g A André dre Piot alleen a e de v vierde erde strofe s o e van va
ditt ggedicht ed ' h in het et Frans a onder s de de e titel te e r' g^ ezie 111.2 en e 111. 3. 3

Verzen 1897
[28] 'DE LENTE VALT DAN IN EEN OUDE STAD'
24
NOTEN
1 Volgens ge Edna a e D eu n Y vormen e de Verzen V e 8 1897 97 eeeen cyclus Y us over e de
ervarin gen van Maria: ``haar g e es t like e ontvangenis,hhaar vreemde r me
verwarring, g, die vrae van mense, , haar ei e vrae, , die e eerste ee fisiese s ese
m a nif etase ai van llewe, ewe diewil-tot-wordingin dea e h a r we i wese, die e
su iw er ing daarvan, aatva , e die ee n saa mh e i en e afsondering so e ing va vandie daarop- r
maande aa e en e dan a ein el' ik die e vo 1 rae nh ei' met et die ge oorte"
.
Bovendiene chouwt e aa zij l hetde aan cY cyclus us voorafgaande gaa e gedicht ge c t Z'Zij,
l,
wier vri e n lijk l elievernij' l als a sproloog P g en epiloog ep g van va de e c cyclus. Yus. Z Zij l wwijst
l
erop rodat dit gedicht gee eddelen duidelijk uit twee s be 1 nbestaat:' wat n eerste te
Maria as 'n onrype ryp kind toon; , die tweede, , wat haar as vorstelike ste n' a
CChristus se geboorte ge boo te wYs. "Het ee eerste s e deel ee ggeeft
ee .a.w. eeen e be beeld e d van
Maria a a oa zoals s zij ^ was as óór v de inde cyclus y verbeelde en
ervaringen,e en hhet tweede ^e deel e 1 bes beschrijft ft M Maria a a na' e ggeboorte eboo te va van het e
kin waar ^ waaVe e cyclus c YY c meeeindigt.E us ee e 18 . DDeudney: 7 n•`'VerzenJ.H. van n 9 .
Leopold Po
ass siklus'. us. In: .SStandpunte 26(1972/73), 6. . nr– .40 3. p. 40-53; S3
citateno. op en 4 52.) 9e 5. Zie echter te voor een ee geheel ge
ee andere a d e e
M H chenkev Schenkeveld: 1•` .H. LLeopoldsV p Verzen e 1897 8 97as
als c cyclus' Ycu .. In: V Verslag sag
van het Zesde Colloquium van docenten in de neerlandistiekaan
buitenlandseu universiteiten ni r it ve Antwerpen s e1 76. 9 '- s G r ave nha g e enz., nz ,
1978. 978 P. 120-131.V gpl.
ook W. W Spillebeen: illeb n: Jann
Hendrik Leopold
p. 53-59.
2 In NGontbreektaa o nt br k tingroepstitel eeh lt'
r ta l l1897 97e
n z"n zij i de
en romeins e sg genummerd. .
o V E R L E V E R I N G NG: De nieuwe w ^gids, ,1897,
NNieuwe Reeks Ree s 2 lg jrg. 1januari , 1897 1
p. 240.
V 1:. P 57; V2 : p. p 55. 55
DATERING 1894-1896
VARIANTEN 5 0, < 0 NG
EN CORRECTIES
NOTEN
1 Vank Ymeent ee dat dit dt ggedicht dctir d ect directmv
be beïnvloed o ed iss door Gorters G otte
gY
edich t `D estil' boomen waren il'. P.N. van Eyck:'I. 'Leopold
p. P 412 -41 3• ^ Vi^ 4. Pp.
3 26- 328
.
Walch scschrijft: ^ t. ``Hier hebt ebt gge – in een zuiver uee r en door o ^ zijn wwezenlijke eze ke ^
evo g ed l eh ^gedicht i óéd individualistisch– e c i ht a w 1t wat ons nbekoorde rd cin
Gorter: r• dat m ysterie gevo e1 gezegd g eg in naïeve, i ai e, vreemd ve ve doorademde
em
dd arde
regelzetjes,die minnelijke met minnelijke sstameling e gine in elkaar aa ove over knakken. Let
o pdien e ove overgang gg a van 3naar 4, , waar aa de rust rus na ` dat ' heerlijk e l de
sensatie van tasten-naar-de-juiste-zegging l gg g weergeeft; g ^ let op p 't kinderlijk l

[29] 'SCHEPEN LIGGEN ER; WAAROM ZOO...'
gezeg e `' 'die gaan gaa voor oo czich zoo henen'.En v, dat, t e r kinderlijke, in e J,
woordvondstje `toegedaan' toege aa – waarvóór ó'r ` v e n a n' ge te doordacht
aandoet n et – sis ook zoo o in de Gortersche G lijn. J . En – ge g vo voelt, et
n , nietwaar, etwaa ,
het m Yt
s ne egevoe l dat a ligt li gin t neen ee ex expressie, p ress e , diee m Jvo voeten' ten e ap apart a t
ziet i gaan gaa
on 'onder mij' erm iJ , als a s afzonderlijke zn o e l ke dingen ge – waarboven ve
n .. ... "
L. W[alch]: lh•`letteren; c. e L ee tt ,p poëzie; e e , [rec. ec. van]"Verzen"
a.H J.H.. Leopold, p ,
. ..'. In: Het vaderland 6 se ptem
er 1914.) 9
Vgl. V, gp. ook W.E kLouw:1– .G. Louw.Invloed.. 1 2 11 3 ^ 11 9 – 120
.
2 Huijts u l merkt in verband v a met e de laatste aats twee e e regels e g s op: p "Dit Di is de
Le0 p ol dien ^ ete wij meenden lherkennen, t herkennen als a wij l hem e voo voor z zich ch heen ee
za g n e gaan g in de stad s ... ^ soms ingekeerd ge deen ggeheel eee be bezig z gin
zich- zc
zelven ^ soms overtogen g van een mild schijnen, l e ^ waarin aa hij l nnu
ook de
ge 1 uk ki m g e n ch e s bleek, b dien ^ hij zichzelven l weet te zijn." ln
(J. H u i' Jts • ` . .H. Leopold, p een , aquarel'. q In: De witte mier NR 2
1 9S. 2 p. p 221.) En Donker sloot
". .. ik [heb] bal
in mijn J altijd
het et bee beeld van zijn J licht gebo gen wat ^ slepende p gang g gen tegelijk g l als naar
iets et vers luisterend.. egg . teruggezien
r ezien
in die versregels g .. . . Zo immers
zag g ik ik hem e soms s s o0 voor mij l uitgaan g langs g de Coolvest."
N.A. Donke r 1 s oot. •` H .. Leopold'. In: Maatsta 1 3 (1965/66).. P 266.)
Vgl. g W. ver e Eecke: e. a n H Hendrik Leopold'. p . In: I. Nova et ve vetera era 43
(1965/66). p . 311– 312.
3 Ztf Zetfout: out. NG, , r. . 3 gga ikk verwachten verwa e.. i.p.v. p . ga gik
k inverwachten
ve ca
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids, g Nieuwe Reeks 2 = jrg. Jg 11 januari ^l 1 89Í ,
p. 241.
V . V2:
1 . p. 58; S •^ V. P 56. S
DATERING 1894-1896
[30] 'MIJ IS 'T ALSOF DE TAKKEN FRISSCHE BLAREN'
25
NOTEN
1ol V n gVan e s Va Eyck Yis er sprake P van ``soortovere enkom st" tu tussen sse dit d
gedicht edicht en eGGorters s ggedicht `De boomen b warenstil'. est'.P(P.N. .N van E Eyck: Yck.
`Leo p old I'. pp. 412-41 3, • Vi^4. p.326-328.)
p
OV E R LEVERING NG: • DDe nieuwe ggids, , N Nieuwe e Reeks S 2 = jrg. Jg ,9
januari 11ló ],
p. 242.
V 1:. p 59; V2 : p. P 57. S7
DATERING 1894-1896
VARIANTEN
EN CORRECTIES
5 zinnen , < zinnen NG

NOTEN 1 Zie P.N. van Eyck: 'Leopold I'. p. 419-420; VW 4, p. 171,
[31] `EEN OOGENBLIK'
26
335— 336.
2 Westermann meent dat "de dichter in de tweede helft van den
tweeden regel [van de tweede strofe] de n blijkbaar wegliet, omdat
deze het staccato maar in den weg zou hebben gestaan, dat hier een
introductie vormt voor de sterk beklemtoonde uitstootingen in regel 3
en 4." (C J.J. Westermann: `De verbuigings-n en de dichter'.
In: De gids 100 (1936). Dl. IV. p. 63.)
M: n ri t in choo 1 c i'f e boe r k' e 18 41 p l l 9 , bladen 26v-27r.
NG: NG. De n nieuwe euwe gids, ^ f NNieuwe Reeks 2 = jrg. 11 januari 18
^ lg ^l 1897, 9 7
P.24
3.
VI. p. V2: V p. 58.
OVERLEVERING M. Manuscript S 9S
• p 60;
DATERING 1894-1896
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
A
•p S
wolk gewesten
g
verslagenheid
hoor toe
B
a a Een e e ggezicht c gaat 1^ voor mij open Pen
b < >
c En nu u m oet
ik herdenken
2 a a [ontbreekt]
b en ik wil wel vertellen
3 a vliegend g uit in de bli[xxx]
4 a a aan de stam men bonst
b fl < >
c om het [bonst]
5 a a [ontbreekt]
b aan de stammen vondst
c komst
d < >
6 v verwijdere erwi'deren
wegg weg g GGod
C
1 een oo ge
n blik.
—
2 a a wittewolk inee een schrik
b een ee grootee
[witte ttew wolk k in eeen
schrik]
c
d gmote
witte wolk] 1 die de[in een ee schrik]

[32] 'DE REGEN TRILT'
27
NOTEN
3 a a [ontbreekt]
b )6 vasthangt boven zware boomen
c stokt [boven zware boomen]
4 a a en [daaronder op de wei]
b a,fl in eens een schreeuwen
6 a a ee[n] angst uitgebarsten
b [ee[n] angst] spattend uit
c
d (t [ee[n] angst spat uit] pang
7 a bonzend aan de stammen
b kaatsend [aan de stammen]
8 een nymfen geschrei
9 wat
10 weg weg, o God
II
Panisch < Pa Panisch. . NG
1 Vo l ge ns Kos Koster e isin
dit gedicht g klassieke invloed oe merkbaar: "En zoo
treffen re en w wij^ ... ehet
gedicht g 'Panisch'
` h' aa aan, w , waarin a de aan Pan toe-
geschrevenplotselinge lotse In 1 e verbl verbijstering ^ste I g g es
chil derd
wor t , die in de
eenzaamheida van het et woud oud zich cplotseling
p li g openbaart po
enbaa ent e de reiene der e
nYp m h e nuiteenstuiven."W. doet 'Nederlandsche
.W. Koster:
dichters eV r , Leopold pen
ol de nklassieken'. In• In: Hermeneus 4(1931/32).
P . 85.)
Z1 V gl. W.E.G. Louw: w Invloed. v o • . p. P 89, 9 , O1 . L. , Dekker: kker• `Be skuttin
g'
.
p. 26-27.
3 Jan aFeeos Felderhof schreef ee l ditt gedicht ge
m' muziek k voor voo bariton a to of mezzo- e
sopraan p raan enpiano, zie e nr. 7. 7
OVERLEVERING M': Manuscript in schoolcijferboekje 1893/94, blad 41r, slechts enkele
woorden.
M 2 : Manuscript in schoolcijferboekje 1894/95, blad 42v, slechts enkele
regels.
NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 2 [ = jrg. 11], januari 1897,
p. 244-247.
VP': p. 61-62; V': p. 61-62; Yz : p. 59-61.
DATERING 1894-1896
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M'
1 hoe mij en gebreken g
2 die breken
3
babbelvoeten
4 kabbelgr[oeten] g

M 2
A
1 vermetelen
2 zetelen
3
wederkerig g vreemdelingen
4 groen groe
fluweelen oorren
S bruine twijgen 1g
6 e en
kind dat bikkelt
B
1 de regen g trilt
2 over het spiegelen, s ' ie l e nspiegelen, e , trilt
3 dat a nu u onder o e de kabbelvoetjes b l
4 de drukke ab elvoet'e l s
5
de fluweelen w len boom[en]
6a rijmen l
b
eeeen droeve [rijm] ^m
7 willenweg in zwijml
II
motto Voor Voo donkere on e e oogen gn < Voo Voor donkere oogen. g NG
16 volkeren; < volkeren, NG
21 daar, < daar NG
37 zich < hem e NG
55 0 < O NG , VP 1
57 moet... < moet.... NG
1 Vgl. W.E.G. Louw: Invloed. p. 92-93, 101, 121.
[33] 'OM MIJN OUD WOONHUIS PEPPELS STAAN'
28
NOTEN
OVERLEVERING NG: De nieuwe ggids, f ^N Nieuwe e Reeks 2 = jrg. lg 1 1 januari ^ , 18 1897, 9
p. 248.
V 1: .pp. 63; V 2: p.62.
DATERING 1894-1896
NOTEN
1 Do nk er is van me meningg dat er e ee een verantwoorde reden n is s voor de
afwijkendee woordvolgorde in r. 1. ` ` ... het gaat g eerom
de volle
aa aandacht te vestigen g n p op ... het et oude ou e woonhuis en de peppels p pp daar-
o mhee n ,zij
en e door d de volgorde va van noemen worden zij ons s het directst
en levendigst ndi t voor oogen g ggebracht eb ,.,. Het staann
is bijzaak, l zoo van-
r kend dat ghet
et achteraf a e genoemd m oem kan ka worde n . " A. Donker: De
vrs^ vrijheid sdv vanden e a ter endichterlijke e de vrijheid; Een
cri tiek o de
moderne d poëzie. Arnhem, 1 9 46. p.
12.)
2 Vo1 gens Hellinga
1 ga e enSc ot l z is sd dit een e gedicht g vann existentiële stentiële
wanhoo p. W. Gs He Hellinga g en e H. van der Merwe Scholtz: Kreatiewe

analise van taalgebruik;Prt Prinsipes st s vvan
-stilistiek op linguistiese ^ gron
slag. s a, Amsterdam enz. SS 1., p. 3 8 – 7S , DDonkersloot e 1s oo t daarentegen a er tege sstelt
te
atmeninh het gedicht g i h tne nietkan tme meer e zien in dan a de klacht a om eeen
e
feitelijk verlies. ve es. N.A. D on k r es 1o o t. J.H.Leopold. ,
. p 663-73.)
.–.
Oversteegen g vindt een interpretatie van dit t gedicht g e ht cdie hetplaatstin e et
zgn. g ubi-sunt traditie, i' bijl Leopold Leo po meer ee voor de hand a liggen, gg e^ maar ar
hijn i J ste 1 t niet te k unnen ewt ^zen at de va Hellin gaI
Sc h ot l z onjuist J st zou uzijn.
1g Bovendien wijstOversteegen erop
ver en ero dat t dde
va van Hellingg a I hol S c t'hedendaags'
zgenoemd eno md kan wot en:
"deze "men e denke e analyse aanhetdat eaa tot stand ey kwam: s het .
hoo hoogtij ti va nexistentialisme.
het
De bi - su ninterpretaties t is historisch,, histori h d.w.z. c d. . . gaat gaa
u uit t van a v eronder-
stellingen g omtrent wat m e nverwac verwachten te mag avan g de classicus ass Leopold, p ,
zi zijn l tijd, l^met zijn voorkeur eu voor traditie ... ." . . Oversteegen: gen:
`Vra ginterpretati
e nro rondwetenschappelijkeinter d de
retatie van literatuur' . In:
Raam nr. . 1 0 4 ,p september e 1 974.
p. p 101-104.)
Kamphuis ste 1t. "Het Htbeoe behoeft e niet ft everwonderen
t tedat t m en ggetracht
e
heeft tLeopold pol inde doodlopende doo o pn e s steeg eevan g zijneenzelvigheidv zijn
vanuit nuit
existentialisme te interpreteren en n dat at aarvoor het h t gedicht
k z n szij
is datmeer misschien m r a d vele n v le an ere zijn levens-
eenzaamheidJ
verbeeldt.. . . Maar Maa ook ok bij b eenexistentialistische ee
inter-
ret atie dwingt i gt men m in een n wijsgerig i' lg ri e k kader, ger wat ^ in de grond g van de
zaak g ewo nripersoonlijker.E e s,gEr
wordt dt e geenexistentialisme
^lo filosofisch s existentialis
, e ers spreekt pee t ee een man, a ^ een e mèns vanuit eigen g vereenzaming. g .
Nete existentialistisch, s , wel existentieel." 1" (J. Kau Kamphuis: p s. Is waa waar, ,
dat a ggij 9 het e aa waart? ^ pp. 19.) 9 Vgl. V. g oo ookDresden: S. ` Rec. van] W.Gs
Hellinga llin g en e H. . van der Merwe hol Sc z t , Kreatiewe K eanalise
van
taalgebruik. 1 gebruik, . . ' . In: Museum 61 9S 1 6 . p. p 33-36. 3363
Voes Volgens 1 n Asselbergs Ass eb e gs is ditgedicht s d "in zijn schijnbare l ba eenvoud e de
onverholeno n ch ns in bee beeldvorme
1 tm vervulde)u tag kreuning van de wezensangst:
'het ` evallen
komt'. m ' Er r is s niets ets an anders e s be bedoeld oe dan a hetder vallen r
blaren,g 1 n doch doc dit d is t meer s e dan ansymbool
van n onder ondergang ggn
ewor en. Het
werd ed in de rhythmische Y structuur opgenomen,a als s a e e e s
be beweging^
w egin geen ee andere dan da ee een vr e de 1 oos wegvallen we a e zonder e verweer en
ruitzicht." zonde Asselbergs: W. .A. Asse be gp .M3 s.. Geschiedenis. 1– 6 31
7.
3 Bo u ten s haalde a ditgedicht aa aan in een ee es gesprek gpr
met Annie A e Sa Salomon o s
over het feit dat mensen niet kunnen lezen: "Toen droeg g hij l een
g i c h t van va Leo Leopold p voor, ^ dat ik niet e kende: e een n tocht naar een oud
huis; , er is wind ene rumoer ru oe een het e geklater g van regen; g^ en dan wordt
het et ineens ee s stil. s. 'Waarom Waa wordt het stil?' ... `Ik weet het heus niet.'
` Maar natuurlijk, natuu l, i omdat o dat ze dat e da oude u huis uzijn
zijnbinnengegaan.
Dat is
toch t duidelijk.Eer Eerst
s is er rumoer ru e van v den de wind ... Dan wordt het stil...
Zzijn het J h huis t h binnengegaan.
is De mensen kunnen niet lezen."'
(A. . Salomons: Sa s. 'Herinneringen uit den ouden tijd; l^ IV. P.C. Boutens'.
P In: Maatsta 3 (1955/56).. 27 . B Blijkens kens l een bewaard bewaa gebleven g d eb e hand- a
r t heeft h f Boute nns ggewerkt ewe t aan een n vertalingv Fransea n it ggedicht.
icht.
4 P.J. .. de Kanter vertaalde dit ggedicht in het h Engels, g^ e s Z 0l ta ' n M' a ltén Yi
in
het et Hongaars gaase en Gerda Gdaa e v van WWoudenberg
e g in het Italiaans, , zie II.4 11.4,
IV.1 en V.2.
29

[34] 'ER IS EEN LEVEN IN WAT BEWEGEN,'
30
5 Bertus van Lier schreef bij dit gedicht muziek voor sopraan en orkest,
zie nr. 11.
6 In NG wordt bij de derde regel van iedere strofe ingesprongen.
OVERLEVERING M: Manuscript pin t SC h 00 lci' l e r ek o'l
e 1 89 4l9S >
regels. g
b blad d 40v, 4 v > s slechts ec ts enke enkele
NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 2 [ = jrg. 11], januari 1897,
p. 249.
V': p. 64; V2: p. 63.
DATERING 1894-1896
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
1nleven' rin
NOTEN
eeis er watewe ens g
2 a een beetje beetje lg jegens
b
zielene g g ens
3 a [ontbreekt]
b beginnen g
4 a [ontbreekt
b in henezint b zich een ee ee eerste s de denken ke
5 zij l weten niet wie
6 in wenken, en brengen g
7a hier e in
b [hier inj lentee
c [hier in] be bestendig s e g [lente] e te
d [hier ines b endi g lee gge
[lente]
II
motto Staren door het raam < Staren door het raam: NG
1 Fens e s leest t in ditgp gedicht edLeopold. een zelfportret van K. o olFens: n•
'Stiltecentrum'. In: De standaard 8 augustus 1 7S . ^ 9
2 Vol gn e Uyldert sU Y de t ggeeft ee t dit d t ggedicht
ed een ee b beeld e van a het et wezen ez evavan
Leo Leopolds pold poëzie: p e "Zooals s hij l = Leopold] p de boomen b ziet, e en het e
^
bewegen g der twijgen, lg ^ zoo zien wij l in hem het leven bewegen g dat in
zijn poëzie p e totuiting e tut g komt: . ee een onbegrensde g en e onbestemde zeker-
heid; d , ee een eve leven in bevend be e d be bewegen we g e van klank a een beeld; b , een e waar- a
nemen e e dat in schemerend sc e e e bezinnen ezin e vervloeit; een ee u uiten te dat veelal ee een
schuchterzicht afsluiten bedoelt, l w aa rIn de ich d er tzich
geeft g fen
tevens
verber l^.
Uitstortinge van ggevoel voe en e tee tegelijk glk
ee vr z e nweerhouden: d
ziedaar de
bb e zi 1' dl i h e gl d i van zijn n w wezen, e ze , die e in zijn poëzie oe tot uitdrukkingg
komt en tevensh edezer t karakter ezer poëzie bepaalt. p Want tegenover g de
stel 1'i ge h i' d va n ditgevoel, i g e l,tg tegenover o de ede onmiddellijkheid e euit- ur
i

[35]
storting, neemt men het weinig stellige waar van zijn vormen, die
meer laten vermoeden dan helder-omlijnd beelden, die inderdaad
veelal een `wenken' zijn, `een vreezend meeven nauw geuit'."
(M. Uyldert: `Letterkundige kroniek; J.H. Leopold herdacht' . In:
Algemeen handelsblad 22 mei 1926.)
3 Vgl. W.E.G. Louw: Invloed. p. 89-90; W. ver Eecke: 'Jan Hendrik
Leopold'. In: Nova et vetera 43 (1965/66). p. 310-311.
4 Liliane Wouters vertaalde dit gedicht in het Frans, zie III.4.
'EEN SNEEUW LIGT IN DEN MORGEN VROEG'
OVERLEVERING o c NG: • De nieuwe w ggids, ^ Nieuwe N Reeks 2 = jrg. lg 11 januari ^l 11897,
891
p. 250.
1. p. p 65; S V. V2: p 64. ..
DATERING 1894-1896
VARIANTEN
EN CORRECTIES
[36] KERSTLIEDJE
31
NOTEN
Opm.: 0 m.. •Opl 0 ee eenongelinieerdl' blaadje in Map M p^ II . eet
groep g p 4) heeft
Leopold,misschien g met het oog op peen nieuwe druk van a
Verzen, de evolgendeaant aantekeninggg kenin gemaakt:
de bbundel e1
smoezelend
licht bezonnen
e
arme kind
Het et zal duidelijk e ^ zijn dat teen veranderingvan i c t bezonnen iin
smoezelend andere, ehet ingrijpende, veranderingen gedicht
in h i ht
noodzakelijk zou hebben gemaakt. gema
Zi Zieverder e bijlggedicht e t 12 [38] een
[41].
'l. Vgvoor ee een aanalyse Yvan se a de woordgroep g oe `Een P sneeuw' s eeuw (r. . 1
m mogelijkeY
o e lijk e implicatieslk- daarvan: F. Ba m' S it Duyzentkunst: k• un s. t
en de
`G eschonden existentie s bijLeopold;geobserveerd ^aann en on ramma- g
t ic ale woordgroep'. g pe'. In: . De revisor ev^ro 2 1 9S 7 ^ nr. .. Sp.
p 62 — 67 ;
W. Kusters: Tapier, p , pP a ier!' . In: De revisor 3 19 76 , nr. 2. pp.
75;
F. B a 1- k Smit D[uyzentkunst]:
Y ze ntkunst . ` Naschr' t. ' In. De revss revisor 3
nr. 2.. P75.
1 76
,
2 Bertus e van Lier b schreef d1g,
bij dit gedicht muziek voor sopraan en orkest,
zie nr. 11.
OVEREEN E R I N G M: Manuscript p in pparticulier bezit, , gedateerd: g 23 3 december 18 1899.
VP'•. p. . 66 66; V1: p. P 66; ^ V2 : pp.
65-66.
DATERING 1896-1897

32
VARIANTEN
EN CORRECTIES
NOTEN
8 ge hoor. .< gehoor g M
11zich zwijgendi < hzich i hzwijgende M
115 gesust, g ^ < gesust g M
2 20 de e< l ^ VP VP'
23 3 en de driekoningen komen aan <
e enbu buiten t komen e driekoningen deaana
n M
24 en < en staan en M
1 In M staat onder n n chet gedicht i^h ee eendatering. a rin g Jalink a k die d het e e manuscript
va van ditt ggedicht
e t afdrukte tu te in zij zijn NNieuwe va varianten van enkele e e Leopold- -
B ac ten (Amsterdam, 1 ^ 8. 9Sp. p 42 –4 S ,ggeeft aan aa dat hijl niet zeker e er
is sva van de djuistelezin lezing van e datering: gstaat er 23 3 december e 1899 9of
9
1897? 8. 97Ve Vergelijking g e 1 g met ea dateringen v n verschillende verschill nd brieven b van
s li u t de lezing'itDihft 897gg vrijwelu. t oe ec echter te geenszins ee s s te
be t ke e nn e at het et gedicht ge
c t u dus899
datee dateert t van 1. He ko t mt
l ee meer vvoor dat Leo Leopold p voor os kennissen chr' ten maakte a te van na
verzen die eerder voltooid ene ubliceer waren. gZo
ontving
Schm i-dt De g ene r'n in februari ebrua 1900 1 9 0 ee een afschrift sc t va van et het A ` 1 bu m b ad' l
dat in hetoktobernummer e 11896 9 van De nieuwe ggids
swas.
verschenen was
Het eta manuscriptv n hetaa h ester
'Kerstliedje' m kt terk de indruk dru va vaneen
kerstgeschenk:et het bevindt bev zich dt c in eeblad een dubbelgevouwen papiere 1 p pi
w aaro p L p eo ol "Merry "Mer Christmas" C s heeft geschreven. ges
e
H Het lijkt l t ons o s beter be voor o de datering at g u uit t tee ggaan aa van a e de aats plaats p van a het
gl
e d i h c tin de dbundel. b e. Wanneer Wa
ee de veronderstelling' eu is dat ist i de
a de lin gen in Verzen V rze cchronologisch og zijngerangschikt,mo l e t h et'Kerst
liedje' l rond 1897 8ontstaan 97 ts zijn. zijn. Toen Leopold p op p29
9november
b 1897 1
eenafschrift ee v a nScherzo S aan n Mevrouw rou Robertson on stuurde, r schreef
, hr f hij^
o. a.. a.: had a het wel ee eerder ggestuurd, ^ maar ik hoopte pin
te de December
a fl e v erin g van deietse N. N.G. G.
ets krijgen lgen
dat U dan d tegelijkertijdte
zenden. ." . . Blijkbaar ^ aa had ade dichter edat "iets" s niet e meer ee op P tijd l
kunnen voltooien. . Deze e opmerking p eokunnen
g zou pop
dit 'Kerstliedje' nn n
s l aa, n dat natuurlijkr voor n decemberafleveringz eener eschikt e g w as
geweest. eweest. Daar staat tegenover g dat Leopold p zijn zij brief aan Mevrouw
vervolgt g met: " ... nu stuur ik U dat wel later bij l het
verschijnen." s l Het blijft dan onduidelijk onduidelijkwaarom de dichter zijn zij
niet later alsnog gheeft gepubliceerd. gp
2' Zle voor r n een o ppositief s it
oordeel dee over e dit ge
dicht J. Kamphuis: Is het
waar ^, a d ^1 t i' het waart? p.
22.
3 Zie 'afdelingstitel noot 1 bij de lb A m u b l d a en n zes andere nd re gedichten ^ dichten
en noot 1 bij bi' gedicht g [5]. S
a W Wim mB Brandse a se d schreef s ee bij b l dit t gedicht g 'h muziek uz ek
voor sopraan so p aa een piano p a
en n Alexander e Voormolen voor zang g en orkest, , zie nr. 2 en 21.

Morgen
NOTEN 'iz e WW. Spillebeen: S p ebee Jan Hendrik Leopold. P 5 9—
26
.
2 InNG komengedichten de voor onder e e verzameltitel Verzen
en
omeins^ nummer ^n zee IV I-IVat omv ,grie
gedichten: ten:
39 , [40]
[37]
[38]
33
'IK ZIE DEN MORGEN ALS EEN GOUDEN MIST'
OVERLEVERING NG. NG: De nieuwe euwe gids, g ^ Ne Nieuwe we Reeks 2='r lg. 11 augustus ^ l^ 1 8 9^,
p.
513.
V 1:.6 p 69; V2: P.68.
DATERING 1896-1897
NOTEN 'Vgl. W.E.G. Louw: Invloed. p. 102.
'ZWALUWVLERKEN ZIJN UWE ZWARE'
OVERLEVERING NG: De nieuwe ggids, , Nieuwe Reeks 2='r lg. 11 augustus > l^ 1 8 9^
,
pp.
14— 521.
V 1 :0— p 7 7 3, V2 : pp.
69-74.
DATERING 1896-1897
VARIANTEN 9 gevogelte, g vog eltgevogelte < g g NG
EN co CORRECTIES c s 23 3 bezonnen, < bezonnen b NG
39 se li ren

[39]
'ZIJ TILT ZICH OVEREIND EN IN'
53 stille ontsluiting] roerend ontsluiten
98 overgroote] al te groote
Verder kan uit een aantekening op hetzelfde blaadje afgeleid worden dat
de dichter van plan is geweest de woorden eigen wijze stil in r.112 te
veranderen. Zie verder bij gedicht [12], [35] en [41].
1 Vgl. P.N. van Eyck: `Leopold I'. p. 421; VW 4. p. 337; `Leopold II'.
p. 198: noot 1; ISW 4. p. 537: noot 1; W.E.G. Louw: Invloed. p. 90,
101.
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 2 [ = jrg. 11], augustus 1897,
DATERING 1896-1897
p. 522-523.
VP': p. 74; V': p. 74; V 2 : p. 75-76.
VARIANTEN 4 afvallen, 11 , < afvallen a a e NG
EN CORRECTIES 8 leden e , < leden NG
13 3 teenen , < teenen NG
22 komt, , < komt NG NG, V'
24 spiegelglas; < spiegelglas NG
33 vroe ger ^ < vroe vroege er NG
34 was , < was NG
36 om < over NG , VP'1
[40] 'NU DAT WIJ NAAR BUITEN TREDEN'
begaan, < begaan NG
1 Vgl. W.E.G. Louw: Invloed. p. 91-92, 122-123; J.M. Jalink:
J.H. Leopold. p. 51-52; T.T. Cloete: 'Dromende denke'.
p. 108-109.
OVERLEVERING R NG: N De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 2 = jrg. 11 augustus 189
7
p. 5 24 .
V': P 75; V 2 : p 77 77.
DATERING 1896-1897
[41] 'ER DWARRELT EEN VLUCHT'
34
NOTEN
NOTEN
OVERLEVERING NG: De nieuwe g gids, ^ Nieuwe Reeks 2 = jrg. 1g 11 augustus ^ ^ 1897, 9,
p. 525.
V 1. . p. p 76; V2: V . pp. 78-79. 9

DATERING 1896-1897
VARIANTEN
EN CORRECTIES
2 lucht; < lucht NG
[42] 'IK VOEL HAAR BEVENDE TEGEN MIJ AAN'
35
NOTEN
Opm.: Blijkens een ongelinieerd blaadje in Map II, 3 (: groep 4) heeft
Leopold overwogen, misschien met het oog op een nieuwe druk van de
bundel Verzen, in r.28 van dit gedicht na stil het woord nog toe te
voegen. Zie verder bij gedicht [12], [35] en [38].
1 In verband met dit gedicht wijst Van Eyck op Gorters vers `De zon.
De wereld is goud en geel'. (P.N. van Eyck: 'Leopold I'. p. 414;
ISW 4. p. 329-330.) Vgl. ook W.E.G. Louw: Invloed. p. 121-122.
2 Zetfout: in NG, r. 18 knieen i.p.v. knieën
OVERLEVERING NG: De nieuweids g , Nieuwe N eu e ee Reeks s 2 =
p. 526.
jrg. r. 11 augustus , 8u 18 1897, 97
V 1 •: p p. V2: p. _
77; •p
DATERING 1896-1897
VARIANTEN
EN CORRECTIES
10 0 zelve, ee , zelve NG
11 En

[43]
Albumblad en zes andere gedichten
NOTEN
ALBUMBLAD
DATERING 1898- 1899
VARIANTEN
EN CORRECTIES
NOTEN
[44] RONDELS I
36
1 Donkers 1oot is van va mening e gdat Leopold Lood pdeze 1afdeling,de zafdeling af eling
Cla ^h e n en e het et gedicht ed g Kerstlied 'Kerstliedje' l e ([36]), 36
die niet De in naeuw nieuwe ggids
o een ander n a n e t tijdschrift i ds l hrift e zzijnvoorgepubliceerd,in
l zij zi' n bundel undel Verzen
h ee ft opgenomen o die e bundel bu e een minder e
karakter te
geven. g n (N.A. . Donke Donkersloot: s oot, •nn J.H. . H, Leopold. vin p. p 13.) 3 Sote
t a dit
niet e waarschijnlijk, voora 1 oop grond o va van e de oevoe toevoeging g g van``de zeer
`subjectieve' aafdelingg ` C1
a gh
en"' die oor ponk e r sloot
als "wel weer
lyrisch Yrl sch maar aa ddoor
de vorm vor ervan tc toch o minder de direct r ec t persoonlijk" pe s l wordt
getypeerd.p A . L . Sotema
nn• ..H. ` Leopolds s 'Regen' e g^ e • Analyse Yen
se interpretat
i n e nvan g lot een n symbolischgedicht'. Ym gesloten I n:11^t s67 Ntg , 974 6 1 .
p. 47 476: noot 7.)
2 Vgl. V. g W. S Spillebeen:
pi ebee . Jan a n ri Leopold. .. p 6 2 – 69.
M. Manuscript inparticulier nbezit, ezit ^on edateerd. g
VP
^.
p .. 81-82; V V1: . pp. 81-82; V2: p 83. – 8S
Opm.: 0 P .. de versie v es
e va van M wijkt wijk zoveel van die in V 1 - 2 dat a een
p rese n tatev i vanverschillende a deg
door da middel m d lv van ee eene e1
mm at iseerd
apparaatb
een onduidelijk e n vvrijwel l e onleesbaar ees aa esu resultaat taat zou opleveren. P
Daarombe zijn ilg beideversiesd
rde integraal e s esru ekt i'n hhet t tekstdeel. k deel.
Hier-
onder vindtmen no glezinge
dtie varianten: twee oorspronkelijkelezin en uit
het manuscript a pt die Leopold eg hf ee t doorgehaald doo e aa d en nvrvnendoorde
e a g
1' lezingen ge zoals as die esaa staan t afgedrukt ge
in hettekstdeel.erder e Verderkomt
er in
deroef p van V' nog g een interpunctievariant P voor. Bij l de eerste twee
i n n dient det men ede tweede afgedrukte g versie van het gedicht, g ,
[43a], te raadplegen.
19 liep e't paf als a as over < liep p't
af als water over M
26 jagend n stootend M
277 p e ppebae l l r n< , peppelblaren p Pp VP 1
1 V gl.J.M. a l' ink. • Varaa Varianten. te n .. p 7–
9, 15-17,46-49. In M wordt als
extra aanduidingv a nde gbij
st strofescheiding ingesprongen bi' r. 1 S en
r. 35.
2 ZieW.E.G.Louw: eW. .G. .7p Invloed.. 12 .
V1: V 2 : OVERLEVERING. p 8 83; 3 p,
86 86.

DATERING 1898-1899
NOTEN 1 Dit Dt ge gedicht dctsee is een vertaling e g van Charles C d' Orléans' rondeel LXIII.
[45] [RONDELS] II
37
Le ete temps p a laissié son manteau
Deve n t ^ de fr o i r etde P pluye, uY, e
Et s'est ' vestu de brouderie, u e ,
De essoleil luyant, uya , cler et beau.
II n' Ya beste, ^ne oyseau, Y ,
u' en sson ' r gon
ne chante ou crie:
Lete temp m sa a 1 is ses i' son manteau
Deve t froidure ^ de ue et de plu PYye
.
Riviere , fontaine et ruisseau
Portent, en livrée ) jolie, ,
Gouttes t d' ar g et'doa n rf vr ee ri ,
Ch as c n s'abille sab de nouveau:
Le temps p a laissié son manteau.
(Charles rl es d ' 0 rl' ea n• s. Poésies '' com complètes. s. Revues es sur su les es m a usc n ri ts avec
Pr'f e ace ^ notes otes et gglossaire ossa ppar
CCharles d'Héricault. Paris,1^. 84 ,
Tome II.. p 115.) S
z He Y tin heeft ee het t vermoeden e gzij
uitgesproken dat zi' n artikel `Het
Rondeel, l de , Roos e der eLyriek Y IV' in De kunst van 25 S oktober 1 91
3
(p. p 59-60) S9 — waa waarin ljuist
s de drie rondelen van Charles C d' Orléans 0 e worden
aangehaald n h l ddiee Leopold L ep o vertaalde, oew llicht de d dichter tot^zi ^•
n
vertalingenhee aangezet. t aa ge z eDit D is t echter ec s teonmogelijk g e^ omdat da de e bundel b
Verzende — inclusief `Ron 'Rondels'a
1'— in september 1 91 3al geheel g gezet
en e ggecorrigeerd ec gee d was. s. Als we er verder van uit mogen g ggaan
dat de
a de lin en g van ngedichten de in Verzenn chronologisch zij lg n geordend, e
,
wi wijst t de plaats p 1 van n de `Rondels' op o een veel vroeger g tijdstipvan
ontstaa n da dan 1913. 93 1. v0 Overigens e ge ve s vertelt te t Jacobsen a bse dat a Leopold p het werk
van n Charles Ca eds ' 0 rl' eas n geregeld g e g las. R. Jacobsen: 'Leopold, . P ^zoals
ik me
hem e herinner'. e e. r' I In: . De e ^gids 120 0 (1957). 9Dl. S7 .... I. p. 3316.)
6 . Heyting He tin stelt
verde r datLeopoldss vertalingen niet ` `vlekkeloo zij 1 n . . . ^n.
I.
doordat r Leopold, het et poo oorspronkelike s op de voetwillende e vol en in pvolgen,
spontane na tuurl'ikhea ifrisheidv en
heeft
a ntaal 1wat h f ingeboet."
t
A. He Y tin g: Het rondeel; De roos der lyriek. y Den Haag, g^
P. 86-89.)
OVERLEVERING V1:.
. 84; V 2 : p. p 87.
DATERING 1898-1899
1
NOTEN Dit gedicht g is een vertaling lin gvan
Charles d'Orléans' rondeel LXI.

Les es fourriers e s Este sont on venus e us
a Ppg a rei ier son logis, , o is
ont n fait a t te tendree ses tappis, ta pp s ,
De fleurs e s etverdure' tissus is us.
estandant tappis app velus,
De eve vert herbe r par epai, "s
Les ou rri e s r'' Este sont n venus e us
Pour appareillier s son lo logis is.
C d'ennuy Y p ie ^ à morfondus, s ,
Dieu mercy, Y^ sains et ljolis; ^
Alez vous en, prenez p pals, ,
Yver, ve , vous ne e d e m ourrés plus; p s,
Les fourriers d'Esté sont venus.
[46] [RONDELS] III
38
(Charles ' rl' 0 ea n^ s. Poésies c o m lètes Revues . vues sur les su s m a n usc ri avec ts a ec
pr' e a c enotes , tes et go l s s air e par p C Charles a d'Héricault. e u t. Paris, a s , 1 8 74.
Tome II.. p 114.)
2 Zi e noot t 2 b bij^g egedicht
[44].
3 Be ad Zweers r ees sschreef h c e bbij 1 dit d t ggedicht ed t muziek u ek voor voo s sopraan, oP aa alt, n , at ,
te tenor en bas, , zie nr. 223.
3
OVERLEVERING V'.. p. p $ S ' V2 .
^ pp.
88.
DATERING 1898-1899 9
NOTEN
.
1 Dit D gedicht g is s een e vertaling g van CCharles s O d' rl' eans' rondeel ee CCX.
z vou se en, , aalez,
, alez, ,
Soussy, 0 Y, Soing S g et Merencolie, Me e e ,
cu i e z vous toute ma a vie v e
Gouverner, comme fait avez?
Je vousrometz q que non ferez, ,
Raison aura sur vous maistrie.
Alez vous en, alez, ,, alez,
Soussy, Y^ Soing g et Merencolie.
Se 1j amais plus p vous retournez
Avec ques vostre com p ai g nie ,
pri a Dieu qu'il q vous maudie, ,
Et ce par p a ui vo us revendrez.
qu
A e z vous o en, e , aalez,
, alez.
(Charles d Oe rléans Poesae Poésiess complètes. èíes. Revues sur les manuscrits avec
pt ea f ce ^ notes et glossaire g1 ir par Pa
CCharles
a d'Héricault. Paris, 1 8 14.
Tome II .p. P 138-139.)
2 Zie noot 2 bij l ge [44].

[47] BALLADE
OVERLEVERING V1: p. 86; V 2 : p. 89-90.
DATERING 1898-1899
NOTEN
'Dit gedicht is een vertaling van de ballade 'Seulete suy et seulete
Weil estre,' van Christine de Pisan.
1ete su Y e etseu seulete vueil estre, ,
eu 1ete a m' mon doulz ami laissiée, ,
1ete suy, su sa sanz com P ai
non g ne maistre, ,
Seulete l suy , dolente e
eet
courrouciée, ,
Seulete l Ysu en e languour an 8u o mesaisiée, es ,
Seulete 1 su Y plus p us 9que u nulle esgarée, sg
,
Se ul e te su Ysa
sanz ami demourée.
Seulete eulete su Y a huis ou a e est re
,
1ete su Y en e un
an let g muciée, ,
Seulete 1 su pour u moy Y de plours re p a i s tre
,
Seulete ete dolente suy, Y^ ou apaisiée, p ,
Seulete suy, Y^ ' n s n' es tu 9 ta i tant me siée, ,
1ete su Y een
ma chambre enserrée, ,
Seulete 1 su Y sa sanz ami demourée.
Seulete su
partout et en tout estre.
Seulete je suy, voise Y^ leou ' e siée, l e ,
1ete suy plus p qu'autre 9 ' riens terrestre, ,
Seu l ete su Y de e h cun delaissiée, e ,
.,
1ete su Y durement u e abaissiée, ,
Seulete 1 su Ysouve souvent toute esplourée, p ,
Seulete 1 su sanz sa ami mi demourée.
Princes, r , or o es tm mad
o ulour
commenciée:
1ete su Y de tou tout dueil menaciée, ,
1ete su Y pq plus us ta tainte que morée, ,
Seulete su sanz sa ami mi demourée.
Christine de Pisan: Oeuvres poétiques. q 'ti Tome e I: I. Ballades, Ba a s vt , e 'r a l i s , lais, ai ,
rondeaux, , 1eux
a vendre et e com complaintes amoureuses. Publiées par P
Maurice Roy. Y Paris, ^ 1886. Pp.
12.)
2 Vol ens Ter Braak gis in dit gedicht icht ``het element ` gedachte'
van
directerbelang; 1 g , maar in het ensemble 1 van va het et geheele ge werk blijft blijf deze
directheid toch bijzaak." l ter (M. Braak: te B aa 'Leopolds P dichterschap P .. ^'
.
In: . Het e vade vaderland a 11 augustus ^ 1935.)
3 Zie 'Kamphuis: . I Is h het t waar, waa ^ adat ^1gijt waart? aa p. p 20. 0
a Zetfout: • . in in V 1
^ r. . 18 meedogenloos eedo ge i.p.v. . p. v. meedoogenloos mee o 8e
os
39

[48] DE MOLEN
40
OVERLEVERING VP`: p. 87-89; V': p. 87-89; V z: p. 91-94.
DATERING 1898-1899
VARIANTEN
EN CORRECTIES
12
44
vliet, , < vliet VP'
ingekeerden < in ke e e rde VP 1
g > VV1
73 de e < den VP 1 , V 1
85 teloor gehan gen
in den zweem <
gehangen in denblonden dewee z m VP'
NOTEN
1o Waa r schi de l nli l k is dit grote gedichtgeïnspireerd
g molen P g ` De
Hoop ' die de i vroeger eg aan a de Coolsingel C s gel in i Rotte Rotterdam a sstond.
^ Leopold p
hieldvan n deze z molen molen. .ScF
hmi gt
n De r^ 'Herinneringn e e.aan
Leopold'. pod. 1 ' In. Groot-Nederland
root- N d r n 2 S (1927). 1 9 2. Dl. ^ II. p. pvgl.
510-511; v l.
J.C. Bloem: m. 'Dr. r Leopold P 1 d 1als Rotterdammer' In: . In• Ro
t terd a ms
c
jaarboekje 3de reeks reeks, 4 91
6 2.. p. 188.) .
z` Kamerbeek meent dat de regels ... We Welke dagvorstin I met ^
sli ppe nrn a oopflitsende pfli
se e in Ide h emelhel erte even...' (r. 90 — 92
eerder r etin de vertetdnknaa oe denken n Victor
Hu g o's ` uel dieu , quel q
m o i sso nn eu r de l'éternel
1" e e e l été' '" t da danaa aan eiets
ts uuit de e oudheid. d .
.C. Kam e r bee k . L 'Leopold enoudheid'. eo Pol
e de In: De nieuwe stem 11
(1956). p. p 110.)
3 Volgens Maria a a e G Groot oot ggeeft ee ditt ggedicht e ``... een prognose, p g ^ een
signalement i n leme n t van n het h door rLeopo l dals a sideaal
deaa beschouwdedichterschap.
b
H Hierbij i e r bi "m oet wordenaangetekend,te wo d e n dat itsignalementni ls e t a lleen
wordtb ver ee d 1 maar m ook verwerkelijkt r likt ene dt2de datpast
ditsignalement t
^ l p
in een n be bepaalde paa de pP
e periode ode ^ vavan Leopoldsichterscha d ." (M. M de Groot: G. root
'Een Een interpretatie inter p etatie van " De molen" min" va vanLeopold'. J.H. .H. e In: L. T. p 1970. 97
p. 746 —^ 7 S3 citaat a op p. 7 S 2— 7S 3, • vgl. ook J. Kamerbeek 'r.: ` 0
P ^ Pp g l 'Op
zoek naar Pn definitie van aa het symbolisme'. e.790
In: L. ^; 1 .
pp. 7 6 7 – 777. Ba Brandt dtC Corstius s s stelt dat dit gedicht g de functie en
wording di vanverbeeldt.. g va de poëzie pg,
Brandt . C Corstius: `Coolsin el
Boompjes Pl en Laurenskerk r in literatuur herschapen'. In: Akademiedagen
^ 979 (1967). P.
S—
8 . Mevr. Schenkeveld ziet "als het centrale
the m avan
De molen dat vansymbool." va het M.H. Schenkeveld:
S
`Nogmaals g 'De De Molen'd' Molen van J.H. .H. Leopold'. In: p Taal- en letterkundig
i. g
ga s tenboek voo voor Prof . D. Dr.G.A.an G. Es. Groningen, g ,9 1975.
pp. 26 S 272 — citaat , oppP 267.) Hageraats Ha g e a onderscheidt in zijn zij inter-
pe r tatie "vier vier in in dit d t gedicht g ed c t werkzame we a niveau's: het anekdotiese, , het
poetolo g iese ^ het et filosofiese oso eseen e het e s pY cholo iese." g K. Hageraats: g `'De
vi er niv eau 's van het gedicht g 'De De Mo Molen' e vanJ.H.Leopold'. a.
In .SSpe 10 1 9 80181 .. P 20 1 -220^ , citaat o p . . 201 P
4` Vgl. g L.De Dekker: e, Be suk ' ttin g ' p. .. 28 — 2 9 ^
T.T.Cloete: .T. C `Dromende
de e. ' p p. 92, 9 , 97, 110-111, 11 0 111 , 114; , W.E.G. Louw: ou . Invloed. .
p. 128-129.
s Westetmann mr e naaraanleidinga
kt aa van n het e ontbreken b van de

[49] REGEN
41
bui g in ^n - in i`'verre ve e aet h e r sc h' at (r. . 96) 9 op: P . "Men ver gelijke g l de klem-
evenwaardigheidva van e opeenvolging opeenv g g `tot den e s schat', a, wa waarin den
zoovee 1 beter dan i'n - p past a de, met e het e ^ a saa m get rokke nvanv'verre
eva
e
aet h ersc h' at , waa r tussc h e nde n misplaatst sp zou u zijn, ^, te e meer ee aa daar ook
erege
slotwoordenva van den rijmenden es re el ee al in a n d em
worden
ge e z e. n" C. .. Westermann: Weste a. De 'De v r eui in gg-n
s en e de dichter' te .
In. De ggids^10 100 1 93 6 . D. Dl. IV. p. .6 2 •
OVERLEVERING V 90; V2 : 95.
9 95
p ^ p
DATERING 1898-1899
VARIANTEN 14
EN CORRECTIES
NOTEN
vergezicht, < vergezicht V 1
1 H ui' tss l schrijft c f l overderdestrofe t v e de ededstoeadted e van dit gedicht: g t . . •g . een
jongerei dcte h r h heeft ft zoo doel-loos gedicht, s g geen ,g kon zich zoo
onafhankelijk van va zichzelfschoonheid1 zic hz e l n e verlustigen." v r ustig n" (J. H u. il
ts
` . H. Leopold Le P o een het et latere ate geslacht'. ge es a.. In: De witte mier NR N 2 (1925). 1 9
P• 214 E En SSimons: s. "Toch To ziet men e te telkens naastgedichten van 214.)
of d droefenis ee gse en weoedeverzen weemoedige e herinnering,v rz n van blijde li'l e
verwachtingo z al sh e t ggedicht ed Regen e g e .. P. Simons: `De dichter
J.H.I Leopold'. In: .0Ons e dee l(1966), 9 9 66 , nr. 33.
Pp.
19.) 9 Kouwenaar ten
slotte, merkt op: P "Hij Hil Leo Leopold] o zag a de wereld, e e z wereld, zijn daar
p g , 1 ^
` bevat in dit k kleintrilkristal' e n enhi' lchreef schreef een gedicht g dat a ook ons, ^ in
wereld van va beton en staal s aa nog kan g o aontroeren, e omdat, , o a ,lke welke e
rl n en s en zekerheden e n wij ^ w thans t a s ook o be bezitten, ,^
zijn w wereld reld in zijnj
tijd l eenbeleefde
zuiver 1 e w wereld e ed w. as " (G. . K ouw e n aar:`De
dichter en
zijn n tijd; til ^Jan n Hendrik n ri k L Leopold'. eop1
1' In: waarheid De8 e9 januari nuari 1 49.
2 Ste om " a n nheeft ee tr erop pggewezen wz e e dat daeer
in dit d eg gedicht t vier e onderlingg
samenhan gl^ en e veaus te onderscheiden. t
zijn, n.l een e anecdotisch, a
,
filosofisch, s f s,py chs psychologisch c og
en poëtolo gisch.
A.L. Sótemann:
` H • eo LLeopolds po d'Regen';
s Anal Yse en interpretatie p van een gesloten g
symbolisch
Y ^gedicht'. In: Ntg. ^ 67(1974).. P 475-492.)
3 Henry Fa gne en Liliane Wouters vertaalden dit gedicht g in het Frans, ,
zie III.1 en III.4.

42
Voor 5 December
NOTEN 1 Leopoldzond eed g ich tevade n van dezede afdeling g in n1899 november 899 naar aar
de e redactie va a De vannieuwe uwgids. g s. In de tijdschriftpublikatie i t 1 hr d s c tPub lik a t eva van deze e
verzen e komt V VoorDecember o voor r als l mmotto boven n het eerste erste
ggedicht. e Gelet op p dit t motto, t ^ dat a in de bundel bu e Verzen ee een elings
titel t is ggeworden,
^Leopolds is het hoogstwaarschijnlijk1 Leo o s bedoe bedoeling lin
geweestgp
de di echten in et hetdecembernummeri oned e ub publiceren. lcrn e .
Hein Boeken, die e toen e sa samen se met et Kloos K oo de redactie e act e van va De e nieuwe seuwe
gids ^ vormde, o de schreef , s ee ec echter te op P 26 november 6 ove b eraa aanaa laatstgenoemde:
ts t ge oe m^"De de ^
verzen, door Dr. . Leopoldgeschreven, p dikbee n' herhaaldelijkog
nn en
te
lezen, maar g aa 1p begrijp be er rni niets t van va zoodat a ik i vind dat t wij 1 ze e maar aar
moeten laten liggen gg tot we ze eens samen ebes kunnen ee tud e. r n" De
dichter diediti te r aa rd niet e wist, w st , vroeg gpop
9december a n KKloos:
l
"Zou tmi' U mij met een enkel woord even e willen w e sc schrijven, ve 1 ^ hoe U
denkt e over e e het aal of nietopnemen van n de verzen die i' ik Ude vorige g
maand heb toe toegezonden. ge . Mocht oc t U tegen te ge de aats plaatsing p t g ervan bezwaren
hebben, ^ zoo zou u ik mij 1copi
zeer ee verplichth ac achten als 1'ik
de co ie van U
terugmocht ontvangen." g Een paar p weken e ate laterwas Boeken Boe e van a
mnin mening ezoals veranderd,zol uit zijn brief i laan zn ' Kloos K o blijkt: s b kt. l He " je 1 de
verzen e van Le Leopold po a gelezen? al g lzn^ e. L Liefst e st zoude ik zien, , dat ze e nu al a
geplaatst e aats 1 twe werden, ^ daar aa er rvvastn as a overtuigd g ben dat ze eheel
bijzonder bijzonder zijn. Is er nu misschien geen gee plaats P aats meer ee voor, oo ^e en eb heb je 1 er e
bepaald p ggeen gelegenheid g g voor om zee rustig rus gl teja lezen,'dann moeten
ze e maar a tot een volgende ge e keer blijven b le liggen." gge. (27 7ece december d be 18 1899).
Uiteindelijk el werden dee ggedichtenopgenomen e ppas
in de februari- f ri-
aflevering e e g (1900). 1 900
2 ali nkd deelt ee mee t e dat a va "vanee zzeer ab nabije 1e zijde" 1e " het e v vermoeden ermoee is uit- i
gp es r oken dat da de verzen Vo Voor 5December be et bbetrekking ekk g hebben e bbe
oop
Mevrouw ev u.p Robertson-van wder P. U.M. r . otink 41,
a.. H. Leopold. ol p. 41
11 3–114:
noot 3.) Volgens g Mevrouw Blaauw-Robertson staat het vast
dat dezeedichten g voor haar moeder zijn zij geschreven.
Huijts l merkt e o p: "Het zijn zijnin het bijzonder bijzonderde gedichten, g d , die door
de schrijnende Popdracht: Voor 5December worden e sae saemgehouden, ge
, en
daarvan aa vooral a dde langere,die zoo doordringend,zo0 openliggend p li ggnd
zijn, l^ dat noch daarvoor dee
noch daarna in de nieuwe letterkunde n zoo
onmiddellijke en volkomen bekentenis der ziel te vinden e s zoodat i ^ z nu
ook de verhoorende zijn zij grenzen slaakt en vloeiend wordt en onweer-
en lezer en e dichter d tegenover teals komen staan eve al `li zi e1s
b evrienden eeen en meer',in 'g nebegrijpen, lp ri e^n dat a zichzelven e en her be vin den
i" s. U. Huijts: l .H J.H.latere Leopold ^ P en het geslacht'. ate e ges
t. In: De witte m mier e
NR 2 1 9 2S.pg p. 217.) 21 En n Verheul:.s
rhliefdesgedicht,
1^ "Leopolds lan ste lief g icht,
` Vheeft oor 5December' hpsychologischerijkdom de e
van ee een moderne
^ l
rroman. a. In mysterieus yste u e vervlochten, s e h te nvaak , over rm meerrdanen een bladzij l zij1
lopendebinnenwerelden opuitgebeel e nde z zinnen i n n worden wo n r tw twee nu t ebee d i e e ld kaa i l r
ontmoeten eteen ten slotte gekwetst g uiteengaan. g Elke opper- pp
vlakki gheid
is hier vermeden.

7
Voor de lezer zijn er maar twee herkennin gsp unt n: e een ee man a en e een e
vrouw ,g verbondenwisselende'n ver o e oor ge e bewegingen a n van uh
hunbewustzijn.
Het et gedicht ge c t zelf e se is een e afscheidsgeschenk s e s ges ce dat k de kik-figuur, gu,ae ur n het
mislukken van an de r e l at i ezi' , zijn^ partneraanbiedt a r e rppop
de in de titel te
genoem e datum." K. Verheul: `Een eerbiedigv vergeten r meester'. r'
In: NC/ R Han e s a juli 1u
11978.)
978
4 V...va Vgl.van'Leopold ^ ^
g P.N. N Eyck: Yc. Lo e podI .. p. 422-425; S ^ Vi^. 4 p.4340-342;
303 —
L. Dekker: `Beskuttin g ' . pp. 27-28; W. Spillebeen: Pill n• . Jan a Hendrik e drik
Leopold. .pp. 6 9 74 .
S Lo Leopold e d vertelde e e de ^Brouwer ouwe da t hij i n inzijn ^ d dichterloopbaan
cht e rloo pba
a'twee n ` ee keer eer
dn den steven ste e had ggewend' e end w d.w.z ^ zijnarbeidswijze
. 1 ha ver veranderd. nder Den
keer, , na `Voor 5a December', zooals om d hij t , zo mij 1h ^zeide, ^ee, i`'k
voelde dat ik toen e asv t geloo Pen was' as . . " (J.Sj. l Brouwer: 'Leopold' Leo pold
s
dichterlijke 1 nalatenschap' p In: DeNederlander 2 3 ugustus
a3519.
[SO] 'DIT WILDE IK U GEGEVEN WETEN,'
P 8.)
6 In NG voor onder
komendegedichtene e verzam 1 e t i te 1 Verzen;,
`VoorDecember' saatas t l motto m t n het e ee eerste ste gedicht. ge
cht. De
gedich
ten
zijn romeins
OVERLEVER 1 N G NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 5 [ = jrg. 15], februari 1900,
p. 290-291.
V 1 : p. 93-94; V 2: p. 97-99.
DATERING Vóór november 1899
NOTEN
[51] 'DIT DAN HET EERST,'
43
VARIANTEN
EN CORRECTIES
11 brengen g

44
NOTEN
< dankend dankend, NG
774 oo g en b likk en < oo gen
ikken
1 , NG
I Zetfout: t in V 1 tr.
25 wa i.p.v. wei
[52] 'ZULT GIJ BEGRIJPEN KUNNEN, VERSTAAN,'
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 5 [ = jrg. 15], februari 1900,
p. 295-301.
V': p. 98-104; V 2: p. 104-113.
DATERING Vóór november 1899
VARIANTEN 9 z e lfv e ooc rl h e nm ^p^ racht < z lfv e e rl oochnin ^P racht , NG, , VV'
EN CORRECTIES. . bestond, , < bestond s d NG
40 zijn: . J< zijn, l, NG
46 lag g< lag, g, NG, , VV1
48 donkerten

[53] 'WIJ DOEN ELKANDER ZEER, HET KON'
45
gaat gaa
sinds langvermaarde sa hettvm ggeknotte e e aa efragmentvan Genius va e ekno doo ni r
."(NA.onkersloot: D .H, Le o o p 93.)
2 Verwey eis Y van a mening e g dat Leopolds Pol es ggedichten d cht " en e zwel zwelling ngne
vervloeiing e g vanee een golf g [zijn] z l die nooit ooit breekt, b eekt , nooit uits uitslaat, aat , maar of
zich vo o rt eI nen aa aan andere a e e golven go e sc schakelt a e lt o Of aa ' haar eigen ronding
vult tot1 vo ko m nh e e... i Een . mooi e voorbeeld bee van va
dat aaneen-
schakelenen n voortdeinen inen is . het ut gedeelte g gij 'Zult ` be g begrijpen l g lpen
kunnen, verstaan' , – drie volzinnen die zich uitbreiden over zes svollee bladzijden lde e v rz e n" . (A. Verwey: Y ` Rec, van] va J.H.Leopold: P Verzen .
In: Deewe gin ^1 0 1 9 14 . Dl. I. p 321.) 3
3 Kamerbeek ste steltt dat het e woord 'purperen' u r e r e n(r.
49) 9alleen ee te begrijpen eg lpen
is als men e denkt aa aan et hetHome Homerische sc e p or ph Y reos'=`' tintelend '',
dde
verbinding'purperen g rust' ' zou dan o n als lbe oxymoron
Ymoe n bedoeld zijn. l
(J.C. Kamerbeek: 'Leopold p e enoudheid'.n^ de In: De nieuwe stem 11
(1956).. p 108.)
4 Ze tfo uten. in en V. V 1 , r. 995 het e... i.p.v. I v hoe oe het; in V2, 2
p , , r.1130
aandracht i.p.v. P.
. aa aandacht dacht
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids, Nieuwe Reeks 5 [ = jrg. 15], februari 1900,
p. 302-303.
V': p. 105-106; V 2 : p. 114-116.
DATERING Vóór november 1899
VARIANTEN 10ebaar g < gebaar, g eb a , N NG, GVV'
EN CORRECTIE CORRECTIES 16 6 dofv esom r t te P < dof, verstompte ^ NG
17 7 hopen p hoopen p n NG
33 oogen; g , < oogen, g , NG, , V l
43 3 levenloos? < levenloos; eve oos , NG, , V'
47 7 heengaat g < heen ee gaat g NG
500 gekomen, g ^< gekomen ge
e NG
NOTEN
1 Kloos citeert der s te vee veertien t en re regels e s van gditt gedicht e t en e schrijft s sta. dan:
"Dit is oogenschijnlijk-kalm, g 1 1 maar in waarheid diep-bewogen en
heftig-ontroerend d gvoor o ede ieder die weet e wat echte ontroering is. ... naar aar
het uiterlijk weent het niet k en aa klaagt t niet g en zucht niet, maar ieder e
moderne diegeen dien g ziel eva van baksteen heeft, voelt nog gheden, ed onder odehhet
lezen ervan, een zachte trilling g in zijn keel." . W. Kloos: Literaire
`
kroniek; [rec. van] Verzen door J.H. Leopold, p bezorgd g door
P.C. Boutens ... '. In: De nieuweids g 27 (1912). Dl. II. p. 849.)

[54]
Kinderpartij
'DANST, DANST TESAMEN EEN RONDEDANS'
ING M,o M 1:Manuscriptvan de op achterk achterkantnt
va eenenveloppe ee waarin zich een
brief b ebe bevindt van a Ge rl o f va n V l ote n aa Leo n p ol ,g gedateerd e
28 8 oktober r 1 9 02 ^ , sslechts s enkele woorden.
M 2:particulieri Manuscript nus
p inbezit, ongedateerd. z t ^
NG: De nieuwe gids, g ^ 3 e reeks, r e k , 1 = 'r lg jrg. 21], ^l juli li 1 906,p
. S7782 — S .
V': V, p.109-114;V. V2: p. p 118— 1G2.
DATERING 1903-1906
VARIANTEN
EN CORRECTIES
0pm, ^, de ve versie sie va van M 2 wijkt w Jkt
zovee zoveel aaf van die e Vin 1 - z dat a eeen
presentatieag
v nde verschillen door doova middeln een ee l mm e e i at eerd s
apparaat pp r t eenonduidelijk eeJ en vri " wel onleesbaa r resultaat es zou opleveren. p
Daaromm zijn l beide be e versies s integraal n graa1 afgedrukt g ru t in het tekstdeel. tekst e
vindt men eerst de enkele lwoorden van n M l ,ggevolgd ol g door
twee oorspronkelijkee lezingen uit i M 2 die i Leopold p01 h eet doorgehaald oo ge
aa een
vervangeng door de 1 lezingen in n zoals zoa s die i staan s a naf afgedrukt ge
kt in h e t tekstdeel. eks
Vervolgens worden n alle a e verschillen ve s opgesomd pg tussen n NG, , V l een
de
afgedrukte versie van va V. 2 Bij l I II dient e t men e de twee tweede afgedrukte ge
versie
vaetS,
n hgedicht, [54a],bij
raadplegen en bi 4a III wee rd e teS eerste, ee ste 4.
I
M'
1 verbeeldt
2 uren, de Getijden
3 glijden
4 om het kind
II
37 door < uit M2
179 wee z n < zijn l als a M 2
III
[opdracht] o rdaRobertsonNG,
—Mientjeobertson < Voor
NG V 1
1 rondedans< rondedans , NG
6 is s en < is, , dat NG, , V 1
tla de 9 < ^' n , guirlande ^ a NG NG,
n.< en 10 waren e waren , Vl
V1
32 windtn gheid,
.. < winderigheid.... NG
48 ge racht < gegaan gg NG, ^, VV'
keelgeluid;keelgeluid < NG , Vl
G6 bezonnen < bezonnen, NC', T V'
67 begonnen... < begonnen...... NG
7 70 oevers r oevers, v rs , NNG,
G V 1
74an g gweerom < gan
eerom NG
89 ljuweel < ljuweel
, NG , V 1
90 minprieel p < tuinprieel p NG
46

95 dal, 1 , dal a NG, NG V'
g 96 9 een < van NG, NG V
1 glooiing 0o g m glooiing g<
o NG
99 het < de NG NG, V1
bijzondere 1 o re < bizondere e NG
113 gevoelens g 1 ns < gevoelens, gev
oesNG el , NG, V '
volkomen< volkomen, , NG
125 bestond

moeten we vo 1gPp ens hem e denken e ken aa aanHomerische`hl het e kes i e 1' os =
'met m et slepend s p e ggewaad'. a. ' (J.C. C. Kame Kamerbeek: eek. 'Leopold p 1 ene de ou hi' e .
In: De nieuwe stem 11(1956). p. P 108.)
G 1
Zetfouten: in NG ^ r. 118 rnnner 1a e i. p.v. innerlijke; in V 1 , r. 13
. i.p.v. P . . a danst,; s. „ 29 holle. i.p.v. holle,
48

Claghen
'l' Z i e nnoot ot 1 bij 1l de e afdelingstitel in g
site
l Al um ad i en e ze zes aanderegedichten.
e e
2n Vol g e s Ja l' link betreft ette het t et hier h e "een n der e weinige e ge
verzen ve e van a directe ec
gevoelsuitstorting ...p .p. "J.M.Jalink: J.H. 8 1 .
3 Vgl..W.Sp le be e. n^ an Hendrik Leo old. P 697 —. 0
[55] 'HOE DRUK, HOE DRUK LOOPT DOOR MIJN HOOFD'
^p
M': Manuscript in M aaat
L.4 1: een vel ongelinieerdpapier; form
125 , x 20 cm.
M 2 ^: Manuscript n Pt Map in pL.4 3S 1, afsc afschriften e va van de ggedichten
e [55]—[591 S5
kom en voor op pvier tot een katern samengevouwen g vellen e ongelinieerd g
pp a e. i r Een E n"f vi lpp
de blad baso van va hetzelfdeoort soort papier dea i is r' m ee andere vier r i r
hheengevouwen. e ev g uwe n D . t Dit bevat b a alleen ee de af delings t i te l a C Claghen. ge
Het .
formaat van elk blad is, , in on gevouwen g vorm, , 28 ,S x 21 ,S cm. Alleen
de rectozijden l van de katern zijn beschreven; , dit gedicht g staat op p de
tweede rectozijde. l
VV. 1 : p p. 117; 17 , V 2 : pp.
12 8.
OVERLEVERING 3S
DATERING 1906
9
VARIANTEN [versnummer]k
I < ontbreekt M'
EN CORRECTIES 2 gebeuren! < gebeuren. M1, M2
g g
7 adat an ch schenk en; < aandacht a schenken, M' M 2
8 dat, < dat M 2 binnen < onder M ' V'
9 ggezicht, , < ggezicht
M'
111 aal < a al, V' 16 daar < Daar M1, M2, V1
V
1 7 leegte g < jammer l M' , M 2
toebehoord, < toebehoord to be M' M 2
1 19verloren door de e<
door de verwezen M'
20 verlaten < verloren M'
[56] 'O PIJN OM VAN'
49
NOTEN
NOTEN
1 Leopold p s schreef in .9 r. van M 1 eerst `dereli'k' l maar verbeterde dit,
waarschijnlijk onmiddellijk, l^ tot `deerelijk'. 1
2 Zie voor de handschriftenJ.M. Jalink: Varianten. p Een 76-79.
facsimile is ook afgedrukt gp
in Ons 03
elfdeel 9 (1965/66),nr. 18 .
OVERLEVERING M: Manuscript in Map. M4 p 1: 3Safschriften van de gedichten g [55]—[59] SS
kom en voor op p vier tot een e katernsamengevouwen a
vellen ongelinieerd
a i er. vijfde Een e vijfde blad b ad van va hetzelfde de soort s papier pp is om de andere a e vier ever
h ee nevouwe g n . Dit D t beva bevat a ealleen a de de f lin gs e tit C l Claghen. a gen.
Het

DATERING 1906 9
formaat a van e elk b blad adi in s , ongevouwen o evouwe v vorm, om g , 28 28,5 , x 2 l , S cm. m AAlleen
de rectozijden ^ van de katern e zijn zijnbeschreven; d i t ged i c ht
staat s a p op de d
derde en vierde rectozijde. l
V 1 : .V 118-119; . 2 ^ p. 12 9–1 30
.
^pP
VARIANTEN 1 0 < M
CORRECTIES 3 kalm alm < kalm, M
9 kon zoo < wist te M
11tond S

[57] 'EN DAN WEER KOMT HET'
aangebrachte veranderingen ten op zichte v an de tweede e druk. We
moeten n veronderstellenevenalsr ve on e r st e e dat Jacobsen, obse , eve ate link Jalink, , heeft
gemeend ge opp de bedoelde e plaats p ats met eeen "fout tegen ge het rijm" ^ te
maken tehe hebben. n Deze e strofe e st eiss de enige e e gw waarin a de tweede de en e vierde v e
regel g niet rijmen. l e. HHet valt a t echter e ter nauwelijks nau lp1
e s aan aa nemen tedat Leopold
zelf t dit (tot twe tweemaal maa e toe. toe!) nietopgis opgemerkt e erkt zou hebben. Bovendien
de lezing g van va V en 1Vea V ritmischduidelijk 2
beter dan de door o aco sen
veranderde e e lezing e g van VV3. 3 Anders A e s dan da in een e eva ggeval a als a `h tv r c o th
gei'
waar waa het et om o een sspelfout pe out moet oet gaan aa g (zie e noot o 1 b bije lggedicht
c t [66]) 6zien en
wij i l hier e geen gee ddwingende ge e redenen e om af te wijken l e a van ee een door
Leo Leopold old otot tweemaal toe geautoriseerde g lezing. g
Z Z e ut o^in ., deopstond luxe-exemplarenvanV' r.110 .. tn p i v.o stond t o
OVERLEVERING v M. Manuscriptm Ma pgedichte
L.4.S
L.4351:afschriften 3SS
l va n de ed ich ten
– S9
en voor op p vier e tot ee een katern samengevouwen g vellen ongelinieerd
a ier. . Een el vijfde debadva blad van hetzelfde soort pp papier is om de andere ander vier
h nev g u o we. nDtbevata Dit alleen ee de afd e lin gs tit e l Claghen. C a ^en
. Het et
formaat v a n elk ik l ba d i sin , on gevouwen g vorm, , 28 , Sx 21 , cm. S Alleen ee
de e recto zi' ^e nva van de k katern ae t zijn zijn be beschreven; e , dit gedicht g staat s a op o de
vierdee en ^vijfde v de rectozijde. ecto ^e. d
Vl:.11-12• 2:
p 9 0 , V p. p 131-132. 3 3
DATERING 1906 9
[58] 'O WISSELING'
51
VARIANTEN
EN CORRECTIES
NOTEN
4 verkrop; p ^ < verkrop, P^
7 o p mijn l o p M
8 lippen pp < mijn l lippen pp M
21 vrij vrij< eindelijk l M
22 en zuiver < zuiver M
24root g < groot, g ^ M
25 S omhooggerezen gg < vrij vrijuitgerezen g M
1 Leopold P schreef in M na `en' (r. 24) eerst `we' maar streepte p dit
onmiddellijk l weer door.
2 Zie voor het handschriftJ.M. Jalink: Varianten.. P 82-85. 8S
3 Vgl. g P.N. van YEyck: 'Leopold p pI'. p. 411-412, S, 445; V1 '. 4
p.p
325-326,3 66; W.E.G. Louw: Invloed. 996.
oOVERLEVERINGG3Se M : Manuscript in Map M pg
L .4 1afschriften . va n de dicht e nSS
S 9
komen voor op pe
vier tot een katern samengevouwen vellen ll nongelinieerd
papier.^ E n vijfde vijf blad b van hetzelfde d soort s ort p papier ape s oom
de andereeve
vier
heen gevouwen. Dit bevat alleen de (afdelings)titel gs Cla ghen.
Het

[59]
52
DATERING 1906 9
formaat van elk blad is' , in on g gevouwenn vorm, , 28 , S x 21 , Scm.
Alleen
de rectozi l en van va de r zij bes beschreven; r vn• ^ditt gedicht ged staat a oop
de
zesde s en zevende rectozijde. ^ .
V 1 : V2:
I . Pp. .1 —14.
120-121; p 33 3
VARIANTEN 3 likel luidkeels opgaan aa opwaarts aa ssstijgen
pg p lg
4 weer; < weer,
CORRECTIES, , M
NOTEN
'IN CLAGHEN, CLAGHEN'
13 3 onrust, < onrust M
19 9 den < de M
20 0 bezocht , < bezocht M
21 die < en M
22 zorgen, g ^ < zorgen g M
24 het verborgen; g , < 't verborgen, g , M
34enezen g • ^ < genezen, g ^ M
35 o

53
NOTEN
8 s m a h g en t < smaghten, g , P
9 h^ hij < h YP niet < niet, , P soght, ght
, < socht; , P
1 10besorghen ghen < besorgen g P
11 Comt < komt P
12 Dattic i < at ic P , M
morghen; g , < morgen g – P
1 InMenPalleen komen 11 n hoo hoofdletters ette voor s o aan aa het e begin g van regel g 1
en van regel de 1 7. Ve Verder w in wordtbij
P ingesprongen i' l de re regels els 1, 2, 4,
5, ,,, 7, 8, 10 en 11.
2 Ze Zi voor o het handschrift Jalink: Varianten. pp.
9 0– 91.
3 W1 1 s stelt: ste t. ""= Hil Leopold] Le p dmeent ee ... middelnederlandsch te
krijgen lge door n een ietwat uderwe ouderwetsche spelling p g toe te passen p . . . . "
Wils: `Het doove o woord' . In: Onze taaltuin a n6 (1937/38).
p. 279: noot 3.)
4 In verband b met e r. 7van dit gedicht g schrijft hri'ft Wes l t e rm a. nn^ "Nacht N is
bij b ^ LLeopold ep dssoms
s vrouwelijk, li ^, soms so smannelijkok
ook zelfs e s wat wa de
pronominale p aanduidingbet r ft e. " C . . . Westermann: W . `De
verbul gg in s-n en dde dichter'. r' In: I. De ggids s 100 00 (1936). 93 Dl. 6. D. IV.
p. p 62.)
5 Be tus van va Lier er schreef hr f bij b dit ld gedicht g muziek voor sopraan p en orkest, ,
Daniel 1 Ruyneman Y en e Lou Louis s SSchnitzler voor zang g en ppiano, ^ en Daniel
R uyook neman later ok nog g voor tenor en orkest, , zie nr. 11, 16, 17 en 18.

Oivov Eva Qrailayuóv...
[60] 'WAAR OP DE PLECHT, GEKARTELD UIT HET HOUT'
54
OVERLEVERING M: Manuscript Pin Map V ^ I 2 groep ,g e p1): 1, ee een rechthoekig, g ^
ruitjespapier; l pp o , aat formaat 11 , 3S x cm; cro , slechts s echts enkele woorden.
P: Oinou hena sta a gmon.
Privé-druk[Rotterdam], ,190.
1
NG NG:"DeDe naeuw e gids" gads 1885 S – 1 0October – 11910. 91
0
stukje s kle
's-Gravenha g ge, , oktober , 1 9 1 0. p. p
V1, .. p. 12 S
_ 12 7 , V2: V, p. P 1 37 _141 .
11 2 – 115,
DATERING Vóór0
3 1 juli 1 91
l
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
1 En nu wat in mijl
2 opdat p de zee ee opdat Pdat
d[e]
3 naar buit[en?]
4 die e brak b ak uit u t de le eg te,
^
5 [xxx]
NOTEN
II
[titel/motto] QTalayuóv... < (a) QTalayµóv..... P
(b) oraylayuóv.... NG
1 de < den P, NG hout < hout, P
75 waar rijk ontplooid < alwaar wellicht P
89 heir < heer P, NG
91 brak < was P, NG aan < daar P, NG
1 D privé-druk ive- ee ruk van Oinou u isoe een dun boekje J met et een zee groep
schrift- omsla gl'e dat gedrukt g werd door de firma Benedictus in
Rotterdam Heto b e k' e is gs gedrukt dru popafzonderlijke twee velletjes e tJes
Hollandsch-Van Gelderp papier a ier in een formaat van 18 x 22,5 cm en e te telt
8 bladzijden. l De oplage pgeb bedroeg g misschien tussen ss de 10 en 15 1
exemplaren. P Zowel in deze druk als in NG beginnen g alle aeees regels g met e
een hoofdletter,
2 Het is waarschijnlijk dat a Leopold p eerst afwijzend e ge heeftagee gereageerd op
een verzoek tot medewerking g aan het gedenkboek g van De nieuwe gids, g
omdat hij J toen dit c gedicht g t nog g niet voltooid had. Opp de 'lijst Js t vvan
a ot tot
medewerkingn uitgenoodigden'
g oodi gde n' komt mt zijn zijnnaam aa voo voor(nr.
121 121), met
daarachter het ew woordje de l `niet'. e Eind juli 1 91
0was het gedicht g d toc toch
afgekomen ezo n zond n LLeopold P l der h aan Kloos: "I sevoor er wellichthet oo
bi' bijgaande Jg nog g een e pats plaats in het October-nummer van de Nieuwe e e
Gids? Ik zou er prijs p op stellen, stee zoo daar aa ook een ee k kleine eine bijdrage van
l p ^
mij in mocht t voorkomen voorko el en eerst n ea de v ac ntie heeft eet mij tijd t J d gegeven
het inliggende ggede tant n soit t pu e af te maken." (31 3 juli Ju
1 9 10
.N Na de
voltooiin gvan het e gedicht g in juli 1 910 en vóór de publikatie p erva ervan in
De nieuweids g zal de a privé-druk p uitgesloten
zijn gemaakt. g Het magg
g
wordench g t dat de lezing e g van r. 75 in a P dateert ateert ad van na dieem
NG NG,
die ook in V 1 en V 2 voorkomt.

55
3- Het mmotto va van ditt gedicht ge
t althans a t s in P e en NG
heeft hee t het e `oivou
' za^a Y^ov '' duidelijk e lk de plaats p ennfun functie ct e van va ee eenmotto,
^ in V'
en V^ staat het et afgedrukt a ged ukto
opde pplaats aseen
op P de wijze l van een
af de1 ings tttel -i n is l ontleend n t aan d een bij P l uta 1 r c hovergeleverde
us
uitspraak van v a de stoïcijn stoicil Chrysippus. C rY s pp Zij us.
luidt: Z l u dt ánÉ x Eiv . .
or'vou Qia^a Yµ óv ^'va KE PáQai in' v Bá^aQQav . . . ' : 'niets t
verhindert er er dat één en druppel druppe wijn w l met e zee de. vermengd We wordt'
hebben n d dit t c citaat taat overgenomen uit Leo olds p exemplaar P van Historia
alo of ^ae Gr aa. ec e Testimonia s auctorum conlegerunt g notisque q
instruxerunt n H. Ritter R e et L. . Preller. P Editio octava quam q curavit
Ed ua rdus WWellmann. e a. GGothae, , 1 898. p. p 407. 0(Gemeentebibliotheek
7
Rotterdam, 989E26).
sig. s. g 8 9926
De . ed dichterheeft t de marge a g e bbij
l de deze e plaats paats
met potlood p 0 t ood eengolvende eeverticale v rticale stree streepmet daarachter een vraag- g
teken n ggezet. e et. (Vgl. Vg
D[ = J.D.F.] van Halsema: `Sterrenstelsels van
woorden; n• De , fascinerende ontstaan geschiedenis van een gedicht g van
Leood.I. Leopold'. 1' In: VrrN ^ Nederland, e , boekennummer, , 18 8 oktober 1 90 8 .
P.6667. Polak 1 meent ee da dat Leopold p om metrische redenen de woordvolgorde
van h het citaat taat heeft ee veranderd. .B W. . Polak: `Mijn l hart
nvelerlei gestalten ges 1 aan n I' V. In: . Amsterdams ti tijdschrift ^ hrioor voor t
letterkunde 2 1 9S4. pp.
35.)
a Brouwe r vertelt ve e dat 1 t aLeo Leopold Po d d ditt ggedicht ed a altijd t l 'Sappho' SapP noemde e en
dat de dichtereer niet et erg e gover e te spreken P was. Toen Leopold P op o een
a von deen e eexemplaar xemp
van va Cheopsf
aa aan Brouwer e gaf ga
en de laatste a
o opmerkte pme
dat t dit t ggedicht e hem aan ` i0 nou hena e a s tala
gmon'
had doen
de ne,^
k antwoorddeLeopold:s "`Misschien i aa d r i e t s in m aa r hier hierbij i'l
vergeleken g is Sappho pP h niet e veel zaaks. Je weet, , dat ik daar nooit veel
om gg gegeven n heb. eb. A propos, P p ^ ken e jij i de G ri e k sche
woorden?' - `Ik heb
z ze m et u gelezen.' g '-`Moo i , zoo; 0o , er e is s een ee ssoort van a vertalingvan den
E n gesce l h n schilder s d Dante an
G a b ri el Ro sse tti die ^ ook dichter was. Je
hoe het G ri e k sch spreekt van dien appel, a el op Phet uiterste puntje P l e
va van den d a^^
tak, k de appelplukkers hebben ebbet laten zi et
n• niet omdat ze
hem e, vergetenhebbe hebben, maar a omdat ze d'r niet bij l konden komen.
Welnu, , Rossetti vertaalt van dien appel: pp 1• which w ich the t e pluckers pucke s forgot, g ,
some how , forgot g t it not, , but g got nit not, , fore o none e no could e cou gget
it ttill
now.
Je ziet, e, dat hier het En g 1 e sch mooier mooie is dan s a e het G ri e k sch•
, dat gebeurt g
niet elke n dag.' g ' " (J.Sj. . Sl Brouwer: u 'Nog No g enkele herinneringen herinnerin g e aa aan den
dichter Pold II' . In: Het vaderland 18 ljuli
1930.) 9 De volledi volledige e tekst
bijl luidt:
Like L ke the t e sweet swee apple pp a e which reddens upon p the topmost p bough, g ,
A-top p on o t the e to topmost p ost twig, g^ which the pluckers p forgot, g somehow, , , -
For Forgot g it not, , nay, Y, g got it t not, ot , none o e ccould
get g it till now.
D .G. Rossetti: ss Poems and translations 1850-1870; Together ge
with the
prose story ry 'Hand ` and soul' soul . London Londo etc. , 19
1 3.
Oxford UniversityY
Press. r p. P 1 06.
Deze editie bezat Leopold.) pold
Z 1W.J.W.Koster: e ook W. s 'Nederlandsche ` e ddichters
V; , Leopold p en de
klassieken' l i k n' . In: Hermeneus f3p
4 (1931/32). . 8 -84.
5 A n de r eo n oordeelden dee 1positiever e n ee heelwate wa ov r het edicht gedicht dan Leo Leopold po
zelf. . De Raaf: ` ` .. ee eenvers va van een kosmische conceptie, p >

56
majestueus-grootsch g e en u uiterst-subtiel terst-subtie tegelijk, h ee rli k lg gewrocht van an
g evoe 1 vo ll efantasie engedachte,v a raadselachtig,
n 1achti
g , onbewust scheppen s t cs
e ppn e
en ingespannen bezinning." g (K.H. Raaf: aa . a 'Jan nHe Hendrik drik Leopold Leo p d t
21 ljuni 1 9 2'. S In: De nieuwe ^gids s 440
1 9 2S. Dl. II. p. p 96.) 9 Schmidt-
De ener: "Zooals pik Leopold d mochtkennen tk e ne
. ., dan straalt aa t het et
schoonst moment dezer ljaren mij l tegen ge u uit t et hetgedicht g 'Oinou 0 inounea
stala g mon' , naakt k aa kristal, t st , gaa gaaf een kantig,wwaarmee
aan de
Hollandsche e taaladeedm den oppersten ad adeldom 1 red
geschn okn e . "
F. Schmidt-Degener: g 'Herinnering e g aan aa Leopold'. p 1' d. In: . G Groot-Nederland r oot Ne de rland
2 S 1 92. 7 D l. II. P 5 520.) 0. Verwey: Y G "Grootst ootst envoortreffelijkst ... als
vers ene g achte ^is het gedicht g dat . . tot t titel te draagt: d aa g t o tvou ^va
azaAa Y^ov' ." A. Verwey: y ` Rec. van]J.H.Leopold: p Verzen' . In: . DDe
beweging g ^ 10 0 1 91 4. Dl. ... I. 324; p. 3 vgl. , gM. Nijland-Verwey: l Y. 'Leopold'ss e L o od P1
"Oinou hena stala gmon" en Verwe Y' . In: Hermeneus 30 3 (1959). 1
p. 18-24.)
6 Zie.E W. G. Louw: . Invloed. v d. p. p 1105, 14 S — 14 8.
7 Volgens Ter Braak is de "gedachte" in id t ggedicht i h van weinig we g
belang. Na het citeren 1e van de eerste ee st e st strofe o e schrijft sc ri
ft hij: l . De "Deze e eerste
st ro
fe ... vertoont bij } analyse yse (in te tegenstelling ge ste g tot vele andere ee
ggedichten van pLeopold) g eed nogeen' gwissel-
ac te als a s ondergrond:i dews -
werkingusschen pp individu druppel dru w e wijn) nl
en dewe1e wereldd
(de
Oceaan). Maar die ` edacht ' s is e hier gteve tevens s van zoo weinig belangg
voor
hetenieten g van het gedicht, g , dat e men e vr er vrijwel w } l ezonder de schade sa voor o
deoëtische p waarde egeheel g afstand a s t ad van nz a zou kunnen unne doen . " (M. M ter
Braak: `Leo Polds dichterschap d P ... '.In
In: Het He vaderland a 1 1 augustus ^
1935.)
S6temann heeft betoogd dat dit gedicht ged c t doortrokken
doort o kk e is n van va de
gedachtenwereld g a van e de S Stok ci, ^ met et name ame van C hr Y si PPu
s. A L . .
Sótemann: 'Leopold p Cen rY h s pp i us' . In: Ntg. g 60 (1967). 1 97 . P.1
S 8. — 164
rn aast heeft ee t hij} laten z zien en dat de eerste esesstrofe tofe
duidelijke u elkePin l a-
rische en de tweede e strofe s e duidelijke u l e Sapphische S pP stijl- l en e co compositie- positie kenmerken vertonen. De strofen d e drienv e vier eeen intermediair n
e
positie wijst in. S^temann wijst in dit verband op P de verhandelingg
De
compositione verborum van Dion Ysius
van Halicarnassus susde die in 110 9
opnieuw p werd uitgegeven in een Grieks-Engelseedi t e. i A.L.
Sbtemann: 'Leopold p en Dionysius Y van Halicarnassus' . In: Ntg. t ^ 61
(1968).. pg
145-156.)Vgl. in verband hiermee ookJ.D.P.Warners:.
`Leo Pold , Marcus Aurelius en Lucretius' . In: Ntg. g 68 8 (1975). .
p. 206-210; 206-210 • W.J.M.A. Asselbergs: g Geschiedenis . p 3 1 7, •. M. Jalink: .
J.H. Leo old.. pp
63-64; F. losset: Closset: ` an Hendrik Leopold
(1865-1925)'. In• In: TLT 3 1 (1965). 1 6. p. . 2 8 3, . Kam p hui s. • Is s e het waar, r,
dat ^1 gij het waart? rt^ pp.
21.
8 Tielrooy ee heeft eropgewezen p dat dit gedicht g doet denken aan het vers ve s
`Viner P du ' van P. Valéry . a erY zonder dedat
er overigens g van beinvloedingg
s Prae k knzin a zijn. l .Teoo.Paoa i r Y Panorama n rm dea littérature eau
contem contemporaine. ora
Paris, s ^ 938 . p. P S5, • vgl. g ook Kamerbeek [jr.]: l
'[Over 0ver Leopold e old een V a e l' . In: '• . Ca Cahiers s de l'Association s Internationale a onale
, p rY
des Etudes Fran .^aises nr. 1 7 ^mars I 9S 6. Paris, , 9S 1 6. p. P 289-291.)
9 Donker is van mening g dat dit gedicht g naar vorm en inhoud "iets

57
l
a, fzonderll ks in het oeuvre r van a Leopold is. De k klare, a e st stellige, g
pplastische st vorm van dit vers wijst ^ pop den overgangtot een ee anderen a d e
stijl ^
en e kondigt g zijn l meesterwerk r Cheops C p aan. a De iidee van va het e gedicht, g en e
ik k ve vermoed e dat a hier e de invloed van va Ooste Oostersche sc e p "z' poëzie een
denkwijze e e w 1 e
zc zichdeede ee gelden, 1 b h behelst ees tdden samenhang a genh
hetvan verbandn alle lle
dingen g .. . "Donker: A. Donke . De dichterJ.H.ool'.In: c ter .H Leopold'. De ggids
i 93
(1929). 1 99. Dl. I. ..6 p 2 9 .
Zie Z e voor voo (aanzetten aa zette ttot) interpretaties es verder:
p
A. Ro i a nd Holst Holst: 'Over ve. Leopold'.4-4 03 6 p 3. 9
P.N. van Eyck: Yp. .S
'Leopold I' ,. 42 -428 • , V1^ 4. p. p 148, , 175-178,
342-347.
P.N. van Eyck: `Leo Pold II' . p. p 211-214; VI^ 4 . p S S3 - SS6 .
*1 V g^ N.A. Donkers loot: 1• J.H. .H. Leopold. Le . pp.
331
.
J. Kamerbeek lPP 'r • 'Leopold's ..ee `"'n dru el wijn"' 1^Ontwerp pvoor
een
interpretatie'. In: Nt ^. 45(1952). S P.
129-136.
*1`Mijn *Vgl. g J.B.W. .B.WPolak: hart neemt l velerlei a gestalten g aan [IVF. In:
Amsterdams m terdam ti 1p
^d sS c^z tvoo voor letterkunde 9 2 1 4. 3S3 ,- 6 , • F.C.
Maat Maatje: e. ` Das " t h e ti s ch" e Dem on str
ativ pronomen'
. In: CComparative
poetics; ^ Poétique ' q comparative; com a atrve ^ Ver gleichen d e P Poetik. e k. Ed. . by Y D.W.
Fokkema, , E. Kun n-e Ibsc hA.J.A.an and A. . Zoe t. Amsterdam, s ^ 1 96 7 .
243-256.
p
. B.W. Polak: P l 'Een ek nieuwebijdrage E en euwa tot verkl rin gv
n a Leopolds
ge dicht ` `Eén druppel pp wijn" l ' . In: Hermeneus 29 9 1 9S 7 . p. P 49-56.
L. Dekker: `Beskuttin g ' . p.
18-1 9, 30.
T. T.loete: C `Dromende denke'. P 9 98-105, S110, , , 11 3.
R.A.de Cornets .Co e e Groo Groot: • `R odomantie' a s . In: De open ruimte. Den
p
Haag, g,p . 45-58.
W. W Spillebeen:
S9p Jan Hendrik Leopold. e . 79-84. p 7
101 Emil Sa Staiger t g e vertaalde e dit ta a de d t gedicht g ed
in het Duits, , Herbert Grierson in
het Engels g en Aurel 1Covacii in het e Roemeens, s , I. 3II.2
, en VIA.
11r Kos o van a der d G Griend e schreef sc ee bbij
l dit ggedicht muziek, zie nr. 9. 9

Oostersch
[61] 'ONZE GEDACHTEN WAREN WEL BIJEEN'
'n K 1 ontving n gde oos gedichten g ih c n van ade
deze ead o afdeling e gpop
tv9
24september 1 11
ter p plaatsing aats ng. in De nieuwe gids. g s
2 Vgl. g1 van Ec Eyck: Y . 'Leopold P I'. P p. 429-434; VI^4. p.347-354;
.D.P. Warne r s. Het He vierregeliged gedicht g in ded Nederlandse Nede
a e letterkunde ku
sinds s de Renaissance. R ss Amsterdam,11947.
9 7P Diss. U.v.A. p. 9 8-1 36,
14 7 – 1S3 ^ 20 3–'Omar
206 ^J.H.KKramers: e s. h Oma ^ m' C ll a a In: . I. Analecta A a
o az e nt a aa, Posthumous u writings g,
aand
selected minor works. Leiden,
1 9 S4.Vo Vol. I. P 306-330;
306 – 330 i.h.b. pp.
3324-329;N.A.onk 24 32
9, N. . tsloot: e J.H.
Leopold. l p. 74-82; 74 – 82 W. W.J.M.A. Asse Asselbergs: ber gs. G Geschiedenis. s .. p. 31-1• 7 3 9 ,
J. Hulsker: 'De De bronnen bronne van va Leopolds Le P o s O o ter s sche
gedichten'. ge
In: De
ggidss
99 93S 1 .D.V. l I p. . 4 0–Spillebeen: 4 3, W. W
an
Hendri
Leopold. L .pp. 99-101. 99 O1
3 In NGs t t aa verzameltitel deb Verzen Verze ove bovende gedichten g en zijn l de
verze n 1 intwee, romeins e s ge genummerde, m , groepen g poe
e verdeeld. vr e 1 Bovendien B e e
beg en alle versregels e r e el g smet
ee een
NG: De nieuwe ^ gids id 2 6.II > november 1 11 ,pp.
701. 70
A . Aflevering van va De nieuwe uwe gids g 26.11, 6^P
november 1 9> 11 met otlood-
aantekeningenva van Leopold. P
V• V': p. 1 31 • ^ V 2 : •pp.
14 3.
OVERLEVERING 9
DATERING 1910-1911
VARIANTEN
EN CORRECTIES
Gee Geen bbron ggevonden. de Van YEyck merkt e kt op: o, P "Het intiemst e is het
verbandndeva
in vijfgedichten l,
van v Ooste Oostersch sc I, waarin a een droom-
ervaring gg geen n Oostersche r ch e tekst, t , maar, , voorzoover ik zien kan, , op phaar
eigen n wijze w ^ en e e tot to haar aa e eigen ge doel, , alleen Oostersche motieven
gebruikt g i h ft ee " . P N van . . Eyck: Y 'Leopold P II'. p. 3310;
^ Vi^ 4. p. p 574 574.)
15 aan < Van A
S
1 Vgl. g T.T. T,TCloete: 'Dromende mende denke' . pp.
10 .
NOTEN 9
[62] 'DE LIPPEN VAN HET WATER LEGGEN ZICH'
58
NOTEN
BRON
g 2 .II ^ november 1 11 , p. p 702 702.
V': • p. p 1 32
• ^ V 2: • p. p 144.
NG: • De nieuwe gids d 6
OVERLEVERING 9
DATERING 1910-1911
Bo R N Geen Ge bbrongevonden.
Zie gedicht g 61 .

[63] EMIR KHOSRAU
59
VARIANTEN
EN CORRECTIES
NOTEN
2 den < de NG
3 gewelfden < Gewelfde NG
4 zich... < zich.... NG
11 tot een < Om de NG
12 van < Om NG
1 G r hes en o e Vries De merken V es. op • "In dit ggedicht,tegelijkertijd e t ^ at
een van des dichters e schoonste is, , vinden wij J een e beeld e van a de e eigen e ge
kunst ... . Eengedicht g als dit, dat } zóó de geheimste g mogelijkheden gl in
trillin gbrengt, g,P moest w e l e en diepen e indruk maken e opp de l jongeree ge
t i' d gs.
no e ote nvvandden e dichter d te ... . "Greshoff .ne. de V Vries: e 'Jan ` n
Hendrik Leopold' (geb. eb g 1 86 S.
In•. Geschiedenis d e rNederlandsche N rl n fce
letterkunde. u. Arnhem, e , [1925]. 19S. p. p 286-287.)
2 Zie noot 1 bij l gedich [61].
OVE OVERLEVERING LEVERIN NG. • De nieuwe eugp gids t 2 f II ,9 november 6.p. 1 , 11 703.
V 1:. p 133; 33 ^ VV 2 : P . 145-146.
DATERING 1910-1911
BRON RON GGeen bron b gevonden. g Zie gedicht ge
[61]. 6
VARIANTEN v [titel] EMIR < AM I R NG
EN CORRECTIES
NOTEN
p < poeet p NG
2 honingmond g < honigmond g NG
16 overstroomen, < overstroomen. NG
17 een < Een NG
23 3 mokken < wrokken NG V1
1 De Indo-Perzische Pe dichter en e historicus Amir Choesraw s Dehlawi werd
in1 12 S3 aszo zoon oa
v vanee een Turkse ukseoofficier e te at P YáliNoord-India,
g or e. n Zijn Z l hele eeee leven v egenoot
g oot hij hij debeschermingn e va de sultans l n v van n
Delhi, waar hij l in 1 3S 2 overleed. Zijn Zijnomvangrijke gJ oeuvre e omvat,
behalverozawerken p vijf s vijf divans met lofdichten op pnl zijn bescherm-
heren eenroot g aantal ghazelen, g en een reeks van vijf vijhistorische
P waarvan de onderwerpen p ontleend zijn aan de eigentijdse g l
geschiedenis. g De g ghazelen, in de traditie van Saadi, , vormen het beste
deel van zijn J werk en zijn zeer populair pP geweest. g Ze hebben het werk
van Hafiz beïnvloed. Choesraws betekenis voor de Perzische literatuur
ligt g vooral in de vijf l epen waarvan met name die over de tragische g
liefde tussenprins p Chizr-Chan C C en prinses p s Devaldi e beroemd is
geword en. Hij l wordt bes beschouwd w als s debelangrijkstevertegenwoordiger
van d Perzi sche litera literatuurr in Voor-Indië. e.
2 V Volgens ol e n sPolak bevat be at de laatste aatste strofe st van o e va dit d t gedicht ged
c t reminiscenties
aan het verhaal van Dido en Aeneas. (J.B.W. Polak: `Mijn l hart a neemt

[64] 'EN TOEN ZIJ VAN MIJ OPSTOND EN DE HAREN'
velerlei gestalten g tal n aa aan V.u
In: Amsterdamstijdschrift voor letterkunde
21 9S4, .16 7.
p
3 Ze i noot 1 bij b lge
gedicht 61.
4I Ztfu Zetfout: in V 1 , ^ r. . 2 honingmond,honingmond
i i.p.v. .pv honin ^mond
nieuwe ggids 26.11, ^ november 1 9 11 ,pp.
704.
V1. .pp. 1 3, 4^ VV 2 : pp.
14 7.
OVERLEVERING NG: ^ De e u 6 %04
DATERING 1910-1911
BRON
GGeen e e bbron o ev gevonden. g de . Zie g gedicht e [61]. 61
1 NOTEN Donker sschrijft l over e dit en het volgende g ggedicht:
. "Ik meen ee da dat er in
n ze taalaa geen geeen zuiverder n verhevener belijdenissen ^ sse van a et het opperst oppt s
geluk 1 kd der liefde edebesaa bestaan dan a e deze ..gedichten]." .(A. A Donker: onk e. ^ ` De
dichterJ.H. Leopold'. In: De gids g 93 9 1 29 . Dl. I. Pp.
2 70.
Z Be h a lve e'r^ o me Dec Decroos o s evertaalde ook N Nico G ete r i m ann dit d t ge gedicht d
in het e Du Duits en Henry e rY Fa ne g vertaalde het in het e Frans,zie I.l , I.2 en e
III.1.
[65] '0 NACHTEN VAN GEDRAGENE EXTASE'
60
OVERLEVERING .Map
DATERING 1910-1911
M: Manuscript in Ma II 8 groep g p2): op peen gedeelte g van een
envelo enveloppe, e geadresseerd aan Leopolds p moeder sp
in Nijmegen; ost-
stempel4. ' .7 formaat 1 , 18 aa x 8 12,5 ,S cm; alleen a ee de e derde de de strofe. s
^
NG: NG De nieuwe u gids 8 26.11, 6 , november e 91
1 ,pp.
705.
V 1 : .p p. 135; 3S , V 2 . : p. p 14 8–14
9 .
BRON R oN Geen bron gevonden. g Zie ggedicht
61 .
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
9 a Aan al van deze gave, g
b < >
c [Aan] deze e ondoorgrondelijke g l gave
dA n al] a van deze e [gave,] g ,
10 a Aan deze andere die nu naast ons was
b < >
c van eene andere die nu naast ons was]
d [van eene andere, en e [die nu naast ons was]
11Met a alle denken, e ,
b ter eigen wording g
c en die ook zelveas p
d ter vereenzelviging gg [en zelve pas] p

12 a omgaven g
b de e verlichting voelde voe
c ebandene [voelde) e die begaven
het h inzichtvond vo van d a banden a die d e begaven g
II
18 verborgen < verborgen, NG
NOTEN
1 Donker vindt dat "den den ongewonen gevo verlengden rm der r bbeide ede ddeel
-
woorden" in de eerste twee eregels g afbreuk doet eaa aanschoonheidn
e dvvan
ge (A. .D Donker: e.Dev vrijheid ^eid van de den dichter c erendichter- de
li' 1 e v rih 1 ead Ee Een critiek op de mode moderne e poëzie. A Arnhem, nh em,91946. p 25-26.)
2 Ditedicht g wordt beschouwd als één van de mooiste seliefdesgedichten
van de Nederlandse literatuur. Campert: P " ... een van a Leo pol
d'
s
oudste enchoonste s.... verzen R Th.Campert: `'Over denn
dichter' d c te J.H. . H Leopold'. p In: d . . 0Ons ea eigentijdschrift ^ e 1dsc ^z 8 1 930
. p 112.)
Ro Roland a d Holst: Ho st. Dit is s et het sc schoonste oo ste liefdegedicht in onzee taa taal. . Ik weet et
althanseen g ander, waarin ^ het eindelijk eindelijkzich
vinden van teederste
zege e en het egeheim ondoorgrondelijk g heim zich zoo volkomen vol m escschoonn en
tot
zulk een onmiddellijk l wonder voltrekt." A. Roland a d Ho Holst: st • Ove 'Over
35.) Leopold'. p 4 Minderaa: ` ` . .. terecht e hetschoonste esc oon liefdeslied ste e fdes edin
onze taaleacht g ...." P. Minderaa: `De dichter Leopold'.In: In: Het
kouter 11 93 6 .4 0. Van Leeuwen: " ... het eschoone
oneindigchoone
gedicht, g waarin het hart zich van alleen-zijn ^ voeltgenezen in dde
droom van de opperste pp bevrediging g g en vervulling g de der liefde."
(W.L.M.E. W..M.. van Leeuwen: De Nederlandschedichtkunst
N sinds 1880.
Groningen g enz. ^p. 1929. . 1139.) Tielrooy: Y " ... un des plus p émouvants e
Po' e me sdd'amour ui 9 existent. " (J. Tielrooy: Y Panorama a de la
littérature
o nd a aise contemporaine. Paris, 1 938. p. SS Louw: " .. ggroot
g e g vvan a die i vervulling ervell' g van v a d die e liefde, ed e wat w iin Nde Nederlands e a dss Yg gelyke eYke
ni hetni
e ... . Dit is miskien s die mees volledige ed ge en e volkome vo koe gedig ge dg
wa wat ooit oor die liefde tussen sse man en vrou g geskrywe k^ i s. " W.E.G.
Louw: Invloed.. P 153-154.)Bloem: " .. , misschien s hetschoonste
e
liefdesgedicht, ooit in gonze
taal geschreven." .C. Bloem: e ` H .
Leopold'.In Over ver Leopold. [Essays y vanJ.C.lom C Bloem, Dubois, Dubo s ,
J. van Hattum e.a. [Rotterdam, Amsterdam], 1951. 9S p 7 Zie ook
noot 1 bij lg [64].
V Vgl. 1. echter Du Perron: "Als ik bij bijLeopold P verzen lees als deze (die
ook ik toch tot zijn allermooiste reken) [volgt de eerste strofe van dit
gedicht] g vind ik het mooi, ^ diep, p , fijn, n magies g desnoods, s, maa met toch
ee
nuance van kiespijn. p ^ Die beurtelings g doffe en uitgestreken ges a's en
de `inkeer na, of reedsedurende g de wellust' die door de verzwaarde
toonloze e's moet worden uitgedrukt, g ik kan het bewonderen, , maar
met voortdurendinn rlik vert e t . " (E. du Perron: Tegenonderzoek;
(Cahiers van n een lezer). r Brussel, se 11933.
p 92.) 9
3 Adriaan Barnouw vertaalde ditedicht g in het Engels, g^ zie II.1.
61

Uit de Rubaijat
[66] '0 WERELDRAD, HARDVOCHTIGE DESPOOT,'
62
NOTEN
'z kwatrijnen e a l zijn, l met ^ eéén uitzondering, g^ gen van een en
Duitsee0 n een Engelse Omar Khayyam-vertaling: mar Kha YYam:
Die S inns r" uc e Omars r des es Zeltm a c e rs ^•i' Ru
t- a '- 1
a mar-i-K z 0 ama. 9l "
Aus dem Persischen s ubertra gen von Friedrich Rosen. Rosen SStuttgart
g und
Leipzig,Deuts Deutsche Ve rla gsa n s t a 1 t, 1909. 9 (Verder O. 9 V eafgekort ge
tot: t. Rosen). e
m r Khayyám: a YYY aW
. Quatrains. ua ns. TranslatedE by H. . Whinfield. hinfield Lon London, on ,
Kegan g n Paul, Pau , T Trench, e ^ rub T" en r& C. o , 1 9 0. 9 Ve (Verder afgekort a ge
tot: t.
Whinfield). hinfi ld . eDe Duitse ts uitgave g bevat b 93 vertalingen g in versvorm die
vo o reeen groot gzijn oot dee deelvergelijkbaar eWzijn mmet doorr Whinfield, hinfi leveneensin
d ^
versvorm, vertaaldekw atri'n l e. n Whinfi esd ld e itie telt e 39 395 kwatrijnen. lnen
Leopold Lo o d1 heeft inexemplaren zijn1
nva de beide n boekjes
i bek' dovereen- de
ko m s geti
kw at naangegeven: ri e nRosen innoteerde sen n r hi'betreffende
e de e lhij
nummersit Whinfield uithinfi ld een omgekeerd e in d de Engelse g seuitgave ga
die uit
n . Verder Ve d streepte r t hij tee l deaan s kwatrijnen eehem die n i h m om de eenn
of
ag r e reden edegetroffen.
hadden troffen. e E n aaantal hiervan is suiteindelijk lk
bewerkt. rk Het et staat staa vast as dat a de dichter hierbij e 1 Rosen en Whinfield W
naast elkaarheeft h f gebruikt eb t als a hets vertalen et tebeide
kwatrijn
in ide
uitgaven g voorkomt. voorko t. In een e aa aantalgevallen aheeft h ft L eo pold m et potlood p t
ontwerpenabe van vertalingen in de twee o k'e s J geschreven. g . Depotlood- p
aantekeningen1g
i in WWhinfield e d zijn naderhandr weer uitgevlakt i e vl akt en ndaar- door r onleesbaar nl r geworden. geworden
2 Z ie noot 1 een 2 bij b deafdelingstitel l
Oostersch. oster
c .
OVERLEVERING NG: De nieuwe ggids 2 6 .II november e 1 9, 11 p
V 1 :. p136; 3, 6V 2: p. p 1 S0.
706.
DATERING 1910-1911
BRON Whinfield nr. 4
NOTEN
Ah! wheel of heaven to tyranny Y Y inclined,
'Twas s e'er your y wont to show yourself y unkind; ,
And, earth, if they Y should cleave your Y breast, ,
What store r e of o buried bu ed ljewels ewes they Y would d find!
1r Me kwaad r i gg genoeg e oe staat gs aa in VP 1 -2 en V 1 - 2 in r. 1 van dit gedicht g
ha rt voc hti a g i.p.v. p.. e . hardvochtige.Het lijkt niet erg er aannemelijk aannemelijk dat het
hirenongecorrigeerde e ep
zetfoutbetreft: e Leopold eo zou haar dan zeker
viermaale ooverhetf e oo hebben d ebb t n zien Bovendien blijkt blijk ook
elders ejuiste dat de dichter niet zeker ewas ov er
de juiste pspellingg van
verscheidene woo r de n. De derde de de druk dru van a Verzen, , verschenen na
Leo Leopolds p ol dood, geeft ,g op pdeze plaats p de juiste l elezing
g hardvochtige. g

[67]
'HET EERSTE GROEIEN AAN DEN WATERKANT'
OVERLEVERING NG: De nieuwe ^gids 26.11, , november 1 ^ 11 , p. p 706. 706
V': V 136; 2.
I . p. p 36 ^ V .pp.
S0
DATERING 1910-1911
BRON Whinfield W nr. 12 en e Rosen nr. XXI
VARIANTEN
EN CORRECTIES
Yonrf, tu fringing , g g the e m a r ge nt of othe e stream, s ea ,
As sddown upon up acherub's lip p might g seem, e ,
Or gr h from f om dust dus of b buried u de tu tulip c p cheeks; e ks e ,
Tread ead not that ot t turf at tu with w scorn, s o , or o light g t esteem! m^
Dort ort au f e m W i n ese riin g vom , Bach B u mfl ossen
,
Sind S d ta tausend se d Praacht' ge Blumen e aufgesc
hos sen
.
Tritt leise auf das Grun! Wer weiss , ob's nicht
Aus einer Blum enwan gg i en Staub bentsprossen!
p –
1 den waterkant < de e waterkant, , NG
[68] 'WAAR LILA TULPEN, ROZEN ROOD ONTSPROTEN,'
OVERLEVERING NG: NG De nieuwe gids g 26.11, 6 , november 1 ^ 11 , p. p 706. 706
V1: .pp. 136; V 2. p. 1
^ .p 150. S0
DATERING 1910-1911
BRON Whinfield nr. 21 en Rosen nr. XXII
Where r Y tulips to p s grow g and roses red,
Kn that mighty,
a mi h tmonarch'slood bloodwas sh shed; d
And where the 'l violet rears ease her purple Pp e tuft, to
Be sure some m 1 ck -m o 1 ed girl gdoth
d rest esher
head.
Wo aus der Erde Tulpen p rot entsprossen, p ,
I ss t sicher eines Kbni gs Blut geflossen. g
Ud n wo ein Veilchen aus der Erde blickt
Hat aeeinst eïn holdes Au ge g sick geschlossen.
g
[69] "`IK BEN DE JOESSOEFBLOEM; MIJN GOUDMOND LAAT'
63
OVERLEVERING M: Ontwerp p in Rosen, ,pp.
26.
NG: De D nieuwe ggids 2 6 .II november 1 9, 11 P
V 1:1. 136; V 2 : p. 1 SO .
706. 7
DATERING 1910-1911
p ^ p

64
BRON Whinfield nr. 393 en Rosen nr. VIII
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M
A
1
2
3
4
uoth rose, ose I a amYusufo the Yusu flower, we I swear,
For in my Y mouth rich golden g gems g I bear:"
Ii sad "how Sho me another roof." Quoth she,
"Behold B this blood-stained vesture that I wear!"
Die Rose, , ein
meinem Garten stand, ,
S pr ac. h • "Ich bin Joseph P aus Aegyptenland."
gYp

[71] '0 WERKMAN, WEES OMZICHTIG IN UW DOEN!'
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids g s 26.II , november 1 9 11 ,pp.
706.
VV 1 : V2:
I 36; . p. p. l S 1 .
DATERING 1910-1911
p ^ ^P
BRON Whinfield nr. 54 en Rosen nr. XVI
VARIANTEN A 1 0 < 0, , NG , Vl
EN CORRECTIES
Ah tte potter, stay sta thine e hand! with ruthless ssrt art
Put not to such base s use man's mortal part; p ,
See, thou ou a art manglingon thy th cruel wheel
Fi a f n' u fingers s gesadKa
and Kai Khosrau's s heart. e
Tb ep f r eimm dich etwas mehr in acht, ,
B ea h ndl ed deinen Ton mit mehr Bedacht!
Dha Du vi st ll e icht e den Finer g Feriduns
Und n Cyrus'' Hand Had mit t auf u dein Rad ggebracht.
eb a
1
NOTEN P. . de Ka Kanter ne ve vertaalde rtaa e ddittedc ggedicht in het e Engels, g^ zie 11.4.
[72] 'DE KRUIK OOK IS IN LIEFDES BAN GEWEEST'
65
NG: De nieuwe ^ i s 2.II 26.11, novembe , r 1 11 ,p p. 707. 7
V 1:. 1137; V 2 : p. l S1.
OVERLEVERING ^
DATERING 1910-1911
p ^ p
BRON Whi i 1 e nr. en 7 eRosen
nr. XVII
VARIANTEN 1 liefdes < liefde's NG
EN CORRECTIES
This h' u jug dd did once, like me, love's sorrows taste, ,
bonds b n of o beaut beauty's Y tresses esses once embraced, ,
and handle, e which w c you Y see ee upon p its isside,
,
Has many Y a time twined round a slender waist!
Einst schwebte dieser Krug, g, ich, in Liebesbangen, g >
Innkler du Locken oc Netz N war er, wie ich, ,g gefangen; g ,
Und was am Hals des Krugs g als Henkel du erblickst,
a e ine Hand H nd ein eins t die t, der Liebsten Hals umfangen. g
1
NOTEN Eigenlijk E 1 g e nlk 1 l staat s a er r inNG in de eerste r t e regel ege van a d ditt ggedicht
ed liefdes'
mmaar aa dat moet et een ee zetfout e ut zijn l voor o lie liefde ''s.
s

[73] 'DE ROODE WIJN, DIE ONDER LACHGELUID'
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids 26.II, november 1911, p. 707.
V 1 : p. 137; V 2 : p. 151.
DATERING 1910-1911
BRON Whinfield W e nr. 148 8en
Rosen nr. LXXXI
W Wine e is a melting inruby, g Y^ ucup
the p mine; ^
Cupp is the body, b Y^ the soul is wine; ^
Thesecrystal gobletstss g smile ewwith ruddy ru Y wine
Like tears, tea s , that t a blood 1 of o wou wounded ded hearts h r enshrine.
fl uss i Rubin, e g R 'n ^ der e s ergiesst g
Un lachend aus demm
as Hals eder
Flasche fliesst,
Ist eines Herzens n Blut B u und der eKrystall rYs
Ist eine Trane , die e ihn rings gs u ms c ess hli t .
[74] 'VEEL KOSTBAAR BLOED HEEFT 'S WERELDS LOOP GESTORT'
M: Ontwerp p in Rosen, Pp.
2 S
NG: De nieuwe gids g 26. I , november 1 9 11 , p. 7 07
.^
'. V. 2.
pp. 137; 3 V ^P p. 1 S 1 .
OVERLEVERING , 25.
DATERING 1910-1911
BRON 0
Whinfi e 1 nr. , 24 en e Rosen nr. VI
VARIANTEN M
Heaven's ' cruel1 wheel ee much u righteous ri g teous blood b o0ddoth
shed,
Andst strike e down dow roses o ses on ttheir e garden g bed; b
^
Puetee l m theenot
o onthy YYyouth ut aand
looks, , my Y son!
Full Fu many a Y a bud b is blasted ere 'tis spread. P
as Wel hat h dies iestrad We ad nicht c viel edles Blut ver vergossen ossen!
Wie manche Blume m ewek welkt, die , d kaum der Erd' entsprossen! p
Verlas dich, , K nabe , nicht c t auf f deiner Jugend g Glanz!
W Wie e manche anc e KKnospe p fie I 1 l, h' sic noch ward erschlossen!
^
EN CORRECTIES 1 gestort
2
3
verdord
4eo end geopend wordt
[75] 'WIJ GAAN EN KOMEN EN DE WINST IS WAAR?'
66
NG: De nieuwe gids s 2 26.11, .II november 1 9 11, p. 707.
^
V 1:. p1 7' 3, V 2 : Pp.
1 S1.
OVERLEVERING , p

DATERING 1910-1911
BRON Whinfield nr. 60 en Rosen nr. X
[76] `DE WERELD GAAT EN GAAT, ALS LANG NA DEZEN'
WWe come m and a dgo, g, but for o the g gain, a , w where ee ris it? s t.
AAnd spin sp en life's lif woof, s o , but b for o the t e warp, wa p, w where re eis s iit?
t.
And d many a arighteousman hhas burned rn to dust st
In heaven's blue rondure, , but their e s smoke, oke where h'?
, is 1it?
All unser Leben und Streben — was as ta ug t' s. ?
Und all unserirken W und We be ben — wer b braucht's? raucht s .
Imro g ss en Sc hi c k sa 1 s of e nve verbrennt b ennt
SSo vieles Edle uund Gute — wo ra uc ht' s. ?
VERI.EVE RING NG. • De e n nieuwe uwe gids s 2. I 6 november Il 1. 1 707.
OVERLEVERING g
V 1:1 p . 137; V 2 . : p.1152.
S
,,p0
1911, 77
DATERING 1910-1911
BRON Whinfield W e d nr. . 30 een Rosen se nr. . XI
The e world will last s long g after my yppoor fame a
Ha Has passed p away, y, yea, ye , and my y very ryname; e,
Aforetime, e , we e came, a , we were not missed. .
When W we a aree dead aand gone, g e ^ 'twill ill be the t esa
same. e .
Wenn angst g wir nicht mehr sind, , wird sich esWe dies Weltrad drehn, ,
Wenn unsre s e Spuren S p u e angst a gst
im Sand Sa der e Ze i it verwehn. erwe
Einst s waren wir noch nicht — und 's s hat nichts ausgemacht;
ausg ,
Wenn einst s wir nicht mehr sind — wird's sa auch noch c weitergehn. g
Meijer vertaalde dit gedicht g in het Engels,zi 5 .
NOTEN 1 R. P. ed e e II.
[77] 'IN DEZEN KRING VAN KOMEN EN VAN GAAN'
67
OVERLEVERING M: Ontwerp in Rosen, p. 42.
p ,p
DATERING 1910-1911
NG: De nieuwe gids 26.11, november 1 911 V 1:. p 137; 37, V 2 : Pp.
1 S 2.
p 707. 707
BRON Whinfield nr. 83 3 en Rosen nr. XXXV
In this our round adof of coming g and ogoing
g g
Our entry rY and our exit pass ass allknowing; a
No wi ht in all at the world can tell us trulyy
Whence we have come, or whither we areoin g g.

68
Von i ese m er K i s in , m de ir whier e n uns drehn, ,
Kann ich c n nicht c t A nf a ngp s un
kt nicht ^ c tE Endpunkt pu
tsehn.
h e k e in sagt' r t' mir, , wo wir kamen her, ,
Und n keiner e weiss, s , von hier wir gehn. g —
VARIANTEN M
EN CORRECTIES A
1 cirkeling
2 ving
3 aan
4
B
D d Der e dingen eg
kringloop g p en hun [cirkeling] g
2
3 a van waar onzen aanvang g nam
b [van waar zijn [aanvang g narn]
c [van waar een [aanvang nam]
4 noch waar a ehet eindpunt p
NOTEN 1 Zetfout: Ze Ut. in V', V , r. . 2 in i. i.p.v .v. is
`GEEN, DIE OP OM TE KEEREN ZICH BEZON,'
OVERLEVERING v M: Ontwerp p in Rosen, ^p p. 35.
NG: : De nieuwe ^gids 26.11, ^ november 1 9 11 , p. p 708. 708
V':.1 p 138; , V 2 : p. p S
DATERING 1910-1911
BRON WWhin field nr. 3372
Ï en Rosen nr. XXV
VARIANTEN M
EN CORRECTIES A
1
2
3
4
Who e'er returned of all that went before,
To tell of that long g road they Y travel o'er?
Leave ea naught aug undone of what you y have to do do,
For whenou Y o g^Y you will return no more.
Vonllen a die den weiten Weg gg gemacht,
Hat keiner ei e Nachricht chricht noch zuri ck gebracht.
Lass nur nichts cis liegen ge in dieser Herbergswelt: g
Nie kehrt zuruc " k werr
Bich erst aufgemacht.
een onverwrikte richting

VARIANTEN M
EN CORRECTIES A
1
B
1 baan
2 karavaan
3
4 onderdaan
[79] `ONS BLIJVEN IS VERVULD VAN HARTELEED,'
69
C
1 stadig aan ig
2
3
4n a keert Geenterug
baan
b [Geen n keert e tterug] g op pden begonnen g [baan]
geen
begaan aan
d eenmaal opgegaan
D
1
2
3 a verzuim, vergeet ve gee
niets in dit doorgangshuis
b[verzuim, vergeet niets in dit herber gshuis
4 die eens is op pp pad gegaan gg
M. Manuscript in Map aII, p (: ^ groep 8 g 2): p op de p voorzijde voorzijd van een en
enveloppe,t
geadresseerd a n eL o polds moeder in Ni'me Nijmegen; l g ,ppost
s
se18 t m p el 4.7.11; formaat 1 x 12,5 , cm. S
NG: De nieuwe uwe gids g s 26.11, 6 ^ november e 1 9, 11 p. p 708. 708
V 1: .pp. 138; ^ V 2 .p : p. S
DATERING 1910-1911
BRON Whinfield iel nr. 1 en Rosen nr. XXVIII
2
3
4
This w s world, o do , our u one day's y lodging g g here below, ,
oth yield Y e d us naught au g but bu sstore of g grief and a woe, ,
And Adteaasw then, , alas, , with all a our u doubts ubtsuse unsolved, ,
And heavy-hearted Y with regret g we go. g
Von die s er Erdenwelt ab,
scheid' ich nun ab
Die kurze Zeit lang mir ein g,
Obdach gab,
Von allen Rátseln ward mir keinsel^st g ,
Und tausend Zweifel nehm' ich mit ins Grab.
Ons Osbblijven l is s vervuld van smarten
Van raadselen,
— en ons vertrek
Is zwaar van spijt pl

B
1 an blijven 0 sb ^ e sv ^ vervuld l van va smarten]
b
cnblijven 0 sis vervuld e van] a har t eleed
2 a a [Van raa se l e n ,waa waarde
zin niet weet
b [Van raadselen, waa r va n[de]
geest [niet weet]
c Atwijf ^el
3 a a
b
Van V in of uit — en ons vertrek]
c Het [in ofi u t e[n] zie nu [ons vertrek]
4 aIszw aa t va vanspijt] en van berouwen wreed
b vettra enaso et alsof speet het
C
1
2
wel [Het ons in of uit] scheiden
en evenwel
4 Is aarzelend a ee dee[n] nimmermeer gereed ge
eed
NOTEN I Leopold p noteerde otee de In Whinfi e 1d b bij i dit i kwatrijn: ri . 'tegenstrijd'.
[80] 'HET LAATSTE DER BEGRAVENEN VERGING'
g 6. I,9 1 l p. l ^ p 708. 708
. 138; V^. p. V2: p. 152. 1
OVERLEVERING NG: De nieuwei .r 2 I november
DATERING 1910-1911
p ^ p
BRON Whinfield nr. 45
VARIANTEN 3 atomen < atomen, NG
LN CORRECTIES
[81] 'DAAROM, LAAT AF VAN HOOP EN WANHOOP, KOM'
70
The tenants t^ of the tombs bs to dust decay, e Y ,
Nescient ofif, a and d all beside are they;
Their sundered atoms float about the world,
Like mirage g clouds, ^ until the judgment-day.
P p^ 2. g op P de p voor de ) van een
enveloppe, pp , ed geadresseerdaanLeopolds
g se aaLeoo p moeder d s oede Nijmegen; N ^ m ege n,
poststempel.7.11,
4 'frm oformaat x 12,5 , cm.
M 2 : Manuscript p pop de achterzijde lde van va eeen e eenveloppe, ve o e zie e onder de M '
pp ^ .
NG: De nieuwe gids g s 26.II , november ove bet l 9ll ,p p.
V':. p 1 38' ^ V 2 : •Pp.
153. S3
708.
OVERLEVERING AO: Manuscript in Map II, (: groep 2): voorzijde
DATERING 1910-1911
l

71
BRON
VARIANTEN M1
EN CORRECTIES A
Whinfield nr. 131 en Rosen nr. XIX
Let us shake hak off dull u eas reason's incubus, s ,
days Y or years Y e discuss, ,
But take our jugs, l d g ^ aand
e p 1 ni sh them e with w w wine, e ,
0 Or e'erotte ggrim potters p s make their jugs lg of us!
Was predigst p r i du vom Fasten un vom Beten ? gBeten?
u zur osc Moschee ee lass s uns n ins Weinhaus treten, ,
Rill " g n Becher, e , eh' ie s deinen Staub, S ,
Khajjam, ^^ m, Kragen g und nd zu Bechern kneten.
1 a a Laat af van tobberij e enko kom
b < >
c fl L aa van] t n de diepzinnigheid en kom]
y < >
e 6 [Laat af van] a
en kom
2 a a om en om
b laat [om en om]
cLuister Y naar vrouwenlach [laat om en om]
d
e b waar [om en om]
3 a a hanteer
b , Y, bgaang
4
B
1
2
3 a a De handkom
b
c [De] wijn[kom] l
d fl
e
[De wijnkom]
[De wijnkom] l
stof
en onze [stof]
fD wijnkom],v evooor
[onze stof
g [De wijnkom, 1 voor] [het] [stof] van o ons s gebeente ge
4 a a verwerkt wordt tot een kom
b [verwerkt wordt tot een] andre kom
c Ook zij [verwerkt wordt tot een andre kom]
d f3 zelf afgerond g [wordt tot een andre kom]
C
1
2 a a en reik rond
b fl [ontbreekt
c Y
en reik rond]
3 a a De kom met wijn wijn vo[or] dat onze eigen g stof
b < >
cm [De kom met wijn] l ggaat
vo or ook onz estof]
[De kom met m wijn wij aa n vo or ook onzestof] ef s o
• y [De kom o met e wijn vo[or] o oonze stof] gekneed g
l

4 a a wordt afgerond
b /3 gekneed e[n] afgerond wordt tot een kom
c y [e[n] afgerond wordt tot een] andre [kom]
D
1 ahiloso ische p bezwaren
P
b diepzinnigheden
c de[diepzinnigheden]
d Laa tdiepzinnigheden]
e
e Soms
2
3
4
E
la U-U-U-U-Ub
Laat subiectief obiectief
c [m]
2
3
4
F
1 su biect
e[n] obiect laat hen gaan g en kom
2
3
4
M2
1 en kom
2aar 2Waa vrouwen lachenen waar om en om
De wijn lggaat
4
[82] '0 DROOMEND HART, KIES U EEN NIEUW VERTIER'
72
OVERLEVERING M: Manuscript p in Map p, II 8 g groep p 2 : op p de voorzijde voorzijd van een
enveloppe, e geadresseerd aan Leopolds p moeder in Nijmegen;post- l g ,p
stemel p 4..11; 7 formaat , 18 x 12 ,S cm.
NG: De nieuwe gids 2 G.II ^november 1 9, 11 p 708. 7
V':. P 1 38 • V 2: pp.
1153. S3
DATERING 1910-1911
BRON oN Whinfield W e nr. . 1158
S
Bring wine! y my a heart wwith dancing gp spirits teems, ,
Wa ^ fortune's a n waking is g as fleeting e g dreams; d eams ;
Quicksilver-likeour r' days are t swift f of , ffoot,
A Andyouthfules dsubside fir bslike
i 1 ttorrent or e t streams. t s eams

l
VARIANTEN M
ENORRE C C TIES A
1
2
[83] 'ONS IS DE DAG; OP ALLE WINDEN VAREN'
73
3 a Lc Licht t aalskwikzilver skwk e dartelen tee de dagen a ge
b [Licht L tasvlieten alskwikzilver}vli t n onz onze [dagen] ae g
c ^ go r ge len
d Abe gr
o ef . ?
4 a zinkt als se eenbergrivier
b Dee jeugd lgu
[zinkt als eenbergrivier]
c[De]pracht P van a lg zinkt als eenbergrivier]
d < >
e En jeugd l gg[zinkt
als een bergrivier]
f En jeugd le gg
d sl[inkt als een e ber rivi er
g
^vervliet
h
,
En l ong e Pracht zinkt
sl[inkt]
,
a 1 s ee nber gr
iier v
.
i
zinkt
De levenspracht P
als a s eenbergrivier] ee
sl in t
PEn onze pracht verloopt Pt
B
1 a ontwaak
b ontwaak aa mijn ^ hart tot troost
c vertier
d Mijn Mi l ee eenzaam aa a harte te vond een nieuwvertier euw
e
f Het e [eenzaam nz m harte avond rte v een e nieuw euw vr e tie
r
2 a bloementier
b rozen[tier]
c
hier
d eglantier g
e En zoek uweluk g
f
g [zoek uw geluk] gu in wijn en ggoedertier
h [zoek] nog g [geluk ge in wijn l en goedertier
i In wijn l
troost
wi wijn] n ver troost
k rozen en violier
3
4
OVERLEVERINGc '^Manuscript , in Map Ma II 8^ . groep g r P 2): op P de voorzijde voorzijde van een
enveloppe, geadresseerd PP, e eg aan aLeopoldsmo eder in Nijmegen; Ni'me
l g ^
poststempel,
11 4.7. • formaat , aat 18 x 12 Scm.
M 2 ^ .op Manuscript o de achterzijde 1 van een enveloppe, PPe, zie onder er M'.
NG: De naeu nieuwe ggids 26.11, 6 , november b 1 9 11 , p. P 708. 7
V'^. p. P 138; ^ V2: Pp.
1153. S3

74
DATERING 1910-1911
BRON
VARIANTEN I
EN CORRECTIES M'
1
2
W hi ei 1 nr. . 130 3 0e
en Rosen se nr. . I; I Leopold p 1 was er niet e e zeker e e van o
.,
deze eezijn. twee elkaars equivalent Hij zijn . Hi noteer ehet
nummer van
Whinfield ie 1 in i Rosen n m t een e ee vraagteken v g aa nerachter.
O let us not forecast to-morrow's fears, f
• countto to-day a Yasgain, g my ^ Ybrave compeers! Peers!
To-morrow we shall s a qquit u this inn, ^ and march
With c comrades a s h have who marched aveseven s ven thousand years. Y
Des Lebens ebe s Ka Kara a zicht mit Macht
• hin , un jeder J eTag,
t g, de den du verbracht e
Ohne 0 Ge Genuss, , ist ewiger g Verlust. –
Schenk n in e Saki! , S. ' Es ^ ssc
schwindet w ndet schon sc die Nacht. e
3
4 m e t r esg i enooten van voor 1000 jaren l
MZ
A
1 Geniet de dag ae g e[n] laat aa de zorgen g varen
2 morgen g e n zijn zijnbezwaren
Morgen r gn
is ons vertrek
4 a D i zijngewandeld' ljare e i7000
Mee [zijn gewandeld e a 7000aren 1jaren]
c < >
d[Die]al op aweg P zijn g zijn [7000 7 jaren] l
e
f [Die op] p den [weg gJzijn z 7000 Jjaren]
B
1 Ons is s de dag, op P alle winden [varen]
2 a De zorg r is gs om o wa wat ons morgen g zal [bezwaren]
b
c [De zorg]en g [om o wa wat morgen g zal bezwaren]
d [De zorgen g om wat morgen g zal] weervaren
3a Moren g is ons vertrek ken met u –
b [Morgens is ons s vertrekken met] een heer
c [Morgen g n is so ons s vertrekken met een] stoet
d[Morgen is ons vertrekken n met e ee een] schaar
e < >
D[Die op P den weg] gis [7000 7 jaren]
1aren
II
3 hir

[84]
'WAT DEED U UIT DEN EERSTEN SLAAP ONTWAKEN'
OVERLEVERING
DATERING
BRON
NG: De nieuwe gids 26.II, november 1911, p. 709.
V': p. 139; V 2 : p. 153.
1910-1911
Whinfield nr. 296
W Whoooras it tr houg brought thee here e e at nightfall, g who?
Forthh from the t e harem, in this manner, who?
Toi m w who o in thy Y absence burns bu sas fire, e >
And trembles like hot ot aair,
who was it, who?
VARIANTEN 1 den n ee eersten < de eerste NG
EN CORRECTIES 2 veile ghei sverzaken < (a) vei veiligheid' 'li heid's verzaken NG
(b) ve gh
e i verzaken s V 1
[85] 'DE LIEFSTE NADERDE, MIJN ZINNEN WEKEN;'
o OVERLEVERING NG: De nieuwe ^gids
26. I Inovember
, 1 911 ,pp.
10 9.
V':.1 P 139; ^ V 2 : .1 p 153. S3
DATERING 1910-1911
BRON
Whinfield nr. 318
My Love drew near, , and I was overcome,
My Y heart was speaking, but Y my tongue o^ was dumb;
the h wwater-brooks ate bos died I i ot f thirst. s.
Was ever known n so s sstrange g a martyrdom?
1 Z etfout, •'n in V 1 , r, 3 m at
yrium i. p.v. mart yrium
In Wh irlfl e1ontbreekt d ee een eesteke leesteken ac ne achter d aatst de laatste regel. g Wijl
hebben ebbe daar a op p ggrond van va ee een ee eerdere d druk van de uitgave g een
vraagteken toegevoegd.
[86] 'O LIEF, DAT NIET DAN EERST UIT LEED ONTSPRONG'
75
NOTEN
OVERLEVERING VER LEVERING NG. De nieuwe gids ids 26.II november 91 11 , . 709
.p
V 1:. 139; 39V 2 : p. 1 54.
DATERING 1910-1911
p ^ p
BRON Whinfield W nr. 303
Whoso aspires p to gain g a a r os e-cheeked fair, a
Sharr
cks pricks fromthorns or
fortune'shorns must learn to bear.
See! till i cleft t h this t co s comb b was c bY
cruel cuts,
I It never eve dared e to touch my y lady's y hair.

[88]
VARIANTEN 3 dezen < deze NG
EN CORRECTIES 4 hij < zij NG
NOTEN 1 P. P.J.. e de Kanter a e vertaaldedi K,
dit gedicht edicht in het Engels En els zie II.4.
'DE ZEFIER WAAIT UW ADEM TOE; HET NEEMT'
OVERLEVERING NG: De nieuwe d 26.11, g gids 26 , november 1 9 1 1 , pp.
7 0 9.
DATERING 1910-1911
V':. 1 39• V 2 : p. 1 S4.
p ^ p
BRON 0
WWhin
field nr. 225
The zephyrs w t Thyfragrance, Y an it takes
My heart, h ) r and d me, ) his master, aste ) he forsakes; )
Careless ofineea he pants P aand
leaps p to Thee,
And Thee hi his pattern pa and ensample p makes!
'GEEN HART, DAT NIET VERBLOEDT, VAN U GERUKT;'
OVERLEVERING, NGNG: De nieuwe ggids
26. 26.11, november 1 9 11 , pp.
7 0 9.
V'• .p p. 139; , V 2: p. p S
DATERING 1910-1911
BRON Whinfi eld nr. 22 220
No heart ea is there, e e but u bbleeds
1 when e torn Thee, )
Nos i gh is so clear ea but craves TThy Y faces aces to se see; )
And tthough gpperchance
r h n Thou carest caret not ot for them, t e
No soul is there, , but pines p with care for Thee.
[89] 'MAAK LICHT VOOR MIJ DES LEVENS ZWAAR GEWICHT,'
OVERLEVERING o NG: De nieuwe gids g 26.11, , november 1 9, 11 pp.
70 9.
39 V':. 139; V 2: p. 1 S4.
76
DATERING 1910-1911
p ^ P
BRON W hfi'Hifi e1 d nr. 2 61
en Rosen nr. XLIV
Make light i to me the world's ' g t e e world oppressive pp o ress wweight,
g
And hide fide from men my Y faults au is and sorry rY state;
And ggrant n me peace pe aeto-day,
Y^ an on the morrow
Dea lwfihmeasT with Thy mec mercy may Y Ydictate.

[90] 'GOUD EN VEEL KOPER ALS EEN KLOKKESPIJS'
0 halt mir fern des Lebens bange Sorgen,
Mein bóses Tun halt vor der Welt verborgen;
Lass heut mich glucklich sein, and was Dir dann
In Definer Gnade gutdunkt, — to mir morgen.
M: Ontwerp in Rosen, p. 51.
p , p 1
NG: De nieuwe ggids d 26.11, , november ovem e 9 1 11 , p,
710.
OVERLEVERING S
DATERING 1910-1911
VARIANTEN M
EN CORRECTIES A
V 1:. 140; V 2 : p. 154.
p ^ p S
Whinfield . 112 nr. een Rosen se nr. XLVII VII
B
1
2
When great the Founder moulded me e of old, ,
He mixed b much swt baser metal i h my Ygd gold; o
r o orfairer I ca cannever
be
Than what I was when fresh es from o Allah's a s mould. ou d
Als Gott einst meinen Brei e u z e r ch tgegosse n,
I s t GGut' und Boses mit hin e in geflos
sen
.
Drum kann au ich wahrlich auch nichtt besser r se sein, ,
Als er mich selbst einst in die Formssen. gego
Aklokspijs
pl
Avorm
[91] 'DIE HET GEIJKTE WIJSELIJK BELEDEN,'
77
BRON
3
4
wie e is er dan voor de e klankaansprakelijk a
^hoof d zakeli'k ^
OVERLEVERING M: Ontwerp p in Rosen, p 54. S
NG: De nieuweids 26.11, november 1 11 710.
DATERING 1910-1911
g
V 1:. p 140; V 2 : p. p 155. SS
9 p 70
BRON BRO Whinfield W nr. 325 3 S en Rosen nr. LII
These es dullards uase never burn b the midnight g tooil
In deep p research, ^ nor do they Y ever toil
To rise beyond Y themselves, bu but d dress ess them t fine, ,
And others' reputation p try rY to spoil. P

VARIANTEN M
EN CORRECTIES A
Die keinen Schritt jemals vom Weg gecoacht,
Die bis zum Morgen nie die lange Nacht
Im Suchen Hach der Wahrheit durchgewacht,
Und manchen Braven um Leib and Ehr' gebracht.
1 Die De nooit een voetstap p van de weg g deden
2 Die nooit aan twijfelen nonzekerheden
3
4 heteleven lv n ede en ee eer ebbe h n afgesneden s
B
1 Die het gl e i k tewijselijkbe
beleden
2 a a [Die nooit aa n twijfele enonzekerheden]
b
c [Die nooit] van va [twijfel tw l e een
onzekerheden]
d Y Die aan ggeen n [twijfel tw 1 e een
onzekerheden]
3 a a [ontbreekt
b vergingen
c < >
d [ver]teerden
e y labou r eerden
f
4
ziek gingen in n e enandersdenkenden
de n
C
1
2
3
4 a [het leven en de eer hebben] afgesneden]
c getroost [het leven en de eer afsneden]
[92] 'WIJN DRINK IK EN DES MORGENS RIEKT MIJN BAARD'
[93]
78
oOVERLEVERING NG. De nieuwe gids g 2 6.II
november 1 9 11 , pp.
710.
V 1 :. p 140; V 2: pp.
155.
DATERING 1910-1911
BRON Geen bron ggevonden.
e
'EEN DRUKTEMAKER IS, WIENS NAAM BEKEND IS,'
OVERLEVERING NG: De nieuwe g gids d2. 26.11, 6 > november 1 ^ 11 > p. P 7 10
.
V 1. . p p. 1 140; 0 , V 2: p.1155.
55
DATERING 1910-1911

BRON
Whinfield nr. 342
[94] 'TENTMAKER, ZIE, UW LICHAAM IS EEN TENT,'
79
They call you braggart, if to fame you're known,
And sly intriguer, if you live alone;
Trust me, though you were Khizer or Elias,
'Tis best to know none, and of none be known.
M: . OOntwerp
P in Rosen, ^ p. p 36. 6
NG: ^ Dee nieuwe gids s 26.11, 6 november 91
11 p. 7 10.
OVERLEVERING 3
DATERING 1910-1911
g ^ ,p
V 1:, 140; V 2 : p. 155.
p ^ p SS
BRON Whi i 1 e nr. 17 . en ^ Rosen nr. XXVII
VARIANTEN M
EN CORRECTIES A
Thy Y body Y is s tent a te which t w c for a sspace
p
Th Thy spirit sp doth with royal y presence p grace; g e,
Whenaea
he departs p! comes the tent-pitcher D th
SStrikes s it, and moves to a new halting-place.
^
0 Zeltmacher, , dein e Leib gleicht g einem e Zelt, e ,
Derultan S "Geist" nur kurze Rast drin halt.
Und wenn der Sultan sich zum Aufbruch schickt,
Dann Da kommt der e Tod d und bricht es ab, b , das d sZe Zelt.
1 tent
2 een kort logement g
3
4 kent
B
1 a Tentmaker: [tent]
b T entmaker: ziet e uw [tent]
cTentmaker: gij, g [uw] l^
[tent]
d Tentmaker: zie [uw] lichaam is een [tent]
2
3
4
Den Sultan Ziel tot [een kort lo gement
C
1
DeDes lijfsS llSultan ta [tot een e kort logement] gement
3a vertrekt de heerscher
b vouwt het linnen op
4a geen g die nog g de standplaats p [kent]
b eneen g die nogg de standplaats p kent]

[95] 'IK SCHEIDDE; ONVERSTAND WAS ALLERWEGEN,'
OVERLEVERING NG: De nieuwe gids 26.II, november 1911, p. 710.
V 1 : p. 140; V 2: p. 155.
DATERING 1910-1911
BRON Whinf e ld nr. . 37 3 en Rosen e nr. XCII
^ I passed p away, while e men en tto folly Y clung, c u g,
And of my Y precious p ec ous pearls p not one was strung; g^
A Ahfo fools! s. 1 ^there ere ddied
ed w with t me a thousand truths
Which W c eve never a have e bbeen told and never sung. g
80
NOTEN
h geh' gedahin a und ass lass e die We Welt t uru z" ck im Streit, S ,
U n hatt' h ' von hundert u r t Perlen Pe 1 e doch c akaum m in e eaufgereiht. ge
—
naus gp es roc h en li blieb manches so a es ttiefe Wort, W ,
Weil's 's doc doch niemals ema s ve r t s nden a h"tte a meine Zeit.
1 Men acht het h inh e a t eghij algemeenvooa voord zij t hi' zij n
r reeks k Tit 1t ' de Ruba i t a 'en e daarmee zijn bundel bu de VVerzen, afsluit s met
^
1u ist dit k kwatrijn. rn lIn
. niverbandsetvabea
dit is het van belang gp op te merken dat
Friedrich ri Rose Rosen zijnvertaling zijn Duitse vertalin van dit kwatrijn kwatrij samen met een
ander, n r gescheiden van de overige, g, achterin ac te zijn zij boek e onder het
opschrift ps tS ` chlus swo
r'hft te heeft opgenomen.
Pge
en.
2 Dit gedicht ge staat op p het Le o podou
l m n m nt e in Rotterdam. Rt

81
Verzen
De uitgever W.L. Brusse uit Rotterdam vertelt dat hij al in 1904 Leopold
heeft voorgesteld diens verzen uit te geven. De dichter ging hier niet op
in en bleef ook na herhaalde verzoeken van Brusse bij zijn weigering.' In
het voorjaar van 1912 ontving Leopold een brief van P.C. Boutens waarin
deze eveneens vroeg de verzen te mogen uitgeven. Over de achtergrond
van zijn verzoek heeft Boutens later gesproken met een verslaggever van
de NRC: "Wat er van Leopold tot 1911 was verschenen, was over
tijdschriften verstrooid en voor de bewonderaars van den dichter, waartoe
ook Dr. Boutens behoorde en behoort, lastig bijeen te houden en terug te
vinden. Vrienden van den heer Boutens hadden hem daarom gevraagd het
in een kleine uitgave bijeen te brengen, hetgeen overeenkwam met een
idee, dat hij, van de eigenaardige mentaliteit van Dr. Leopold gehoord
hebbende, reeds bij zichzelf eerder overwogen had." 2
Leopold vroeg Brusse om advies en deze raadde de dichter aan "met Dr.
Boutens het plan te bespreken." 3 Dit is gebeurd op 1 mei 1912. Boutens
schreef erover aan Arij Prins: "Vanmiddag had ik hier den dichter
Leopold uit Rotterdam, een wonderlijk eenzelvig man. Ik had hem voorgesteld
van zijn verzen een bizondere uitgaaf te maken. Hij heeft nog
geen besluit genomen. De moeilijkheid is, dat hij zijn eigen werk niet
meer de moeite waard vindt. Hij is ook wat doovig, en heeft iets ijselijk
afgestorvens over zich. Na vijf minuten wilde hij weer wegloopen. Hij
sprak af dat hij zich nog eens goed bedenken zou." 4
In 1926 verklaarde Boutens tegenover de NRC: "Dr. Leopold bleek zelf
niet meer van de blijvende waarde van hetgeen hij gepubliceerd had
overtuigd te wezen, maar liet Dr. Boutens, toen deze in het belang van de
literatuur, aan zijn idee vasthield, begaan. Het plan van den heer Boutens
(een zeer beperkte uitgave in 80 exemplaren, uitsluitend voor een kring
van belangstellenden, voor welken Dr. Boutens reeds eerder een bizondere
uitgave had ondernomen, bestemd) was Dr. Leopold bekend.
Toen de uitvoering ervan reeds tamelijk ver gevorderd was en met het
1 W.L. Brusse: `Leo pold's
verzen' . In: NRC 4 november 1926. 9 Ook te vinden in Den
gulden g winckel 25(1926). 5 . pp
278-279. Leo old en Brusse hadden toen al contact met
e l kaa r in ve verband r met m de uitgave i ave van a S Stoischewijsheid a e die in 11904was, 91910
verschenen w in 1 1
gevolgd g g door Uit den tuin van Epicurus.
2 [Anoniem]: `Leo pold's
nalatenschap'. p In: N NRC C 2 november 1926. 9 Ook te vinden in Den
gulden w inc kel 2 S (1926). 1 9 6. 277-278.
3 Zie noot 1.
4 Debe brieven ri n van va Boutens Bo n aa aan Arij A l Prinss bevinden v beM deMuseum
zich in het Letterkundigm s u in
Den Haag, g^ g.
B.786/655.

82
drukken van het vierde vel begonnen zou worden, kreeg Dr. Boutens
plotseling een brief van Dr. Leopold, waarin deze zich terugtrok en
verklaarde toch liever geen uitgave te willen.
Hierover verwonderd schreef Dr. Boutens aan Dr. Leopold, dat het nu te
laat was om de uitgave nog ongedaan te maken, o. a. omdat hij er ook een
vrij aanzienlijk bedrag in gestoken had. Hij hoorde niets meer, ging met
de uitgave door en toen deze gereed was, zond hij Dr. Leopold zes
exemplaren, waarop deze hem een briefje stuurde om hem te bedanken.
[...]
Dr. Boutens is altijd van meening geweest en is het nu nog, dat hij
volkomen correct gehandeld heeft." 5
Het verhaal van Brusse wijkt echter op belangrijke punten van dat van
Boutens af: 6 "Dr. Leopold [...] bezocht dr. Boutens. Dit bezoek leidde
echter tot het resultaat, dat dr. Leopold aan dr. Boutens verbood de
verzen uit te geven. Na dat bezoek heeft dr. Leopold ons dat direct medegedeeld.
Wij wisten dat tien dagen na de eerste aanvraag van dr. Boutens.
Ruim een half jaar daarna bezocht dr. Leopold ons. Hij had een pakje
onder den arm, waarin het boek bleek te zijn dat hij 's morgens
ontvangen had. Dr. Leopold was diep onder den indruk van verontwaardiging.
Hij deelde ons mede, dat dr. Boutens toch — tegen het absolute
verbod in — de verzen had uitgegeven en zonder dat hij, dr. Leopold,
daar iets van had gezien.
Dr. Leopold heeft de proeven niet ter correctie gekregen. Het boek werd
hem kant en klaar thuis gezonden.
Dr. Leopold vroeg ons of daartegen nu toch geen recht te krijgen was. Wij
bespraken, dat er te procedeeren viel, maar ontrieden Dr. Leopold zich te
begeven in de —vooral voor een natuur als de zijne —uiterst pijnlijke en
enerveerende onrust van een proces. Het heeft ons overreding gekost om
Dr. Leopold's verontwaardiging te bekoelen en hem het pijnlijke van het
hem aangedaan moreel geweld te verzachten. Wij gebruikten daartoe het
argument, dat wel de daad van Dr. Boutens getuigde van eigengerechtigheid,
maar dat de daad van den dichter toch belangrijk was voor de
literatuur en een doorslaand bewijs voor de vereering van Boutens voor
Leopold's verzen.
Hierop reageerde de heer Leopold met de woorden: `Ja, en omdat er nu
een subliem stukje proza als voorbericht door meneer Boutens is bijgevoegd,
is het bovendien nog pijnlijk voor mij, om mij in het openbaar
tegen hem te verzetten.'
[...] dit zijn de feiten, waarover verder ook in de twee-en-twintig jaar
correspondentie de gegevens zijn vastgelegd.
5 Zie noot 2.
6 Wi' ll zijn het dus niet et ee eens s met e alink wa waar a hijlpg opmerkt: o e. kt . het ein t verschil lezing i 1 der
beide b p partijen l is g gering g ... ."U.M.Jalink: J.H. Leopold. pp.
89.)

83
Het briefje om te bedanken, waarvan Dr. Boutens spreekt, bestaat
misschien, maar wij kunnen niet anders veronderstellen dan dat dit een
dankwoord bevat voor Dr. Boutens' uitspraak van groote waardeering in
het voorbericht.7
Dit zijn de feiten, ontdaan van alle bijkomstigheden, die op zich zelf,
bovendien, nog belangrijk genoeg zijn, om er later met de brieven op
terug te komen.8
Vast staat voor allen die Leopold van nabij hebben gekend, dat deze
gewelddaad Leopold's subtiele natuur een wreedheid heeft aangedaan, die
altijd is blijven schrijnen en waarvan niet is uit te maken welke gevolgen
zij heeft gehad. " 9
Leopold zelf vertelde Brouwer in 1912 dat Boutens hem had gevraagd of
hij de verzen mocht uitgeven: ` `[ ... ] ik had daar eerst wel noren naar,
maar heb hem ten slotte gezegd, dat ik het liever niet had. Toen heeft hij
mij geantwoord: Mijnheer, het spijt mij zeer, maar ik doe het toch." 10
Gezien het voorgaande is het wel uitgesloten dat Boutens van Leopold
ooit expliciet toestemming heeft gekregen de gedichten uit te geven.
Blijkens Boutens' eigen verslag van het bezoek op 1 mei 1912 wilde
Leopold al na vijf minuten vertrekken 11 maar beloofde hij uiteindelijk er
nog eens over te denken. Gevoegd bij Boutens' opmerkingen uit 1926
betekent dit dat hij minstens drie brieven van Leopold zou moeten
hebben ontvangen: een brief waarin Leopold toestemming voor de uitgave
7 Ze i voor o dit briefje p. P 8 7 .
a Brusse he ef
t e brieven b e nooitgepubliceerd. Dit Dts is zeer r te betreu betreuren e omdat a ze e uiteindelijk
n i bewaardgebleven et zi l n, Debelangrijkste ewaag
bron va van informatie o rmat e over eov
de bundeling u van
Leopodv 1 s verzen r z n is i daarmee a verloren gegaan. gg
9 Zie ' noot 1, Brouwer vertelt verte t over ove Leopolds e polds
reactie na hetverschijnen et v an de B outen s-editie
o .a„ ^ "Leopold " e p 1 bleef dien fdeavond
st stil, , teruggetrokken erugg
... . " t Is toch oc t a datzezoomet
,
je e kunnen omspringen. Het is net, , of o ze iesva iets van me hebben ebbe weggenomen, e gge , waar ik erg g aan
gehecht gee h was. "' (J.Sj. l Brouwer: r 'Nog No
genkele
herinneringen herinner ge
aa aan de dendichter LeopoldI' . In:
Hett vaderland e 16 ljuli 93^
1 0, Brusse schreef17 o p1 november 1 926
aanR.I.Leopold: aa R. , eop
"De
Van der Pot, , van va het et Leeskabinet, vertelde ons dat o.a. Mevrouw M vrouw Robertson hem
betuigde g verheugd g te zijn zijn dat de Boutenszaak nu openbaar P is gemaakt. g Zij l wist hoe
Leopold ep daar onder ode geleden ge
e heeft."
10` . S. dichter er Leopold old I. ' l Brouwer: 'Nog g enkele l herinneringen
e gn e aan den d c t e P In: Het vade vaderland
16 ljuli
1930. 93
11' Misschie n kan ka d dit t in verband e worden gebracht g r h t met etde
herinnering gvan
Annie Salomons:
" ` Die man = Boutens] sprak p s over ak e geld' g id e zei , Leo Leopold po d met e afkeer. e `Hi' l wilde van de
uitgave va van lmijn
verzen ve e eeen voordelig g zaakje ^' maken. ake . Nu, N toen heb ik me natuurlijk
helemaal terugetrokken. g Daar D a wilde ik niets i mee te maken a hebben.' " A. Salomons:
`'Herinneringen Heri ner gn e uit u t den du3
ouden tijdJ.H. t ld V. In: Maatfta(1955/56).. .
P .)
H Hetg> t is de vraa g hbetrouwbaardezehei oe
r nn e rin is. s. Bovendienb blijft onduidelijk d
> wanneer
Leopold dit heeft d ee gezegd: g e g^ in 1912 9 of l jaren later? ate . Hoewel oe Boutens' geldzucht g haast spreek- p
woordelijk was, as , mag a men en zonder meer aannemen dat bewondering gvoor Leopolds p s
ged ich te n hem e e ertoe to eheeft
ee t eb ggebracht h uitgave ga
e te maken.

84
gaf; de brief waarin die toestemming weer werd ingetrokken en ten slotte
de bedankbrief. Boutens heeft het over slechts twee brieven waarvan uiteindelijk
alleen de bedankbrief is overgeleverd. Dit hoeft uiteraard op zich
zelf niet zoveel te betekenen: er zijn wel meer belangrijke documenten
niet bewaard gebleven. Maar als er een brief was geweest waarin Leopold
toestemming voor de uitgave gaf, zou Boutens in 1926 ongetwijfeld
daarnaar hebben verwezen of eruit hebben geciteerd.
Een mogelijke reconstructie van de gang van zaken zou zijn: Leopold
ontvangt in 1912 een brief van Boutens waarin deze hem voorstelt een
uitgave van zijn verzen te maken. Leopold vraagt advies aan Brusse en
mede op aandringen van de laatste bezoekt hij op 1 mei Boutens om de
zaak te bespreken. Hieruit valt af te leiden dat Leopold aanvankelijk niet
geheel afwijzend stond tegenover Boutens' verzoek, anders had hij met
een briefje kunnen volstaan. Waarschijnlijk al vóót het gesprek met
Boutens moet Leopold weer zijn gaan twijfelen en wellicht werd die twijfel
bij het bezoek nog versterkt. Leopold geeft Boutens niet expliciet
toestemming maar verbiedt de uitgave ook niet met zoveel woorden: hij
laat zich bepraten en belooft — om voorlopig van de zaak af te zijn? — er
nog eens over te denken. Hierna laat Leopold enige tijd niets van zich
horen. Boutens interpreteert dit als zwijgende toestemming en treft voorbereidingen
voor de uitgave. 12 Wanneer hij uiteindelijk Leopolds negatieve
antwoord ontvangt, zijn er naar zijn mening al te veel kosten gemaakt om
van de uitgave af te zien.13
Tegen deze reconstructie pleit uiteraard de opmerking van Brusse dat
Leopold op 1 mei Boutens verboden heeft de verzen uit te geven. Naar
onze mening moeten de stukken van de polemiek uit 1926 met enige
voorzichtigheid gehanteerd worden. Zowel Brusse als Boutens waren
immers door de kranteartikelen tamelijk in verlegenheid gebracht. 14 Tegen
die achtergrond moeten we waarschijnlijk ook Boutens' mededeling zien
dat Leopold hem de afwijzende brief schreef toen met het drukken van
het vierde vel begonnen zou worden. Die brief moet dan dateren van
september/oktober 1912. Het lijkt echter niet erg waarschijnlijk dat
Leopold vijf maanden heeft gewacht alvorens Boutens zijn beslissing mee
te delen.
12 Vgl. gp
het bericht in de NRC R11926: van 2 november 9 " D. rLeopold 1d
bleek zelf niet meer
van deli'vende aa waarde gvan hetgeen ee hij ilgPg gepubliceerd e b c ee d had ovovertuigd e tui d te wezen, e e , maar liet
Dr. Boutens ... begaan." e (cursivering g as. van ons).
13 Voor de e uitgave g eduur werd b.v. speciaal, papier rgebruikt. Pp i g ikt
14 Zoals bekend n g ging g pde polemiek emlek over e de d doora Brusse – ena Leopolds Pold sdood uitgegeven
– ggven ee
bundel Verzen II. De uitgever g heeft ee t de B Boutens-editie uten- sedte i i inde discussie d scus s e bbetrokken
e ke d door o in de
NRC R C van 330 oktober tobeDe l 926
te verklaren:" heer Dr. eeD.PC Boute ns n heeft n a Hendrik
Leopoldi' bij eve l zijn l n het zelfbeschikkingsrecht eschikkin srecht ove over zijn verzenafgeperst ve e door de onrecht- n ht
zijn g l
matige a e g u uitgaaf t aaf g te tegen g e zijn wil, , van an de gedichten, g i h te n , i o die l 11 9 intijdschriften tote verschenen en
waren."

85
Boutens heeft de uitgave zelf verzorgd. Leopold heeft dus de kopij ervoor
niet geleverd en de proeven ervan niet gecorrigeerd. In de loop van mei
en juni 1912 zal Boutens de gedichten uit De nieuwe gids bijeengezocht
hebben en vroeg hij de drukker Eduard Verbeke in Brugge die al meer
bijzondere uitgaven voor Boutens had verzorgd, om een prijsopgave.ls
Verbeke antwoordde op 20 juni: "Voor wat het nieuwe werk betreft, de
prijs is 285 Fr. voor 75 exemplaren, 104 pgs. (dus 98 tekst en 6 titels) op
hetzelfde papier als van poems by Lord Alfred Douglas. 16 Indien U
zwaarder papier verlangt zal ik Hollandsch Van Gelder moeten gebruiken
omdat in 't eerste fabrikaat er geen zwaarder bestaat. De prijs zou dan
ook 49 Ft, honger zijn 'tzij 334 Fr.
Van dit nieuwe papier wil ik U binnen een of twee dagen een monster
opsturen." Enkele dagen later wordt Boutens inderdaad een monster
gestuurd: "Hierbij stuur ik Ued. een monster van Hollandsch papier Van
Gelder. Ik kan U dit enkel in wit bezorgen daar het niet in getint bestaat
op dit formaat. De prijs daarvan zou 49 Fr. op de geheele prijs meer zijn,
dus 334 Fr. voor 104 bladzijden ingenaaid." Boutens ging akkoord en op
7 juli schrijft Verbeke: "In antwoord op uw schrijven zullen wij uw
nieuwe werk binnen enkele dagen in handen nemen en u weldra de
proeven bezorgen."
Hierna schreef Boutens zijn voorrede die, blijkens de datering, op 17
augustus 1912 voltooid was. Op 23 augustus schreef Verbeke: "Uw werk
bedraagt nu 124 bladz. de 4 witte bladz. voor en 4 achter inbegrepen. De
prijs voor 100 exemplaren zou nu zijn 344 franken.
Heden stuur ik u de verbeterde proeven welke ik verhoop ued. spoedig te
zullen kunnen terug zenden." Dit laatste bevestigt dus de opmerking van
Brusse dat Leopold geen proeven heeft gecorrigeerd. Ten overvloede wordt
dit nog eens bewezen door een bewaard gebleven proef van de uitgave: de
correcties daarin zijn zonder twijfel van de hand van Boutens. De
verschillen die de uitgave vertoont ten opzichte van de tijdschriftpublikaties
moeten dus aan Boutens worden toegeschreven. 17 Dit is van
groot belang omdat zijn ingrijpen in de tekst zich niet heeft beperkt tot
het corrigeren van zet- en spelfouten in de tijdschriftversies. Brusse had dit
in de verdere polemiek over Verzen 1926, die dus ook had geleid tot een
discussie met Boutens over diens uitgave van 1912, naar voren willen
brengen. Maar de hoofdredacteur van de NRC, Mr. G.G. van der
Hoeven, heeft dit tegengehouden. Daarop schreef de uitgever op 25
1S In 1913 93 werd diens drukkerij omgevormd g tot ot de N.V. Drukkerij ) Sinte-Catharina,
S teCatharina
^ ddie
nog g steeds e s b bestaat. staa . De D oude Verbeke-archieven e we werdenvernietigd.
den tijdens ^ s de elaatste te oorlog g
Alleen de "co pie de lettres" van Verbeke is bewaard ewaa d gebleven geb
eve .
1 6 A. Douglas: g Poems. f [Tekstverzorging gg P.C. C Boutens]. [In eigen g beheer b uitgegeven tee gg ,
's-Gravenha g e ,91908.
40 e. ^ .
17 Al die ehebben verschillen hwij opgesomd
i'l pg om d in een hierna e volgende o ge nde
bijlage, lge , zie pp.
88 – 90 .

86
november 1926 aan R.I. Leopold: "Mijn broer M.J. Brusse, de schrijver,
zei mij, het wel heel jammer te vinden, dat nu geen publiciteit gegeven
wordt aan het feit der eigenmachtige veranderingen door Boutens in de
onrechtmatige uitgaaf aangebracht.
Hij meent dat de litteratuur geschiedenis recht heeft op de kennis van dat
feit. Er komt echter wellicht later en op andere wijze gelegenheid dat in
het openbaar te constateeren. " 18
Overigens is Boutens bij de door hem verzorgde bibliofiele uitgave van
Arij Prins' De heilige tocht, die eveneens in 1912 uitkwam, op dezelfde
manier te werk gegaan. Hij corrigeerde zelf de drukproeven en schreef
zelfs op 31 december 1911 aan Prins: "Ik bracht nog vele wijzigingen aan,
die je al of niet zult moeten autorizeeren." 19 In het geval van Leopold
was deze werkwijze uiteraard onaanvaardbaar omdat voor de uitgave geen
toestemming was verleend en overleg met Leopold over de aangebrachte
veranderingen in het geheel niet heeft plaatsgevonden. Hier staat tegenover
dat Leopold het grootste deel van de door Boutens aangebrachte
wijzigingen in de door hem zelf verzorgde uitgave van 1913 (verschenen in
1914) heeft overgenomen! En Brusse heeft sterk overdreven toen hij in de
NRC van 13 november 1926 opmerkte: "Trouwens, wie de moeite wil
nemen, om de Boutens-verzorging van den eersten bundel —waarvan Dr.
Leopold de proeven niet te zien heeft gehad — te vergelijken met den
eersten bundel door Dr. Leopold zelf verzorgd, zal versteld staan van de
ruim honderd gebreken die de editie van Boutens aankleven en die door
Dr. Leopold later zijn verbeterd."
De colofon van de bundel vermeldt dat hij door Verbeke in september
1912 werd gedrukt. 20 Merkwaardig genoeg schrijft Boutens op 26 oktober
aan F. Mijnssen dat Leopolds Verzen "juist" van de pers is gekomen,
terwijl hij op 17 oktober al een exemplaar aan F.V. Toussaint in Halle
(België) stuurde en Leopold de dag daarvóór een briefje schreef om de
ontvangst van zijn exemplaren te bevestigen. Op 22 september berichtte
Bloem aan Van Eyck: "Ik heb ingeteekend op een bibliophilen uitgave
van de gedichten van J.H. Leopold, die hij (B[outens]) gaat drukken. Ik
18n No gp op 30 november 1 926
schreefBrusse ru e aan de neef van de d dichter: . ` `Er is dunkt ons
alle aanleiding dat U, , als er een poosje p l rust is geweest, g t terug gkomt op 1? de zaak Nijhoff-
1 hoff
Bunin g , eve nlsw a wij l nog odegelegenheid
g
achten om Boutens 'eigengerechtigdetekst-
veranderingen publiek p te maken . " Dit is echter nooit noo gebeurd. t g b
1 9 Vgl. g1
de Cl e r c k . Uit e het even levenBoutens. van P.C. P. C. Amsterdam, msterdam , 91
64.
p. P 117.
zochri'ft
In het Nieuwsblad voor voo den boekhandel o e k a 93 1 9, 26 n. nr. 85, , 12 november, , p. p 1023 3schrijft
l
Brusse: . De^ onrechtmat onrechtmatige ^Leopold gBoutens-editie
e te s-editie
van n eeenbu
bundel verzen van J.H. .H, in
1912 is,gg gedateerd voor ^ ^ de a afkondiging o di
in der de auteu auteurswet s 1 9 12. " Deze auteu auteurswet, sw , die dateert
v a n 23 2 se september tember 1 9g 12 en later ater nogverschillende o ma 1n e l we werd gewijzigd ew g en e aangevuld, g
schrijft o.a. voorer vdateen schriftelijk conttact tussen auteu r een
uitgever g moet zijn.

87
vind die verzen werkelijk hoogst merkwaardig en mooi." 21 Waarschijnlijk
werd de bundel eind september 1912 gedrukt en heeft Boutens in de
eerste helft van oktober een eerste partij laten binden. Uit brieven van
hem aan Prins, Van Dishoeck en Mijnssen blijkt dat een tweede partij
eind november van de binder kwam. Er waren toen nog maar enkele
exemplaren beschikbaar: de belangstelling voor de uitgave was blijkbaar
tamelijk groot.
De bundel verscheen in een oplage van 80 exemplaren, waarvan zeker 21
in perkament gebonden, en in een formaat van 16 x 24 cm. Hij is gezet
uit de Caslon en gedrukt op geschept Hollandsch papier; de prijs was
f 5,20 franco.
Naar Boutens in 1926 meedeelde, kreeg Leopold zes exemplaren. De
laatste schreef op 16 oktober 1912: "Ontvang mijn beleefden dank voor
de toegezonden exemplaren Uwer uitgave, die bij een eerste inzien mij
bizonder smaakvol voorkomt. Ook voor Uwe welwillende woorden vooraf
wensch ik U mijne erkentelijkheid te betuigen." De brief is afgestempeld
18.10.12: heeft Leopold geaarzeld hem te versturen?
Vrij snel na het verschijnen van de bundel ontving Leopold een brief van
Kloos. Deze vroeg of hij de bundel in De nieuwe gids mocht bespreken
en hij bood zelfs aan de bespreking, alvorens haar te publiceren, toe te
sturen. Het valt aan te nemen dat Kloos op de hoogte was van de
moeilijkheden rond de totstandkoming van de bundel. 22 Leopold
antwoordde op 30 oktober 1912: "Nu de uitgave van den Hr. Boutens
verschenen is, is het mij natuurlijk niet onverschillig welken indruk zij
maakt en deed het mij veel genoegen Uw vriendelijken brief te mogen
ontvangen. Mijnerzijds is er tegen Uw plan eener bespreking geen
bezwaar, of liever ik zou niemand weten, van wiens hand een kritiek mij
21 De brieven van n Boutens Boute s aan nMijnssen
F. vin n bevinden zich in het LetterkundigMuseum in
Den Haag g (sig. g B.786IB1 die aan a F V. Toussaint ussa t in het e AM VC (sig. g B7985/B). Zie voor
deb ri eve nva van Bloem e aaan VanBloem: Va Eyck: Y J.C. .C. B oe . B Brieven ve aa aanP.N. P N van Eyck. yc
Ed.G.J. G
Dorleijn, l^ A.L.emann .S en H.T.M. van va Vliet. 's-Gravenhage, s-Grave a g^e
1 980.2
In In In: : Achter het
boek 15 S 97 1 6 afl. 1 3/ en 16 1 9 77, afl. 11 3, ; het citaat op Ppp. 126 (de cursivering g is van
ons).
22 Dit moet _ – in beperkte p kring g al a vrij v l s snel e be bekend e ggeworden e e zijn. Zo schreef Bloem oop
2 november 9 1 12 aan Van YEyck: `` kan Ik ka nog omaar g aa niet e e gelooven, goo , d a t Bo utens
lans g de
wa wateren onzer e letteren e – in casu u de eMaas – zou ou hebben ebbe ggeschuimd. es u d. Wee Weet eje
^ het wel heel
zeker? e Heb beje[het] van de eigenste g lippen pP Leo poldi?"
(J. C. Bloem: Brieven aan P. N. van
Eyck. y p. P 130 133.)Waarschijnlijk 33
was Kloos al in een vroeg gpstadium op de hoogte, g, want
Le0 P0l dheeft
ook hem in mei ei 1 9 12 een ee bezoek be oek gebracht. g eb a . VVgl. g Leopolds P s bbrief
van 12 mei
92. k Da "vriendelijkn n voorc r Uw sschrijven.
l . Zeer ee r gaarne ga rn z al ik bijlg
gelegenheid g nhei mijn mij bezoek zoek
herhalen n h het t een voorrecht e achten eUnog geens te mogen g spreken." p En Brouwer merkt
a p . "I kmeen ee me ete herinneren, dat da hij ^ = Leopold] p mij zeide ^ met den heer Kloos er over
te hebben ebbe gesproken, gp es ^g of te hebben ecorres gecorrespondeerd." p .S'. l Brouwer: `No genkele
herinneringen
e 'nnerin gen aa aan den de dichter dichte Leo Leopold po d I' . In: Het vaderland a 16 6 juli 1 11930.)

88
aangenamer zou zijn; waarom U mij Uw beoordeeling vooraf zoudt
sturen, zie ik niet in en laat alles geheel aan U over.
Zooals ik reeds zeide, heeft Uw brief mij veel genoegen gedaan; bij de
groote voorkomendheid, die ik altijd van de Redactie NG. en met name
van U heb mogen ondervinden, is het mij een satisfactie, dat, nu alles bij
elkaar staat, Uw oordeel onveranderd is gebleven." En Boutens schreef op
14 november aan Kloos: "Met groot genoegen las ik Uw bericht dat de
Heer Leopold zijn instemming heeft betuigd met Uw voornemen om zijn
werk in Uw Tijdschrift te bespreken. Wie weet wat blijken van echte
belangstelling voor heilzamer invloed zullen kunnen hebben op zijn werkzaamheid
als dichter!"
Behalve Kloos, heeft ook De Meester de bundel besproken hoewel hij
geen exemplaar van Boutens had gekregen. 23 Verder heeft Scharten er
enkele opmerkingen over gemaakt in een artikel over `De roeping onzer
dichtkunst' .
W.K s. 'Literairer' kroniek; , [rec. van] nzor Verzen oor J.H. .H,eo d door g r
P,C. Boute n s ... '. In: • De nieuwe ^gids i 227 (1912). 1 12 , Dl. II.846-849. .. p
*i 0ok t tev n den inLe Letterkundige e inzichtenvergezichten unda g k e anza e en[dl.] dl VIII= Nieuwere ie re
literatuurgeschiedenis dl XII. Amsterdam, Amsterdam 9 1 22 P ..—. S 9
U. e deMeester]: •`Ltekn et r u de ig kroniek; ktnk oe , [rec. e. c vavan] Ve Verzen e do orJ.H.Leopold'. H . e p .I In: .NNRC
18 8 november 1 912.
C. Scharten: `De roeping onzer dichtkunst; (Natuur en kunst in de poëzie)'. In: De gids
77 (1913). Dl. II. p. 181-217.
Over Leopold p. 193, 198.
In 1922 schreef Van der Eerde nog over de Boutens-editie: "Negen jaar
geleden verscheen in [een] oplaag van 'n armzalig tachtigtal exemplaren
een versbundel, door de toenmalige kritiek nog nauwlijks het ontvangen
waard geacht.
't Boek werd te Brugge gedrukt: niet één Hollandsche uitgever had zich
daaraan durven wagen!" 24
Bijlage: De varianten van de Boutens-editie
Hieronder volgen alle verschillen die de door Boutens in 1912 verzorgde
uitgave van Leopolds Verzen vertoont ten opzichte van de versies van de
gedichten in De nieuwe gids (verder afgekort tot NG). Eerst wordt de tijdschriftlezing
gegeven, voorafgegaan door het regelnummer en, tussen
teksthaken, het nummer van het gedicht. Na de teksthaak, die staat voor
`veranderd in' , volgt de versie van de Boutens-editie. De veranderingen
23 Zie de brief rif van va Boutens B te s aan Arij l Prins van S2 november 1 9 12.
24 E va vander Ee Eerde: de. 'Over ve literatuur;J.H.Leopold'. ,
In, Nieuwe Zeeuwsche h coura courant
4 maart 1922. 9

89
zijn voorzien van een asterisk als zij 66k voorkomen in de door Leopold
zelf samengestelde bundel Verzen van 1913. Ze zijn bovendien
gemarkeerd met een superieure `c' als het een door Boutens in de overgeleverde
proef aangebrachte correctie betreft. Verdere toelichting achter
de varianten is steeds cursief gezet.
[1] 24 wind bewegen] windbewegen*c
31 hemelling] hemeling* c gecorrigeerde zetfout NG
[3] 4 droefheid....] droefheid...`
8 ziek lievelingen] zielslievelingen*c
[4] 1 als] in*
[5] 10 knieën] knieeën zetfout
18 bei] bei'
[6] 1 Toen,....) Toen,...*
[9]
14 een] van
16 dood,] dood*
[ 10] 13 en] En* gecorrigeerde zetfout NG
14 vleien] vlijen*c
[11] 2 gehouên] gehou'en
[12] 31 stroken] strooken*c
42 bronze] broze*
89 ziel] ziele zetfout
124 aanvleiend] aanvlijend*
141 tweëen]tweeën'
143 gedweëe] gedweeë*
[13] 3 zoo] zóó'
[ 16] 13 neerliggen] nederliggen*
[18] 15 deeren] deren*
16 leedbyzondere] leedbijzondere*
[ 19] 4 eerste] eerst zetfout
[20] 3 komend] komende*
[21] 16 onverstane] onverstane.' gecorrigeerde zetfout NG
[26] 9 nog eens mij] ij mnog
eens
[27] 12 kinderland.....] kinderland...*
{28} 5 0] O,,
[32] 55 0] o`
57 moet....] moet...'
[38] 57 oogen aandacht] oogen-aandacht'
[39] 36 over] om*
[40] 11 blije] blijde
[41] 18 knieen] knieën* gecorrigeerde zetfout NG
[42] 17 aanvleiing] aanvlijing'
[ 51] 27 oog opleven] oog-opleven*c
71 zich,] zich*
73 dankend,] dankend*c
[52] 47 over] onder
56 wanden] wangen zetfout
72 vleide] vlijde*c
187 heengevleid] heengevlijd*c

90
[53] 17 7 hoopen] ooe p hopen* P
S2 en] van
S4 32winderigheid....] 3
667 be gonnen......
begonnen...*
74 an g weerom g gang g weerom* g
90eep
tuinprieel]tuin ri" 1* c
96looiïn g glooiing* gg g
11 0bizondere]bijzondere*
11 8innnerli'ke l innerlijke* gge
com ee rd e ze out NG
126 Z6 als] a s al lze
out
148 8 op p nieuw] opnieuw*
160 't , 't*
177 77 glanzend] g glanzende g ze out
60 titelj Qzaíla Yµ óv.... Qra^,a Y^ óv... *
1 den] de*
89 heer] h er*
i c
[62] 4 zich.... zich...*
6 3 1 poeet] p poëet* p
6 S
2 honigmond]honingmond*
18 ver or g^ en ver or en g *
21 En] en zetfout
[67] 7
1 de] den* c
2 es 1 liefd ' liefdes* des gecorrigeerde ge c m gee
e zzetfout
eout NG
[83] 3 3 heel.] ee heir* e c
[84j 1 u] U de eerste] ee ste den e eetsten eersten* c
2 u] U veili ge h i' s v e ili ge h i* s
3 uw Uw
4 uw Uw
[86] 3 deze] edezen*
4 zij] l hij* l
De volgende g e zetfouten te uit De nieuwe gids g komen ook voor in de Bout e ns- eitie:
[6] 5 struivende i.p.v. stuivende
[7] 9 irat i. i.p.v .v. mant
[28] 3 ga g ik ht n i.p.v. ...a p ^ ik k inverwachten
v
[52] 95 het e i.p.v. .p v hoehet
Zoals bekend, is het grootste deel van Leopolds gedichten in groepen van
vier, vijf of acht verzen in De nieuwe gids gepubliceerd. Deze zijn voorzien
van een titel (: `Zes Christus-vetzen', `Scherzo', `Vetzen' enz.) en in
de meeste gevallen zijn de gedichten binnen zo'n groep met romeinse
cijfers genummerd. In tegenstelling tot wat men zou verwachten, zijn de
groepstitels in de Boutens-uitgave niet als afdelingstitels opgenomen en de
romeinse cijfers zijn weggelaten. Alleen `Uit de Rubaijat' is als groepstitel
gehandhaafd. Omdat bovendien een inhoudsopgave ontbreekt, kan de
lezer een eventuele samenhang van verschillende gedichten niet onmiddellijk
uit de bundel aflezen. Deze informatie kan men vinden in de
`Bibliografie' die achterin de editie is afgedrukt (p. 114). Hierin zijn de

91
groepstitels opgenomen met een verwijzing naar de plaats van publikatie
in De nieuwe gids. Die bibliografische beschrijvingen worden voorafgegaan
door de desbetreffende paginanummers van de bundel, b.v.:
Bladz. 9-16 verschenen, onder den gemeenera titel "Zes
Christus-verzen", in de "Nieuwe Gids", 1893, dl. II, pg. 272-280.
Een beperkt aantal van Leopolds gedichten in De nieuwe gids draagt een
titel of een motto. Ze zijn daar typografisch onderscheiden: titels zijn in
(klein-)kapitaal en boven de gedichten gezet; motto's staan rechtsboven de
gedichten, meestal in een kleiner corps, soms cursief, gezet. Dit onderscheid
is in de bundel vervallen. Alle titels en motto's zijn cursief en
rechtsboven de gedichten gezet.
Ten slotte is de datering van de twee gedichten over `Paul Verlaine' niet
opgenomen en, in tegenstelling met de publikatie in De nieuwe gids,
beginnen niet alle versregels van `Oinou' en de Oosterse gedichten met
een kapitaal; alleen aan het begin van een nieuwe zin staat een hoofdletter.
Dit laatste is ook het geval in de door Leopold zelf verzorgde
bundel Verzen.
De uitgave bevat naast de `Bibliografie' een `Alphabetische opgave der
beginregels' en de volgende voorrede van Boutens:
"De toon dezer verzen is hoorbaar peinzen. Het oor dat hun woordenreeksen
lang en innig heeft beluisterd, wordt verschrikt met schrilheid
door het zingen en neuriën van andere beminde stemmen, wanneer die
onverhoeds in deze rust komen binnendringen. Hier is bijna-zwijgen
opperste deugd. De schoonheid die hier wel benaderd wil wezen, is van
een maar even doorhuiverde stilte, en zelfs de klanken die bij anderen
schallen en jubelen, worden ingetogen zooals zij medegaan op den
ridderenden maatgang dezer gedachtenstrofen. Als met voetjes die
nauwelijks den grond zouden raken, glijden de wendingen over het dunne
aanklinken der rijmen, en weifelen dan weêr met aanminnige besluiteloosheid
voor de onverwachtsche woorddeelingen van luchtige en overal elders
onmogelijke enjambementen. De regels zelf zijn van een sobere
zuiverheid die schamelheid nabijkomt, zij bewegen met de onnaspeurlijk
teedere, aanbiddelijk linksche bevalligheid van heel jonge en tengere
leden, die opgaan naar de bloemen van groote stille kinderoogen.
Zoo peinzen kunnen alleen de teedersten, de sterkst-teederen onder ons.
Zoo het leven tot schoonheid verpeinzen — het is hun goddelijk zachtmoedige
wraak op dit onherbergzaam bestaan. Uit zijn schemergulden
eenzaamheden waagt zich de schroom van hun verlangen in wind-en-weêr
van het onbetrouwbare wereldleven en trekt zich altijd weêr geslagen en
wondgekneusd terug. Wat kan de weggedragen buit meer zijn dan enkele
armelijk verflenste veldbloemen? Maar wie toegang weet te winnen tot de
eenzame hoven van zulk een tuinier, vindt haar onkenbaar veredeld terug
in de wonderwelige bloeiselen waartoe zij opschieten uit de maagdelijke
humus. De wijde stilte geurt en bloeit er van gepeinzen.
Met het herlezen dezer verzen ben ik weken lang gelukkig geweest."

92
Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat de wijze waarop de
Boutens-editie was samengesteld en tot stand gekomen, Leopold heeft
doen besluiten zelf een uitgave van zijn verzen te verzorgen. Nog in
december 1912 heeft hij met Brusse over de opzet van de bundel
gecorrespondeerd. En op 27 januari 1913 werd het contract voor de
uitgave getekend. Leopold heeft, naar uit de overgeleverde doorslag van
het contract blijkt, het auteursrecht van zijn verzen – in tegenstelling tot
dat van de ook bij Brusse verschenen boeken Stoïsche wijsheid en Uit den
tuin van Epicurus – niet overgedragen. Hij heeft zich alleen verbonden er
geen gebruik van te maken voor een herdruk zolang de eerste druk niet
was uitverkocht. En verder heeft hij de morele verplichting aanvaard een
eventuele herdruk bij voorkeur door Brusse te laten uitgeven.
Het is niet bekend wanneer de dichter heeft besloten behalve de in De
nieuwe gids verschenen gedichten ook ongepubliceerde verzen op te
nemen. Deze uitbreiding is het belangrijkste inhoudelijke verschil met de
Boutens-editie. Omdat de brieven van Leopold aan Brusse niet bewaard
zijn gebleven, is het niet meer te achterhalen waarom de ongepubliceerde
verzen zijn toegevoegd. Wilde Leopold zijn eigen bundel duidelijk doen
verschillen van de Boutens-uitgave? Of heeft Brusse de dichter voorgesteld
zijn verzameling gepubliceerde verzen uit te breiden met nog niet
verschenen werk? Donkersloot vermoedt dat ze zijn toegevoegd om de
bundel een minder "persoonlijk" karakter te geven. 25 Dit lijkt niet erg
waarschijnlijk wanneer men bedenkt dat ook de zeer "subjectieve"
afdeling `Claghen' werd opgenomen.
Over de datering van de ongepubliceerde verzen kunnen we uiteraard
evenmin iets met zekerheid zeggen. Uit hun plaats in de bundel kan
alleen een vermoedelijke, globale datering afgeleid worden. Men moet er
dan van uitgaan dat de chronologie net als bij de `Nieuwe gids-gedichten'
hun plaats heeft bepaald.
Het staat wel vast dat de inbreng van de uitgever Brusse bij de opzet van
de bundel tamelijk groot is geweest. Dit blijkt b.v. uit zijn opmerkingen
in de NRC van 13 november 1926: "Wij schreven bij het ontwerpen van
de uitgaaf van den eersten bundel op 11 December 1912 aan Dr. Leopold:
`Voor de indeeling der Verzen meenen wij U het volgende te mogen voorstellen.
Elke groep van Verzen, zooals U die in De Nieuwe Gids
publiceerde, vormt o.i. een samenhoorigheid, die in het boek wordt
aangegeven door een `voorfranschen titel' waarop het jaartal mede
voorkomt' .
Dr. Leopold antwoordt hierop den 14den December 1912: `waartoe echter
het jaartal der publicatie er bij zou moeten staan, kan ik niet inzien' . De
door Dr. Leopold zelf verzorgde uitgaaf van den eersten bundel Verzen,
bevat geen enkele aanwijzing van de vroegere openbaarmakingen zijner
25 N.A. Donkersloot: J.H. Leopold. p. 13.

93
gedichten. Hij verlangde dit niet, achtte het overbodig. Immers zij lagen
voor de hand, want Dr. Boutens had ze in de onrechtmatige uitgaaf
gegeven, doch Leopold zelf verkoos ze niet te vermelden." Behalve een
bibliografie of verantwoording ontbreekt in de uitgave zelfs een inhoudsopgave!
Uit de bundel blijkt dat Leopold het voorstel van Brusse aangaande de
indeling heeft aangenomen. Wat de (afdelings)titels betreft: in vijf
gevallen kwam er reeds een titel in De nieuwe gids voor (`Zes Christusverzen'
, `Scherzo', `Paul Verlaine t', `Albumblad', `Kinderpartij'); in
drie andere gevallen stond er in De nieuwe gids een motto dat in de
bundel tot (afdelings)titel is geworden (`In gedempten toon' , `Voor 5
December' , `Oinou hena stalagmon'); voor twee groepen heeft Leopold
bij de bundeling een titel bedacht (`Morgen' , `Oostersch' ); ten slotte is
slechts in twee gevallen het jaartal van publikatie toegevoegd (`Verzen
1895' , `Verzen 1897'). Kon Leopold geen geschikte titel voor deze twee
groepen vinden? Men zou in dit verband kunnen opmerken dat de
samenhang van de gedichten `Verzen 1897' minder sterk lijkt dan bij
gedichten van de afdelingen met titel. Maar dit geldt weer niet voor de
`Verzen 1895'.
Tot welke gevolgtrekkingen de gekozen opzet, waar de uitgever Brusse dus
invloed op heeft uitgeoefend, kan leiden, blijkt b.v. uit de recensie van
Walch: "En het feit, dat hij [ = Leopold] sommige onderdeelen zijner
verzenverzameling een titel geeft, die den lezer iets essentieels van den
inhoud meedeelt en daartusschen in titels zet als `Verzen in 1895' en
`Verzen in 1897' , titels voor den dichter zelf wellicht vol, voor den lezer
ongetwijfeld zonder beteekenis, is — in verband met het geheele karakter
van dit boek — voor mij een aanwijzing te meer van het ultraindividualistische,
het geheel in zelfbeschouwing overgegevene van dezen dichter." 26
Verdere gegevens kunnen alleen afgeleid worden uit de bewaard gebleven
fiatproef van de bunde1. 27 Drukkerij Thieme zond op 7 juni 1913 het
eerste vel hiervan en ontving op 16 september het laatste vel met fiat
afdrukken terug. Dit betekent dat Leopold in de eerste helft van 1913 de
kopij moet hebben ingeleverd en de eerste proef (en eerste revisie) heeft
gecorrigeerd.
Uit opmerkingen van Brusse en de typograaf S.H. de Roos op de proef
blijkt dat zij zich hebben afgevraagd of de motto's `Panisch', `Voor
donkere oogen' enz. geen titels waren en dienovereenkomstig in kapitaal
26 .L. W l h:'Letteren; a cpoëzie; ëzi ec. ^ r a v J.H. nLeopold, .H. Leo o d "Verzen", r''RotterdamL
W. .
en J. Brusse, rosse 1 ' 1. 939
In: Het vaderland a 6 september 1 1 4 .
27 Deze proef pe ontving g Brusse s op p 17 1 november 1 9 2 6van de drukkerij dru e l Thieme e min e Nijmegen. N l gen e.
Misschien sverband wilde Brusse deze proef raadplegen in ver an met de derde e r druk d van va Verzen,>
die toen in bewerking g was. Het is niet erg gwaarschijnlijk waarschijnlijk dat hij hij haar heeft willen e
ge bruiken voor de polemiek p over Verzen, , tweede ed bu bundel de .

94
boven het gedicht moesten worden gezet. Leopold schreef er "neen"
onder. Het `Oinou hena stalagmon' stond eerst net boven het midden van
de bladzijde. De dichter tekende daarbij aan: "naar boven brengen. / /
even hoog als de andere titels."
De bundel was, naar we mogen aannemen, in het najaar van 1913 geheel
afgedrukt, maar in tegenstelling tot wat het impressum vermeldt, kwam
hij pas begin 1914 in de hande1. 28 Hij was gedrukt door G.J. Thieme in
Nijmegen en gebonden door C.J. Mensing in Amsterdam. De
typografische vormgeving en de handversiering werden door S.H. de Roos
verzorgd. 29 De uitgave verscheen in een formaat van 17 x 25,5 cm. Als
letter was gekozen voor de Hollandsche Mediaeval van De Roos. De
oplage bedroeg 350 genummerde exemplaren waarvan de nrs. 1-25 op
geschept Hollandsch Van Gelder-papier en voorzien van de handtekening
van de dichter. De prijs van de gewone exemplaren was f 3,90 ing. en
f 5,50 geb., linn.; de vijfentwintig bijzondere, in leer gebonden,
exemplaren kostten f 16,50. Leopold ontving het voor die tijd niet
onaanzienlijke honorarium van honderd gulden en in het contract was
verder bepaald dat hij recht had op zes presentexemplaren.
Van de gewone, gebonden uitgave bestaan exemplaren in grijs buckram
en in paars-blauw linnen: er zijn dus twee bindpartijen geweest. De luxeeditie
werd door De Roos (typografisch) herzien. Daarbij heeft hij een
fout gemaakt: in r. 11 van gedicht [56] veranderde hij ten onrechte op
stond in opstond. De exemplaren van deze editie zijn achteraf gedrukt.
Het idee om luxe-exemplaren van Verzen te maken moet pas later zijn
ontstaan. In het contract van januari 1913 is de oplage vastgesteld op
driehonderd (gewone) exemplaren, met een verkoopprijs van f 3,90 per
stuk.
Het is niet bekend wanneer precies de bundel uitverkocht raakte. In ieder
geval begonnen Brusse en De Roos in de loop van 1919 te overleggen over
de vormgeving van een tweede druk. Het was hun bedoeling niet al te
veel af te wijken van de eerste druk. Op 29 oktober schreef de typograaf
aan J. Brusse: "Nu nog iets over de Verzen van Leopold waarover Willy
[Brosse] mij heeft geschreven. Ik zou wel afsnijden, althans de gebonden
ex. dan moet de band maar wat kleiner worden, dit zou te bereiken zijn
door de rand weg te laten, wat volstrekt niet misstaan zal, laat Stockkink
eens een proefband zoo maken, en ik wil wedden, dat jelui hem zoo
neemt. Aan de rug is ook wel wat te doen. Tusschen letter en vullende
bladen aan 't begin en eind, kan iets uitgenomen, zoodat ze dichter op
elkaar komen; is dit niet genoeg, laat dan de blaadjes weg, of enkel dat in
't midden vervangen door een punt. Overigens heb ik er niets op tegen
28. In het NNieuwsblad v voor denn oe a n el van 10 0 februari ebrua 1 9 14 p 1 7 1 wordt hiji
verschenen boeken.
genoem n d m o onder de ede
nieuw euw e
De ontwerpen P n van va De e Roos voor de ba dve r s i erin
g zijn bewaard gebleven. g

95
dat de initialen vervallen in de marge en desnoods kunnen ze geheel wegblijven.
Ook zou ik liever de namen der gedichten in 't midden er boven
wenschen, eveneens de nummers."
Brusse antwoordde op 7 november voorlopig: "Over Leopold Verzen later
meer, dat gaat wel zooals je voorstelt." Maar Leopold stond een geheel
andere opzet voor ogen: "Wat wij de laatste maal met [elkaar] bespraken
was de herdruk van Leopold Verzen. Ons voorstel voor de verzorging is
door Leopold afgewezen[;] hij wenscht een andere letter, de Holl.
Mediaeval is te zwaar, een kleiner formaat, een lageren prijs, kortom een
uitgaaf zooals de fransche edities. Wij moeten hieraan toegeven, want
voor redeneering is hij niet vatbaar en stelden nu voor een klein mediaan
formaat en gezet uit de Gravure. Hierop wachten wij zijn antwoord.
Waarschijnlijk zal het middenstuk van het stempel daarvoor heel goed
kunnen dienen en hoe 't met den rug gaat moeten wij zien. Dit voordat
ik 't weer vergeet." (brief Brusse aan De Roos 23 december 1919). De
Roos antwoordde twee dagen later: "Over Leopold Verzen kan ik kort
zijn, afwachten wat hij van je gravure-pag. zegt en de band zou heel goed
kunnen worden, met het middenstuk van de vorige uitgaaf.
Het schutblad zal als 't een beetje meeloopt nog dit jaar klaar komen en
zoo hoop ik ook daadwerkelijk het jaar goed te besluiten."
Van de tweede druk zijn alle proeven bewaard gebleven. Daarbij bevindt
zich een door Brusse geschreven overzicht van de data waarop proeven van
Thieme werden ontvangen en aan Leopold ter correctie werden toegestuurd.
Brusse tekende bovendien aan dat de complete kopij sinds 10
december 1919 in het bezit van Thieme was en op 18 februari 1920 de
order tot zetten werd gegeven. Uiteindelijk was op 11 september de hele
bundel met het omslag afgedrukt. Voor de herdruk werd een apart
contract opgemaakt, dat op 14 oktober 1920 werd getekend. Ook nu
droeg Leopold het auteursrecht niet over.
Behalve het kleinere formaat van de bundel en de keuze van een andere
letter vertoont de herdruk nog twee belangrijke verschillen ten opzichte
van de eerste druk, die waarschijnlijk met elkaar samenhangen. In de
eerste druk beginnen alle gedichten —behalve de Omar Khayyamkwatrijnen
— met een initiaal. Daardoor is het, ook als de bladzijde
volgelopen is, voor de lezer volkomen duidelijk waar een nieuw gedicht
begint. Dit is in de tweede druk niet overgenomen: de gedichten
beginnen hier met een kapitaal die zich in niets onderscheidt van de
hoofdletters die aan het begin van een nieuwe zin voorkomen. Dit heeft
tot gevolg dat de lezer op verscheidene plaatsen niet onmiddellijk kan zien
of de tekst op de volgende bladzijde een voortzetting van het gedicht of
het begin van een nieuw vers is. Zekerheid hierover kan men verkrijgen
door de inhoudsopgave te raadplegen.
Zoals is opgemerkt, bevat de eerste druk geen inhoudsopgave. Het is
aannemelijk dat het toevoegen van een dergelijke opgave in de tweede
druk samenhangt met de typografische veranderingen. Bij het ontwerpen

96
van de `Inhoud' deed zich een probleem voor dat ook in de uitgave van
1913 (1914) niet bevredigend is opgelost. De door Leopold, bij deze
bundeling, tussen `Morgen' en `Voor 5 December' toegevoegde, niet voorgepubliceerde
verzen hebben geen echte afdelingstitel. De titel
`Albumblad' die als zodanig fungeert, heeft in feite alleen betrekking op
het eerste gedicht van deze groep: `Waar in de ondoorschenen lagen' (met
het motto Herinnering).
De inhoudsopgave werd door Brusse ontworpen. Uit de door hem
geschreven kopij en de proef ervan blijkt dat in eerste instantie gekozen
was voor een opzet waarbij de afdelingstitels ten opzichte van de titels en
de eerste regels van de gedichten aan de voorkant uitsprongen. Verder was
`Albumblad' de afdelingstitel van de bewuste toegevoegde verzen. Bij de
correctie van de tweede revisie van de inhoud werd evenwel het
oorspronkelijke ontwerp veranderd: de uitgever gaf aan dat de afdelingstitels
gecentreerd moesten worden. Merkwaardig genoeg staat een
dergelijke aanwijzing ook bij de titel `Rondels' . Daarmee werd `Rondels'
een afdelingstitel. De definitieve versie van de inhoud geeft dan ook de
indruk dat er een afdeling `Albumblad' is die uit één gedicht bestaat en
vervolgens een afdeling `Rondels' die zes gedichten omvat. Op de
betreffende plaats in de bundel echter blijkt dat 'Albumblad' fungeert als
afdelingstitel voor alle zeven verzen. Beide "oplossingen" zijn uiteraard
onjuist en de conclusie moet zijn dat in de tweede druk de onduidelijkheid
op dit punt alleen maar groter is geworden. Overigens heeft Leopold
de derde revisie, waarin de veranderingen van Brusse waren aangebracht,
onder ogen gehad. Dit betekent dat de uiteindelijke opzet van de inhoud
door de dichter, zij het passief, is geautoriseerd.
De tweede druk van Leopolds Verzen die opnieuw door S.H. de Roos
typografisch werd verzorgd en door G.J. Thieme werd gedrukt, kwam in
oktober 1920 in de handel; 30 de colofon vermeldt niet waar de bundel is
gebonden. Hij is gezet uit de Gravure en verscheen in een formaat van
14 x 20 cm. De oplage bedroeg 2050 exemplaren waarvan 50 genummerde,
op geschept Hollandsch Van Gelder-papier en in halfleer gebonden. De
prijs was f 1,90 (geb. f 3,50); de 50 bijzondere exemplaren kostten
f 17,50. Deze laatste zijn ditmaal wel in het contract vermeld. Hierin staat
verder dat Leopold in verband "met den te laag gestelden verkoopprijs"
van de gewone exemplaren afzag van elk honorarium. De auteur ontving
twaalf presentexemplaren.
De luxe-exemplaren zijn voorzien van het oorspronkelijke, door De Roos
ontworpen, rugstempel (zonder de sierblaadjes) en hebben een wat groter
formaat (14,5 x 20,5 cm). Voor de gewone, in soepel linnen gebonden,
exemplaren werd het bandstempel van de eerste druk gebruikt. Het
omslag van de ingenaaide exemplaren werd door Brusse ontworpen.
3o Vgl. het Nieuwsblad voor den boekhandel van 26 oktober 1920 (p. 978).

RECENSIES
Canter, B.: `Boekbeoordeeling; Verzen door J.H. Leopold, Rotterdam
W.L. en J. Brusse'. In: Holland express 1914. p. 753-754.
K[uiper], K.: `[Rec. van] Verzen door J.H. Leopold. Rotterdam. W.L.
en J. Brusse. 1913'. In: Onze eeuw 14 (1914). Dl. III. p. 148-150.
Querido, Is.: `[Rec. van] J.H. Leopold. —Verzen'. In: Algemeen
handelsblad 15 en 28 mei 1914.
• Ook te vinden in Letterkundig leven [dl.] I. Amsterdam, 1916.
p. 37-55.
Thomson, Jac.: `Literair keur-overzicht; [rec. van]J.H. Leopold,
Verzen. V (Rotterdam, W.L. en J. Brusse, , 1913)'. In: Stemmenes tijds
3 1 914 . DI. II. p. P 1143-1156.
Y^ Verwey, • ` Rec. va nLeopold: J.H. .H. Le Po .Ve Verzen'. e. In: De beweging g g 10
(1914). Dl. I.321-325.
p
Oo k tte vinden e in Proza. oza. Dl. . IV. Amsterdam, V .21. 1 p. 9 12 p S — 1 30.
* * Leopold schreef hre f hi erover aan a Verwey: Y "Laat ik Ueven mogen ge
bedanken voor oo Uw vriendelijkerekin bespreking P gvan mijn bee boekje o k' . Bovenal vela n
ikevoeli g voor g de hartelijke hartelijktoon,
die in Uw woorden doorklinkt.
wat verder de inhoud aangaat, g ^ ben ik blij dat Udie zakelijk a l en
niet sentimenteel hebt behandeld." 11 maart 1914).
W alch .L.: `Letteren, poëzie; [rec. van]J.H.Leopold, "Verzen" en
rte a o d r ,p
m1' W.L.W6
. L . e .Bros In: seseptember
93 Het vaderland s mbre
1 914.
97
WWoestijne, ti'n l^,
K. van a de: . ` Rec. van]J.H. ..R tte Verzen da o r m
1 91' 3 .. In: D De eu nieuwe e AAmsterdammer a 13 3 november 1 9S 1 .
Oot k te vinden e in VVerzameld rza werk w dl. S. • Beschouwingen o over r
literatuur. Brussel,[1949]. ,p.302-307.
Naar aar aaanleiding g van de tweede e druk verschenen:
Pad ber g,Verzen,
H:` R c e. van]J.H. a . He Verzen 2d druk. Brusse' ruse s
it g—Mi1, • . Rotterdam R daIn: 1920'.In • tudiën Studiën 53
p. 481.
1 9 21 = dl 9S.
[Querido, ue Is.]: 'Kunst; Kunst boeken; , [rec. ec, van] den e twee tweeden druk to van
Verzen, door .H. Leopold p W.L. en J. Brusse, , Rotterdam)'. am In In:
Algemeen emeen handelsblad 24 november 1920. 9
In Den ieuwe eeuw e w van 11 dec december 1 92 0 P 3327)
7wordt
de bundel
genoemd ge oeLestaf
in de rubriek ` e el' met de opmerking: "Een bundel
schoonheid;e teer verzen, e, hier een daar misschien s wat te gewild, g , doch
andere a toch innig gggevoeld en placiede." p

[96] CHEOPS
98
P. Cheops. eo [Privé-druk].
Priv'-
[Rotterdam],novem 14
er1 ecem er 1 .
NG. De nieuwe n' w ggids d 30.1,9 0.S
I^^P januari 1 1 . 121-126.
Z. Z: Cheops. C eo s, Voorde
V De Zilverdistel pgedruk
oeigen-handpers edrukt door
,F. van a Royen Ye [met medewerking g van P.N. van EEyck Y e enS.H. S. , de RRoos]
als aseeerste r boek voor voo de Ve r een' rg in gder de VVyftig.
ti g'- rav sG enhag,J e juli
= au stus 1916. ^ 9
A. AfleveringDe van va nieuwe we g gids 30. I ^l a januari nua 1 1915, 9S 1 met et potlood- p ood- ene
inkt-aantekeningenva vanJ.H.Leopold. . . Le P .
MM. 1 : Manuscript P inn Map p, I, 6(: groep g pe 1): e gedeelte g ee te van een e gelinieerd g
blocnotevelletje; formaat l x 10,5 , 3 S ,S cm; , • slechts s ec ts enkele e e e woorden. w o ,
M. 2 • Manuscript ' pin Map p^I, 1 (: groep g p1): . ineeeen ongelinieerd g
(school)schrift;3
zi e v rder e noot .
OVERLEVERING 9
DATERING VO ' ór 16 6 november 1914 9
VARIANTEN
EN CORRECTIES
0 Opm.: .. Bij • de ete
tekstvergelijking stver g e l g is uitgegaan gg e aa van Z. Achtereenvolgens gens
vin men onder t e I alle o verschillentussen e Z a en ep e e privé-uitgave e tg
ene
ts i l c hr Iftub 1' Ikati 'e , dit ggedeelte edee te van a het et apparaat a pPa
a is dus regressief.
p
O n de I rII worden de de nopene apgg
ee egegeven
deLe die Leopold P bij b 1 het
gedicht in zi zijnexemplaar Jga v De n e nieu nieuwee
i s heeft genoteerd, g ^ de
enkele notities van va M. l Onder 0 er III te ten s slotte o worden e a alle e va varianten
opgesom vanM 2 te no pzi c h te van v a dde
Zilverdistel-uitgave,vooraf- gegaa e aa ndoo door enkele n k le co correcties rr i die le Leopold in het ete
manuscript he ft
aa ngeb r cht a . De gedeelten g II en III zijnprogressief.
l
I
to...eP, t inexpugnabile gab
n seclum rle secl < ontbreekt mNP
G
2 20 C HEOPS < Cheops P P, , NG
81 1 bijwijlen < bijwijlen, ll , P
86 loop p < loop, p,
90 En andere de < En andere, andere P verblijven verblijven < verblijven, l ^ P
92 9 ond e r dee len < , onderdeelen P, , NG
94 en < Het P krioelen < krioelen , P
98 dan < dan, , P
142 op pp duizenden< duizenden, o u NG
^
1 S2
hunnen < hunne P
1S6ee,
i gnzinni gen
< eigenzinnige P NG
173 P ur perias p is < P ur p eras l pis
P
II
A
88 door de verlorene rl aeonen aeo e sstroomend]
a [door ropvolgende de] aeone nst stroomend]
b [door] o r zich[opvolgende aeone n sstroomend]
c [door zich v er
vol gende
aeonen nstroomend]
d [doorr de opvolgende
zich ver[volgende]
aeonen] ae wijken l

99
Opm.: De laatste variant moet worden gelezen in samenhang met
`ging' uit de regel daarvóót:
ging boren door het bodemlooze, voort
de opvolgende
door zich ver[volgende] aeonen [ging] wijken
99 de gouden bollen rollend door den laan]
(a) gonzende klossen [rollend door den laan]
(b) ^vastgezet
(c)
Aspil
M'
(d) Avingeren
Cheops p als as met e netten
en haar bewegen g
inha r a bewegen] ege
III
M2
338 achter é'n e is s ee een doorgestreep o estree g pt
80 de eerste s^u.rf van byssussluier y u e die e veel ee op pee een a kt lijkt ^isdoorgestreept s
en daarboven is opnieuw p een ee u geschreven g e
99 bollen < bod bollend
150 S trillendetrillende,
[motto] ... et inexpugnabile .rectum] vervalt
20 CHEOPS] Cheops
30 wegtrawant. ] wegtrawant. —
40 flitsen] stiften
56 gestoelte. ] gestoelte. —
67 af en hun] af, in zijn
71 kronkelwegen] kronkelingen
73 hunne] (a) I hunne
(b) dezer
75 het planetenkoor,] de planeten, koor,
81 bijwijlen] ((a) bijwijlen 1
1 (b) [bij] tijdén J
89 verlies.] verlies. —
93 loop,] loop
97 wet.] wet.
104 ledigheid....] ledigheid.....
111 afbrak, ] afbrak
114 geslepen] geslepen,
131 pool] pool,
135 geheimzinnigheid.] geheimzinnigheid.
146 en zijn] als met
150 zuchtend] zuchtende
156 despoot.] despoot. —
165 den] de

100
NOTEN
1 76
ranke , ranke
179 19 kamfer a kamfer;
,
183 stoute] en stout
190 90 zil verv lo e ei n zilv erv 1 oe i e n ,
12wtveb 9 i r linden wit verblindend
t
194lichamen, 9 lichamen]lich m , gevoelde g o l ,ggevoelde
ev
196gepluisde]e 9G geplooid looide
e^
privé-drukva van Cheops C e is s s evenals e e die evan a Oinou 0 een dun boekje b e
et zeegroen een ee zeeg oe sc hr' if t- om s a 1' gle dat gedrukt gedru
we werd door o de firmaa
Be n ed i c ^s in Rotterdam. tt . Het e b boekje e 1 telt t 12 bladzijden b l en is gedrukt g
oop Ho lla nd sc h- Va n Gelder G papier pP in een formaat van 18 x 22,5 ^cm.
S De
oplage w a s 13 3 exemplaren. P
Hein in Boeke Boeken ontving tvgp
een exemplaar van deze privé-druk met een
opdracht died gedateerd ge e da ee s. is: 13 3 februari ebrua 1 9S1.
Hieruit zou men kunnen
afleidendat het boekje e b e l dat dateert van a ná de Ppublikatie van het ggedicht
e in
De nieuwe uw ggids.
s.0Om verschillende s redenen e is dit echter zeer onwaar-
schijnlijk.I Inede eerste e ste plaats paats was ashet egedicht g al in november e l1914
9
voltooid – Kloos ontving g het op p 16 6 november 1 914
ter plaatsing p g in De
nieuwe euw gids. ^sp
He Het valt a aan aa te edat nemen de t privé-druk vlak na de
voltooiing ltooiin van a het e gedicht g is gemaakt. ge . Hierop p wijze wijzen ook de
verschillendie i de e tekst kst e vertoont v o0 rt ten opzichte p van die in De nieuwe
gids gd en deeZ il v er
dseut i t l i vBovendien a g e. zal Hein Boeken e een
exemplaare gekregen g ee g hebben be aals
blijk van waardering gvoor zijn zijnstukje stukj
ot J.H..e H L Leopold.(Dankvoorzijnen o po d ^ ank voo 1 e C e o"' p s dat , a het februari-
nummer l1915 l van n De D nieuwe zeuwe gids ga
s (p. pstukj
292) 9verschenen
2was. w Dit Di stuk' e
is overigenserd gedateerd: g
•r Kerstmis tmi s 1914.deel 9 14. Boeken, ie toen u1
it-
maakte aa e van a de redactie e a e va van De nieuwe uw g gids, ^ zal a het e us dus na a lezing e gvan
a
de door Leopold ingezonden ko kopi i' geschreven hebben.
In 1909 99 of 0 1 1 stichtten 9 0 Bloem te B oeen Greshoff, es bij , wie l zich al a snel s VVan
Eyck aansloot, ee bb n bibliofieleg
i li o fi l reeks: ee De Zilverdistel. .eerstese Als uitgave ye
ve r ch s n ee in n 1910 9l O het e gY gedicht e c t Worstelingen a v Van n n E ck . Het H' jaar 1
daaro P verschenen bundels van Van Nijlen J en Gossaert. In september p
1912 9 trokken Bloem en Greshoff e ff zich ten ^gunste van Van Eyck Y terug. g
In die ti' ld kreeg eeVan
g Eyck YY,
typografische adviezen vanJ.F.van Royen,
die uiteindelijk met Van Eyck Y ging g g samenwerken. De uitgaven g werden
gedrukt bij l Joh. Enschedé en Zonen in Haarlem. Dit veranderde toen
Van V Royen Ye in de loop p van 1 914
een eigen g hand-drukpers p in zijn zij huis
et installeren.n Inde hi hierop ro volgende g vierde en laatste periode P van De
Zilverdistel verscheen v ersc ee o.a. .a. Leo Leopolds po ds CCheops. s. (Zie voor de geschiedenis
g
va van De Zilverdistel: .C. Bloem: e. Brieven aan P.N. van Eyck. y Ed. G.J.
Dorleijn, orlei'n ), S ó temann en H.T.M.van ^ Vliet. 's-Gravenha g, ge, 1980. 9
2 d. ln In: I Ac . Achter e e het oek boek15 S 1(1976),
9 , afl. . 1/3 3 en 16 (1977), 9 77 , . 11 3•,
en dea d r opgegeven literatuur.)
De prospectus P ro c pverscheen, Dedie tus9 Zilverdistel december i in ec mber S1
1 verscheen kondi kondigt g
o. a. de oprichtinga aan gg van de "Vereeni in der V ti g":
"Onze
bedoelings. i• v o r ete gaan g a tot het e vormen van eene vereeni g in g^welker
leden ede zich ver verbinden bi de tot t inteekening teeke gp op de e door De Zilverdistel uit te
g ee v nNe Nederlandsche werken, , en wel naar de volgende g regelen: g Het

101
nt aa 1 ale en wordt bepaaldl P op pp vijftig. De eg oplage a van ieder er
werk rk wor t beperkt, P rkt tot t hetzelfde aa aantal, g1
genummerd eu e van a S0,
vermeer er met twintig exemplaren, welke 1 e genummerd g e e van i-xx, , ter
beschikking blijven h ^ nvan de ei ee i g enae r n vanDeZ
ilv e r ste 1 1 , doch o
door hen e niet e in den handel a e n gebracht. ge act.ZZoolang
ln ghet
et aantal aa a
leden e e nog g niet e vijftigbedraagt, J g kan ee een meer dan a één serie se e van a de
in één ee Jaa jaar r uit u t geven te ge
e werken e eerlangen." rlan g e. Leo Leopolds po
s Cheops C e s zou u het
eerste boek voor deze " Ve r ni eein g der g V fti Y " gworden.
0PY 309 december1915 1 keerde Van S, E ck die correspondent P van de
NRC in Rome R e was geweest, g es ^ in NNederland terug. g Begin g 1 9 1 6vroeg
g hij J
aa aanLeoP Leopold toestemmingvoor een uit gave
van Cheops eo in De Zilver-
distel. De dichter antwoordde ntwoor de op P 3maart 1 9 1•``Princi 6. Pieele
bezwareneb heb ik niet k tegen geinwilliging ggvan
Uw U verzoek. Het zou dan
wel we ee een bbuitengewoon u ten ge wo du dunboe boekje e 1 wworden, , at dat U w e n scht
uit te
eve, n maar aa a als s da datovereenkomstigwe Uwe bedo e lin gen
n naar ar het
programmae van a dden prospectus P os is, Pectus dan s ^leg da ik ger mij e lbij b l neer. neer
nn s,ga t a gaarne k et se stel edoe ik het e bbedoelde d eegedicht g ter e UUwer we bbeschikking es gn en
verheug e euge er mij in Jvoor mijn mijn gering g deel g te kunnen medewerken met
Uwsympathiekendern U onderneming." ming
."
Loo d P heeft
1 h f zin zijnP
edctv gedicht voor de e Zilverdistel-uitgaveni e t opnieuw o ni uw
af g es c hr vn , e tekst s van e va nieuwe De de gids-publikatie euwee teeheeft
a ts alsokopij k Pl
ged i e n Wel d. We maakte aa e Van VaEyck
Y Leopold P attent op Ptwee on gerechti g-
heden ede in die d e tekst: tekst. het e aadse raadselachtige g`of'
e in r. 1 . 6 2^`w (: art a I I over
het kostbaar r glanzen g of anze heen en o keurt'),d ee eat on ongetwijfeld getwi'f 1 e ee een zetfout e
was, as ^ een lezing g 'deneigenzinnige dee ge gdespoot' e P (r. 156) Sdie
6 ook in de
Pri '' ve - ru kvoorkomt. r mt . eo L Leopold o P d zelf e b bracht a nog g twee tw veranderingen aan:
"opmerkingen U beide e zijn 'ui zijn t^ juist; ovendien s bovendien zou ik a rne ggaarne pag. Pg123
re reg. g 10 0 v.o, een komma mm geplaatst gPe aatst zien achter e `onderde 1 e en'
en , pag. P
125Se reg. g4 ^ v. b . de ko komma a achter a te duizenden'
weggenomen; gg
, verdere
bezwaren heb 'ik niet." i"(briefkaartan aan Van E ck Y 1 10 mei 1 16^ 9 ^ de
paginanummerse v rw i' Je z n nnaarbladzijden aa in De nie nieuwe ggids).
ids
Behalve Van Eyck Y en n Van Royen Y n heeft h ft ookS.H.e S. . Roos os bemoeienis e
gehad g met de Zilverdistel-uitgave van va Cheo f. 0P
aanwijzing J g van Van
Ro Yen ontwierp e9 P hij de titelregelen d lP
initialen. e Eind . april 1 16
schreef h ef hij i' J aa aanVa Van Royen: o y e. ``Later dan a ik dacht eerst, , kan ik U nu
hierbijP de schetsen zenden e en voortitelregel vo en initialen ter opluistering g
van Cheops. P Het snijden gaat g nogal g vlug g hoop P ik en het oponthoud
P
zal voor U dan nietroot g zijn zij naar ik verwacht. ...
in overeenstemming g met de voorgaande g en wellicht latere drukken
teli'v b len maakte t ik de dubbellijnige lg C= de eerste letter van de titel
oven e het eg gedicht]. Dit bracht weliswaar voor de vorm moeilijkheden, l ,
die ik echter hoop P overwonnen te hebben. ...
Ja opmerkingen over de titel en initialen heb ik niet dan dat ik liever
de A [van het eerste woord van hetedicht: g `Na' wat dichter tegen g
de blauwe N aanzag, g , de beide halve regels g liever een pasje P J e instee
va van een ee q zou ou laten ateinspringen.De chterk achterkant nt der vier eerste regels ge
(halvemeegerekend)lo loopt P dann niet zoo boogsgewijze boo gg ewi'z l in de volgende ge
over.
En verder zou ikwillen U vragen g is de signatuur g op Pde
blanco voor-

p a g in a we welzoo nnoodig? . igHet is vvindtt [sic] ik, , a altijd til hinderlijk in er li
zzoo'n
oo
onbenullige enkele kn l e lletter e t te op p het et volle 1 wt wit van a v e een e heele h l pagina pg a a te zzien
e
staan. Je zoudt hem er weg g willen kijken." l 2ai16.
7 april p 1916).
E in d mei m e o ofbe begin in ljuni u 1916 1 91
1leverde e de lettergieterij e l t e gieteril "Amsterdam"
aan a VVan Royen Y houtgravures utg es en e vijf vij losse osse letters e voor s o de Cheops- C -
gv a De e. eerste ste gedrukte g ru teversiev a n de olofon colofonD
vermeldt:" eze
ruk v n c HE o P s werd voltooid vo too uni juni l MCMXVI; C in de derde en
^
definitievev versie rbehalve werdbe ede a tekst ete van sde tva de colofon datering eook o rin
veranderd, e , n.l . in juli lu
1 916.
Het e drukken e was toen oe we wel voltooid tooid maar aa
uitgave it g ve verscheen v e s c eeniet n etin die maand. e aa ^Eind E d juli l u of o bbegin eg augustus ugustus
leverde ev e t ede otoch f m e r igisch
inrichting e g Bak Bakhuis & Van V a Beek e in i Den
Haag a gee een a ste n S
m e pi e enbe begin g augustus l^s
s we werden e 45exemplarenr door
boekbinderij C. Verschoor r choor & Zooneveneens in e Haag D n ga
in heel h l
erk gm ent gebonden. e Nog gp op 14 augustus ^ 1 91
6schreef De Roos osan aan
Van Va RRoyen: "Ik ben be p benieuwd Cheops C klaar s aa te e zien e . . . " M Maar aa twee ee
dagen age^zijn
later kon hij de ontvangst van zijnexemplaarbevestigen:
"` 'Cheops' h Ps' bereikte ere
e mij l in welstand, ^ als aee eerste der evt vijftig lg heb eilce ik hem
met et noodige gonderscheidingontvan een koester gen n k er eh m nu n als l een en
kin van e moeder e een evader. de Het . e wicht iss de liefde e de waard waa het t e ziet et er e fijn ^
e n sterk t k s uit. u.dank Hartelijk ea. nk voor I deschenkingn be erv be ek
ben benieuwd n
wwat de eechte vijftigersr er v a n z ullen ze gg e. n" Het boekje ^dat dus us in
augustus u 1 gu stus 1 verscheen, 9 6 s is gedrukt ,g s in rood, zwart , aen e blauw b uw (d.w.z. w. .
e tekst is in zwart a t g gedrukt, e ru t ,edie
e behalvetitelregel
a e de en de initialen i in
rood 00 of blauw auw zijnl gedrukt) g pop B atc h l e ro pp a ier.
Het ettetl6 teltbladzijden
en ee heeft t een e formaat aa van l 7S , x 24,5 , cm. S Als . A s letter etter is s gekozen g de
Zilvertype, di edoor PDe
Roo s speciaal s voor DeZilverdistel e
was
ontworpen.
De eo oplage p a g ebe bedroeg oe gg SSO 50genummerd exemplaren, numm t— 1 en n daarnaast a rn ast
20
romeins s genummerde g exemplaren P die ter beschikking k gvan
a De Z Zilver- ve
distelbleven.old ste Leopold Leo on tv in riexemplaren, g e dde nummers n mm u es XVI, ,
XVII en XVIII. III De prijs p sva van de bu bundel de was as f 1 — l e 10, . In de loop o0 van p
1 97 1 raakte hij l uitverkocht..
u tve
De uitgever g Brusse heeft het verhaal in de wereld gebracht g als zou na
dde dood van Leopold een exemplaar P van de Zilverdistel-uitgave, g ^ met
aantekeningene n k nin en gdichter, en veranderingen van de dichter zijn ontvreemd: d ^
"Toendichter Toe de n e na n kort e ziekbed t gestorven g was as en zijn l erf- e
genam en de nalatenschap p onder hun hoede namen, , bleek het dat
Cheops, h p in de e Zilverdisteleditie, e
en voorzien van Leopold's
> > p
nteekenin g,
n e en wijzigingen eBu
voor herdruk in den Tweeden Bundel,
op Pl onverklaarbarew wijze e was as verdwenen." W.L. Brusse: e 'Leopold's eoad p1
nalatenschap'.In: . NRC 30 O oktober okt o 1 9 2^ 6 ^ ook in Den gulden guden
winckel s el
2 S 1 9 2. 6 pweinig
. 2 77 . Polak hecht om verschillende hecweini redenen '
ge
l oof aan aa. deze e mededelingv eaStaal: n Brusse. .B.W. Polak J.F. . en• a.
`Mijn l hart a neemtvelerlei ee t ggestalten 1 en aan III^ Kanttekeningen bij b het e III; g l
ged i c h t C h oe ps va n .H. Leo Pold'
.. In: Amsterdams tijdschrift voor
letterkunde erk un 1 1953. p. P 12S —. 1 27 Het blijkt blijk echter dat niet e eeen
e
xemplaarva C eo s maa bundel n var n de Oostersc w was verdwenen,
i l1ob bovendien e de e su suggestiekan
gg es e va van "stelen" niet verantwoord k n
wotden. (brief van.I. R Leopold P aan Brusse 12 november 1 926.
Zie
verder. p 225-226. S
102

103
3 Het ma n uscri t van va Cheopss
p iss ggeschreven
esc e in ee een ongelinieerd
(school)schriftmet m t een ee slappe, s a blauwe pp e , auwe kaft. . Het schrift sc t dat 20 0 bladen aen
telt, heeft e eeen t ee formaat , van va 16,5 S x 2 20,4 0 , cm. . Op p het et ettket etiket is met s
pot 1'` oo S " I geschreven gesc
eve een linksdaarboven'` sS. I. Be chr " Behalve a
Cheops eo bbevat dit t cahier e oo ook een groot g gedeelte g e van de latere, a e ,
onvoltooidgebleven, we e rkin gen uitbreiding g van e het gzgn. . bo l em
en
A l u m b a l' dat , voo voorhet ee eerst s De ggp
gids i s van vafebruari 1922 eu h-
cee r d werd. we. Hieruit eru kan a men e overigens e niet zonder e meer ee afleiden r a e de ndat
de tekst van Cheops a et vlak ak vó6r voo sc of o a nae februari rua t i l 22 werd
9 in het schrift
H Het t ggedicht ed c t kan e e go eenige t tijd ^ na het h versc verschijnen j nen
van a de Z il ver i s te l u it a g v e dus , v. . in 1917 9of l 70 1918, 1 9 8 ^door 0o Leo Leopold p0
in
hetchrift s zijnopgeschreven. ^
In dit verband i s het van a be belang, g,s
in de correspondentie tus en
S.H. .eRsedute een de uitgever g rusa se al 1919 99 sprake p is e van s va
een
nieuwe tweede bundel bu verzen e van Leopold. Hierin zouongetwijfeld
^ p
u
Cheops ^en zijn opgenomen, de n e tekst in h t e schrift s zou ouals
as kopij opl
hebben gediend. .
De tekst van C eo s beslaat bes aat de rectozijden 1 e van a in totaal taa 12 b bladen ade va van
hetchrift s — dee versozijden zijn 1s onbeschreven— ges n igeschreven e c ev
iin
zwarte inkt. De twee open p varianten (in r. 73 en 81) 8 zijn zij later e met
p boven b e de woorden de waar ze e bbijhoren,geschreven.Onder l e ,ge
eve.0 d e he
het
ge icht staat in sse zwarte inkt en tussen haakjes a es l ' `21 2 vss. " , terwijl terwl l
rechts oven de titel t te met potlood p is geschreven: s g s . "Cheops212" en
"alb . blad a 2" Deze 6a . Delaatste atsdateert
aantekeningert dus van , n later; 1 r^ it
ggeldt waarschijnlijk aa ll ook voor de regeltelling g g in ttienvouden ude die, ^ even- e en
eens metotloo p achter d , de regels, g , dus duin de erechtermarge,i
s
ggenoteerd. Zowel e uuit de regeltelling g g aals uit hetaangegeven e tot totale 1
aa aantal regels e ge s blijkt, l^ kt e at Leopold p in de adrie d e ggevallen
v e dat dde tweede eede helftt
van een vers s opp de volgende ge e regel g staat, saa ^ deze e e regels e ges toch oc als aseéé vers es
heeft geteld. ge. te d e T Tenslotte s zijn l alleen de bladen b ad e die d dee tekst van va
C eo s
bevatten, te , met e ee een blauw p potloodgenummerd,van tot 1 t 12. 12 Het H iis
nieti u tge slot e nda dat deze edateert nummeringdat r uit it de eerste e rs tijd i'^ van ade
n
bewerking bewerkin van het`blo e n m- e A 1bu m la b d ' , wa want daa t daarin sis
met et dat-
zelfde e e tpo potlood 0o iets ets i doorgestreept. gestteep .
Afgezien v a nde woor - een in te r pu n ievari ct n a n tevertoont to het
manuscript nog no een belangrijk g verschil ^p ten opzichte van a ee eerdere e versies. e es.
In derivé-druk P waarin ^ alle versregels g met een hoofdletter beginnen, g ,
volgt g er na r. 3, 30, 56, S, 89, 9, 97, ^ 135 3S en 1 S6
een regel g wit en begint g de
versre gel na die regel g wit met een initiaal. Ook de versie van De
nieuwe gids heeft op p dieplaatsen een n re ge l wit; t, de versregels die
volgen g na een regel g wit, beginnen niet met een initiaal maar met een
gewone g kapitaal. p In de Zilverdisteluit ave g ontbreken — waarschijnlijk
waarschijnlij
typografische redenen — de regels g wit, , maar komen weer wel
initialen voor, , die bovendien in een afwijkende afw ^ kleur (rood of blauw)
zijn zijng gedrukt. edru In enu het manuscript eindigen n indi de n d re gels i die voorafgaan g
aan de in derivé-druk e en e in De nieuwe eieu gids g voorkomende s regels g wit, ,
met e ee een punt e en eeengedachtenstreep.n YVanE ck die in zijn editie de
zij
van het eo manuscript g v ! l t heeft h ft de ge da chtenstree ples
' laten
vervallen e nde r egl
e wit s w t wee weeraangebracht, zoals z ls dat ook al in de
omstreden uitgave g e van Verzen rze 9 1 6 2 gebeurd ge
was.

Blok komt in zijn artikel over het handschrift van Cheops tot de
co n c us l ei" dat tot eeenpertinenteindic e indicatie i v a n een n r rege eel it wit onder e r een e
versregelee dieeindigt m eet n punt-streep, nt-stre u e niet kan worden b e s lot en."
Verder. merkt hij l nog g o p• ` `Zo er e al sprake p is van een tendens tot
indicatien van ge regels r l wit, i , dann i is die d toch e o eerg g zw a. k" De Desondanks a s neigt
Blok B ok ertoe e toe toch toc op allebetreffende1 a e plaatsen p n e n regel r g l wit in te 1 lassen. en .
W. Blok: 1 • `H ea t handschrift v n Leopolds Leo old s "Cheops" P '. In: . Proeven van
N ee r la n i s tiaangeboden ek,g aan n Pro Prof.dr. dr A bert Sassen. a en. Groningen, e ,
1978. p. p 17-23; de cita citaten n o opp
. 22-23.) Zonder die `"pertinente
indicatie" zo zou dat eechter een ee nietgerechtvaardigde en niet nood-
zake zakelijke lil ingreep g ee pva
van e editeur de i r betekenen. knn e We . moeten ete
het toevoegen g van de gedachtenstreepjes g Pl en het ontbreken van een
duidelijke indicatievan re gels wit in het manuscript p met elkaar samen-
hangen. a ge. n Het e sdaa is daarom ro niet et
verwonderlijk ve de l dat Van Eyck Yc de regels e ge
swit
heeft f ingelast ge ast éne ' de ged ac hten st
r' ee pl heeft es ee t we weggelaten. gg e ate . W Wie e kiest
vvoorodea versiev n het manuscript, p^ zal naar onze mening g een tekst
m moeten n presenteren pr n ren metbetreffendelaat et op pP dee se n punten nt p n evol g gevolgd g
doorda ge cht e n ts r eep^ 'e en s zonder e regels g wit. Er zijn zijn geen g dwingende gne e
redenen om an VanEycks werkwijze werkwijzete volgen. g
Geheela anders de s ligt gt de zaak a ametbetrekkingtot
k eteZ eds d ilv ut r i tel a i gve
.
et lijkt ll
' zeker eker dat ddaarwitregelsmtypografischered
aa de om e n en
zijnn
weggelaten: h e t eb gebruik g van de (gekleurde) g d initialen maakt de wit-
r regels 1 1 m markering rk a e g van een nieuw ggedeelte overbodig. g We hebben
hi e r tmaken e ake met e t een bs e e beslissing ss g vantypograaf deVann Ro Royen Yn
die door
LLeopold p 1 passief p s is s geautoriseerd. ge Kiest s men voor de Zilverdisteluitgave, g ,
dan is seg hetgerechtvaardigd een ebruik gebrui te maken van initialen en wit-
regels 1 in voegen te ege naaranalogie a van d de privé-druk p en e van de
pub lik atie in De nieuwe ggids. s. Ten slotte dient nog g opgemerkt pg te
worden r dat in het et manuscriptook de tweede d h helft lf v an r. 208 08 op p de
volgende gede regel gesa
staat .
4 Het et iswaarschijnlijk s a d Van t n ck Eyck Y Leo Leopol old om een ee motto voor de
ilv e rd si te u 1van t gave va Cheops s h heeft ee t gevraagd. gev aa g . Op p 18 8 m mei e l 9l
6 sschreef
c eef
de dichter aan Van Eyck: Y "Als kort motto zou kunnen dienen: ......et
in e xpg u ab n il ese cl um. Is dit overeenkomstig e g Uw U wensch, ^ dan heb ik
geen g ebbezwaar;
> zoo niet, > dan zie ik gaarne g nader bericht tegemoet." gemoet
Leopoldhe ft e h t motto later hetg
in het handschrift niet overgenomen.
Het motto o i is w waarschijnlijk r hi'nli'k geen
l l g n citaat. Men heeft althans de eventuele
bron r ervan ervaniet et kunnen ku eachterhalen.
Kamerbeek heeft dan ook het
vermoeden uitgesproken dat het Leo polds eigen g woorden zijn. zijn Polak
verwijst l in dit verband ba naar Vergilius' g Aeneis II ,3324:
`venit summa
dies et ineluctabile il tempus'lak: te pus .. J.B.W. B. W. 'Mijn hart l neemt velerlei
gesta l ten
aan V. ' In: Amsterdamse
tijdschrift voor letterkunde 2
1 9Sg
4 . p1
. 68 168.) Oe Over de interpretatie van a het motto zijn de meningen
verdeeld.Van E Y ck meent dat het motto, otto , t hijl vertaalt v etaa
met `de
^ on vesaa r l n be r tijd' l ' ` ` ... doo doorhet b beeld ed e van va de tijd, t l d ^ tegenover t g de
eeuwige ig ge m ee n sc hapse lchvandekos s m os's dichters rvarin e sindivi- g
dualisme als lonoverwinnelijk aanduidt. " (P.N. P van Eyck: Y 'Leopold p II' .
P p. 3300; > VW. 4. p. P S561.)
6 Kamerbeekste steltechterda t " t saeclum sa u hier e
beteke n niet t,maar tijd, ma r wereld ... en e da dat dus Cheops p inderdaad
104
l

neerkomt op p ee een belijden van de waardena van deze e e wereld.". (J.C. C
Kamerbeek:Leo `'Leopold p ennoudheid'.
de In: De nieuwee
stem oS96 11 1 .
p. 114.)
In de uitgave g VVerzen 1 926
werd in overeenstemming g met het et handschr
t van Cheops o s h et m ott owe e 1 at en . V anE Eyck, ck ie toenhet
no nog niet i kende, ke e maakte , daar aa in een brief b e aa aan de uitgever u gever
bezwaarte tegen g e omdat o a naar aa zijn l mening e g het e motto essentieel esse ils was a
voor een ee goed g be begrip gp va van hetgedicht.R et.. Leo I Leopold,eenneef p o , d ee ee a nde
dichter,a antwoordde Pop 16 6 november 1 9 2: 6 "Het MS. bevat ggeen
motto, , niets wat daar r pJ op lijkt kt is gevonden s g e en e zelfs e na Uwe Uw mede-
deelin gzou uik
mij lniet verantwoord achten het op p te nemen." Van
Eyckschreefdaa E Y daarop: or^`` . Nu Leopold LeoP zelf het e motto, , dat d t de eZilverdistel
uitgave i g ave had, ad ,gg weggelaten we at e e heeft, ee
t , geef g ik toe, , da dat het in de tekst e st
misschien bbeter ete ac achterwege terwe blijft, ge bmaar, l, daar ^ het aa voor het goed g
verstaan van het ge gedicht i zzeer ee nuttig ut g, si zou u het e in een ee verantwoording e
g
ve rm 1 moeten e de word n. " 1'januari l 1927).
s 0 Op 4 s september epte b e 11918 98sstuurde
tuu d Leopold P een n x e em la p r avan
de Zilverdistel-uitgave
i 1- i gg
v van Ce Cheops s a aan aMev
Mevr. . Ma Martha a a van Vloten: "Volgens `` ol ns af
doe ik U thans h het e ggevraagde eg, verss etoekomen; toekom n^ evenwel
daar da eUhet g gezondene ee ln ni t exemplaar mijn eenigstU is moet ik tot mijn gis, l
spijt verzoeken het na 1lectuur r weer wee te willen w t eru gzenden."
Na het
lezen ez e n van va C Cheops eo s heeft eef Mevr. Van Va Vloten V ote Leopold p een ee b brief e
geschrevena waarin r' zij J haar aa bewondering bew de g voor het gedicht g uitsprak p en
ntstaan ervan, vragen g stelde over De het tsta dD dichter e antwoordde: "Uw
be ri f heeft ee mijbegrijpelijkere l) wijze ee veel ggenoegen g ggedaan
en ik ben U
zeer erkente 11k voor U)1 Uw vriendelijke woorden over mijn werk; ^ laat ik
met et den Griek k mogen go e zeggen e gge
rl ,^ar ^^ó Qou tr ^ w ^Evo S^ Ei^cEP
^v6 ' Pwno S ^i r'te meer ^, omdat meeuit
de passages, die U er ui aanhaalt ook
mij l het naaste gaan. g
Toc h heb ikk tegen te gopgezien,
e d ditantwoordschrijven t
o ezien omdat het
beantwoordena v ndeva r n g edie eU doet, ezoo , ander anders en veelsimpeler e
uitvalt,a ddan ) Ublijkbaar
b baaverwachtte.
Vooreerst ben ik niet in Egypte gYpte
geweest g en n da dan moet e ik op p de vraag a g hoe ik op p het idee van de CCh.
h
beneko g gekomen, e , e eigenlijk ge J zeggen, gg , op p school, , terwijl terwij ik voor de klasse se
stond st en e de jeugd Jeugp
in de schoonhedene van Herodotus ens speciaal e in de
bouw buwva van de pYr a mi de n inwijdde. w l dde. Toen ekwam a de leidende ggedachte
e
of eigenlijk g l het ggezicht bij l mij l op p en de verdere détails volgden g bij l de
uitwerking g van zelf uit het gegeven. gg
Ook dat ik `met rijkdom van tevredenheid' het heb overgelezen, g , moet
ik tot mijn spijt, pl, ontkennen. Ik heb eerlijk gezegd g g nooit zoo bizonder
er e mee ee kunnen u we loo g en p, vooral omdat ik altijd meende, , als ik meer
tdadead tijd l had gehad, g , beter, , in hoofdzaak a krachtiger ge
te hebben kunnen
maken^ maken; eerst toen ik het eens hoorde voordragen, g> raakte ik er mee
verzoend en dacht: nu , de kracht valt toch mee. En nu U en anderen
er e zoo o gustg gunstig over e oordeelen, ,ppaai ik mij J maar met de bekende
erva in g , dat at de auteur a u t eu dikwijls d w l s een e s slechte ec te kijk k l k heeft ee opp zijn eigen e gn e
werk.
Ik wil hopen p dat een en ander niet te zeer ontnuchterend pop Umoge
g
werken;e in elkeva g geval wil ik Uverzekeren, dat , Uw U vriendelijke ) woorden
105

mi mijl werkelijk we ke J veel ee g genoegen e eg o e hebben he e gedaan, g^, e e en ikmij lverheugd e ue
heb g
1 inbelangstelling."14 Uwese september te p e 1 9 1. 8 e Het G Griekse ekse citaat a in de
brief e is door se Leopold— in genigszins ni s ge gewijzigde J g e vovorm —ontleendan aa
de Anabasis A asi va vanXe Xenophon P (Bk. . VI.1.2 6^
^de vertaling gervan
is: `Ik
verheug rh g mijerover mdoor l geëerd o r U g^e"erd
worden, te wor n omdat ik nu eenmaal
een mens ben.'
Vgl. g voor een ee vertaling r l'n i va van g de in de e brief b bedoelde bedoe e passage p sa g van an
Hero o en eeenvergelijkingen e tussendie p passage g en Leo Leopolds pol gedicht icht:
J.B.W.olak .W. enJ.F. Staal: 'Mijnhart M l a neemt m velerleigestaltenaanIII •^
Kanttekeningene bij i'h l het gedicht g 'h Cheops Ch
p vnLeopold'.
a J.H. ,H. e p In: ster
ams tr.1P sc rz tvvoor1 oo 1 9S3 .. 120
—12 3 . Van Halsema
merktt ekt op: "Het `` mag da g dan bij He Herodotus o s begonnen zi' n: e tekstdelen lzijn
die i de uitputtingsslag
P in gss la gvan de wor ln g va een Leopold-gedicht
overleefd e hebben, ^g vertoneno nog maar weinig gp sporen s van deze
oorsprong.sp gAlleen • de ppassage g waarin waa n Leopold Le p o wat feitelijke e te l ke mmede
d-
delingenoe over de bouw b van de PY pyramide r mid g,g
geeft, heeft z' eet n ma materiaal nog
aan aa d die e oerfase rf te e danken. da e, We W vinden nog gP sporen van zijn 1 trouw oop
dit punt pu aan a Herodotus terug g inzijn zijnexemplaar van an de Guide ui e to t e
Egyptian gyll
Collections in the British Brsk
Museum. Hij heeft hier kennelijk
ge zoc h naar t nieuwe i bruikbare i bate
gegevens, ggevens ^ en vond alleen a maar een
fout. o ut. De e GGuide r zegt e^dat da vo ges n Herodotus tus groepen g oep
van telkens tien-
uze i n man a naa aan debouw van a de pyramide pY werkten; e ^Leopold p
i gee rtdit ihonderdduizend,n tot:
ezo vin en w wee ouwers bouwersin
eo s ook a aangeduid eg ' als a s on e r u d i z en en . " (D. . = D.F. J.D.F.] van
Halsema: se m•` rr Ste .fascinerende
n e l ste l van se s woorden; va De ascineren ontstaansgeschiedenis
van va een ee gedicht ged t a van eo Leopold' p ,,V In: ri^'Nederland, be o ke nnumme r , 18 8 oktober t er 1980. 980
66.) De D Guide G e0
dateert van 11909
p
9
evindt en eexemplaa
Leopolds exem laar e zich t c in de Gemeenteeek
G te
liotheek in
Rotterdams, (sig.pp
i ' OG 990G50).,
OS9
. De correctievan de dichter a st at o. 1 8^
verderhetLo e Leopold e p 1 op p. 1 9 6 gg gegevenafmetingen e ee
van de
pyramide mi d iin EEngelse ges l e m matenomgerekendin te ag
meters m r en n de getallen et llen in de
marge genoteerd.
6 Leopold p vond Oinou vergeleken g bij l dit gedicht g "niet veel zaaks" .
Toen hij h" aan B Brouwer ouwe eenexemplaar ee van n Cheops heo s af gaf, zei hi': l "Dit is
voor jou. Je zult 1 erin e vinden v e uitgedrukt, dat de voorstellingen g van het
leven na den dood, , waar r we op pg getracteerd e a worden, , voor unser einer
niets aantrekkelijks hebben,l integendeel." hebbe(J.Sj. . '. Brouwer: `No 'Nogenkele
herinneringen aan aa dden dichter Leo 1 Leopold I' o In• d Het I. . vaderland 18 juli jul
106
Naar Naa . D rDF . D.F.W. van vLe Lennep, e die P^l
de Leopold ook in de latere jaren
g o e d ge ke n d eeft heeft,w , werd d e h e het oordeel o o ede
van a de dichter over
Cheops C steeds s negatiever;o op het et laatst aats kon o hij l er ggeen
en enkele
wa waardering a g meer voor opbrengen. ' hi n hangt Mrssc dit mede es samen
met et hetgeen etgee Leopold p tegen g n Brouwer B ou e zei, e n . l" . da t hij in ^ zijn zijndichter
loopbaan 0o baa twe 'twee gewend' keer den steven h had d d.w.z.
g e w e nd , d. zijnarbeidswijze .z. zijn
p
hadveranderd. ad Den eersten keer, , na a `'voor v o 5 December', e r' , ,., den
tweeden keer na Cheo ps. " (J.Sj. . S. l Brouwer: B ouwe . 'Leopold's Leop
dichterlijke na-
ate n h' sc pa. In: I. DeNederlander 23 2 au ^ stus 9 3 S1..
p 8.)

107
'1
Algemeen g wordt dit gedicht ge
ct beschouwd ouw als 1
e hoogtepunten
in Leopolds eo po s werk en e in de Nederlandse e an se poëzie:. p Roland Holst: Ho 1 st. ^ ^Er
is
voor een kunstenaar u stenaar weln ee schooner oerwoner et
denkbaar a dan a het
vinden van een werk, , dat t in zijn il
tijd l ontstond, en , waarin de verheven-
h eid wordteo
g p en aard ^die
, e l hij . ., in zijn tijd l voor l onbestaanbaar
wasaan g houden. ou e. Dit wonder wasmij
toengebeurd,waar l
ik
temidden e va van velen 1 zat te lezen in een openbarezaal
zaal, en e weer buiten
komend inde straten van de avondstad s d o kon ik ongedeerd1 oo pe n .
weten , dathet
et bov mm e e scheh ^ } k e inden
mensch, ,vergeten,
hoewel eten,
nog g niet g gestorven es rve was, maar , toch bevreemd ee door hetgelijktijdig
et
g ebe u r e n va n tt verh e v e n e e n et h r o nom
zichteli ke. l En no g , als ik
hetedicht g . . herlees, e ees ^weet ik niet e of mijn l verbazing g is omdat d at zulk 1k
eengrootheid g e zich waarneembaar
waa eembaar kon maken ini dewr! wereld vandezen
tijd, l, d of wel omdatt dit gedicht, g i
^ dat haar a waarneembaar
aa neemba r maakt, akt ooit , ni niet e
bestaan es a heeft. ee t. Want nzoozeer
" is het in eeuwigheid g vervuld, ervu dat , het het, na
de eerste woorden reeds, ^ aaltijd l s schijnt l te hebben ebben geklonken."
gek ke . " En En:
"Indien ede verhevenheidn van een n' hdichter1
be Paa
d wordt door d die de van va
zijn meest verheven e e g gedicht c t da dan sis in dezen de e tijd } en e a althans a s i in onze
taal Leopold p ddoor het e gedicht g i`t 'Cheops' C Ps
' de mmeest
ees verheven e eve n dichter." tchter.
A. Roland a H Holst: st. 'Over rLeo Leopold' po d. p. P 422 – 42 3 444.) ^ . Van Va Eyck: Y
"Door dev ga kracht e van een ee zeerpersoonlijke ee ob lectievit e, it draagt aag
Leopolds'Cheops' in z i' lw n wijdsche dsc l e s ic
stati gheid en koele oee hhoogheid
oog e
het e merk van ee eengrootheid,d a t eh t tot een n r kostbaarste dern stukke
van onze Nederlandscheoëzie p maakt." P. N. van a Eyck: Yc.Leo 'Leopold p I'. I
pp. 4-44 39 ^0 ^ Vi^ 4. .. p. 360 – 36.
1 Bloem: e. "Een e dergelijk d e glg k gedicht e c t te
kunnen schrijven s l el^ bet e e k ent iets e te zijn, te waarbij geluk de woor n gluk
een
ongeluk ge hun b beteekenis e ggaan
verliezen." . C.
Bloem: `In memoriam
J. H.Le Leopold'. . 0 . ol NR ' In: I NRC 2' } u ni 1 9 2. S Nijhoff: } " ... het gedicht g d mmet
e
dee zwaarsten langste 1 g t adem e dat ooit in onze taal geschreven g werd werd,
ee een ba ri to n ri a om a , ohet ezoo eens e ns uit te drukken, , van een volle
bewe bewegingg in als 1componist nooit een he heeft f a na edu rf d •" M(M. Nijhoff: Nl•
o
` Rec. van]Leopold"Verzen", va J.H. .H, Tweede bundel' . In: NRC NR
23 3 oktober er 1926; 92^6 ^ Vi^ 2. p. 4 94.
Nieuwenhu is: "`Cheo p s' ... is
wellicht weven
het n schoonste Leopold gegeven e even gis wats ewee t te schrijven.
^
I In C 'Cheops' h e o ps zindemu l muzikale kaee en visueele vsueeeLeopold's
elementenvanLo P ol's
vers in volmaakte 1 harmonie ha on e elk e ttot de hoogste g teppotentie t gekomen, g e ^ het
is in zijn natuurlijke natuurlijke verhevenheid een der schoonste gedichten, g ^ die er
in onze taaleschreven g zijn." lg
(J. N[ieuwenhuis]: `Van ei en en
vreemdeBij m letteren; i' lLeo ol p' nalatenschap d s s p[...1'.
In: De Maasbode
23 3 oktober b 1926.)Donker: "Cheops p is het monument der Neder-
1 adsce n h poëzie." p ee. A. Donker: `De dichterJ.H.Leopold'. P In: De gids 8
93 3 (1929). 1 99 2 Dl. I. p. p 2 7 1. Bittremieux: ``Kan men zich een `ritueler'
gedicht g voorstellen dan het beroemde 'Cheops. p . Als `woordkunst'
beschouwd cho is s het e zo volmaakt, a ^ dat a het bijna b l gedoemd g lijkt l om niet
meer ee teontroeren e.. Ik voor mij } ken weinig g lange gege gedichten, , die
mij ll zo ononderbroken aangrijpen door hun menselijk accent, ^ dat in de
h o ldramatischresoneert,h der te woorden e woo zo dea e d s is t a talsof s et eer
u it
brekenw il " e. C. Bittr e mi e. ux^ N'Nederlandse letteren; , Leopold, p , een e
dichter die ons s naderbijkomt; } , een uitgave g van zijn } verzameld werk'.
In: . De e nieuwe w ^gids
s020 februari b 95 1 p. 2.Deering:" .8. ... het

108
ge i ctCe h Cheops, p^ s ee een avan debelangrijksteerlan Nederlandse verzen van onze
eeuw e , .. " A. D e rin g•` , Re van] c. Schrijvers S ^ Prentenboek' . In:
Algemeen g n dagblad ^ 4an11 p 970.V
Vgl. g .00kMasasec
r m n ggedicht
'Leopold
(de dichter i hter a van CCheops)' P s , voor het eerst gepubliceerd gp in De witte mier
NR 2(1925),nr. 5. pp.
208.
H Hier i e tegenover te e no ve staat aagp
het et oordeel dee van Du Perron: aW"
at Leopold Leo o be betreft
dit egedicht g Cheops C [is] s mijgrondignti l• m ..antipatiek patiek
... . Ik heb
het e minstensen se rgelezen, bij i' ied e re nieuwe ni w lezing gsta
ik er
ongeloviger naar te kijken. il n Ik zie e bbijl de ee eerste s e regel ege aal
de opgeheven pgven he
handen, de e skn
a gde r e nde vinger e de die de rituele stem s vergezelt, g , waarmee
het et onve r m i' lde li moet k e worden w e e gelezen. g , Als ik kom tot: de Koningg
Cheops. s. (punt.) n heb ik eb ik al a lust u s t om teals fluiten, bewijs 1l i' dat d de hypnosese
p
Yp
nzet pakken akken zal. " E, du Perro Perron: . Tegenonderzoek; (Cahiers a ier van een
lezer). Brussel, , 1 9 33 ., p.p
1, 9Du
Perronschreef hre f a n aTer
Braak op 25
november r 1 930. " Ik waardeer waa e Le Leopold p méér ee dan mijn l stuk s doet
vermoeden,aa maar Cheops C o s verstaik eenvoudigweg eenvoudi e niet, en , waarom zou
ik mijn domheden en
nietbekennen, et ik die di er r nu n eenmaal 'én géén g eer in
sstel 1 ieder woord dat ik k spreek ps eek to tot het eind van mijn levensdagen g te
ku n ne nverantwoorden.d Bovendien over ri' 1 ik liever naar den e a'anti
pathieken ' k a nt. , " . M. te terBraak/E. du u Perron: Pe on. Br^e Briefwisseling w sse ng
1930-1940 dl. . I . [Ed. ^ H. .aG van Galen Last]. s.6, Amsterdam, 12 1 9 2. P ,
8 a l'in kvaa vraagt r g zich ic af: " .. a.a sis
de koele lotsaanvaardingv C en
h ops niet in overeenstemming mm' met gl
et Marcus Ma cus Aurelius'uitspraak: ` H i • 1 eeft
met e de eG Goden m samen, am
^ ,^ die i toont tevreden ooe te zij n m t het hem toe-
bedeelde ed 1 en e die d doet d e wa wat dee ggenius e us wil'?" w . .. M Jalink: a i k. J.H. • H. Leopold. eo
•
p. p 63.) 3 Closset
1os et stelt: ste t. " De dichter i c hte berust nu u volkomen v olko e in de e de definitieve t
sc h" ei ing tussende tussee^ hemzelf nbuitenwereld.t He i zijn sppersoonlijke
^
tr tragedie g i e ddie e hij la als o onderwerp rwe s pg dee
van de dit verhaal koz n he e ft. Na N de
mislukte s ukte poging Pog g contact c tact te krijgen t lg met de kosmos en de gemeenschap,
g p,
keert r het et Ik wweer in zichzelf terug, teru een ee machteloze mac telo e ggevangene eva ge
e va van de
eenzaamheid. Derhalveka kan men me zeggen ze gg e dat dit t we werk k het e heldendicht
isva n eo nm a ch t v a n e ichter . " F. Cosset.
1 'Jan anH HendrikLeopold
e n k
(1865-1925Y. In: TLT 31(1965). . p. 285. Volgens g Simons "spant P
zich c de ppoezie e e a van Leop old" tussen twee e polen: p "de kinderen uit
` K i nde r p a r i'' tlg `z zeker oob
en zonder elk bedrog' en de 'eigenzinnigen
despoot' p die hangt g in zijn l kultuurpatroon p uit 'Cheops' p . . "
P. Simons: S9 n•`dichtern• 'De J.H. .. n I, e O 9deel
s 16 5/66
,
nr.. 3. p. 19.) 9 Vgl.uw: g W.E.G. W. Invloed. p. p 148-1 50'
, WJ.M.A.
Asselbergs: g Geschiedenis. p.320-321; pg
L. Dekker: `Beskuttin ' .
pp. 1 8—1 9, 30; 30, T.T. Cloete: `Dromende denke'. pp.
116-11 7.
Z Ziee voo voor interpretatiesn van het gedicht
y erder:
A. Roland Holst: 'OverLeopold'. Over pp.
44 0 —446 .
*Roland1 Holst t heeft h ftLe Leopold p een overdruk van zijn l artikel toeges
^urd, Leopold p schreefe hem daarop: "Ik b e n Uwel
zeer dankbaar
voor het e toegezonden g stuk. tuk, A 1 had d ik nooit ot ukunnen denken
, dat mijn )
werk r een zoo sterken ste ek in indruk p iemand opzou zo kunnen u maken e en al a valt
het mij ' l no g moei moeilijk k l mmij
l dat voor voo te ste stellen, e , ik k ben be er blij b l o of e eigenlij gen l k
ggelukkig g onder. EngelukkigU over zoo veel in Uw stuk, , over e dit, , dat U
juist ' i de verzen verze bespreekt, bes ee die ik zelf ook het ehad liefst h en zoo dikwijls d
l p ^ l

109
ookde regels, g 1 ? en dat Ubij
de l besprekingzoo vaak vaa t e treffende t e e
woord r vindt. v i dt En . h l ee ma e 1 adat
dit nu eens n niet et bezijden e ^ e is s of er e niet
eens n aan aa toe e komende, e e, maar aa dat als 1 U o over e mijn ^ wekbe werk begint g tte
sp k ikmij l veilig vel g voe voel. . N Niet, e , dat het e n' niet veel ve e te mooi moo is, , alles a e wat
U re y a nz et ma maar ag^
ikbe bedoel oe de aard e engezindheid. de
Ik wist, i ^ dat metveel 'Cheops' op 1 a pP en h dt had nhdat al zoo lz prettig r tig
ge von en , waar alle andereneen n klaagden ov rduisterheid moeilijkheid.
U hebt mi mij veel, 1 ^ 1 genoegen enoe en gedaan g ... . " (4 maart m 1 21 9 geciteerd ,g ci rd
naar n Roland Rao ol d H Holst s zeventigg1
aa , pspeciaal
s nummer van Maatstaf en
De ggids. Den g> Haag,8 1 9S P 3 7 - 38
.
**m Van t Eyck YHol was interpretatie het e sts volstrekt p oneens. s Vgl. g
P.N. va vanEyck: Y `LooldII'. 'Leopold P p. P 298-305; 9 3 , V1^4. P SS 9-6
S 7.
***Over de controverse r tussen s en Roland Holst en Van Eyck Y handelen:
J.A. Ris Pe n `s. Leopold'. .H. P 1' In: . Inen .N
Richtingen n figuren i e eder-
lans d ch eletterkun
e na 1880. Kampen, P, 1 938. p. P 2 30-242
• ^ N.A.
Donk es tloot
. . H. Leo Leopold .pp.
2 9 3-
6.
P.N. Y •van 'Leopold I' Eyck:3S p. . . 4 34-440 ^• Vi^ 4. p. p 4- 361
.
*r Ter Braak merkt over Va Van Eycks sYP
interpretatie o:``Na de interptetatie
van Van Va EEyck,
Y^ i die mijzelf lm e nooit oo t gelukt ge zou ukt zijn, u l> neem ee ik aan, a >
dat a i achter tekan zoeken; e maar , aheel
wat duidelijker ^
li lkt mij, l, depoëtische waarde w a evan
d a Cheops C eo s en e het et grootste g ots e deel de van
L e o po 1ds over overige 1gedichtene
e m tdergelijke
hoegenaamd
nietsuitstaande etsp h ee ft " . M. ter Braak: `Leo olds dichterschap p . . . '.
In: e e 1nd11au augustus ^ 1935.)
J. Wils: it `'Het H t doove woord'. w d. . In: 0Onze taaltuin(1937/38).
6
p. 273-282.
"Hieropn reageerdeJ.A.Rispens:
eag
Ri P s. • ` D e aanvaarde an reenzaamheid'. ade
In:
Eckerl y c 3 13 9 83 I 9 , nr. 3. P 3-4. 3
W. Krame r . Leo 'Leopold's Pol
s "Cheops". C p " (Eenstilistische e interpretatie)'. In:
Nt Ntg. ^ 45 4 1 9S 2. . p2S-
3 33 1.
J.B.W. Polak e enJ.F.Staal: . Staa . `Mijn l hart neemt velerlei gestalten g aan III; ^
Kanttekeningen bij l het g gedicht h Cheops C pvanJ.H.
e s a . .
In:
Ams t erda m stijdschrift
voor letterkunde 1 1 9 S3 Pp.
12 0 -128.
J. Noe " • 'Het Het gedicht ged
c t Cheops s door Leopold'. In: Nova et vetera 33
1 9SS156 . Pp.
22 9-233.
P. Minderaa: `Leo Po 1ds Cheops'. h Ps.
' In: 0Opstellen
s ellen en voordrachten vao ac uit
mijn hoogleraarstijd(1948-1964). Zwolle, , 1 964.
Zwolse reeks van
Ta Taal- l- en Letterkundige g Studies nr. 16. pp.
220-240.
M.J.G. .G de Jong: g Leopolds ` Cheo
s' ^ , Een interpreterend essay y met
tekstuit ^ ave. ave Leiden , 1966. Aurea nr. 1.
*Vgl. V l. ook M. .G. de o. • 'Leopold P de dichter en koning g Cheops'.
In: . Het centrum 2 september P 1 965.
**reageerden: het Yessay
van n De Jongg Fonti'n• Fontijn: l 'Over ` ver Leo Leopold old en
NNijhoff'. i hoff ' In: .. He t parool a ro 14 januar januari 1967; W. Gobbers: `[Rec. van
Martien. J.G. G d Jong, g, o^. 'Cheops'. e3 .. ' In: TLT 35 1 99 6 .
p. p S, S 1 M. Janssens: ` R ec. van] Martien . G. de Jong, g , Leopold olds
'Cheops'. 'p•1 ' Leuvense Leuve .. bijdragen, sb In:56 b i' ad 91 6 (1967). 1 6.. P 1 19-20; 9-2
R.F. Lisse n s. • `Nogmaals "Cheops" ' . In: S L. 1 2(1969/70).

110
p. 284-292; S.A.E. van Puffelen: `Leopolds "Cheops"'. In: Wetenschappelijke
tijdingen 26 (1967). p. 75-76.
K. Meeuwesse: 'De slotverzen van "Cheops"'. In: VMA 1970.
p. 543-552.
• Vgl. ook A.L. Sótemann: `Gerrit Kouwenaar en de poëzie'. In: Ntg.
68 (1975). p. 358.
J.D.F. van Halsema: 'Enkele bronnen van Leopolds Cheops'. In: Ts.
91 (1975). p. 8-51.
* Vgl. W.J.W. Koster: 'Nederlandsche dichters V; Leopold en de
klassieken'. In: Hermeneus 4 (1931/32). p. 83-87; i.h.b. p. 86-87.
J.A. van Leuvensteijn: `Cheops, gedicht van inzicht'. In: Ntg. 68
(1975). p. 282-286.
W.J. Lukkenaer: Cheops: held of .schurk; Een onderzoek naar de
receptie van Leopolds gedicht, mede bedoeld als eerste aanzet tot een
andere interpretatie. Leiden, 1977. Publikaties van de Vakgroep
Nederlandse Taal- en Letterkunde nr. 6.
• Vgl. J.J. Kelder: 'Cheops tussen wal en schip'. In: Meta 12
(1977/78), nr. 2. p. 19-20.
W. Spillebeen: Jan Hendrik Leopold. p. 84-93.
W. Blok: 'Terug naar de piramide; Een interpretatie van Leopolds
"Cheops" '. In: Ntg. 72 (1979). p. 24-36.
D. Kroon: 'Reiziger doet Cheops; Een andere kijk op Leopold en zijn
gedicht'. In: Bzzlletin 8 (1980), nr. 73. p. 3-16.
9 Herbert Grierson vertaalde dit gedicht in het Engels, zie II.2.
10 Zetfouten: in NG, r. 162 glanzen of heen i.p.v. glanzen heen en in
P, NG, Z, r. 155 meedogenlooze i.p.v. meedoogenlooze

[97] ALBUMBLAD
111
OVERLEVERING C. C1: Ongelinieerd O ge niee r (school)schrift sc ho o1 schr zonder t e a. k kaft tMap p I, , 88);
, het et
cahier c er
telt 1 38 bladen 1 en bevat e t eeeen ggrootaantal1 oo a an t ingeplakte a gp a te (en e losse) kr ant
e
ontwer ontwerpen nvosbocot vangedichten, e aen llosse s blocnotevelletjes l n11 les waa waarop r P
eveneens aanzetten aanzette voorgedichten v ogeschreven. lgzijn
schrevendichter Dee heeft
op nee gegevens moment het schriftomgedraaiden t is aan i n de andere re
kant opnieuw p begonnen: eg men kan het dus op ptwee
manieren beginnen
te lezen; , Van Eyck EY heeft e evenwel deb beschreven s zijde zijden van de bladen
doorlopend. genummerd• 1-4 7 . Het H formaat t is 17 7 x 21 cm. In het
sc schrift staat ta t eeen e verw verwijzing l zin naar g aa dde Illustration van 117 augustus a 8^ tus 1 9 1 8
aa naar een boek van H. Masse. Masse: Essai sur l e poète e e Saadi. Paris, Pa s , 1919. 99
Daarnaast zijnkranteknipselsnvo twee eenvoudig i te g at ren• e. h et eer eerste te is
het overlijdensbericht avan
Pjotr Bobo rY kin t 12.8.1921; het tweede
vermeldtt da1 imir V ad Korolenko K e op sterven p ste
ligt. gDeze
auteur a te overleed
eveneens in 1 921
.
M. All : Manuscript M u s c pt inn M MapVII. VII: eendubbelgevouwen ea e h If velletje ll eJe '
ong lini ee rd pp papier a metwatermerk; e18 t form aa t l x 11 , Sm cm. .
M 2 : .a Manuscript in Map M I 4• groep . g p4):
een dubbelgevouwen blad
ongelinieerd papier,date ier da samen met een ander 'én katern vormt; , het e
formaat aa van a e elk b blad ad iss 33 , 5 x 21 1 cm.
P1: P . Opgemaakte 0 pge aaproef kte P o e van va de e i' t l schr' tpub li ka ti van e a het e ggedicht
e c t in
D Degids; ^ f ^ in Map aII, p ^(: 7 groep . g p1).
G. De gids g d 86.1, 8. 6 februari > 1922, l 22 ,pp.
1 9 7–204
.
P2: . Leopold Loo e p d is se enige i g etd tijd l naade ppublikatie ub ae van A l u m iadbeo begonnen g e
aan aaeee eenuitbreidender bewerking ki n van gv nh het vers. tve s. Hij H l e t daarbij arb a loa
. .
gewerkt opp de onder P 1genoemde ge oe e oe pproef. . Deze e bestaat, es , net et a als s de uit-
eindelijke publikatie, pu bae k t u uit t acht atb c bladzijden. ad . Op eelk daarvan a bracht b t de
^ l p
dichter veranderingen ve anderin g aan e a a in de gedrukte gedruk tekst e en ekst schreef e s eehij
nieuwe
J
regels g of (open) p varianten of losse notities in de linker- en rechter-
m aes.0b
rverschillende g
h eeft hi' o ok oven en on de r de Phij
ge rukte tekst gewe r k. t Na verloopvan ti' ld is Leopold p verdergegaan
met bewerking in een schrift; zie hiernaonder 2
e t d de ewek g ee sc
t , e ao d CC2.
MM. 3 :Manuscript in Map p VII: tweemaal m l gevouwen g o wen velletje lg e gelinieerd
pp a i r met e watermerk; e23 ormaat 2 x 1 17 cm .
C 2 . : Leopold p heeft op p eengegeven e moment twee overdrukjes J van de
tijdschrift tijdschriftpublikatie ublikatie van Albumblad in acht delen geknipt g P en op p de
rechterbladen van een on ongelinieerd ge school schrift geplakt gp (Map p I, ^ 1:
groep roe 1 . De acht delen komen overeen met de acht pagina's pg van De
g ids- ppublikatie:
elk betreffend blad van het schrift bevat dus één
pagina a ina van de tijdschriftversie. l Het gaat g hier om het cahier waarin ook
de h a n dschriftv e r s ie van CCheops voorkomt o (zie noot 3bij lg gedicht e
[96]). 9 De e ingeplakte i gp e 1 overdrukjes ov e dru 1e
van s a Alb umb l ad staan staa achter ac te CCheops
e
o p de, ongenummerd ,g gebleven, g , rectozijden l van de bladen[13]–[20].
Leo Leopold old zal in eerste instantie de versnummering e g in veelvouden van
vijf J met zwart a ppotlood
aan de linkerkant van de ingeplaktepagina's
hebbengeschreven.Vervolgensh ee fte chter i m t hetzelfdezwarte
e wa te
p otloo en in zwarte inkt, , zowel aan de linker- e a als s aan aa e rechterkant,

112
varianten en instructies 'instructies'genoteerd. Bove Bovendien is swelke
aangegeven lke
regels re 1 van de ti schti J tversie moesten vervallen. Ve Verschillende sc e malen
zijn l op p de rechterbladen alaanzetten a te vin en voor voo nieuwe euwe regels e g e die s e
geschrapte g p p passages g moeten vervangen. gen
B. 1 • Blocnote met bruin-kartonnen bru ka n ton n e m omslag o s g Si
block"); b oc Leopold
^ p
schreef op p het h omslag 1 g " Bota n' i e loof , ?' " en e daarboven b het jaartal 1923;
de blocnote bevat ongelinieerd gellnieerd pp papier ' en heeft e ee ee een formaat van
1 4 , S x7,5, cm; mde ,l(Map
e
rste rie velletjes zi'
n losgescheurd. Ma III, 2:
groep roe 7). 7
B 2:omslag Blocnote bruin-kartonnen n oms
de blocnote
2 . B ocnote met ru a e g
bevat ruitjespapiereen heeft e een e formaata van 11 , Sx 8 , cm. S Er komt
verwijzing in voor r n aar de eue N l g archer Zeitung van 19 9augustus
gustus
1923. 93 (Map p III, , 1: groep g p 5).
. "
B met bruin-kartonnen n omslag o s S^ha
block");Leo 0ld
3
.Blocnote g p
schreefop s het et omslag ade
g datering g "Juli, ` ` li > Aug. g 24 " ; , de blocnote bevat
ongelinieerd papie a i er en e heeft ee een t ee formaat van 14,5 , S x 7,5 , cm. (Map
III, 2: groep g p 9).
M. M 4 : Manuscrl Manuscriptt in Ma II II, 3 • groep roe 33):blocnotevelletje;format
. a a
9 x 6 , S cm. cm
M 5 •. Manuscript p in Map p, II, 3 , groep g p 1): tweemaal twee aa gevouwen ge
e ,
gelinieerdpp vel a ier met watermerk; formaat 22,5 , x S 18 cm.
M. 6 •Manuscript in p Map II, , 4 groep • g r p6): gelinieerd g lini rd v vel 1 papier pp met
watermerk;at formaat 12 x 8 cm. cm
M. M7: Ma Manuscript usc pt in Map n pII II, 3 (: • groep g e. 2): p du dubbelgevouwen g
,
ongelinieerde vel papier; pp ^ formaat 18 x 11,5 cm .
M8: $•. Manuscript a us p inMap p II, 7 (: ^ groep g ro p 2 a.b • blocnotevelletje J met
geperforeerde e e rfr oeede rbovenrand; formaat 12 x 7 ,S cm .
M. M9: Manuscript r^n pt Map p, II, 7 groep roe 2a): 2a halfblocnotevelletjem
ha et
geperforeerde e e rfo reede r ove bbovenrand; r a d , formaat 9 x 6 , S cm cm.
M. M10: Manuscript p in n Map p^ II, 7 (: groep g ep
2a): 2a • half a bblocnotevelletje;
l^
formaat 9 x 6 cm.
M11: M, Manuscri Manuscript t Map in Ma II 7. groep roe 2b): 2. halfblocnotevelletjemet
a
geperforeerde e erforeerde bovenrand; formaat 9 x 6,7 cm.
M12: M, Manuscript p in Map p^ II, 7 (: groep g P 2 b: half blocnotevelletje; J,
formaat 9 x 6 cm.
M13: M. Manuscript p in Map p^ II, 7 (: groep g ep
b• •vellet' l e gelinieerd pp a ier
met e watermerk; , formaat 18 x 11 , 2 cm.
M14: M. Manuscript p in Map p^ II, 7 (: groep g e p2a : half blocnotevelletje; l ,
formaatx 9 6,5 ,Scm.
M15: M. Manuscript P in n Map p^ II, I 7(:
groep g p2b : dubbelgevouwen g velletje velletj
ongelinieerda pp papier; ^ formaat 21 x 1 3,S cm cm.
M. 16Manuscript • p in Map p II, ^ 7 g groep ep
2b . velletje 1 l e gelinieerd ge ee papier pp a
met watermerk; formaat , 18 x 11 2 cm.
M. 17 Manuscri • t in p^ Map II, 7 g groep ro p2b.
2b):blocnotevelletjemet
geperforeerde e erforee r de bovenrand; b formaat , 12 x 7 , S cm cm.
M. 18 • Manuscript (: p in n Map p^II, 7 . groep g pongelinieerd
2b):velletje 2b . on elinieerd
papier; formaat > a 0 1 8 x 10 , 6 ccm; , tweezijdig lgbeschreven.
b
M. 19Manuscript • p in Map p II, ^ 7 groep g oep2b.ab
2b): half blocnotevelletje e l met
gp geperforeerde e rd bovenrand; b formaat 9 x 6,8 , cm.
^

113
M. A{20: Manuscript p in Map p VII: tweemaal twee aa gevouwen gevouwe ve velletje et lg e gelinieerd
pp aei r met watermerk; , formaat 22,5 , S x 18 cm.
M 21:dubbelgevouwen Manuscript rtin p Map plg
V. IIa velletje h l ll t' linieer
papier 1 rmet watermerk; wate e k , formaat o 11 x 18 8 cm. cm
M22: M. Manuscript p in Map p, II, 7 (: groep g oe p 2a): 2a , strookje s o le
van v ee een bloc- o
noteve ll ' l metgeperforeerde et e ovenran e7 S • , ormaat 2,5 7,5 x cm 2 ,
.
M. M23: Manuscript p n in Map p II, ^ 7 (: groep g p 2a • blocnotevelletje e l met
gepe o r ee rbovenrand;
de formaat 10 x 6, 7 cm.
M 24 • Manuscri Manuscript t in Map Ma II, ,7 (: • groep g oe 2a p 2a): , st strookje ok le
van eenenveloppe; ee
formaat 6,1 , x 2 , 8 cm.
C 3- 7 : . Het cahier ca ie zie (: e h' lervo ' ór onder o CC 2) bevat ev vijf l stroken s e van a
éénzelfde ee " e d e s soort, , ongelinieerd o g e i eerd pp papier a e met e vrij "definitieve" versies van
nieuwe, , vervangende passa ges. Ze zijn l door Leopold p op p de linker-
bladen van va het et sschriftt gp geplakt e a tetegenover
g het rechterblad waar ze bijl
horen. De tekst van va de vijf v l st stroken is in blauwe u inkt geschreven. g Bijl
drie ri n dde vij vijf is s ee een regeltellingeschreven: g een extra aanduidingop welke e e plaats p aats in de e te tekst s ze e ingevoegd moeten worden.
DATERING 1918-1921; 1922-1925
VARIANTEN D De overgeleverde ver 1tekstbronnen 0 gezijn van n Albumblad l l azijn in drie ri groepen g r p n te
EN CORRECTIES verdelen: e rde
I. Debronnendedatee e die r dateren v v van ao
vóór de ti' d1 schrift p ub likti a d.w.z. e de
• t aanzettenthtec e e het gedicht, g i ht en ede pproef
van het e vers s die ee een
aantalvertoont
verschillen r nt ten n opzichte p van de gepubliceerde g p tekst in
De gids. g
II. De tijdschriftpublikatie.
l p
III. I De bronnen die dateren date nv e van a n' a de ti' ds l chriftpub likti a e•
zij
bevatten eerste aanzetten voor voo oof meer e uitgewerktegedeelten g evana v
nieuwe passages p voor de tweede, onvoltooid t ge gebleven, e versie e e van het
ge gedicht.
Het totale 1 bewaa bewaardd ggebleven
eb eve materiaal a van Al umblad wordt in de
ervo or geg gegeven evolgorde n l grgepresenteerd.H Het t onder II enoemde genoemdevalt
hier eue r uiteraard tra buiten, a rdbuteomdat date de tekst ervan s in het tekstdeel is
afgedrukt. g Binnen de twee groepen g poverigee
is een verdere onder- e
verdelingte Zij maken. Zij wordt per p groep g p nader verantwoord, , evenals de
gekozen presentatievorm
resentatievorm van het verschillende materiaal.
I. Vóór de ti 1dschri
t ublikatie
Voorzover dat uit het, zeer onvolledig, g, bewaardgeblevenmateriaal g
is
af te leiden, is Leopold p waarschijnlijk begonnen g met het noteren van
enkelea reeksen n men van bloemen, , planten p en kruiden. Omdat de
namen in één reeks in alfabetische vol gorde
staan, valt aan te nemen
dat da de dichter t het register g van een plantenboek p heeftgeraadpleegd.
Verschillende namen werden onderstreept p hier weergegeven door
c cursivering r g – • lang ag niet e alle daarvan zijn in het e gedicht g verwerkt, ,
terwijl verscheidene niet onderstreepte p namen uiteindelijk uiteindelij wel in het
• zijn opgenomen. PggHet
is uiteraard niet uitgesloten dat de dichter
de reeksen bij l de bewerking g en uitbreiding g van degepubliceerdeversie
e
van Albumbladopnieuwgeraadpleegd
ubd aop euweaa g d p eed heeft. g eft. e

114
Wellicht uit een zeer vroeg stadium dateert een kranteknipsel dat de
dichter voor zijn gedicht heeft gebruikt.
C l , 21r
kranteknipsel, ka nte door ^? e o0 Le Leopold o os als a vo volgtt g uitgeknipt g na en ana ingeplakt: ge
t,
deren geuren
van den e nacht, , de zware e pe s ceri' ^a chti gereuk
vande kamperfoelieen h e frissche t ri ch aroma a a
van de e vlieren.
de zoete acacia-bloesem.
tekstLeopold
t van va e o ld zelf daaronder: aaer;
de spece specerij ^
de der kamperfoelie ka pe
e en e het e frissche ss aroom
van vlieren
C1 30v; , 30 , M 1
A m e i o rn , lijsterbes,vogelkers
Ge l e r sc h roos e roos, berberis, r r^r ,geglantier
B aardbeitjes, zenegroen, ze g ^ salomonszegel
s g
C voor r de nachtegaal natuurlijk natuurlij ook koekoek
b oe m en e brandnetels b a
D kamperfoelie en heggerank gg
e nde fijne berberis erberis
E riekleuri g e vioo ' l' scheefkelk, l> t e sc ee e kandelaartjes,te > steenthijm nthi'l
m
C l , 3S 35r
napjes, netel, ete , ranonkel, malve, malv , ruit, ruit klaverzuring, g,
s t ee n b r ee k wed , wederik, e , winde, , pli bloem,
weegbree, g ,
valeriaan,kaa kaardebol, de , ob sstandelkruid,
e , -
aa rradelaarsvaren,
g as, on av dko e koe ks b l o em , beem b oks
-
baard, rd , eze bezembrem, r , b i'lz en
krud i , bin $ e ruid , bloemriet, b e ,
bbloemriet [sic], , boksdoorn, brummel, , dalkruid, , dille,
dolik, , doornappel, druivenwingerd, dru g , duivekervel, ,
rc^s, ganzerik, g geelster, , gu guichelheil, , handekenskruid, ,
, heemst, , heggerank egg
-wikke -winde, , heksenmelk, ,
hemelsleutel, herfsttijloos, hoef blad ho , kalmoes,
p, ,
kartelblad, , keizerskroon, koningskaars, g , kornoelje, e^,
kruisdistel, 1 leeuwebek, 1 uwebek , meidoorn , meizoentje, e^, melde,
mierik,muize muizenoor, ^ nachtschade, , oogentroost, g ,pinkster-
bloem , rate 1aar , ridderspoor, s
p , salie, , scheerling,sleedoorn,
g,
speenkruid, st err e muur , sstokroos, , thym, y , ton delzw
am
,
valkruid , ve r o ni ca
vingerhoedskruid, , g , vogelkers,
,
warkruid, wed wederik, , wegedoorn, g , witbol, , wouw, , zandhaver, d ,
zegge, gg ^ zilverschoon, hoon , zonnedauw, , zwanebloem. . -
Boven e o oge ntr oost werd het e
^ ti e f v ro ol i ^ktoe toegevoegd. ge oe gd.
B on onkruid:
k kweek, k k zwartgras, herik melde

115
C de ne nederige ge weegbree g t Y hooger oo g e op
distels hangende bramen de wufte heggewinde e gge
e
1 a de gln aze dru n in emeidoorn,
, vlieren vogelkers g
b d elanz g^vogelkers]
n e ruine meidoorn]aivlieren vo lkers e
c vlier, e , ge vogelkers, , de meidoornru bruin
C l, , 36r 3
A sleutelbloem
lavendel, a e e 1 , d iz ued n guld
enkruid
rut i kruizemunt
B
l
fijne kervel
zevenblad
muur.
C
1 a w ee ^ ree ^ ^ margriet, g , prachtige p g eereprijs pl
b
2 a
marjolein o
mave l , lavendel, duizendguldenkruid
b zachte[?]
c pe inz en[duizendguldenkruid]
d
d ze zielvol[duizendguldenkruid]
3 a d an groene g oee halmen[ ? , zilver harig ^ blad
b pluimen, , aren
4a a derwiegelendera de grassen ss en met de zoete r reuk. uk.
c
[der] waaien de grassen
met de reuk
Saa [ontbreekt]
ont be r kt
b v an
zoetheid stroeve bladgewas.
6 a m muur r n en ruit en kruizemunt
b
7 de nederige g weegbree g
MF
lv coriander, dille, d e , , komijn, l , dragon gon
majoraan, melde, e e, pimpernel, p p , rozemarijn j
salie, th thym, m venkel, ve e , wijnruit )
ve r oe l ien
2r 2 kamperfoelie?
gan l zende
klimopblaren blaren
jasmijn
paarsegoude[n]regen pa
glycinen 1 cinen
acacia's
paa r se azaleas a
lila violet
iets kostbaars wassen, sneeuwe n
tuberozeng
dikvliezi e dikvliezige glanzende
^heloranjee
n y m paeu h m
pioenen
zuiverwit
papavers
ranonkels
nachtcactus to s t e k e l b ladne

116
Dit D t manuscriptn bevat verder aanzetten n voor het e ge gedicht `'Het
et isstasg ging g
ik met lichtean g gen' (editie-Van Eyck, y, dl. ,p I. 244 . Het ekomt wel e
meer m r voor oo dat Leopold hetzelfdem ate ri aa l voor voo meer ee dan a één ggedicht
ed c
gebruikte.
Pl
Detus tussen es de edru gedrukte g te tekst te s van a de opgemaakte o pge te proef p oe van na
Alb u m a l d en d n e i va van de t i' lds chriftpub lik at i ezijn
zijnondergebracht
in
een ee ge 1 mmatise e rd e apparaat ppa zoals bij ^de
meeste andere verzen in deze
uit gave.
staat vas vast dat Le Leopold p een ee ggeschreven
es e tekst van A um ad naar ar
dee red ate c i van v a De gids g s heeft ee gproe
gestuurd. urd overgeleverde Dee ro laat f l
e n datdtdes zetter o pverschillende plaatsen p Leopolds p tekst verkeerd
h heeft f gelezen g1
of eheeft niet helemaal h ft ekunn ontcijferen.0 n oOmdat a de
dichter zi 1nco correcties ect es voor o de tijdschriftpublikatie l pub niet e ook op p dit d
reserve-exemplaar v a ndee pro ef he e ft aangebracht, ang racht , is het ni et in alle a
gevallen g 11 volstrekt vo zeker strekt eke of o ee een verschil tussen sse proef p en tijdschrift-
lds
publikatie ee eenva variant a of een ee zetfout is. Daarom aa hebben we in dit
geval eva 1 b bijtekstvergelijkingoverwegingen delng v an rafische e
contex contextuele le aard moeten betrekken. De zetfouten e zijn zij niet
De cijfers ^es verwijzen e ^ naar de overeenkomstige g regels g van de in deel I
afgedrukte g ti ldschrif t e v s r e i ^nr. . [97]. 97
u flauw < nauw wu
8 aangedrukt. g . < aangedrukt g
9 En < en
10 brak, , < brak; ,
11 een schat mijn mijn< (a) mijn mijnschat gaat g
b een schataat g
1 S azalea' s < azaleas
18guldengeel,< gulden ^ e geel
1 19 een < hun
26 driftig < bezig g
blaast: , < blaast,
60 fluisterens g raa g; ^ < fluisterensgraag, g g,
75 beefden < bleven
85 S bloemenstaf, < bloemenstaf
86 die < en
87 7 Florentijnschen l < Florentijnsche
1
9S zoom < zoom,
96 en < dne
12óo 12 beloken < besloten
11 3gelijken: g l < gelijken, gl
11 115 van < der
124geronnen 2 < evloeide gevloeid
133 u t rd gevee < uit , geveerd g
1 138en
< of
145 S gutsing ^ g < p plenging g g
152 nieuw; , < nieuw,

117
1ózi S zijn!... J ••< .. zijn.... J n
158 ggezonken ez ggeuren, , < verzonken geuren g
166 er in onwezenh J kh ee"
n< op plichte
mee meeren e heen
167 7 alleen". ae n" alleen". en
168 8 - En < En
211 van omgang gg n in het e s speelsche p e klein; , <
van omgang, i'1 ijle heggewinde egge e
212 de ongewisse h e ggw e inde < ontbreekt
219 19 hun < hen uitgestort.estort < uitgestort. g
223ze i kv ete,< r r k ziekvertrek
226 muren < muren,
227 en al a hun un geduldig, < ge u g
232 wezen , < wezen
242 aan , < aan
244 hier, , < hier i bespeuren p < bespeuren, p ,
2SONa

1 e instructies,llosse notitiesn e va rin a ngenoteerd.ovn te ge oteee Bovendien e is met et
zwart r ppotlood ot oo aangegeven aagg e eve welke e regels e ge s van va de i' t ^ schr' tv ersie ' moesten
vervallen.
Verschillende malen m ae zijn l oppdee rechterbladen al aanzetten te vinden
voor r nieuwe ni regels 1 iegeschrapte pass a g e smoeten vervangen. g De
nieuwe regels re ge s die opp de pr oef tot stand sta d wa waren e gekomen, ge o ^ zijn l in het et
schrift sc t zonder zon meer op e de overeenkomstige ee p epplaats ats toegevoegd. g e. Mede g
op pggrond r n hiervan erva kan a men ervan uitgaan g dat de bewerking g van de
proefatee dateert t va van vvóór
oor het stadium van het et sc schrift. t.
Het vervangenva n geschrapte esc hra te regels, e ge s ^ dat heeft e ggeleid
e totuitbreiding o
van het ggedicht
metgeheeleuwe nieuwe passages, assa es^
heeft niet in het cahier
zelfplaatsgevondenaa epp maar op losse sses
velletjes pa
ier van verschillende
soort oor en ggrootte, r e,^^± e niet e a alle e be bewaard aa zijn gebleven. g . Een belangrijk b g lk
deel ee va vande we welovergeleverdei papiertjes r' tJes evat opeenvolgende
o eenvol stadia
van va e depassage over ove de `n achtcactus ' een de onmiddellijk e J daaraan aa aa voor-
afgaande f n ege de regels. . s De ddichter moet e hier e tot vlak voor zijn zij dood aan a
ebbe ktde ewe ggewerkt, ^g tot een definitieve voltooiing ervan a te komen. en.
Andere e velletjes e Jes– van verschillende eblocnotes – bevatten losse notitiess
enaanzetten e voor o r nieuwe ni wgedeelten v an A um a. Dergelijke ge J
notitiesn e a aanzetten nz ete n zij zijn ook tevinden de in een drietal blocnotes. locnot Over O e
de e datering v gvan e een e en aander is weinig e g met zekerheid te zeggen. eggen
Alleende 1 no blocnotes b zijn door es zijnLeopold d eopzelf gedateerd e g maar adat is sniet et
hhet e ge geval va met et de losseblaadjes,terwijl o sse terwijl ook het tijdstip l s p van a het
in inplakken p akke n van a de overdrukjes o v e d ru k lein
s het et schrift sc tniet et bekend be e iis. s
anDe bewerkingva gPgepubliceerde
e e ub versie cee in h eet cahier heeft ee in
talrijkeats lril zittingen pg1
a v e onde n . Da Daartussendoor ar tusse e n l oftegelijkertijd
hi hiermee rm mmaakte Le Leopoldzijn o l diverseaantekeningen o e sed vb in o zijn blocnotes I 0 n 0f
op
losse osse vidergelijke velletjes.dichter e et l es. Dedroeg r gblocnotes r g lijk e l 1 not esvaak i' bijzich
c en e
nam a ze bijv. i'l ook mee ee op p reis. e s. Omdat O a dus s het et grootste g deel ee van a het e
materiaalni niet ' t ggedateerd edatee is, s, kan ka men e a alleen ee op p grond g van over- er
in 'ge nva van voo vooral a inhoudelijke oude J aa aard totvaststellingn
t de van een
chronologische vvolgorde g e komen. e WWanneer
een notitie uit het schrift op
een blocnotevelletje blocnotevelletje tot een of meer versregels g is uitgewerkt, g ,gligt
het
voor voo de hand a d ervan e a uit te gaan g dat het velletje velletj dateert van na de
in e h t sschrift. Maar zo duidelijk is het lang g niet altijd. altijd De
hierna volgendepresentatievan vo ge de
de enese genesevan de onvoltooid gebleven g
tweede versie va van A1 b um blad berust op peen zo zorgvuldig ^ g mogelijke g l
in interpretatie tepe r r van materiaaloo hetddoorde
eJ ed editeurs. teu s. Zij bevat dus d de
nodige g subjectieve elementen.E en me r``ob' e ectieve" l oplossing p g is
echter niet mogelijk. Zelfs Ze s een e ongeordende presentati resentatie van het
materiaal, awa r de r lezer niets mee ets ezou
kunnen beginnen, g zou , onver-
mi ldeli lk
interpretaties van va ee een ed editeur teu
inhouden.
i Behalve de onzeker e wat betreft bet e t de datering,is er gnog
een andere
complicatie. VanVa Eyck Y E c heeft ee e aer
al op pggewezen ewe e dat Leopold p in de laatste
jaren van zijn leven va een enorme ndichterlijke z J eve activiteit ee heeft ep ontplooid.
Hill werkte tegelijkertijd aa aan verschillende verzen. e Hieronder zijn
ged i c h te nwaa waarin ' " ook pplanten
en e bloemen b oe evoorkomen
n rkomen die of i andere
tekstuele 1 ove overeenkomsten ee vertonen met A l um ad , zoals 1s `'Mijn lM0
hoofd
118

119
is in het diepe p ggras' " ^ 'Wij W l liepen eeoeb p over bloemen, ^ over g^ gras' ras S i o n' tsch
glas gas van tee er rose' ' , e.a. Het t k kan gebeuren n ge
r n dat t "bloemennotities"
i deel11 l n uit te maken ake van a het e overgeleverde ge
1 e mate materiaal aa van a
A um a , opduiken in tekstbronnen van va andere a ere onvoltooide onv tooe
Men komt in blocnotes en op losse osse velletjes ve et es .v. tientallen t e a e
gedichten. Me k p l
keren tegen:
g
htspichtigeerui
het lepelkruid p k
de nederi ge weegbree g
l ^
Beide i kruiden kru dezijn niet e verwerkt e in de tweede, e
versie van
Alb um l a. d Ze e komen wel voor in de eerste aanzetten van het gedicht g
`'Mijn M l hoofd is het e t diepe e gras' pg e sa.
Maar het aa is nietuitgesloten es etze dat z in
ee een voltooide vo too bewerking i e be e i gvan va A Albumblad bm u adeeen e plaats p aa zouden tzue s hebben ebe b
gekregen. Zo is s, de e'paardebloem' die ook in het materiaal van 'Mijn ^ n
hoofd od is in het etd diepe p g gras' as voorkomt,
' r m t we wel , o opgenomen. e pgome . Leo Leopold p heeft ee
zelfs e 1 sut^datvse
uit vers e een n passage p g ov over rdde `m ade
li f'overgenomen e en
in
het e A u m ad
verwerkt.
Het He i sm egl li mogelijk verschillende notitiesi data die hi ern 1 als onderdelen van
de bewe r ing k van n l A mbl u ad
wordengepresenteerd, door Leo Leopold old in
instantie ^ helemaal niet met het oog g op p dit gedicht g zijn l
genoteerd. g
aanvankelijk Ze warena misschien a ette nz n voor een ander
ve s of o gewoo gewoonlosse aa aantekeningen n nin dedeo gen
diedichteruiteindelijk voor ehet
Al um l a d bee l k te kunnen ebruiken. gebruiken. Omgekeer Om ekeerd kunnen notities
die e in latere a te esad stadia van va de bewerking bewe
g van a Albumblad bumb ad niet voorkomen, e ,
toc toch dee deel e hebbenuitgemaakt b e
v a n het h t materiaal voor dit
ge h ct. De edichter kon n ze ni niet m meer r g gebruiken ik nof i is rnniet er e meer r aan a
toegekomen g ze te verwerken. Dit D t is s oom
verschillenderedenen ni et
meerdeees ee rachterhalen.In te eerste pplaats
as weten e we eut uiteraard niet wat er
zich z c in i hett
hoofd oo d van ade ndichter e heeftW he kenn n alleen e
hhetge gedeelte 1 v van n het proces p dat een nneerslag l g in ggeschrifte
if h heeft f
gevonden,
ev on d n 'n dat da bewaa bewaard d s isgebleven.rn Daarnaast t h ft heeft Leopold in de
blocnotes ene o pee een groot g aa aantal losse blaadjes a l aantekeningen g ggemaakt
voor vg verschillende ed i h c te n te tegelijk, g e ^, zodat da een e ordening e g van dat
materiaalrestut0 o opgrote problemen i. Op ron dvan 1 atere
, meer uit-
gewerkte, g ^g aanzettenva van de gedichten moet men dan proberen p uit te
maken ik welke aantekening aa g b bij ^we
welk k vers ve s hoort. oo t. Nu zich c in de nalaten-
schap, gezegd, p verschillende gedichten bevinden waarin bloemen
^ g g , g
voorkomen voorkomen, kunnen alleen die aantekeningen g en aanzetten geïnter
r etee r worden d worde als onderdeel a sa de v bewerking
n w rkin van g v n Albumblad die
in een later, ^ en meer uitgewerkt, g , stadium terug g te vinden zijn. zijn
Het staat vast dat laatste het a e stadium s a van de d bewe bewerking g van Albumblad
wordt or gevormd gevo
ddoor vij vijf losse sse sstroken e van ee "nz elfde
soort
ongelinieerd pppapier met vrij "definitieve" versies van nieuwe, ,
vervangendepassages. g Ze zijn door Leopold p naderhand op pde
linker-
b l ade n van a et het sschrift geplakt gp tegenover het e rechterblad waar ze bi' gbij
horen. e.0 Ook ddit zal in verschillende fasen s zijn lggebeurd:
b alle stroken
bestaan n uit i enkele nk e e e aan aa elkaar e geplakte gpop aa velletjes.t e aktetekst De te so
de vi' vij f
is s in ee "nz e lfd etint blauwe b au einktt geschreven. ges eve . Bij l drie van de vijf l

120
is sesc een even. regeltellinghr een g extra aanduiding op g welke p e ke 1plaats
p de
tekst in de vroegere ege e ve versie s e in ingevoegd moet oet worden. r
Hoewel de nieuweas p sa e g, szoals a gezegd, s g e e g, een d e vrij v "definitieve" l
indruk maken, , waren e ze e nog g niet ete voltooid: komen verschillende r e m ve n sc
r'e
de
open p pplaatsen in voor. . Daarnaast aas was de ddichter over o e b bepaalde e paaderegel e ge
s
blijkbaar l nog g niet tevreden, Op 0 de stroken zelf zijnverschillende
l
veranderingen me t p o t lood e n in inktaangebracht,i' terwijl 1l bbovendien,
n' n ,
net als op p de rechterbladen, b , talrijke a l varianten a aan a de linker- k e een
rechterkant a van a de sstroken e in het et s schrift t lg zijn genoteerd. n
Door o e o omvang va ge e de encomplexiteitvnhtm van het materiaal ' l' is het on moge- m ge-
lijk l de genese ge es eva van de bbewerking ewe k g van va Albu Album blad a te e presenteren pese r n t er e op
de
wijze l waarop a p dit bde bij la handschriftelijk materiaal av n n r e gedichten i hten i'n
deze uitgave g is gl gebeurd. bee
Verscheideneontwikkelingen a ezijn
ll n
e ^c ri 1 'v e nd erw i' 1ze duidelijk i lijk ltet maken maken. Dit D geldt t ge t vooral voo a voor voo de open ope
varianten a en losse notities p op de pproef en in et het schrift. hrift Lang La g niet
altijd is het zonder meer e duidelijk waar a zij llzij
bij bwaar
horen of r zij
betrekkinge. op hebben. baangeven
We Wa kunnen a d e n lle a n eve ng n in welke we
context ze wellichte geplaatst laatst moeten worden.
Het spreekt v anzelf dat d we een ee ordening g in het ehebben materiaal h bb n a an
gebracht. g . Deze everschillende isgebaseerdo op de ver chillend t ia die e te eonder-
scheidenee zijn: l . eerst st de ewerk bbewerking va g van de oe proef p met e de e da daarbij ab l hor horende e
losse sse blaadjes, aa es l^vervo vervolgens ge s de ewe bbewerking k g va van et het ov t e ruk e l in het
schrift; ten tn slotte lotte hetde h therschrijvenn ges apte van geschrapte g hs regels p r de lop losse d 1
bblaadjes l een in de blocnotes, oc tes ^dat vvoorafgaat gaat aan aa de vvijf l in het e sschrift
geplaktesstroken. De laatste geven, ge e, met één ee uitzondering, g, de meest
"definitieve" v r e is e van a nde
eu nieuwe passages. p g
Eeis Een verderer gebaseerd odenin g í g bas edr op p de bbladzijden ad i' l de n va vande proef pr
= de bladzijden ad l van a de i' t 1dschrift pu
blik at i e en e de b bladen a de
vvan het e
staa schrift. c .gedeelte Boven elk g staat 1 vermeld e do omw welke e ke bbladzijde
ad lde
of welk we
bblad het gaat, g ,g gevolgd gg d door d o desbetreffende deregels r ls a v de n egpubli
ce erde versie, en bij het e schrift, sc f tussen haakjes,ook die i v a nde tweede
^ l ,
versie. e
DE PROEF (P 2 ) EN EEN LOS BLAADJE (M3)
Bladzi 1 de 197, 9 r. 1-20
Bovenaan de bladzijde heeft Leopold p enkele (afgekorte) g namen
genoteerd: Kiek N.W. W 11 F.H.t.H. 11 T.d.V.v.A. en A.M. 11
Hoogeweg g g 19. 9 De laatste is Mevrouw Annette Monasch die toen in
Amsterdam woonde. Omdat we zeker weten dat zij een overdrukje l van
Albumblad a heeft gekregen, ge e g e va ^ valt het aan a e te nemen e e da dat het e hier gaat g
om een rijtje lle namen a e vaaan van mensen wie Leopold n i pl1
d een overdrukje van
zijn gedicht ge d c t heeft ee gestuurd. rd
Links s van a de a namen e staa staat et het woo woord d o ves r tr ooad• het et is een losse
notitie t e zonderaanwijsbarecontext.Di de t ge 1 dt 0ok voor
drie groepjes g pl
woordeni gedeeltelijk die gede ete l boven e e het eg
gedicht dec t en e edee ggedeeltelijk l in de marge g
bbij l de eerste ene tweede twee sstrofe e zijngeschreven. l ziHete H valt niet met zeker-
h edut i uit te maken m ake in welke eke volgorde vo gode een ee een
ander a de is s genoteerd. g

Misschienzzijn l e met et aanilinepotlood ep
geschreven g woorden in de
rechtermargete' e oudste:
Balsaminen a
goudsbloemen sbloemen
reseda
We W moetenaannemen edatt L Leopold o of deze e planten P e in zijn zij gedicht ect had
verwerken. Ze zijn waarschijnlijk op p deze plaats p ts genoteer ge
tee d
omd at de dichter nog gniet e wist s waar hij ze in het et gedicht ged
c t ka kon
opnemen.
De andere e notities s op pzijn deze ee bladzijde zijn ra t zwart ppotlood
o t ood
gg es chr e v n e.e Boven gedicht h t icht kwam eerst s het e wat a forss geschreven gesc
eve de
kransen, ransen vervolgens, g meer naar rechts, een groepje g pl van drie woorden:
goudbruin
smeulen
paviljoen
Daarbovenw werd ee
d t" me en 9 ^z en d hetalternatief e et m t pronkend
ttoegevoegd. oeg
o gd. n In lip linkermarge de ten gonvolledig
ke slotte ar heeft e Leopoldonvolledi ede e
regel gg 1 gewoel van va zonnezoelten l ggezet.
eze
Links s naast aast r r. is het 13-14s woord doorluchtige wat ewellicht
a 1alternatief s voor o r wufte ter (r. 1 3 is ibedoeld; doeld • , het kanuiteraardni a niet e
zonder meer m r in die d e regel e ge worden de opgenomen. o pge In de e rechtermarge te ge
staat s a
bij r. .818
het werkwoord wenken: een nadere omschrijving } g van de
indruk druk diee en 7 g e rn gp
en (r. a17)
maken. kheeft Hieronder h Leopold t o old
r' ose toegevoegd.Dit kan misschien in verban worden e ge gebracht met
r rood d en blank ak (r. .18. Links van a r. 20 0 werd -betoon o genoteerd. g De
dichter i h r zal a aansamenstellingen als 1 `e erbetoon' hebb hebbeng n gedacht;
blijft b } t wwaar aa het e woord o d had ad moeten komen. e. n
BBladzijde a 98
r. 21- 60
g Het e ees eerste e woord van r. 27 7 werd in zwarte inkt geschrapt p en vervangen g
r de der. .Met de dezelfde ede schrijfstof sc l s is in de e rechtermarge a ge
een ee nieuwe euwe
r regel I toegevoegd: toege oeg .
121
geleund g aan a marmer statuetten
Deze zou, blijkens een streepje pl , na r. 27 moeten komen. Het zal
duidelijk zijn dat nog g een tweede rijmende rijmende gregel, uitgaand g op P -etten,
vereist is. Onder de nieuwe regel g staat het rijmpaar l p gestoei g I I woei.
Waarschijnlijk l l overwoog g Leopold p een andere opzet p van de regels g
3 1— 3 4 . Verder Ve de naar aa onderen e heeft hij de losse se notitie zwier i r
geschreven.
In de linkermarge g bij l r. 46 is een p variant bij l van goudbrokaat
toegevoegd: gebloemd
brokaat . Weer met anilinepotlood nnoteerde
Loof Leopold p vervolgens g twee s e woorden in de rechtermarge. g Het et eerste d- aar
van nestels, ,ppast in de opsomming sp g van r. SO — S1.
Daaronder staat nogg
wistaria's dat blijkbaar ook in die passage p g verwerkt moest worden.
Leopold p sc schrapte ap in r. S7 sak slank en verving g het door o ; , vrijwel vrijwe zeker e in
samenhanghiermee werd op kwamen (r. S9 eveneens geschrapt. g p

122
Bladzijde l99 ^ r. . 61 61-100
Boven n die e tevens eve s ee ^ne. r 61) heeft ee de dichter c e de open e p va variant a t
het t welmeenen weme e genoteerd.D Deze z variant zou ook tot verandering gvan
de volgende ol nd regel moeten eleiden, e, maar daartoe is Leopold p hier niet
overgegaan.
IIn e rechtermargei' bij l r. r— 86 8 staat t at h et wo ord gespikkeld: wellicht w llicht
0 o Leopold gLe p eenuitbreidingvan ee ezpassage deze waarin at woord, ,
b. v. in een n bes beschrijving c 1 v g van a de kleding e g van dde engel ge.
(r. 8 S of van a de
m aa g d (r. . 88 , zou worden verwerkt.
Bladzijde2 00 r. 1 01-138
^
Blijkens eeen e notitie n otite in de marge a ge heeft ee Le Leopold p d ggedacht
eda aa aan k koolzwarte o xwarte m oe tvoor als l alternatief gevloeide ge e in de i' t ^ schrif tve r s ie. ^ geronnen] g r nne
n
vlek (r. ^ 124 . Verder Ve de we werd d bij b l r. . 128 8 het woord nederig g geschreven:
g e en:
misschien, a eade n n r uitwerking, i rking, bedoeld e o ter vervangingv d evann
et
nauw IIomerei'e. 9
Na r. . 3I werd 6 we een p ee gpassage over e deoe t g e voe g . Eerst
no noteerdede r Leopoldinmarge m r met e potlood p alleen e het woord
heliotroop erot oo en n r rechtsonder ec t son r. e 138 38 sschreef c ee hij l nog og papaver. a ave . Dit woord o
werd er echter ec te later ate uitgevlakt u ge en e bbovenaan
de volgende g pagina pg gezet. g De
eerste r uitwe uitwerking kr g van a et het `h e li otroo pg '- e ee lt e staat s a niet op p deze
bladzijde maar aa s is tevinden ^ e op p de e laatste atste pagina, Pg a ^ onder e het gedicht: g .
1 heliotroop
2 a [ontbreekt
b tot zakelijke k 1 ding[en in en wendt
[ma]
^bekend
dto zakelijke ta ^ein ding[en] en keert
^kort en ruig
f ^w e nk bar u rons en
3 a in e ggesternten
este te ingewijd
b ^hmltnd e esa
c [in] 'ss hemels h e m e s to toestand[ingewijd] esa
4 a en tellende den tijd l
b [en] rustig g [tellende den tijd tij c11
[en] langzaam g [tellende den tijd] l
d [en] al aan a [tellende den tijd] ^
e [en] ernstig sg [tellende den tijd] ^
f zakelijk [tellende den tijd] l
In n een ee at later stadium heeft Leopold p de `heliotroo p '- p assa g e op p de
plaats waar waa zij moest worden ingevoegd, verder uitgewerkt g en voltooid:
1ap heliotroop
b
c
[heliotroop], p^ werk verricht
Aver verhef ef
d ^verheven
e y [heliotroop,]in in zoeten oe plicht p
2 a a [ontbreekt]
b en e peinzend pei zend is van va aa aangezicht g
c [en] e fronsend o send [is van s vaaangezicht] g

d [en] opgaat pg in n ee een plicht p
e [en opgaat pg in een] (duren)[plicht]
f y verdiept en fronsend van gezicht
3 in de gesternten g n ingewijd g ewJ
4 a entellende langzaam ellendentijd n ti'
b [en] e ernstig e st [tellende gtijd) den
cgewichtigtellende d e} n tijd
d [en]t e langzaam [tellende e de den tijd] l
a nDe haakjes om aak }g duren es. (r. 2e geven a dat at h e t de d dichter is begonnen g
omexpressie o de va nde not i edie
d ehier isgeformuleerd, s
maar dat het
woo rd a als s zoda zodanig g hem e minder geschikt g voorkomt.
123
Bladzijde l d 1de 201
r. ^ 139-175 39
I n r.14 143 we rd bevende e ndegeschrapt ene vervangen verva gen
door oo bedeesde; dit
woo r d ^dat a inde m a rge werd rdbijgeschreven,s is twe tweemaal a onderstreept:
eea.
aanwijzingee
datdichter h t ee n ee z rbru bruikbaar i r alternatief vond.
V erd e to P , bij l r. 1 6 S , staat in de m marge ar e gebaad. a. WWellicht
heeft Leopold
ggedacht eda aan a `ebaad g in bleeke sc schijnselen' l^e of, met e meer ri'mmo l gl eli'k-
heden, ede } 'in `' bleeke e schijnselen l gebaad' g d' .
Zoals zijdebovenaan a hiervoot " is pg opgemerkt, , noteerdedichter te
ovenaan deze blad
ld het woord papaver. Blijkens ee een streepje e pJe was s het zijn bedoelingg
deze plant n te verwerken in eenpassage i eemoest die moe t komen na
nadenkende naden violen. v o . M 3 geeft: ge e t.
pp a a eb l en
sa slap van p slaap s p
bezweken
0 Op ede
poe
f maakte aakte Leopolde verschillende notities an re noti ie die alle a e
betrekking hebben pop het aanaa het Psap van a de pP papaver a a e toegeschreven toe g es e e
ver oven e effect en diethuishoren ie in h et woordveld van vene "slapen"
"vergeten". vegee r t n De . evolgorde g van va een ee en e aander is moeilijk e } uuit
te maken.
De dichter heeft ggeschreven
n met et zwart wa t en e aniline-potlood en in zwarte
inkt. Misschien n i is hij 1 l begonnen en
met de toevoegingen die in zwarte gdie,
mkt inkt, in i deezijn linkermargeonder elkaar gzijn
gezet:
vergeten
open
beloopen p
somberea ppavers
het zinkende besef
Naast open werd later gevouwenn toegevoegd en n d daaronder aronder een nieuw
rijmwoordi' bij J beloopen: l en: bedro en.
Onder de reeks in zwarte inkt t staat s a een e rijtje lJ waarvan de eerste twee
woorden met zwart en de overige ri gzij
metaniline-potlood e
zijn eschreven:
l gen
nikken
zeem zweem
gedeeltelijk k1
de sluimeringen g
vergetelheid g
verdwijnen

B Bijl nikken nz e moet oet men e we wel denken e e aa aan et hetDuitsenick Dui en' = o.a.
` in ut en' t Vervolgens . geswerden bovenaan e bij b l papaver a de woorden
maankop en (het et Duitse) K a t fc mo n toegevoegd oe en g evoe meer g naar rechtsts a e
opnieuw vergetelheid t ei en droome n ,, m et daarvoor aa de beide gaven. g v .
e s ot s Ten slotte ee, schreef Leopoldbovenaan, weer e in zwarte inkt, ,a slap van
slaap l dat al1 op p M 3mvoorkwam. voo De kwa d . e dichter ter c is s naderhand a dverdergegaan gg e na
pde 1laatste a b bladzijde ad lde van v a de P proef, , waar, a ^ zoals we hebben gezien, g ,
ook de eerste r uitwerking twerk g va van de `heli ot ro opp
'- assa ge
is te vinden:
A
1 a en overstortende hun schat
b [hun] open p [schat]
2papaversssombere, ^ bedropen pen
Agif g nzwan ger?
Anikken
B
1 goud gou
ee[n] zwart a t
2 en verwrongen g smart
Ge Geheel onderaan blz. 2 01 staan n twee nieuwe euwe regels e gdie e s echter e e op peen
ee
anderep plaats a in as t het gedicht et ged
moeten wor en ingevoegd:
russen n en bies e b eetg
2 d'i'v sl oe 1 ninhalmenwi gg ewiegt
Bladzijde l za e 202, 1 rl r. 76 –1 2 0
^
heeft Leopold p e hier e t hie in de linkermargeopnieuw het woor wistaria
gesc hr eve ndaaronder met hhet Ynoniem synoniem gy glycinen. cinen Wellicht ellicht
zijn zij ze hier hi
proge memorieno tedEet e. r Eerst r onderaan, vervol vervolgen ens bovenaan deze
bladzijde zijn l twee tw e regels eg
toegevoegd, die hij hi' in latere bewerkingen g
v a n het et gedicht gd heeft e opgenomen pg na r. 213: 3
124
a uit vinnige netels ete s weggehaald we gge
aald
b [m]
c [uit] netels vinnig g [weggehaald] gg
2 a
b
met brand e[n] heete pl pijn betaald
Adoove schrijnen l
c en prompt p p met [heete pijn pl betaald]
Bladzi de 02 r. 211-2
1 3 ^
211-249
0 pdeze bladzijde l zi zijn 1 twee bewe bewerkingsfasen g te onderscheiden: een
eerste met zwart rpotlooden en een,^ omvan rijker, gl tweede ^ in zwarte inkt.
In r. r 2 1 4 werd rd nachtschade, ma l ve geschrapt g es a p een
in de linkermarge
vert r o et e gg li n genoteerd e dat echtere eep
niet zonder meer is in te passen.
Eveneens geschrapt g esc pa
werden w e drom (r. 243) 3 e en elders e f een
hier (r. 244
Het e,
t eerste werd vervangen ddoor reek s het tweede door opvolgend[e].
Onderaan noteerde de dichteree n nog oonvolledig
g alternatief voor
r. 248:
in n nauwen auwe kring g en gebleken g
nnat

ladzijde e a 1 heeft e ee Leo Leopold p gewerkt ge e t aa aanee een nieuwe euwe passage. p g
Zij Z J oe moet vo volgen e g op pde twee nieuwe eu e regels e ge s die e op p de vorige vo g e bladzijde a J
: 202) 0 zijngeschreven.H zijnge tbegin in wor t ggevormd vorm door de rtwee regels r gls
die i al a op p b bladzijde adz i 1de 2 0genoteerd.
1 van de proef pg oe waren note r .
1 russchen en bies, , waarover vliegt g
2
3 a a
d'i' Js vo gee 1 en in halmen wiegt g
zijn l bont Email opvlammen p
b [zijn bont Email (opvlammen)
p
c y [zijn zijn bont Email zanden e
dzijn bont l Email]uit barre[zanden]
u
ezijn smalten l [uit] de [barre zanden]
f1J n kleinood e od [uit ut de barre b a r ezanden]
g [zijn] l juweel l [uit de barre zand zanden] e
h
izijn smaltjuweel l l [uit barre zanden]
J [zijn zijn smaltjuweel]; l ^ [uit dne barre zanden]
4 a a stammen
b fl (stammen) sta
cbranden
Y
dhm de t y [branden] b ade
eth m vriendin dee thym der b zonn a de r n n
e tthym], m [vriendindern vnn ed nde o ebade rn n ,
H Hett isduidelijk: s een e ncombinatien van smalten m lten ejuweel n 1 we l' leidde e e totot
de
" on ds t" s smaltjuweel. a u1J wee ldichter . Deee w as hierover ov bblijkbaar baa tevreden, t e vr ede
t
wa want hij Jt sc schrapte a pe bont bon em a ale en sschreef ee daar d aa s smaltjuweel m a 9uw
eel onder de .
Vervolgens g noteerde hij l de regels g 3 en 4 opnieuw, p , achter elkaar, , en
voegde g de interpunctie p toe.
Daarentegenas was Leopold p d over r. . 21 niet tevreden, > zoals s ook uit u de
verdere e e e r be bewerking we k g van va Alb umbla d blijkt. lijk l Hij H schreef l sc ee e enkele ke e alter- a ter
natieven in de marge: g
aheld r lankestruikjasmijn
b - - seringen, g struikjasmijn
^ struikjasmijn
c een e bos [seringen, g ^ struikjasmijn]
1 J
d < >
e een bos seringen] g en [jasmijn] l l
de e b s l l
Ten slotte staat in de mare g bi' l r. 224-22 5 de notitie een struik 1e
van
dit met de variant[een] plukje l 1 [van diti. Het gaat g hier waarschijnlijk
waarschijnlij
een losse aantekening; g , het is tenminste niet duidelijk op pwelke
plaats van hetgedichtde g woorden zouden moeten komen.
Bladzijde 204, 4 2 S0-27S Leopold p heeft bij het laatste gedeelte g van het gedicht g twee ope
e g chr ven: naast r. 2 62 week als alternatieve e kwalificatie a van
de lucht, u en e bbij l r. 270 0 mij overkomt. ove ko Beide e varianten deniet zijn ni zon zonder 9zij
in teassen. p
Zoals eerder e sisopgemerkt,h eet f de dichter o op deze d bladzijde ad l de gewerkt g eet
aan nieuwer ege 1 die s elders in het gedicht g moeten et worden e ingevoegd:
125

126
bij b l de 'heliotroop'-passage heliotroo pp- sa as e gg gaat het om een ee ee eerste s e uitwerking, g^ bij het
gedeeltep ov er de 'papaver' a pver a daarentegen g om de meest ees "definitieve"
ie die daarvan aarva op deze e e proef p e voorkomt. .
HET CAHIER (C 2- 7 ), BLOCNOTES (B 1- 3 ) EN LOSSE BLAADJES (M4-24)
Blad 1 3,)
T. 1-18 (r. 1-18
In Is de rechtermarge tussen tu se e titel t e e en de eerste rege1
noteerde re ede d
in zwarte inkt een motto:
ho son fibres s azules, ,
mananaerán s miel.
H Het valt l aan a tenemendathet
hier e eeen
citaat i betreft: bet e. de bron ervan
hebben we echter niet kunnen achterhalen;e de vertaling ge
ervan is:
'Heden ` He e zijn l e het b blauwe 1 bloemen n , m r gn o z e llen u zi' honin l zi' g ln'
.
Waarschijnlijke werd w d tdit
mottomee een vroeg voe t g stadium sa i u vvan
a de eb bewerking e
toe toegevoegd. ge g NNaderhand ade werd e het h mmet blauw la w otloo p weer geschrapt. g p
Van Vadt dit potlood ptoo i b sis de bijl b ee bewerking we k gve verder geen ge gebruik g gemaakt; g ^
alleende da nummeringvan de bladenva van het e sschrift
die Cheops
bevatten, n r rmgeschreven.H ermeel Het t ll kt us aannemelijkt a eze
nummering g en n hhet schrappen hr n van a het motto vrijwel nl 1 gelijktijdig g li'ki' l l i gheben
p laats ggevonden.
I n regel e geep
ddrie werd het t e woord flauw veranderd ve a n e innnuw a en de punt u
hter. aangedrukt r 8 w e rd geschrapt. gc a hrt. pI
In ve verband ba met de laatste
veranderinge maakte aakt de d dichter gte
va van de e hoofdletter aan het begin van
r.9 een kleine letter.
Blad 14^ r. 9 S8 r.l– 19-77) 9
In eerste instantie noteerde nstantie tee e Leo Leopold o rechts e van a. r. S25
het woord
p
omstuwd. t . Verv Vervolgens ge n werd we d de s van va sslipbladen la e r. . 29 9 ggeschrapt es p en
naast deze z en e de e regel g 1 daarvoor aarvoo een haak ee aa ggezet
e met te etde instructie: st
. `aandikken'
' . Hieronder komen twee open p varianten va a ten voor voo ggeplooide e o0 zij 1
r .9. 229): ggekreukte ek reu
zij 1 en e evouwe g gevouwen [zij i. Bovenaan
i e aan het et bblad
ad sc schreef eef
Leopold old later nog g geknakte ^ zij; het eerste woord hiervan werd onderst
streept: r p een ee aa aanduiding du g dat de dichter het et een ee bru bruikbaar kbaa aalternatief
vo n d. Uit U dezelfde t de e 1 de fase as a alss ^gekreukte ekreuk zzij
1 stamt de toevoeging gg in de
rechtermarge: luchtig g losse. Dit i heeft h ft uiteraard betrekking g op p r. 28 en
hangt gg samen met de mogelijke ve verhuizing van ^gekreukeld, ^ in de vorm
van va ggekreukte, e k ^ naar de volgende g regel. g
BBij l r. 37open
verschijnen vervol gpens
de o variant en welberaden en de
notie i verzaden verzade en e daa daaronder het woord verwant nt a als s mogelijk o gl e k a alternatief t
voor voo v verpand r an in de volgende re regel el.
De regels es g4 1 0 58drie
w werden de fasen in d geschrapt: e as g eerst p r. 40– S4
,
vervolgens. r S7 – S8 n e t e n slotte s ook r. 5– . S S6.
A Alsalternatief s vvoor
deze geschrapte g h p te passage p g heeft eeft de dichter rllatereenande ate e eerder e
ge no emde vijf l stroken papier pp (C3) C opp het linkerblad b gp geplakt. Het
bestaat uit i twee twe aan aa elkaar e aa gp geplakte velletjes e l es en het is dubbel-
gevouwen. Het eerste e velletje l bevat, , volgens g de regeltelling g g van
Leopold, p de (nieuwe) r. 39-65 – en e het e tweede de (nieuwe) r. 66-81.
^ 39 S

127
De gehandhaafde r. 39 uit de tijdschriftpublikatie is dus overgenomen.
De regeltelling van Leopold is echter door schrappen in een later
stadium niet bruikbaar (zie hierna p. 130 – 131). Onze nummering wijkt
dus af van die van Leopold.
Aanzetten voor deze passage over Blanchefleur' komen voor in blocnotes
en op losse velletjes.
B' 4r
,
B 1, ,77r
B
mo es s elfen
a ontslui
b on s t ui mig
kostuum
mousseline
B 1 , 11r
A tournooi
0
waren[?] en het1 n
pe
mooi
teader zat festijn
g est ^
aan vier kanten estrade
e s
festijn l
borstling
van rooden[?]
1 s zilvren distels tste s ppoef
oe en e rok ok
gesteven esteven kraag, g^
B 1 , 14r 4
A f" ruh mitt e 11 a te rli c he se iden
so t ff en
(Roode) b y^ z n i' n che
zi' ^deso n t ff en
siciliaansch
reliquien js zakjes
a middeleeuw sche
b vro egmid de 1eeuwsche B
1 waarinewerkt g
2 klimmende leeuwen,
3 a vreemde voel g
b vogelen ge e die staan
4 a onderstammen men
b[onder]gelijkmatig[e][stammen)
g ^ g
5 a ee spruitend Ppaard aard
of eenstampend
fluitendfo ee eenstampend
p paard] p
6 bloemenes gpreid
7 en heerlijk p op zijne troon o ge gezet et
8 met opgeheven pg hand
9
en letters in het rond

128
B ^ 15r
, S
A ? ou Yz anti' Jn
sch
of S i c ili aa n sc h werkplaats e we aats p
ex regio g ergasteris g
werkmanscha
werkmanschap
B
C atlas
van e[n] fulpen p mooi
as 1 aal
de bloemen aan de kant
l
daar zijn
war a dan de stoffen e ^zijn
B 1, 16r G
A stoffen
r' rips h het doffe
Batronen
p
C ronde boomen
D vroe -b zanti'nsch
g Y l
AV
Aiciliaansch S en Sarraceensch
dalmatisch
B aanvallig
C vaal vaa
openhartigek geken nd
g1'
b
rips ps het edoffe<br /&