Het Westerplantsoen in de Zeeheldenbuurt, A ... - theobakker.net
Het Westerplantsoen in de Zeeheldenbuurt, A ... - theobakker.net
Het Westerplantsoen in de Zeeheldenbuurt, A ... - theobakker.net
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Het</strong> voormalige <strong>Westerplantsoen</strong><br />
De geschie<strong>de</strong>nis van het voormalige<br />
<strong>Westerplantsoen</strong><br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> Zeehel<strong>de</strong>nbuurt<br />
A. Huyser - 1990<br />
1
<strong>Het</strong> voormalige <strong>Westerplantsoen</strong><br />
Als voormalig<br />
bewoner van<br />
<strong>de</strong> Zeehel<strong>de</strong>nbuurt<br />
(ik ben geboren<br />
op <strong>de</strong> Houtmanka<strong>de</strong>)<br />
leek het mij <strong>in</strong>teressant<br />
<strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis<br />
van het <strong>Westerplantsoen</strong><br />
(niet te verwarren<br />
met het Westerpark)<br />
weer te geven.<br />
De Zeehel<strong>de</strong>nbuurt<br />
is gelegen aan bei<strong>de</strong><br />
kanten van <strong>de</strong> Houtmanka<strong>de</strong><br />
langs het<br />
Westerkanaal, oostelijk<br />
daarvan rondom <strong>de</strong><br />
Barentszstraat en westelijk<br />
rondom <strong>de</strong> Nova<br />
Zemblastraat.<br />
Na <strong>de</strong>ze buurtsituer<strong>in</strong>g,<br />
nu eerst wat<br />
meer gegevens over <strong>de</strong><br />
toestand van bovengenoem<strong>de</strong><br />
stadswijk<br />
omstreeks 1840, voor<br />
<strong>de</strong> aanleg van het eerste<br />
parkje van Amsterdam.<br />
Ongeveer op <strong>de</strong><br />
Boven: De schans en <strong>de</strong> bolwerken buiten <strong>de</strong> Willemspoort met <strong>de</strong> Westerdoksdijk van 1832, <strong>de</strong> nieuwe Haarlemmerpoort van<br />
1840 en het HIJSM spoorwegstation Willemspoort van 1843. Detail uit <strong>de</strong> stadskaart van H.P. Eskes uit 1842<br />
2
<strong>Het</strong> voormalige <strong>Westerplantsoen</strong><br />
plaats van <strong>de</strong> huidige Houtmanka<strong>de</strong> en <strong>de</strong> Roggeveenstraat<br />
en het Barentszple<strong>in</strong> lag een <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> Amsterdamse stadswal,<br />
De Schans genaamd, met ‘t bolwerk Leeuwenburg (later<br />
‘t Blauwhoofd genoemd) op <strong>de</strong> plaats van het Barentszple<strong>in</strong>, ‘t<br />
bolwerk De Bogt gesitueerd waar nu het Zoutkeetsple<strong>in</strong> is en<br />
dicht bij het Haarlemmerple<strong>in</strong> ‘t bolwerk Westerbeer.<br />
Boven: Gezicht op bolwerk Westerbeer met molen De Beer. Daarachter<br />
bolwerk De Bogt met molen De Vervanger.<br />
Teken<strong>in</strong>g door Anthony Andriessen uit 1773.<br />
Rechts: Gezicht op <strong>de</strong> Bokk<strong>in</strong>ghangen vanuit het Westerdok. In het mid<strong>de</strong>n<br />
molen De Bok op bolwerk <strong>Het</strong> Blauwhoofd.<br />
Teken<strong>in</strong>g door H.A. Kl<strong>in</strong>khamer uit 1846<br />
Langs De Schans liep van het Haarlemmerple<strong>in</strong> af het Smallepad<br />
(later <strong>de</strong> Planciusstraat en Barentszstraat) tot aan <strong>de</strong> huidige<br />
Westerdoksdijk. <strong>Het</strong> was een afgelegen buurt met scheepswerven,<br />
zoutketen en diverse fabrieken. Pas na <strong>de</strong> opricht<strong>in</strong>g<br />
van enkele lijnbanen, wer<strong>de</strong>n na 1857 aan het Smallepad een<br />
zevental huisjes gezet, <strong>in</strong> <strong>de</strong> volksmond het dorp Zevenhuizen<br />
genoemd.<br />
In het IJ was reeds <strong>in</strong> 1828 een afsluitdijk gelegd op het huidige<br />
tracé; Westerdoksdijk, Van Diemenstraat en Tasmanstraat<br />
tot <strong>de</strong> Spaarndammerdijk, als bescherm<strong>in</strong>g tegen het opzwiepen<strong>de</strong><br />
IJ-water. Op het tussen <strong>de</strong>ze dijk en <strong>de</strong> stadswal gelegen<br />
terre<strong>in</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> buurt van het bolwerk <strong>Het</strong> Blauwhoofd, was <strong>de</strong><br />
houtzaagmolen <strong>Het</strong> Klaverblad gevestigd.<br />
Beg<strong>in</strong> februari 1843 stel<strong>de</strong> <strong>de</strong> directeur van <strong>de</strong> Hortus Botanicus<br />
aan <strong>de</strong> gemeenteraad voor, om b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> stadsvest een<br />
3
<strong>Het</strong> voormalige <strong>Westerplantsoen</strong><br />
plantsoen aan te leggen van <strong>de</strong> Willemspoort (Haarlemmerpoort)<br />
tot aan ‘t bolwerk <strong>Het</strong> Blauwhoofd. Op 15 februari 1843<br />
schreven B. & W. <strong>in</strong> antwoord op <strong>de</strong>ze voorstellen dat er nog<br />
bezwaren waren om het park aan te leggen, maar gaven zij wel<br />
opdracht tot het aanleggen van een plantsoen aan bei<strong>de</strong> kanten<br />
van <strong>de</strong> Willemspoort. Een jaar later werd een aanvang gemaakt<br />
met <strong>de</strong> aanleg van <strong>de</strong> beplant<strong>in</strong>gen en het klaarmaken<br />
van <strong>de</strong> aar<strong>de</strong>n wallen van het plantsoen van <strong>de</strong> Willemspoort<br />
naar ‘t Blauwhoofd.<br />
Naar aanleid<strong>in</strong>g van een raadsbesluit van 25 maart 1843 verscheen<br />
bij een rapport d.d. 27 juni 1843 van <strong>de</strong> commissaris<br />
over <strong>de</strong> Stads Publieke Werken, een kaart met daarop <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong><br />
tekst:<br />
‘<strong>de</strong> situatie van een ge<strong>de</strong>elte <strong>de</strong>r Overbraker Buitenpol<strong>de</strong>r<br />
Boven: De uitspann<strong>in</strong>g Welgelegen, mid<strong>de</strong>n <strong>in</strong> het <strong>Westerplantsoen</strong> -1863.<br />
L<strong>in</strong>ks: De <strong>in</strong>gang van <strong>de</strong> Westerbegraafplaats. Teken<strong>in</strong>g H.M.J. Misset 1902<br />
4
<strong>Het</strong> voormalige <strong>Westerplantsoen</strong><br />
gelegen tussen <strong>de</strong>n Westelijken afsluitdijk en <strong>de</strong> stad Amsterdam,<br />
waarop is aangetoond het ge<strong>de</strong>elte land, <strong>in</strong>terigten tot<br />
publieke begraafplaats.’<br />
Bedoeld werd <strong>de</strong> aanleg van <strong>de</strong> Westerbegraafplaats, waarvan<br />
nu nog een kle<strong>in</strong> ge<strong>de</strong>elte over is als plantsoen bij <strong>de</strong> Hout-<br />
Boven: <strong>Westerplantsoen</strong>, gezien naar bovenkruier-houtzaagmolen <strong>Het</strong> Klaverblad,<br />
gebouwd <strong>in</strong> 1841 <strong>in</strong> <strong>de</strong> Overbrakerbuitenpol<strong>de</strong>r ter hoogte<br />
van <strong>de</strong> huidige Roggeveenstraat, tussen <strong>de</strong> Van L<strong>in</strong>schotenstraat en<br />
<strong>de</strong> Van Neckstraat, afgebroken <strong>in</strong> 1877. Op <strong>de</strong> voorgrond: molenaar<br />
Hendrik Outmans. Foto van Jacob Olie Jbz. -1861<br />
Rechts: Zicht op Waterland vanaf bolwerk Blauwhoofd, met molen De Bok.<br />
Teken<strong>in</strong>g door Gerrit Lamberts uit ±1900.<br />
manka<strong>de</strong> en Westzaanstraat. Deze begraafplaats vorm<strong>de</strong><br />
landschappelijk een mooi en logisch geheel met het later uit<br />
te brei<strong>de</strong>n park.<br />
Hoewel nog kle<strong>in</strong> van omvang, had Amsterdam <strong>in</strong> 1845 haar<br />
eerste park waar men na een wan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g vanaf <strong>de</strong> Willemspoort<br />
naar <strong>Het</strong> Blauwhoofd een prachtig gezicht had over het<br />
IJ. C. van <strong>de</strong>r Vijver schrijft hierover <strong>in</strong> zijn Geschiedkundige<br />
beschrijv<strong>in</strong>g <strong>de</strong>r stad Amsterdam, (Amsterdam, 4 <strong>de</strong>len,<br />
1844-1848): ‘Eertijds vermijd<strong>de</strong> men <strong>de</strong>n B<strong>in</strong>nens<strong>in</strong>gel van<br />
<strong>de</strong> Haarlemmerpoort tot aan het Bikkers-Eiland, thans is het<br />
een verlust<strong>in</strong>gsoord voor <strong>de</strong>n wan<strong>de</strong>laar, die het loof zoekt en<br />
daarenboven een rustpunt v<strong>in</strong>dt, alwaar hij het schoonste panorama<br />
op <strong>de</strong> Noord Hollandsche ste<strong>de</strong>n en dorpen aantreft.’<br />
B. & W. besluiten op 25 juli 1848 tot <strong>de</strong> aanleg van een wan-<br />
5
<strong>Het</strong> voormalige <strong>Westerplantsoen</strong><br />
<strong>de</strong>lplaats op <strong>de</strong> Westerdoksdijk, op het terre<strong>in</strong> ten westen van<br />
<strong>de</strong> Westerdokssluis, ‘alwaar <strong>de</strong> Directie Keet gestaan heeft’,<br />
waardoor een mooie wan<strong>de</strong>lweg aansloot op het bovengenoem<strong>de</strong><br />
plantsoen. Na vragen van <strong>de</strong> burgemeester <strong>in</strong> 1857<br />
aan <strong>de</strong> stads<strong>in</strong>genieur of het plantsoen buiten <strong>de</strong> stadswallen<br />
kon wor<strong>de</strong>n uitgebreid, kwam <strong>de</strong>ze met een rapport d.d. 29<br />
juni 1857, waar<strong>in</strong> <strong>de</strong> conclusie werd getrokken dat er geen bezwaren<br />
zijn het plantsoen bij <strong>Het</strong> Blauwhoofd te vergroten met<br />
twee stukken land liggen<strong>de</strong> voor <strong>de</strong> stadsvest aan bei<strong>de</strong> kanten<br />
van ‘t bolwerk De Bogt. Op 29 juli 1857 besloot <strong>de</strong> gemeenteraad<br />
met tweeëntw<strong>in</strong>tig stemmen voor en vier tegen, het<br />
plantsoen met twee bun<strong>de</strong>rs, tweeënvijftig roe<strong>de</strong>n en zestig<br />
ellen te vergroten. Eén <strong>de</strong>r tegenstan<strong>de</strong>rs had bezwaar tegen<br />
<strong>de</strong> kosten voor een wan<strong>de</strong>lplaats die hij daar ter plaatse m<strong>in</strong><strong>de</strong>r<br />
noodzakelijk achtte, maar ook uit hoof<strong>de</strong> van het belang <strong>de</strong>r<br />
houtzaagmolen <strong>Het</strong> Klaverblad dat daardoor verkort zou wor<strong>de</strong>n.<br />
In 1859 was het park, <strong>in</strong> <strong>de</strong> raadsbesluiten wan<strong>de</strong>lplaats<br />
genoemd en waarvan <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>re naamsaanduid<strong>in</strong>g ondui<strong>de</strong>lijk<br />
is (Wan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g, <strong>Westerplantsoen</strong>, Haarlemmerplantsoen,<br />
Park Blauwhoofd ?), voltooid.<br />
Mid<strong>de</strong>n <strong>in</strong> het park, op <strong>de</strong> huidige plaats van het Zoutkeetsple<strong>in</strong><br />
hoek Houtmanka<strong>de</strong>, was een uitspann<strong>in</strong>g Tu<strong>in</strong> Welgelegen,<br />
geëxploiteerd door W. E. Meyer. De prachtige tu<strong>in</strong> en<br />
Boven: De Tu<strong>in</strong> Welgelegen en <strong>de</strong> muziektent <strong>in</strong> het <strong>Westerplantsoen</strong>. Zie<br />
ook <strong>de</strong> teken<strong>in</strong>g door J.G.L. Rieke op <strong>de</strong> omslag. Die toont een<br />
muziekuitvoer<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Ste<strong>de</strong>lijke Schutterij on<strong>de</strong>r leid<strong>in</strong>g van<br />
kapelmeester N.J. Pot<strong>de</strong>r<strong>in</strong>, 26 juni 1864.<br />
L<strong>in</strong>ks: De hoofd<strong>in</strong>gang van uitspann<strong>in</strong>g Welgelegen. Teken<strong>in</strong>g door G. van<br />
Heer<strong>de</strong> uit 1863.<br />
6
<strong>Het</strong> voormalige <strong>Westerplantsoen</strong><br />
Boven: In 1869 werd het terre<strong>in</strong> van het plantsoen (groen gemarkeerd) en <strong>de</strong> omgev<strong>in</strong>g opgemeten, ter voorbereid<strong>in</strong>g van het doortrekken van <strong>de</strong> HIJSM-spoorweg<br />
naar het nieuw te bouwen Centraal Station en het graven van het Westerkanaal.<br />
7
<strong>Het</strong> voormalige <strong>Westerplantsoen</strong><br />
<strong>de</strong> opstallen waren spoedig te kle<strong>in</strong> en Meyer kon dan ook<br />
<strong>in</strong> 1856 zijn terre<strong>in</strong> met vijf roe<strong>de</strong>n en vijfenvijftig ellen vergroten<br />
tegen een som van vijfentw<strong>in</strong>tig gul<strong>de</strong>n per jaar. Op ‘t<br />
naast <strong>de</strong> tu<strong>in</strong> gelegen bolwerk De Bogt stond <strong>de</strong> korenmolen<br />
De Vervanger. Ook op <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re bolwerken ston<strong>de</strong>n molens<br />
zoals op ‘t bolwerk <strong>Het</strong> Blauwhoofd <strong>de</strong> korenmolen De Bok<br />
(afgebrand op 4 januari 1878) en op het bolwerk Westerbeer<br />
<strong>de</strong> korenmolen De Beer (afgebrand op 18 september 1861) In<br />
<strong>de</strong> nabijheid van Tu<strong>in</strong> Welgelegen was het Zomertheater van<br />
Clous (of Claus) waar <strong>de</strong> komiek Henri Morriën optrad, terwijl<br />
zich aan <strong>de</strong> westkant van het park een muziektent bevond.<br />
Bij raadsbesluit van 23 juni 1852 en later op 22 februari 1854<br />
Boven: Smallepad, later Planciusstraat, gezien <strong>in</strong> noor<strong>de</strong>lijke richt<strong>in</strong>g.<br />
L<strong>in</strong>ks <strong>de</strong> won<strong>in</strong>gen gebouwd door <strong>de</strong> Verenig<strong>in</strong>g ten behoeven <strong>de</strong>r<br />
Arbei<strong>de</strong>rs-klasse. Teken<strong>in</strong>g door W. Hekk<strong>in</strong>g Jr uit 1858.<br />
Rechts: De gevelrij aan <strong>de</strong> latere Houtmanstraat, gezien vanuit het plantsoen<br />
werd besloten het park te verkle<strong>in</strong>en ter hoogte van <strong>de</strong> huidige<br />
Planciusstraat. Op <strong>de</strong>ze grond bouw<strong>de</strong> <strong>de</strong> Vereenig<strong>in</strong>g<br />
ten behoeve <strong>de</strong>r Arbei<strong>de</strong>rsklasse haar <strong>in</strong> 1858 gereed gekomen<br />
zogenaam<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>larbei<strong>de</strong>rswon<strong>in</strong>gen. De plaats voor het<br />
nieuwe gebouw was met zorg gekozen. <strong>Het</strong> Smalle Pad lag <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> uiterste noordwesthoek van <strong>de</strong> stad en liep achter drie nutteloze<br />
bolwerken langs. <strong>Het</strong> bouwplan was verweven met <strong>de</strong><br />
aanleg van een wan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g (plantsoen) op <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> bolwerken.<br />
De Vereenig<strong>in</strong>g stel<strong>de</strong> <strong>in</strong> haar aanvraag voor <strong>de</strong> aankoop van<br />
het bouwterre<strong>in</strong> dat <strong>de</strong> behoefte aan arbei<strong>de</strong>rswon<strong>in</strong>gen juist<br />
daar groot was. Er stond een werktuigenfabriek, ‘Atlas’, met<br />
230 arbei<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> dienst en ook een bloed-, mest- en chichoreifabriek.<br />
Vlakbij, aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re zij<strong>de</strong> van <strong>de</strong> S<strong>in</strong>gelgracht<br />
was het tre<strong>in</strong>station Willemspoor van <strong>de</strong> Hollandsche IJzeren<br />
Spoorweg Maatschappij, waar veel beambten werkten.<br />
8
<strong>Het</strong> voormalige <strong>Westerplantsoen</strong><br />
Vereenig<strong>in</strong>g ten behoeve <strong>de</strong>r Arbei<strong>de</strong>rsklasse<br />
In november 1851 <strong>de</strong><strong>de</strong>n Mr. J. Messchert van Vollenhoven, Joshua van<br />
Eik en C. P. van Eeghen een beroep op een beperkt aantal vooraanstaan<strong>de</strong><br />
Amsterdammers, waarmee zij het <strong>in</strong>itiatief namen tot <strong>de</strong> opricht<strong>in</strong>g van<br />
een verenig<strong>in</strong>g, een particuliere bouwmaatschappij die zich zou beperken<br />
tot het bouwen van won<strong>in</strong>gen voor m<strong>in</strong><strong>de</strong>r draagkrachtigen, en daarmee<br />
<strong>de</strong> voorloper van alle won<strong>in</strong>gbouwverenig<strong>in</strong>gen. De hele on<strong>de</strong>rnem<strong>in</strong>g<br />
zou een m<strong>in</strong> of meer filantropisch karakter<br />
krijgen, met een tot maximaal<br />
3% beperkt divi<strong>de</strong>nd.<br />
Deze notabelen zagen het verband<br />
tussen het hoge sterftecijfer tij<strong>de</strong>ns<br />
epi<strong>de</strong>mieën en buurten met slechte<br />
huisvest<strong>in</strong>g. Zij had<strong>de</strong>n ook gezien<br />
dat <strong>in</strong> Engeland, Frankrijk, Duitsland<br />
en Zwe<strong>de</strong>n al <strong>in</strong>itiatieven ontplooid<br />
waren <strong>in</strong> <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> richt<strong>in</strong>g en von<strong>de</strong>n<br />
het tijd wor<strong>de</strong>n voor een vervolg <strong>in</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rland.<br />
In 1852 werd <strong>de</strong> verenig<strong>in</strong>g opgericht<br />
door tw<strong>in</strong>tig <strong>de</strong>elnemers die zelf het<br />
werkkapitaal <strong>in</strong>leg<strong>de</strong>n. Er wer<strong>de</strong>n<br />
meteen drie geschikte grondstukken<br />
gekocht, niet <strong>in</strong> achterbuurten en niet<br />
buiten <strong>de</strong> stad, waarop <strong>de</strong> eerste blokken gebouwd wer<strong>de</strong>n. Dat waren<br />
<strong>de</strong> Oostenburgermid<strong>de</strong>nstraat, <strong>de</strong> Passeer<strong>de</strong>rstraat en het Smalle Pad.<br />
De activiteiten aan het Franse Pad langs <strong>de</strong> Goudsbloemgracht was het<br />
volgen<strong>de</strong> project, maar daarvoor moest eerst heel wat gesloopt wor<strong>de</strong>n<br />
en <strong>de</strong> gemeente Amsterdam bewogen <strong>de</strong> ziekmaken<strong>de</strong> gracht te <strong>de</strong>mpen.<br />
Kon<strong>in</strong>g Willem III was enthousiast over dit <strong>in</strong>itiatief en bezocht <strong>in</strong> 1854 het<br />
eerste blok won<strong>in</strong>gen. Aansluitend stem<strong>de</strong> hij er <strong>in</strong> toe beschermheer van<br />
<strong>de</strong> verenig<strong>in</strong>g te wor<strong>de</strong>n.<br />
<strong>Het</strong> blok langs het Smalle Pad werd op 1 juli 1856 opgeleverd en werd een<br />
para<strong>de</strong>paardje van <strong>de</strong> verenig<strong>in</strong>g door <strong>de</strong> fraaie ligg<strong>in</strong>g aan het <strong>in</strong> 1845<br />
aangeleg<strong>de</strong> <strong>Westerplantsoen</strong>. Ook al g<strong>in</strong>g dit mooie uitzicht verloren door<br />
het graven van het Westerkanaal, het won<strong>in</strong>gblok staat er vandaag nog<br />
steeds. Aan een kant grenst het aan <strong>de</strong> Planciusstraat en <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant<br />
aan <strong>de</strong> Houtmanstraat. In 1858 stichtte <strong>de</strong> verenig<strong>in</strong>g aan het Smalle Pad<br />
een gelijknamige bewaarschool met on<strong>de</strong>rwijzerswon<strong>in</strong>g. Deze school<br />
werd beg<strong>in</strong> jaren 1920 verkocht en <strong>in</strong><br />
1923 door <strong>de</strong> nieuwe eigenaar afgebroken<br />
en vervangen door een nieuw<br />
schoolgebouw.<br />
Door aankoop en verbeter<strong>in</strong>g of<br />
nieuwbouw van versprei<strong>de</strong> won<strong>in</strong>gen<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> stad verbre<strong>de</strong> <strong>de</strong> verenig<strong>in</strong>g zijn<br />
bezit tot 780 won<strong>in</strong>gen, maar echt<br />
grote projecten wer<strong>de</strong>n niet meer opgezet.<br />
De focus was gericht op exploitatie,<br />
on<strong>de</strong>rhoud en verbeter<strong>in</strong>g van<br />
het bestaan<strong>de</strong> bezit. De eerste bouwblokken<br />
staan er groten<strong>de</strong>els nog en<br />
zijn vandaag rijks-, prov<strong>in</strong>ciaal of<br />
gemeentelijk monument.<br />
In 1962 heeft <strong>de</strong> gemeente Amsterdam<br />
alle aan<strong>de</strong>len van <strong>de</strong> verenig<strong>in</strong>g overgenomen<br />
en <strong>de</strong> exploitatie overgedragen aan <strong>de</strong> Gemeentelijke Won<strong>in</strong>gdienst.<br />
In 1994 werd dit ge<strong>de</strong>elte van het won<strong>in</strong>gbezit weer geprivatiseerd<br />
en is nu <strong>in</strong> han<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> sticht<strong>in</strong>g Ymere.<br />
Zie ook Wikipedia: Vereenig<strong>in</strong>g_ten_behoeve_<strong>de</strong>r_Arbei<strong>de</strong>rsklasse<br />
Inzet: <strong>Het</strong> blok won<strong>in</strong>gen Planciusstraat 8-20 <strong>in</strong> 2007. Na een grondige<br />
renovatie door sticht<strong>in</strong>g Ymere kunnen ze weer jaren mee.<br />
9
Van Smalle Pad naar Planciusstraat<br />
<strong>Het</strong> belangrijkste motief was echter dat het huizenblok zichtbaar<br />
zou zijn voor <strong>de</strong> talrijke bezoekers van het nieuw aangeleg<strong>de</strong><br />
plantsoen en <strong>de</strong> aandacht gevestigd zou wor<strong>de</strong>n op dit<br />
prachtige <strong>in</strong>itiatief. Zo zou<strong>de</strong>n <strong>de</strong> beter gesitueer<strong>de</strong> Amsterdammers<br />
wor<strong>de</strong>n aangemoedigd het mo<strong>de</strong>l na te volgen. De<br />
architect was Pieter Johannes Hamer (1812-1887). Hij had zijn<br />
opleid<strong>in</strong>g genoten bij een timmerbaas <strong>in</strong> Rotterdam en was<br />
<strong>in</strong> Amsterdam aangesteld als opzichter van <strong>de</strong> gebouwen van<br />
<strong>de</strong> Hervorm<strong>de</strong> Gemeente. De 104 won<strong>in</strong>gen aan het <strong>Westerplantsoen</strong><br />
waren <strong>de</strong> eerste won<strong>in</strong>gen die hij ontwierp en daarna<br />
zou<strong>de</strong>n nog vele an<strong>de</strong>re huizenblokken volgen. De bouw<br />
begon <strong>in</strong> 1854. De maten van het blok waren 200 bij 12 meter,<br />
on<strong>de</strong>rver<strong>de</strong>eld <strong>in</strong> zeven ‘huizen’ met twee trappenhuizen<br />
naar <strong>de</strong> drie verdiep<strong>in</strong>gen. Over <strong>de</strong> hele lengte was het blok<br />
<strong>in</strong> tweeën ver<strong>de</strong>eld, waardoor <strong>de</strong> meeste won<strong>in</strong>gen rugaanrug<br />
kwamen te liggen. Van <strong>de</strong> won<strong>in</strong>gen aan <strong>de</strong> westzij<strong>de</strong>, die<br />
uitzagen over het park, was <strong>de</strong> huur een dubbeltje hoger. Er<br />
waren drie typen: rond <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>lste <strong>in</strong>gang lagen driekamerwon<strong>in</strong>gen<br />
voor <strong>de</strong> meer gegoe<strong>de</strong> volksklasse. Deze liepen over<br />
<strong>de</strong> hele breedte van het blok door, zodat ze vensters had<strong>de</strong>n<br />
aan <strong>de</strong> Planciusstraat èn aan <strong>de</strong> achterkant.<br />
De huur van <strong>de</strong>ze grote won<strong>in</strong>gen was te hoog om bewoners<br />
Boven: De bewaarschool aan het Smallepad, later Planciusstraat. <strong>Het</strong><br />
huizenblok rechts staat nu aan <strong>de</strong> overzij<strong>de</strong> van <strong>de</strong> Zoutkeetsgracht.<br />
L<strong>in</strong>ks: Nog eens <strong>de</strong> bewaarschool. Op <strong>de</strong> achtergrond <strong>de</strong> molen De Vervanger<br />
op het bolwerk De Bogt. Teken<strong>in</strong>g door P.J. Lutgers uit 1859.<br />
10
Van Smalle Pad naar Planciusstraat<br />
te v<strong>in</strong><strong>de</strong>n, dus wer<strong>de</strong>n ze later alsnog gesplitst. Ver<strong>de</strong>r waren<br />
er een- en tweekamerwon<strong>in</strong>gen. De tweekamerwon<strong>in</strong>gen had<strong>de</strong>n<br />
een kle<strong>in</strong> portaaltje met een privaat, een woonkamer van<br />
4 x 5,40 meter en een slaapkamer van 3 x 4 meter. In <strong>de</strong> woonkamer<br />
lagen aan een wand een gootsteen, een bedste<strong>de</strong> en een<br />
provisiekast. Aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re wand lag <strong>de</strong> stookplaats voor <strong>de</strong><br />
potkachel en <strong>de</strong> turfkist. Sommige huizen had<strong>de</strong>n tegen <strong>de</strong><br />
achterwand nog een glazenkast. In <strong>de</strong> slaapkamer ston<strong>de</strong>n een<br />
bedste<strong>de</strong> en een kast. Sommige huizen had<strong>de</strong>n een aparte keuken<br />
die door een raampje naar het trappenhuis werd verlicht.<br />
Boven: Openbare Armenschool No. 8, opgeleverd <strong>in</strong> 1863.<br />
Rechts: De on<strong>de</strong>rwijzerswon<strong>in</strong>g aan <strong>de</strong> kopse kant van <strong>de</strong> school, nu gelegen<br />
aan <strong>de</strong> Schiemanstraat. Bei<strong>de</strong> teken<strong>in</strong>gen door W. Spr<strong>in</strong>ger<br />
De massale aanpak – 104 won<strong>in</strong>gen – beteken<strong>de</strong> dat er lange<br />
uniforme wan<strong>de</strong>n langs <strong>de</strong> straat zou<strong>de</strong>n komen <strong>in</strong> plaats van<br />
<strong>de</strong> gebruikelijke gedifferentieer<strong>de</strong> gevels. Hamer probeer<strong>de</strong><br />
met kle<strong>in</strong>e accenten en een geled<strong>in</strong>g op het ritme van <strong>de</strong> trappenhuizen<br />
<strong>de</strong> <strong>in</strong>wendige ver<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g te laten blijken. Aan <strong>de</strong><br />
Planciusstraat had<strong>de</strong>n <strong>de</strong> risalieten bij <strong>de</strong> trappenhuizen een<br />
an<strong>de</strong>re <strong>de</strong>tailler<strong>in</strong>g al naar gelang ze toegang gaven tot drie-,<br />
twee- of eenkamerwon<strong>in</strong>gen. <strong>Het</strong> risaliet stopte bij <strong>de</strong> kroonlijst,<br />
maar daarboven gaven dakkapellen, met een afwisselen<strong>de</strong><br />
vormgev<strong>in</strong>g, <strong>de</strong> <strong>in</strong>druk van een topgevel. De zeven ‘huizen’<br />
waren zo enigsz<strong>in</strong>s als afzon<strong>de</strong>rlijke paviljoenen te herkennen.<br />
De geschie<strong>de</strong>nis van <strong>de</strong> bouw van <strong>de</strong> won<strong>in</strong>gen wordt uitvoerig<br />
beschreven <strong>in</strong> het boek van Carol Scha<strong>de</strong> ‘Won<strong>in</strong>gbouw<br />
11
Van Smalle Pad naar Planciusstraat<br />
voor arbei<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> het 19<strong>de</strong>-eeuwse Amsterdam’ (Van Gennep,<br />
Amsterdam 1981).<br />
De bewoners van <strong>de</strong> won<strong>in</strong>gen aan <strong>de</strong> westkant (Houtmanstraat)<br />
had<strong>de</strong>n een prachtig uitzicht op het <strong>Westerplantsoen</strong>,<br />
maar niet alles was even prettig <strong>in</strong> <strong>de</strong> nabijheid van <strong>de</strong>ze<br />
nieuwe won<strong>in</strong>gen. In 1858 klaag<strong>de</strong>n <strong>de</strong> bewoners bij <strong>de</strong> gemeenteraad<br />
dat, bij <strong>de</strong> <strong>in</strong>gebruiknem<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> eer<strong>de</strong>r vermel<strong>de</strong><br />
bloedfabriek, <strong>de</strong> stank niet te har<strong>de</strong>n was. Ook <strong>de</strong> mestmakerij<br />
en <strong>de</strong> cichoreifabriek lieten hun kwalijke dampen langs<br />
<strong>de</strong> huizen trekken. De zorgvuldig uitgekozen plek bleek bij<br />
na<strong>de</strong>r <strong>in</strong>zien toch niet zo i<strong>de</strong>aal. De fabrikanten kregen toen<br />
een aanman<strong>in</strong>g <strong>de</strong> nodige verbeter<strong>in</strong>gen aan te brengen.<br />
Tussen <strong>de</strong> jaren 1850 en 1859 werd aan <strong>de</strong> noordkant van het<br />
huizenblok <strong>de</strong> bewaarschool <strong>Het</strong> Smallepad gebouwd (zie<br />
afb. pag. 10). <strong>Het</strong> is onvoorstelbaar dat <strong>in</strong> dat gebouwtje tot 180<br />
k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren school g<strong>in</strong>gen. In 1923 werd <strong>in</strong> <strong>de</strong> plaats hiervan een<br />
lagere school gebouwd voor <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rduits Hervorm<strong>de</strong> Gemeente,<br />
nu buurtgebouw ‘Smalle Pad’. Door <strong>de</strong> ligg<strong>in</strong>g van <strong>de</strong>ze bewaarschool<br />
kon <strong>de</strong> Houtmanstraat niet doorlopen tot waar s<strong>in</strong>ds<br />
1877 <strong>de</strong> Korte Zoutkeetsgracht is, en loopt nog steeds met een<br />
bocht (Houtmandwarsstraat) naar <strong>de</strong> Planciusstraat terug.<br />
In 1863 werd aan <strong>de</strong> zuidkant <strong>de</strong> Openbare Armenschool Nr.8<br />
(als eerste voorzien van een gymnastieklokaal) geopend. Aan<br />
<strong>de</strong>ze school werd een on<strong>de</strong>rwijzerswon<strong>in</strong>g toegevoegd (zie<br />
afb. pag. 11), nu aan <strong>de</strong> Schiemanstraat gelegen.<br />
Boven: <strong>Het</strong> Westerkanaal met daarlangs <strong>de</strong> Houtmanka<strong>de</strong> ter hoogte van<br />
<strong>de</strong> <strong>in</strong> 1877 doorgetrokken Zoutkeetsgracht <strong>in</strong> 1959. <strong>Het</strong> gebouw<br />
rechts van <strong>de</strong> l<strong>in</strong>ker boompartij is het buurtgebouw ‘Smalle Pad’,<br />
<strong>de</strong> plaats waar ooit <strong>de</strong> bewaarschool met <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> naam stond.<br />
L<strong>in</strong>ks: <strong>Het</strong> Westerkanaal met <strong>de</strong> eerste versie van <strong>de</strong> spoorbrug <strong>in</strong> 1888.<br />
12
Van Smalle Pad naar Planciusstraat<br />
<strong>Het</strong> mooie park was geen lang leven beschoren. De spoorweg<br />
van Haarlem naar Amsterdam e<strong>in</strong>dig<strong>de</strong> aan <strong>de</strong> Haarlemmertrekvaart<br />
ter hoogte van het Nassauple<strong>in</strong> waar het e<strong>in</strong>dstation<br />
van <strong>de</strong> HIJSM gebouwd was. Toen ontstond het fatale plan van<br />
het Rijk om <strong>de</strong>ze spoorbaan langs <strong>de</strong> Haarlemmer Houttu<strong>in</strong>en<br />
naar het nieuw te bouwen Centraal Station door te trekken.<br />
Tegelijkertijd was er het plan om <strong>de</strong> S<strong>in</strong>gelgracht te verlengen<br />
met het nieuw te graven Westerkanaal, hetgeen een ontsluit<strong>in</strong>g<br />
van <strong>de</strong> stad op het te graven Noordzeekanaal mogelijk zou maken.<br />
Daardoor zou<strong>de</strong>n grote <strong>de</strong>len van het park gerooid moeten<br />
wor<strong>de</strong>n. Op 23 juli 1869 werd dit rampzalige plan door <strong>de</strong><br />
Boven: Boven: Roggeveenstraat.<br />
Rechts: Barentszple<strong>in</strong> met k<strong>in</strong><strong>de</strong>rspeelplaats.<br />
gemeenteraad aangenomen. <strong>Het</strong> Westerkanaal werd <strong>in</strong> 1875<br />
voltooid, terwijl <strong>in</strong> 1877 <strong>de</strong> Zoutkeetsgracht werd doorgetrokken<br />
naar het Westerkanaal. In datzelf<strong>de</strong> jaar wer<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong><br />
westkant van <strong>de</strong> Houtmanka<strong>de</strong>, <strong>de</strong> Le Mairegracht en <strong>de</strong> Van<br />
Noordtgracht gegraven en het gerooi<strong>de</strong> park werd van lieverlee<br />
volgebouwd met pakhuizen, fabrieken en won<strong>in</strong>gen.<br />
<strong>Het</strong> huidige Zoutkeetsple<strong>in</strong> is voor een <strong>de</strong>el aangelegd op het<br />
voormalige bolwerk <strong>de</strong> Bogt. In 1897 werd begonnen met het<br />
bouwen van <strong>de</strong> woonblokken <strong>in</strong> <strong>de</strong> wijk.<br />
<strong>Het</strong> uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijke resultaat beschrijft M. Kalff <strong>in</strong> 1878 <strong>in</strong> zijn<br />
boek Amsterdam <strong>in</strong> plaatjes en praatjes (pag<strong>in</strong>a 128) met <strong>de</strong><br />
volgen<strong>de</strong> z<strong>in</strong>: ‘ons prachtige Haarlemmerplantsoen, met zijn<br />
schil<strong>de</strong>rachtige heuveltje, heerlijke wan<strong>de</strong>ldreven en lommerrijke<br />
bosjes, helaas ten enenmale verwoest, doorsne<strong>de</strong>n door<br />
het Westelijk Kanaal.’<br />
13
Van Smalle Pad naar Planciusstraat<br />
Dit artikel verscheen<br />
eer<strong>de</strong>r met een enigsz<strong>in</strong>s<br />
gewijzig<strong>de</strong> tekst – <strong>in</strong> Ons<br />
Amsterdam, 43ste jg.<br />
(1991), pp. 194-196<br />
Literatuur:<br />
J. van Eck, De Amsterdamsche<br />
Schans en <strong>de</strong> Buitens<strong>in</strong>gel,<br />
(Uitgeverij P.N. van<br />
Kampen & Zoon N.V., Amsterdam<br />
1948): hoofdstuk<br />
De Schans tusschen het IJ<br />
en het Haarlemmerple<strong>in</strong>.<br />
A. Kooy, Een groen getooi<strong>de</strong><br />
keizerskroon, vijf<br />
eeuwen Amsterdams stadsgroen.<br />
Ons Amsterdam, 24e jaargang, 1972, pag<strong>in</strong>a‘s<br />
258 tot en met 279.<br />
© 1990 A.Huyser,<br />
Amsterdam<br />
Ontwerpteken<strong>in</strong>g voor <strong>de</strong><br />
bouw van 104 arbei<strong>de</strong>rswon<strong>in</strong>gen<br />
voor <strong>de</strong> Vereenig<strong>in</strong>g ten<br />
Behoeve <strong>de</strong>r Arbei<strong>de</strong>rsklasse.<br />
De architect was P.J. Hamer.<br />
De won<strong>in</strong>gen staan rug-aanrug,<br />
een zij<strong>de</strong> aan <strong>de</strong> Planciusstraat<br />
en <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re zij<strong>de</strong> aan <strong>de</strong><br />
Houtmanstraat.<br />
14
}Website<br />
Theo Bakker’s Dome<strong>in</strong><br />
De topografische bijzon<strong>de</strong>rhe<strong>de</strong>n van Amsterdams ontwikkel<strong>in</strong>g<br />
○ = el<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> <strong>de</strong> lijst ook al genoemd * = on<strong>de</strong>rsteunend artikel van an<strong>de</strong>re auteur<br />
Mid<strong>de</strong>leeuws Amsterdam<br />
● De cope-ontg<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g van Amstelland<br />
● Poerte en<strong>de</strong> Vrihe<strong>de</strong> van Amstelredamme<br />
● De eerste 300 jaar <strong>in</strong> het bestaan van Amsterdam<br />
● Stadspoorten op <strong>de</strong> Nieuwendijk<br />
● Is <strong>de</strong> Nieuwezijds wel gegraven?<br />
● De kop van <strong>de</strong> Nieuwendijk, een 14e-eeuwse stadsuitbreid<strong>in</strong>g<br />
● De Boerenweter<strong>in</strong>g en zijn loop door Amsterdam<br />
● Mid<strong>de</strong>leeuwse kloosters van Amsterdam<br />
● <strong>Het</strong> S<strong>in</strong>t Anthonius gasthuis (Leprozenhuis)<br />
* <strong>Het</strong> Leprozenhuis te Amsterdam,<br />
Mej. Dr. I. H. van Eeghen 1955<br />
● <strong>Het</strong> Kartuizerklooster S<strong>in</strong>t Andries ter Zaliger<br />
Haven<br />
● De metamorfose van die Plaetse tot <strong>de</strong> Dam<br />
● Amsterdam, van Heren, van bisschoppen en van<br />
graven<br />
● Amsterdam, van Hoeken en Kabeljauwen<br />
Amsterdams nijverheid, han<strong>de</strong>l en transport<br />
● Markten van Amsterdam (locaties door <strong>de</strong> eeuwen<br />
gevolgd)<br />
*<br />
●<br />
●<br />
*<br />
*<br />
Botermarkt en Kaasple<strong>in</strong>,<br />
Dr. A. Halberstadt 1910<br />
Beurtvaar<strong>de</strong>rs, trekschuiten en overzetveren<br />
Vroege <strong>in</strong>dustriegebie<strong>de</strong>n: Stadsrietlan<strong>de</strong>n, Zaagmolensloot,<br />
Mennonietensloot, Overtoomsevaart,<br />
Kwakerspoel en Zaagmolenbuurt<br />
De molens <strong>in</strong> <strong>de</strong> Stadsrietlan<strong>de</strong>n,<br />
Mr. J. H. van <strong>de</strong>n Hoek Osten<strong>de</strong><br />
<strong>Het</strong> e<strong>in</strong><strong>de</strong> van <strong>de</strong> korenmolens op <strong>de</strong> bolwerken<br />
● Straattypen en standwerkers<br />
● Straathan<strong>de</strong>l<br />
● Stadschroniqueurs <strong>in</strong> <strong>de</strong> 17e en 18e eeuw<br />
● Topografische tekenaars <strong>in</strong> Amsterdam<br />
● Topografische fotografen <strong>in</strong> Amsterdam<br />
● Cas<strong>in</strong>o, Musis Sacrum en Huize Bob<br />
● Brouwerij De Hooiberg & Die Port van Cleve<br />
Amsterdam havenstad<br />
● Zeehaven <strong>in</strong> beweg<strong>in</strong>g, van centrum naar oost en<br />
weer naar west<br />
● De Lastage, eerste <strong>in</strong>dustrieterre<strong>in</strong> van Amsterdam<br />
● Rapenburg, Marken en Uilenburg, werkeilan<strong>de</strong>n<br />
pur sang<br />
● Waalseiland, wooneiland voor <strong>de</strong> scheepvaartchique<br />
● Oostelijke eilan<strong>de</strong>n Kattenburg, Wittenburg en<br />
Oostenburg<br />
*<br />
*<br />
●<br />
●<br />
●<br />
●<br />
aan <strong>de</strong> S<strong>in</strong>gelgracht,<br />
Mr. J. H. van <strong>de</strong>n Hoek Osten<strong>de</strong>, 1972<br />
Precario en W<strong>in</strong>dgeld,<br />
Mr. J.H.van <strong>de</strong>n Hoek Osten<strong>de</strong>, 1969<br />
Geschie<strong>de</strong>nis van Re<strong>de</strong>rij J.H.Bergmann<br />
Geschie<strong>de</strong>nis van Re<strong>de</strong>rij Boekel<br />
Geschie<strong>de</strong>nis van het Leidseple<strong>in</strong> en Hirsch&Cie<br />
De geschie<strong>de</strong>nis van <strong>de</strong> Haarlemse tram (NZH)<br />
Opkomst <strong>de</strong>r Amsterdamse haven,<br />
W. H. M. <strong>de</strong> Fremery 1925<br />
* Geschie<strong>de</strong>nis Amsterdamse scheepsbouw,<br />
● Westelijke eilan<strong>de</strong>n Bickers-, Pr<strong>in</strong>sen- en Realeneiland<br />
● <strong>Het</strong> ontstaan van <strong>de</strong> Jordaan<br />
● Gangen en hoven van <strong>de</strong> Jordaan<br />
○ Waalseiland, wooneiland voor <strong>de</strong> scheepvaartchique<br />
○ Oostelijke eilan<strong>de</strong>n Kattenburg, Wittenburg en<br />
Dr. L. van Nierop<br />
● Van Petroleumhaven tot grootste benz<strong>in</strong>ehaven<br />
ter wereld<br />
Oostenburg<br />
● De Plantage, een geslaag<strong>de</strong> mislukk<strong>in</strong>g<br />
● Amstelkerk, noodgebouw met eeuwigheidswaar<strong>de</strong><br />
Stadsuitleg 1877-1921<br />
● Annexaties 1877-1921<br />
● Stadsontwikkel<strong>in</strong>g en <strong>de</strong> politiek<br />
● Spaarndammerbuurt en Zeehel<strong>de</strong>nbuurt<br />
● Van Smalle Pad tot Planciusstraat<br />
● <strong>Het</strong> Museumkwartier en <strong>de</strong> Waskaarsenfabriek<br />
*<br />
Stadsuitleg 1578-1596<br />
● De Eerste en Twee<strong>de</strong> Uitleg 1578-1596<br />
● Rembrandtple<strong>in</strong>, <strong>de</strong> metamorfose van een onbedoeld<br />
ple<strong>in</strong><br />
● Vlooienburg & Zwanenburg<br />
● De Haarlemmerbuurt, ver<strong>de</strong>eld over Twee<strong>de</strong> en<br />
Der<strong>de</strong> Uitleg<br />
○ De Lastage, het eerste <strong>in</strong>dustrieterre<strong>in</strong> van Amsterdam<br />
○ Rapenburg, Marken en Uilenburg, werkeilan<strong>de</strong>n<br />
pur sang<br />
Stadsuitleg 1609-1700<br />
● De Der<strong>de</strong> en Vier<strong>de</strong> Uitleg 1609-1700<br />
● Die Verheel<strong>in</strong>ghe; geschie<strong>de</strong>nis van <strong>de</strong> Leidsegracht<br />
e.o.<br />
● De Amsterdamse schans en bolwerken<br />
● De Trapjesschans, een nijver stukje Schans<br />
<strong>Het</strong> <strong>Westerplantsoen</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> Zeehel<strong>de</strong>nbuurt,<br />
AHuyser 1990<br />
* De wet kent geen ste<strong>de</strong>n,<br />
Drs. J. P. Janse, 1992 (Nieuwer-Amstel)<br />
* Dorpse straten <strong>in</strong> <strong>de</strong> stad,<br />
Ph. Spangenberg, 1995-1996<br />
Amsterdam en het water<br />
● Amsterdams Waterstaat<br />
● Raadselachtige waterwerken<br />
● Donkeresluis<br />
● Stadsuitleg en <strong>de</strong> omr<strong>in</strong>gen<strong>de</strong> waterschappen en<br />
gemeenten<br />
● <strong>Het</strong> IJ, van getij<strong>de</strong>kreek via waterwolf tot droogmakerij<br />
● Van open havenfront tot Open Havenfront<br />
● De vreem<strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis van Kostverlorenweter<strong>in</strong>g<br />
en <strong>de</strong> overtoom<br />
● Aanloop tot het Noordzeekanaal; Holland op z’n<br />
smalst, Amsterdam op z’n smalst<br />
Mac - als u problemen on<strong>de</strong>rv<strong>in</strong>dt met <strong>de</strong> weergave <strong>in</strong><br />
Safari opent u <strong>de</strong>ze pdf-bestan<strong>de</strong>n <strong>in</strong> Acrobat.