Speech uitgesproken door P.J Schaap op 16 april 2012 tijdens het ...

Speech uitgesproken door P.J Schaap op 16 april 2012 tijdens het VNG congres
Twee dagen arbeidzaken.
(Alleen het gesproken woord geldt.)
Ieder woelt hier om verand’ring
De titel van dit betoog is een halve regel uit een lied van Pieter Leonard van de
Kasteele, een braaf mens en in de Bataafse woelingen aan het einde van de
achttiende eeuw een vurig patriot. Hij bepleitte in die hoedanigheid een aantal
vernieuwingen waarvan hij op latere leeftijd het nut niet meer inzag, iets dat
velen van ons overkomt, en hij dichtte ten behoeve van de bundel Evangelische
Gezangen van 1806 een gezang waarin de regel voorkomt: “Ieder woelt hier om
verand’ring, en betreurt ze dag aan dag”. Hoe ouder ik word, hoe meer ik ervan
overtuigd raak dat dat laatste zelfs niet eens heel vaak waar is. Onze politiek, ons
beroepsmatig handelen en zelfs ons privéstreven wordt volgens mij vaak
gekenmerkt door een streven naar veranderingen waarvan we heel veel
verwachten, maar dat ons geen voordeel brengt en ook geen nadeel (jammer
genoeg eigenlijk, want daarvan zou misschien nog een louterende werking
uitgaan) en waarvan we later alleen nog maar weten dat we die veranderingen
heel erg nodig vonden, maar niet meer waarom we dat nu vonden.
Ik ben eens, als een soort sociale dienstplicht, lid geweest van het
afdelingsbestuur van een politieke partij. Dat was in de stad Utrecht. Ik deed
daar de ledenadministratie en de notulering. Ik zat ook bij de
bestuursvergaderingen en bij de ledenvergaderingen.
In die tijd was het hot item in de Utrechtse politiek de vraag of de sneltramlijn,
die Utrecht station met pittoreske oorden als Nieuwegein en IJsselstein verbond,
doorgetrokken moest worden naar De Uithof. Bijna elke partij had in haar
gelederen felle voorstanders van die gedachte en even felle tegenstanders, en
het was dus al vreselijk moeilijk om binnen één partij een standpunt in te nemen,
laat staan in de gemeenteraad. De voorstanders betoogden dat Utrecht
voorgoed in economische achterstand zou wegzinken als de lijn niet zou worden
doorgetrokken, en de tegenstanders dat de binnenstad onherstelbaar zou
worden verminkt als hij dat wel werd.
1

Ik had eerlijk gezegd geen mening. Ik wist maar één ding zeker, en dat was dat,
welke beslissing er ook genomen zou worden, geen van deze rampen zich zou
voordoen.
2

Ik heb toen maar op enig moment voorgesteld om het partijstandpunt te
bepalen door een muntje op te gooien, wat tot gevolg had dat voor- en
tegenstanders voorgoed van oordeel waren dat ik niet geschikt was voor het
politieke bedrijf, en men vroeg mij dus niet voor een tweede bestuurstermijn.
Die sneltram is trouwens nog steeds niet doorgetrokken.
Met dezelfde verbazing als ik destijds naar de discussie over de sneltram keek
kijk ik naar die over de ambtelijke status.
De voorstanders zijn nog raarder dan de tegenstanders. Zij zien volstrekt
denkbeeldige voordelen van de afschaffing. Mijn favoriete denkbeeldige
voordeel is het verwachte lagere ziekteverzuim. De indieners van het
wetsvoorstel hebben ergens gehoord of gelezen dat het ziekteverzuim onder
ambtenaren hoger is dan onder niet-ambtenaren en calculeren dus in dat het
ziekteverzuim gaat dalen als de ambtelijke status verdwijnt. Ze hebben daar zelfs
een bedrag als opbrengst van de afschaffing voor geraamd. Ze hebben niet
onderzocht of dat hogere ziekteverzuim, zo daar al sprake van is, wordt
veroorzaakt door de ambtelijk status, en erg waarschijnlijk lijkt me dat eerlijk
gezegd ook niet. Ik weet niet of er veel overheidswerkgevers zijn die verzuchten
dat er geen mogelijkheid is om het ziekteverzuim omlaag te brengen zolang
ambtenaren bij ontslag nog naar de bestuursrechter kunnen gaan, of soortgelijke
denkbeelden koesteren.
Bijna even wonderlijk is de gedachte dat een arbeidsovereenkomst meer past bij
de huidige tijdgeest dan een aanstelling, omdat de arbeidsovereenkomst uitgaat
van de principiële gelijkheid van partijen. Die tijdgeest, dat is een mooi ding. Je
kunt er altijd wel een beroep op doen, en er zijn altijd mensen die denken dat er
dan een serieus argument wordt aangevoerd. Dat is niet zo, hoor. Het beroep op
de tijdgeest wordt alleen gedaan door mensen die toch al vinden dat iets
wenselijk of onwenselijk is, en op zoek zijn naar een argument dat hun mening
de schijn van objectiviteit meegeeft. Het Polenmeldpunt past vast wel bij de
huidige tijdgeest, en het terugsturen van Limburgers van Angolese afkomst ook,
net als het afschaffen van subsidie op muzieklessen en de frisse
interviewtechniek van Rutger Castricum. Toch zijn er erg veel mensen die al die
dingen hoogst onwenselijk vinden, tijdgeest of niet, en die tegelijk graag een
beroep doen op de tijdgeest als ze een of andere verandering, bijvoorbeeld de
afschaffing van de ambtelijke status, bepleiten.
3

De gedachte dat een arbeidsovereenkomst uitgaat van de gelijkheid tussen
partijen is ook al wat raar. Naar vaste jurisprudentie is een gezagsverhouding zo
wezenlijk voor een arbeidsovereenkomst, dat waar zij ontbreekt door de rechter
geen arbeidsovereenkomst aanwezig wordt geacht. Misschien bedoelen de
indieners dat de arbeidsovereenkomst in elk geval bij het aangaan ervan uitgaat
van een gelijkwaardigheid tussen partijen, maar ook dan klopt hun stelling niet.
Een groot deel van de bepalingen in het Burgerlijk Wetboek die zien op de
arbeidsovereenkomst is specifiek geschreven om te voorkomen dat de
werkgever misbruik maakt van de beduidend voordeliger positie waarin hij zich
bij het aangaan van de overeenkomst veelal bevindt.
Het argument dat overblijft is dan dat alle werknemers gelijk moeten worden
behandeld. Eigenlijk is dat ook geen argument. Om een stelling als deze een
serieus argument te laten zijn moet je uitleggen waarom het erg is dat die
werknemers nu niet gelijk behandeld worden, en dat doen de voorstanders van
afschaffing niet. Het gelijkheidsargument lijkt dus vooral een
gelegenheidsargument, net als het beroep op de tijdgeest. Het doet me denken
aan de politieke partij die in het recente verleden opriep om te komen tot een
gekozen burgemeester, want in de rest van Europa hadden ze dat ook, terwijl
diezelfde partij tegelijk even luid betoogde dat de Europese integratie niet ten
koste mocht gaan van Neerlands eigen positie op het stuk van soft drugsbeleid
en euthanasie.
Los daarvan zou, zelfs als uitgegaan zou worden van het werkelijk voor iedereen
afschaffen van de ambtelijke status, daarmee niet iedere werknemer gelijk
behandeld worden. Iedere beoefenaar van het arbeidsrecht weet dat hij er goed
aan doet om niet alleen in het Burgerlijk Wetboek, maar ook in de toepasselijke
CAO te kijken als hij wil weten wat de rechtspositie van zijn cliënt is. En daarnaast
vloeien uit de aard van de functie die iemand bekleedt diverse extra
verplichtingen voort. Regelmatig tien minuten te laat komen is voor een
beleidsmedewerker niet best, maar voor een groepsleerkracht van groep 1 is het
een stuk erger. En roken op de werkvloer – naar hedendaagse moraal geloof ik
de ergste wandaad die een werknemer kan begaan – zal de beheerder van een
opslagplaats voor vuurwerk echt zwaarder aangerekend worden dan andere
werknemers.
4

Ten slotte bewerkt het voorliggende wetsontwerp helemaal niet dat alle
werknemers voortaan onder het civiele arbeidsrecht vallen, want militairen,
politiemensen en rechters blijven daarvan uitgezonderd.
De tegenstanders van afschaffing van de ambtelijke status komen vaak met een
argument dat niet beter is dan de argumenten van de voorstanders. Zij roepen
dat de ambtenaar de speelbal zal worden van “de politiek”, die - zo is volgens
deze tegenstanders de politiek nu eenmaal - voortdurend zonder de minste
reden ambtenaren zal willen ontslaan en die daar onder de vigeur van het
arbeidsrecht eindelijk de mogelijkheid voor zal krijgen. Dat is even grote onzin als
de argumenten van de voorstanders. De politiek heeft er geen enkel belang bij
om een ambtenaar zonder dat daar een valide reden voor is te ontslaan. Alleen
al de omstandigheid dat de overheidswerkgever zelf de werkloosheidsuitkering
betaalt – en dat zal ook bij afschaffing van de ambtelijke status zo blijven –
weerhoudt die overheidswerkgever daar wel van. En dat het arbeidsrecht het
heel erg makkelijk maakt om een werknemer te ontslaan is (gelukkig) een
fabeltje.
Veruit het merendeel van de ambtenaren zal er helemaal niets van merken als
de ambtelijke status voor hem wordt afgeschaft. Het zal hun niet meer invloed
op hun arbeidsvoorwaarden verschaffen, het zal in de dagelijkse praktijk geen rol
spelen en voor de weinigen die een procedure tegen de overheid voert – en
echt, dat zijn enkelingen, de meeste ambtenaren komen in hun hele loopbaan
niet aan procederen tegen hun werkgever toe – zal het vooral betekenen dat ze
bij een andere sector terechtkomen van dezelfde rechtbank waar ze zonder
afschaffing van de ambtelijke status ook terecht waren gekomen. Ik zal u iets
verklappen: er zijn nu al heel veel ambtenaren die, voor zover ze al weten dat ze
onder het ambtenarenrecht vallen, geen idee hebben wat dat precies inhoudt. Ik
geef wel eens in-company-cursussen rechtspositie bij overheidswerkgevers,
meestal aan leidinggevenden. Vaak begin ik met de vraag wie van de aanwezigen
een arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd heeft. Altijd zegt dan het
merendeel van de aanwezigen daar ja op.
Ik kan het niet genoeg benadrukken: de afschaffing van de ambtelijke status zal
voor ambtenaren en overheidswerkgevers geen wezenlijk voordeel, maar ook
geen wezenlijk nadeel meebrengen.
5

Zullen we dan maar een muntje opgooien? Wat mij betreft niet. Ik heb wel
degelijk een mening over de afschaffing van de ambtelijke status. Die mening is
ingegeven door luiheid, zuinigheid en pragmatisme. Er zijn volgens mij geen
duidelijke voordelen verbonden aan afschaffing van de ambtelijke status. Dat
alleen al is een goede reden om niet tot afschaffing over te gaan. Je moet je
slechts dan geld en moeite getroosten als daar een duidelijk voordeel mee te
behalen valt, en dat is hier niet aan te wijzen. Ik sta in die mening niet bepaald
alleen. De Raad van State heeft negatief over het wetsvoorstel geadviseerd en
daarbij de indieners de dringende raad gegeven zich af te vragen welk urgent
maatschappelijk probleem er met de afschaffing wordt opgelost. De indieners
hebben daarop geen bevredigend antwoord kunnen geven.
En die afschaffing kost een heleboel geld. Zelfs volgens de indieners kost zij meer
dan 150 miljoen euro. Zij gaan daarbij uit van de gunstigste raming. Dat doen
mensen die iets aangenomen willen hebben altijd, of het nu de Noord-Zuid-lijn,
de komst van de Olympische Spelen of de Joint Strike Fighter betreft. In de
praktijk wordt het altijd veel duurder. Die kosten zouden dan volgens de
indieners in 23 jaar worden terugverdiend, onder meer doordat het
ziekteverzuim significant gaat dalen. Niemand gelooft dat natuurlijk echt.
Het ambtenarenrecht werkt in de praktijk prima. De voorstanders van afschaffing
hebben geen wezenlijk knelpunt genoemd. Blind gelijkheidsstreven alleen is
geen geldige reden om de ambtelijke status af te schaffen. Als er al aan het
ambtenarenrecht gemorreld moet worden, bekijk dan meteen eens het civiele
arbeidsrecht. Daar valt heel wat meer aan te verbeteren; neem alleen al het
wonderlijke brok oorlogsnoodrecht dat daar nog steeds een stempel op drukt.
Als je alles al gelijk wilt trekken, kijk dan meteen eens naar de goede dingen van
het ambtenarenrecht waar het arbeidsrecht zijn voordeel mee zou kunnen doen;
de bezwarencommissies bijvoorbeeld, waar heel wat conflicten zonder
tussenkomst van een rechter en buiten het zicht van indieners van
wetsontwerpen bevredigend worden opgelost.
En bovenal: doe dat dan in een tijd waarop de overheid niet op een paar
miljoentjes meer of minder hoeft te kijken.
6

De organisatie van deze bijeenkomst heeft mij gevraagd mijn betoog te eindigen
met “een min of meer gepeperde stelling” , waar u dan voor of tegen kunt zijn. In
eerste instantie dacht ik aan de stelling: ”Tweede Kamerleden dienen zich te
beperken tot het op hoofdlijnen controleren van het regeringsbeleid en zich
vooral niet te bemoeien met zaken waar ze geen verstand van hebben”, maar
misschien is die stelling wat te algemeen voor een bijeenkomst als deze. Daarom
maar de volgende stelling:
Afschaffing van de ambtelijke status kost alleen maar geld en levert niemand iets
op.
7