Atriumlezing - Vereniging van Nederlandse Gemeenten

Atriumlezing
Jeugdzorg | februari 2011

Colofon
Uitgave: Nicis Institute en VNG
Redactie Atriumlezing: Karin Kosmeijer (Nicis Institute) en Mieke Berkers (Nicis Institute).
Ontwerp: Tim Lips (Nicis Institute)
Druk: Digital4 (www.digital4.nl)
Foto’s: Henriëtte Guest (www.henrietteguest.nl)

Atriumlezing
Jeugdzorg 2011: kind centraal of kind van de rekening?
17 februari 2011, een initiatief van VNG en Nicis Institute
Atriumlezing VNG Nicis - 20110107.indd 1 10-1-2011 11:31:20
Jeugdzorg 2011:
kind centraal of kind van de rekening?
Nederland staat aan de vooravond van een grote stelselherziening op het terrein van jeugdzorg.
Gemeenten worden verantwoordelijk voor de uitvoering van alle jeugdzorg. Doel is een efficiente,
effectieve en uiteindelijk ook minder dure jeugdzorg tot stand te brengen. Wat moet
er gebeuren om dat te bereiken? Hoe moeten gemeenten hun rol gaan oppakken? Wat zijn de
risico’s? Hoe kan het jeugdzorgtraject het best worden georganiseerd zonder dat het kind ook
‘het kind van de rekening wordt’? Met andere woorden: wat helpt ouders en kinderen het
meest? Tijd voor een zoektocht naar de mogelijkheden en onmogelijkheden rondom de organisatie
van jeugdzorg.
In Nederland verblijven 20.000 kinderen in 24-uurs zorg, 22.000 kinderen in pleeggezinnen en 235.000 kinderen
hebben bijzonder onderwijs. Eén op de zeven kinderen krijgt een of andere vorm van speciale zorg
(bron: Jo Hermanns, hoogleraar UvA)
Datum en plaats
De lezing vindt plaats op donderdag 17 februari 2011 bij de VNG in het Atrium van
de Willemshof, Nassaulaan 12 te Den Haag.
Programma
17.30 – 18.00 uur Ontvangst met broodjes
18.00 – 18.10 uur Welkomstwoord door mr. Ralph Pans, voorzitter directieraad VNG
18.10 – 18.25 uur Inleiding door prof. dr. Micha de Winter*, Universiteit Utrecht
18.25 – 18.35 uur Drs. Erik Gerritsen EMIM, voorzitter Agglomeratie Jeugdzorg Amsterdam
18.35 – 18.45 uur Erik Dannenberg, wethouder Zwolle
18.45 – 19.15 uur Debat onder leiding van Marianne van den Anker,
programmaleider Nicis Institute
19.15 – 20.00 uur Borrel
* Micha de Winter bekleedt sinds 2004 de Langeveld-leerstoel op het gebied van maatschappelijke opvoedingsvraagstukken
aan de Universiteit van Utrecht
Aanmelden
Wilt u deze bijeenkomst bijwonen? Meld u dan aan vóór 11 februari via www.nicis.nl.
Na uw aanmelding ontvangt u een bevestiging en routebeschrijving.
Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Mieke Berkers (Nicis Institute),
tel. 06 81572201 of Esther Verhoeff (VNG), tel. 070 373 8838.
Atriumlezing VNG Nicis - 20110107.indd 2 10-1-2011 11:31:20

2 Atriumlezing | februari 2011

“Jeugdzorg moet anders, maar hoe?” Zo opende
Ralph Pans, voorzitter van de directieraad
van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten
(VNG), de bijeenkomst die plaatsvond op
17 februari 2011 in het Atrium van de VNG. “Het
is de tweede keer dat de VNG en Nicis Institute
iets dergelijks samen organiseren en gezien de
opkomst en de belangstelling voor deze lezingencyclus
denk ik dat we hier nog wel even mee
door zullen gaan.”
Pans merkte op dat de grote belangstelling voor
deze lezing vergelijkbaar was met het aantal belangstellenden
dat de opening van het nieuwe
pand van de VNG, verricht door Hare Majesteit,
bijwoonde in 2010. Over het thema van de bijeenkomst
zei hij: “Natuurlijk wenst iedere ouder
het beste voor zijn kinderen. Overigens blijken
Nederlandse kinderen het gelukkigst te zijn in
de wereld. Dat geven ze zelf aan, daarentegen
maakt een op de zeven kinderen gebruik van
een of andere vorm van jeugdzorg. In Nederland
verblijven 20.000 kinderen in 24-uurs zorg, 22.000
Welkomstwoord
in pleeggezinnen en 235.000 kinderen hebben
bijzonder onderwijs. Dit is een hele opgave, zeker
als je bedenkt dat jeugdzorg niet positief bekend
staat in de media. We zijn het er over eens: jeugdzorg
moet anders. Maar hoe? Hier is al veel over
geschreven, maar vandaag zullen we met een
aantal deskundigen op dit terrein de gevolgen
van de transitie tegen het licht houden.”
Mr. Ralph Pans, voorzitter VNG
Atriumlezing | februari 2011 3

4 Atriumlezing | februari 2011

“We staan aan de vooravond van een belangrijke
stelselherziening van de jeugdzorg, waarbij
de regie wordt gedecentraliseerd en budgetten
worden gekort. De problematiek is complex
en de oplossing zal ook niet eenvoudig zijn.” Zo
schetste De Winter, hoogleraar pedagogiek, aan
het begin van zijn betoog de actuele situatie. Hij
vertelde een anekdote over een meisje van drie
dat naast hem in het vliegtuig zat. Ze vroeg of ze
over hem heen mocht klimmen om met een ander
kind te spelen. Dit was natuurlijk prima, totdat
zij binnen een uur tijd vijftien keer over hem heen
was geklommen. Dit ging irriteren, dus hij zei tegen
het meisje dat ze iedere keer dat ze dit deed
maar een centje moest betalen. De moeder die
daarnaast zat was blij met zijn opmerking; gelukkig
kreeg het meisje eindelijk eens een reprimande.
“Dit voorbeeld toont aan dat als de ouders
het niet doen, de buren en omgeving tevens een
rol hebben in de opvoeding van kinderen. Sociale
problemen lossen we overigens niet op door
onderwijshervormingen. De stelselwijziging rond
jeugdzorg vraagt om een stevig concept en een
Lezing Micha de Winter
visie. Anders is de transitie gedoemd te mislukken.
Het credo het kind centraal is niet genoeg
en de problemen zijn groot. ”
“Het aantal persoonsgebonden rugzakjes stijgt
ieder jaar met 43 procent. Bij deze stijging vallen
zelfs de meest optimistische verwachtingen
van evidence based werken in het niet. Jeugdzorg
heeft de taak al deze vragen en verwijzingen
een vervolg te geven en hanteert daarvoor
in toenemende mate een klinisch denkkader.
Geen zinnig mens zal ontkennen dat er daadwerkelijk
gestoorde ouders en kinderen bestaan,
voor wie medicatie of psychologische behandeling
misschien wel de enige mogelijkheid is. Toch
lopen er vandaag tien keer zoveel geëtiketteerde
ADHD-kinderen rond als er in werkelijkheid zijn.
Ook het aantal depressies en gedragsstoornissen
lijken enorm te stijgen, zo blijkt uit epidemiologisch
onderzoek. Wellicht is dit het gevolg van
meer screening en benoemen van problemen
en de neiging tot etikettering van de hulpverlening.”
Atriumlezing | februari 2011 5

Het grootste probleem rond de jeugdzorg op dit
moment is volgens De Winter de afbrokkelende
pedagogische civil society en het ontbreken van
een positief jeugdbeleid. De afbrokkelende civil
society komt voort uit de beperkte ouderbetrokkenheid
bij het onderwijs. De interactie tussen
scholen en ouders is immers zeer beperkt. Alleen
als er echte problemen zijn trekt de school aan
de bel en als de school ouders wil uitnodigen
voor een informatieavond laten de ouders het afweten.
De hoogleraar stelde dat als de communicatie
tussen scholen en ouders niet goed is, dit
een direct voorspellen is van problemen rond kinderen.
Een ander voorbeeld van een niet-functionerende
civil society is de overlast van de jeugd,
de hangjongeren. Dit wordt gezien als het grootste
probleem na hondenpoep. Het is per definitie
een interactief probleem, het gaat immers om
ergernissen over en weer. Als oplossing voor dit
probleem wordt een meldpunt in het leven geroepen,
het probleem wordt weg georganiseerd.
Ten slotte blijken problemen als kindermishandeling
en jeugdcriminaliteit sterk samen te hangen
6 Atriumlezing | februari 2011
met de kwaliteit van de sociale netwerken op
buurtniveau. Dit gegeven wordt nog nauwelijks
preventief toegepast. Het versterken van burgers,
ouders en scholen bij de opvoeding leidt tot een
sterke pedagogische civil society.
De Winter stelde dat er een chronisch tekort is
aan positief jeugdbeleid. Daarmee bedoelde hij
beleid dat gericht is op het versterken van maatschappelijke
kansen, sociale betrokkenheid en
democratisch burgerschap. Immers, wie zich
sociaal en maatschappelijk ongewenst voelt,
zal zich daar onherroepelijk naar gedragen. Gemeenten
kunnen namelijk jeugdorganisaties en
professionals de ruimte bieden om krachtig bij
te dragen aan het versterken van een pedagogische
civil society. Dat kan bijvoorbeeld door
Centra voor Jeugd en Gezin naast klinische ook
sociaal-pedagogische taken te geven, gericht
op het versterken van sociale netwerken van opvoeders
in de breedste zin van het woord.

Atriumlezing | februari 2011 7

8 Atriumlezing | februari 2011

Gerritsen is een groot voorstander van de overdracht
van jeugdzorg naar gemeenten. “Eén bestuurslaag
en een bundeling van geldstromen is
ideaal.
Het is een historische kans om na dertig jaar kapot
reorganiseren nu een stelselherziening te realiseren
die een kans biedt op duurzame jeugdzorg. Neem
dan alle jeugdzorg mee, ook de reclassering. Justitionalisering
van de gedwongen jeugdzorg zal de
problemen die er al zijn alleen maar vergroten. Wetenschappelijk
onderzoek toont aan dat eenzijdig
strafrecht niet werkt. Het moet community based.
Dus zorg dat alles onder één dak komt. En ik raad
beleidsmakers en politici aan om voor hun beeld
en meningsvorming eerst daadwerkelijk eens een
paar maanden in de jeugdzorg te gaan werken.
Je denkt het te weten, maar je weet het helemaal
niet, dat is althans mijn eigen ervaring.”
Gerritsen ging verder in op het probleem dat kleine
gemeenten hebben met deze stelselherziening.
“Je moet een oplossing verzinnen voor de schaalgrootte.
Kleine gemeenten moeten samenwerken
Lezing Erik Gerritsen
met betrekking tot de inkoop. Volg een cursus deskundig
opdrachtgeverschap, investeer hierin, want
het levert uiteindelijk veel op. Wees niet gretig op
de laagste prijs maar zorg dat je in staat ben om
de kwaliteit te beoordelen.”
Hij noemde een aantal basisinzichten van waaruit
gewerkt moet worden. “Neem een gezinsmanager
die alles doet. Let wel: bij iedere overdracht verlies
je veertig procent effectiviteit en opgebouwd
vertrouwen. Richt je op het hele gezin en niet op
het individu. Zorg dat het casusoverleg plaatsvindt
op natuurlijke vindplaatsen zoals consultatiebureau’s
en veiligheidshuizen. Maak tempo. Focus
op minimale wetswijziging voor de overdracht van
verantwoordelijkheden en de bundeling van geldstromen.
Zet kleine stappen. En betrek hierbij de
uitvoeringsorganisaties, vanaf het begin.” Gerritsen
ziet veel kansen in de uitdagingen waar de jeugdzorg
voor staat. “Staatsmanschap en leiderschap
zijn nodig om deze historische kans op een duurzame
jeugdzorg te verzilveren en het zoveelste ‘kapot
organiseren’ te voorkomen”, aldus Gerritsen tot slot.
Atriumlezing | februari 2011 9

10 Atriumlezing | februari 2011

Erik Dannenberg sloot zich aan bij de kritiek van
de vorige spreker op de instituties in de jeugdzorg.
De wethouder heeft zelf twintig jaar gewerkt
in de sector Opvang en Zorg en sprak dus niet alleen
als bestuurder maar ook als praktijkman. Hij
illustreerde de problematiek aan de hand van de
ervaringen van een meisje van veertien dat hulp
zocht. Ze werd keer op keer doorverwezen naar
een andere instantie. En iedere keer weer begon
de molen van aanmelding, intake, diagnostiek
en wachtlijsten van voren af aan. Na veertien
maanden zei ze: “Ik voel me als een soort balletje
in een flipperkast. Ik word maar heen en weer getikt,
maar wanneer word ik nou geholpen?”
Als oplossing hiervoor haalde Dannenberg het
advies van de commissie-Paas aan. Deze commissie,
waarvan hij zelf lid was, heeft in 2009 een
advies uitgebracht aan de VNG over de transitie
van de jeugdzorg. “De gedachte van de commissie-Paas
is meer in cirkels te organiseren. Je
stuurt niet door, maar je haalt er iemand bij als
het ingewikkeld wordt, waardoor er cirkels rond
Lezing Erik Dannenberg
iemand ontstaan en waarin die persoon centraal
blijft staan. In Zwolle heb ik het ook gezegd:
het woord doorverwijzen wil ik nooit meer horen.”
Volgens de wethouder ontstaat een gebrek aan
overzicht door de huidige doorverwijspraktijk. Bovendien
zijn overdrachtsmomenten risicovol. Op
die momenten kan er wel eens wat fout gaan.
Dat is ook naar voren gekomen bij verschillende
gezinsdrama’s.
Dannenberg noemde de huidige constructie
van de jeugdzorg onwerkbaar voor hulpverleners
en onoverzichtelijk voor gebruikers. Hij hekelde
de hoeveelheelheid protocollen en de systematiek
van indicatie. “Dat lokt als het ware uit
dat je het probleem groter gaat maken, omdat
je pas zorg krijgt als er een indicatie is.”
De wethouder noemde de stelselwijziging een
grote kans voor gemeenten om het anders te
gaan organiseren. Hij adviseerde ze op hun hoede
te zijn voor een aantal zaken bij de transitie
van de jeugdzorg. “Kijk uit voor productdenkers
Atriumlezing | februari 2011 11

die redeneren vanuit de vraag ‘welk product
past bij dit probleem?’ in plaats van ‘wat heeft
deze cliënt nodig?’. Neem dié mensen over die
dit als een kans zien het nu goed te organiseren.”
De wethouder stelde een andere werkmethode
voor hulpverleners voor. Zij zijn nu veel te sterk gebonden
aan protocollen. Hij bepleitte een ‘tomtom-hulpverlener’
die de vrijheid heeft om van de
route af te wijken als de situatie daarom vraagt.
Hij benadrukte dat hij niet wil knabbelen aan de
deskundigheid van hulpverleners, maar wel aan
hoe die hulpverlening in bureaucratische systemen
is verankerd.
Dannenberg waarschuwde kleine gemeenten
voor een ‘U-bocht richting provincies’. “Kleinere
gemeenten zien veel op zich afkomen en uit
angst richten ze zich op de provincies.” Doe dat
niet, was zijn boodschap, maar gebruik je lokale
netwerken. Daarnaast moeten gemeenten niet
centristisch denken, stelde hij. “Zorg houdt niet
op bij de gemeentegrenzen.”
12 Atriumlezing | februari 2011
“We moeten een stelsel bouwen dat hulpverleners
niet belemmert maar faciliteert en de cliënt
hulp biedt. Om dat te kunnen doen, hebben lokale
bestuurders onder meer beleidsvrijheid nodig.
Meer generalisten, minder specialisten en
een eenvoudiger financiering”, luidde het advies
van Dannenberg tot slot.

Atriumlezing | februari 2011 13

14 Atriumlezing | februari 2011

Na alle toespraken liet discussieleidster Marianne
van den Anker, programmaleider bij Nicis Institute,
alle sprekers op het podium komen om in
debat te gaan met de zaal. Een bezoeker stelde
de vraag of de participatieproblemen die er in
de samenleving zijn, waardoor sommige mensen
niet goed kunnen meekomen, het beroep op de
jeugdzorg hebben vergroot. De Winter respondeerde:
“Inderdaad, dat past in mijn redenering
dat veel problemen die wij in de samenleving
produceren door allerlei mechanismen in de
jeugdzorg terechtkomen.” De hoogleraar pleitte
er daarom voor jeugdproblemen niet geïsoleerd
te bekijken.
Een andere vraag behelsde de samenhang tussen
de verschillende instanties. “We plaatsen nu
alles te veel in aparte hokjes, in plaats van het
ritme van de kinderen te volgen. Tachtig procent
van de kinderen die bij het Veiligheidshuis komt,
komt ook bij het Centrum voor Jeugd en Gezin
(CJG). Wil je gezinsgericht werken, dan verspreid
je het niet over de instanties maar centreer je
het.”
Discussie
De Winter bekritiseerde de aanname dat een
stelselwijziging automatisch tot verbetering leidt.
“Die hypothese moet je toetsen. Je moet denken
vanuit een inhoudelijk concept en niet vanuit het
systeem. Ook moeten we er goed over nadenken
wat we met het CJG willen.” Gerritsen reageerde:
“Als je bij het Bureau Jeugdzorg komt, heb je een
probleem. Dat is duidelijk, anders kom je daar
niet. Integreer je dat met het CJG dan krijg je een
instituut dat direct te ‘zwaar’ is. Dat werkt drempelverhogend.”
Wethouder Corrie Noom van Zaanstad, die net
als Dannenberg lid was van de adviescommissie-Paas,
merkte op: “We moeten weg van de instituten.
De kracht ligt bij ouders en scholen. Die
moeten we versterken en niet de instanties. De
gemeenten moeten opdrachtgever worden, ook
de kleine gemeenten. Bedenk eerst wat je zelf
wil als gemeente. Vind je jezelf te klein, dan ga
je naar buurtgemeenten.” Voor Gerritsen was dit
aanleiding om nogmaals deskundig opdrachtgeverschap
te benadrukken. Om dat te ontwikkelen,
moeten gemeenten in contact blijven
Atriumlezing | februari 2011 15

met de jeugdzorginstanties. “Leer ons kennen en
houd dat contact!”
Een bezoeker stelde de vraag hoe de gemeenten
de kwaliteit van de zorg gaan controleren.
Waarop worden de aanbieders afgerekend?
Dannenberg noemde het voorbeeld van Zwolle
waarbij andere diensten wordt gevraagd naar
de prestaties van een bepaalde dienstverlener.
De wethouder wilde niets alles vastleggen, maar
‘de juiste vrijheid geven aan professionals’. Dannenberg
merkte overigens ook op dat gemeenten
over voldoende middelen moeten beschikken
om dit goed te kunnen doen.
Discussieleidster Van den Anker constateerde dat
er ondanks het veelvoud aan onderwerpen en
opvattingen er grofweg twee conclusies te trekken
waren uit de discussie. Ze noemde het heel positief
dat iedereen de transitie als een onomkeerbare
kans beschouwt om het systeem te verbeteren. De
tweede conclusie was dat bij de decentralisering
niet de instanties centraal dienen te staan maar
de idee wat jeugdzorg moet opleveren.
16 Atriumlezing | februari 2011
Het was aan Henk Wesseling, directeur van Nicis
Institute, om de bijeenkomst af te sluiten. ìEen
stelselwijziging biedt nieuwe kansen, nieuwe uitdagingen.
Een belangrijk voorwaarde voor succes
is bestuurlijke wil Èn voldoende betrokkenheid
van alle instanties. Uiteindelijk zal dit leiden
tot een succesvolle transitie. We zijn er nog niet,
maar de discussiebijeenkomst vandaag laat zien
dat we op de goede weg zijnî, aldus Wesseling.

VNG
Nassaulaan 12
2514 JS Den Haag
Tel. 070 373 83 93
Fax. 070 363 56 82
www.vng.nl
informatiecentrum@vng.nl
Nicis Institute
Laan van Nieuw Oost Indie 300
2591CE Den Haag
Tel. 070 344 09 66
Fax. 070 344 09 67
www.nicis.nl
info@nicis.nl