Gouden Horizon 10 Ma-Ne - thuis

D R. B. M. P A R K E R
GOUDEN HORIZON
ENCYCLOPEDIE IN MULTICOLOR
in zestien delen
met een voorwoord van
PROF. D R . H. BRUGM ANS
*
MET M E D E W E B K IN G VAN
dr. Fop. I. Brouwer, plantkunde - prof. dr. H. Brugmans, geschiedenis -
dr. Okke Jager en Leopold Verhagen OSA, godsdienst - J. Joppe, toerisme,
automobilisme - W outer Paap, muziek - prof. dr. J. Pen, economie -
Η. M. van Bandwijk, geografie - drs. Η. P. Bensenbrink, dierkunde -
dr. C. van Bijsinge, fysica, chemie, geologie - drs. H. W . J. Schaap,
letterkunde - Eelco J. W . Schuller, luchtvaart - Bob Spaak, sport -
A. C. van Swol, geneeskunde - Lt. kol. F. C. Spits, militaire zaken
vertaald en bewerkt door Jac. G. Constant
deel 10
Mali - Ned. Bevolking
U ITG AVE V A N D E B H O U T & CO., P.V .B .A . BBUSSEL
VOOB A L B E B T H E IJN N.V.

Het maken van de ,,lay-out” .
Vóórdat wij uit de tekst en de illustraties het komplete foto-litho materiaal konden
samenstellen, dat nodig was om deze Encyclopedie te gaan drukken, moest een
komplete ‘lay-out’ worden gemaakt.
‘ Lay-out’ is een engels woord, dat ‘ uitleggen’ o f ‘uitspreiden’ betekent. W ij spreken
ook wel van ‘opmaak’ , al heeft dit woord ook een engere betekenis.
Vanzelfsprekend moet reeds bij de beginopzet van een veelomvattend werk als dit
rekening gehouden worden met het feit, dat. enerzijds een bepaalde ruimte beschikbaar
is, anderzijds een bepaalde inhoud noodzakelijk. Is die inhoud globaal vastgesteld,
zowel wat tekst als wat illustraties betreft, dan kan worden bepaald hoeveel
ruimte nodig is voor de tekst, gezet uit de daarvoor gekozen fraaie, goed leesbare
letter. Met die gegevens gaat de lay-outman aan de gang om zijn beschikbare ruimte
te vullen op een smaakvolle wijze. Bij een naslagwerk als deze Encyclopedie, waarin
het opzoeken gemakkelijk moet zijn, is ook een zekere regelmaat noodzakelijk: de
pagina’ s moeten van gelijke grootte zijn, de teksten moeten steeds volgens dezelfde
regel, uit dezelfde letters worden gezet, de inhoud moet gelijkmatig worden verdeeld.
Er kunnen geen blanko pagina’s overblijven, de illustraties moeten bij de tekst van
dezelfde onderwerpen staan, er kan geen teveel aan tekst met kriebellettertjes worden
ingepropt, kortom er zijn héél wat berekeningen vooraf nodig om de lay-outman in de
gelegenheid te stellen pagina voor pagina volgens een bepaald schema te gaan
opmaken.
Als belangrijkste hulpmiddel heeft hij voor ieder van de bijna 1600 pagina’ s, die hij
moet ‘ vullen’, een blanko vel papier op het juiste formaat, waarop een aantal
lijntjes gedrukt staat, die aangeven binnen welke ruimte (‘zetspiegel’) hij zijn tekst en
illustraties moet onderbrengen en die het bovendien mogelijk maken zowel horizontaal
als verticaal te kontroleren o f alles goed recht staat.
Op die lijntjes gaat nu de lay-outman afdrukken van de tekst en van de bijbehcjrende
illustraties plakken. Hij moet dus iedere pagina tot een geheel komponeren, maar hij
moet er bovendien rekening mee houden, dat naast elkaar liggende pagina’s een aan­
trekkelijk beeld geven en dat de illustraties evenwichtig worden verdeeld over het hele
boek. Blader maar eens een boek door: u ziet op iedere pagina illustraties.
Als hij alle pagina’s van een deel op deze wijze heeft ingedeeld, is de lay-out van dat
deel bijna klaar. Hij kan dan aangeven, wat er op de omslag komt, want op de rug van
elk deel staat, welke letters het bevat en op de voorzijde welke woorden. Daarmee is
weer een fase - en een zeer belangrijke - gereed.
Nu worden aan de hand van de lay-out alle films, die voor dit deel nodig zijn, bij elkaar
gezocht en per pagina in enveloppen verzameld. Er wordt een schema bijgevoegd
waar welke pagina’s komen en wij zijn gereed voor de laatste fase, die voorafgaat aan
het drukken van de vellen op de machine. Een fase, waarin met ongeduld wordt
uitgezien naar de komplete proefvellen, die het eindresultaat van al dit werk tonen
aan het kritische oog van. . .
de samenstellers.
©Copyright 1959 by Golden Press. Inc. Designed and produced by Artists and
Writers Press Inc. 1964. Published by arrangement with Western Printing
Hachette International S.A., Geneva by VanderHout & Co p.v.b.a. - Brussels.

M ALI Mali was een Afrikaans rijk, dat in
de 13e eeuw zijn grote bloei beleefde en in
1469 ten onder ging. De naam Mali kwam
• weer in het nieuws in 1960 toen Senegal en
Soedan onafhankelijk werden en onder de
naam Mali een federatie aangingen. Dat was
in juni. In augustus van datzelfde jaar viel
de federatie echter weer uiteen. Soedan besloot
toen alléén de naam Mali te blijven voe­
*
ren.
M A N D Het idee om halmen en twijgen
ineen te vlechten tot manden is al heel oud.
Gedeelten van manden, die 6000 jaar geleden
werden gevlochten, zijn teruggevonden in het
zand van Egypte. En waarschijnlijk werden
er ook lang voor die tijd al manden gevloch­
ten.
Als we spreken over manden denken we aan
korven, waarin we brood, bloemen, vis of was
kunnen vervoeren. Eeuwenlang zijn manden
echter ook voor andere doeleinden gebruikt.
Er waren bijvoorbeeld manden, waarin . . .
gekookt kon worden. Het is namelijk mogelijk
een mand zó dicht te vlechten, dat er water
in bewaard kan worden. In dat water kan
weer voedsel gekookt worden door er voortdurend
hete stenen in te gooien! Manden zijn
ook lange tijd gebruikt als wiegen. Denk
maar eens aan Mozes, die volgens het Bijbelverhaal
in een mandje tussen het riet werd
gezet en toen gevonden werd door een Egyp­
tische prinses.
V erschillend m andem akersw erk.
Manden kunnen ook dienst doen als hoed; ze
zijn gebruikt om vis te vangen; om graan op
te slaan en om meel te zeven. Heel grote manden
zijn zelfs gebruikt als vaartuig.
In de mandenmakerij wordt o.m. gebruik ge-
Indiaans m andem akersw erk u it N o o rd -A m e rika .
maakt van bamboestengels, wilgentwijgen,
boomwortels, lange stroken boombast en
palmbladeren. Ook riet, gras en stro kunnen
gebruikt worden voor het maken van man­
den.
De eenvoudigste manier om een mand te ma­
ken is stroken dun hout of boombast tot een
mat te vlechten en deze mat vervolgens tot
een mand te vormen. Veel gewone mandjes
worden tegenwoordig langs machinale weg op
die manier gemaakt. Betere manden ontstaan
als men eerst een geraamte maakt in de
vorm van de mand en in dit geraamte materiaal
gaat vlechten.
Aanvankelijk vlocht de mens uitsluitend
manden uit nuttigheidsoverwegingen. Later
bekroop hem echter het verlangen ook mooie
manden te maken. Veel Indianenstammen
bijvoorbeeld stonden bekend om hun bijzonder
fraaie mandemakerswerk. Sommige van
hun produkten werden versierd met schelpen,

Het maken van de , , lay-out” .
Vóórdat wij uit de tekst en de illustraties het komplete foto-litho materiaal konden
samenstellen, dat nodig was om deze Encyclopedie te gaan drukken, moest een
komplete ‘lay-out’ worden gemaakt.
‘ L ay-out’ is een engels woord, dat ‘uitleggen’ o f ‘uitspreiden’ betekent. W ij spreken
ook wel van ‘ opmaak’ , al heeft dit woord ook een engere betekenis.
Vanzelfsprekend moet reeds bij de beginopzet van een veelomvattend werk als dit
rekening gehouden worden met het feit, dat. enerzijds een bepaalde ruimte beschikbaar
is, anderzijds een bepaalde inhoud noodzakelijk. Is die inhoud globaal vastgesteld,
zowel wat tekst als wat illustraties betreft, dan kan worden bepaald hoeveel
ruimte nodig is voor de tekst, gezet uit de daarvoor gekozen fraaie, goed leesbare
letter. Met die gegevens gaat de lay-outman aan de gang om zijn beschikbare ruimte
te vullen op een smaakvolle wijze. Bij een naslagwerk als deze Encyclopedie, waarin
het opzoeken gemakkelijk moet zijn, is ook een zekere regelmaat noodzakelijk: de
pagina’s moeten van gelijke grootte zijn, de teksten moeten steeds volgens dezelfde
regel, uit dezelfde letters worden gezet, de inhoud moet gelijkmatig worden verdeeld.
Er kunnen geen hlanko pagina’s overblijven, de illustraties moeten bij de tekst van
dezelfde onderwerpen staan, er kan geen teveel aan tekst met kriebellettertjes worden
ingepropt, kortom er zijn héél wat berekeningen vooraf nodig om de lay-outman in de
gelegenheid te stellen pagina voor pagina volgens een bepaald schema te gaan
opmaken.
Als belangrijkste hulpmiddel heeft hij voor ieder van de bijna 1600 pagina’ s, die hij
moet 'vullen’ , een blanko vel papier op het juiste formaat, waarop een aantal
lijntjes gedrukt staat, die aangeven binnen welke ruimte (‘zetspiegel’) hij zijn tekst en
illustraties moet onderbrengen en die het bovendien mogelijk maken zowel horizontaal
als verticaal te kontroleren o f alles goed recht staat.
Op die lijntjes gaat nu de lay-outman afdrukken van de tekst en van de bijbehorende
illustraties plakken. Hij moet dus iedere pagina tot een geheel komponeren, maar hij
moet er bovendien rekening mee houden, dat naast elkaar liggende pagina’s een aantrekkelijk
beeld geven en dat de illustraties evenwichtig worden verdeeld over het hele
boek. Blader maar eens een boek door: u ziet op iedere pagina illustraties.
Als hij alle pagina’s van een deel op deze wijze heeft ingedeeld, is de lay-out van dat
deel bijna klaar. Hij kan dan aangeven, wat er op de omslag komt, want op de rug van
elk deel staat, welke letters het bevat en op de voorzijde welke woorden. Daarmee is
weer een fase - en een zeer belangrijke - gereed.
Nu worden aan de hand van de lay-out alle films, die voor dit deel nodig zijn, bij elkaar
gezocht en per pagina in enveloppen verzameld. Er wordt een schema bijgevoegd
waar welke pagina’s komen en wij zijn gereed voor de laatste fase, die voorafgaat aan
het drukken van de vellen op de machine. Een fase, waarin met ongeduld wordt
uitgezien naar de komplete proefvellen, die het eindresultaat van al dit werk tonen
aan het kritische oog van. . .
de samenstellers.
©Copyright 1959 by Golden Press. Inc. Designed and produced by Artists and
Writers Press Inc. 1964. Published by arrangement with Western Printing
Hachette International S.A., Geneva by VanderHout & Co p.v.b.a. - Brussels.

M ALI Mali was een Afrikaans rijk, dat in
de 13e eeuw zijn grote bloei beleefde en in
1469 ten onder ging. De naam Mali kwam
weer in het nieuws in 1960 toen Senegal en
Soedan onafhankelijk werden en onder de
naam Mali een federatie aangingen. Dat was
in juni. In augustus van datzelfde jaar viel
de federatie echter weer uiteen. Soedan besloot
toen alléén de naam Mali te blijven voe­
ren.
M A N D Het idee om halmen en twijgen
ineen te vlechten tot manden is al heel oud.
Gedeelten van manden, die 6000 j aar geleden
werden gevlochten, zijn teruggevonden in het
zand van Egypte. En waarschijnlijk werden
er ook lang voor die tijd al manden gevloch­
ten.
Als we spreken over manden denken we aan
korven, waarin we brood, bloemen, vis of was
kunnen vervoeren. Eeuwenlang zijn manden
echter ook voor andere doeleinden gebruikt.
Er waren bijvoorbeeld manden, waarin . . .
gekookt kon worden. Het is namelijk mogelijk
een mand zó dicht te vlechten, dat er water
in bewaard kan worden. In dat water kan
weer voedsel gekookt worden door er voortdurend
hete stenen in te gooien! Manden zijn
ook lange tijd gebruikt als wiegen. Denk
maar eens aan Mozes, die volgens het Bijbel­
verhaal in een mandje tussen het riet werd
gezet en toen gevonden werd door een Egyp­
tische prinses.
Verschillend m andem akersw erk.
Manden kunnen ook dienst doen als hoed; ze
zijn gebruikt om vis te vangen; om graan op
te slaan en om meel te zeven. Heel grote manden
zijn zelfs gebruikt als vaartuig.
In de mandenmakerij wordt o.m. gebruik ge-
Indiaans m andem akersw erk u it N o o rd -A m e rika .
maakt van bamboestengels, wilgentwijgen,
boomwortels, lange stroken boombast en
palmbladeren. Ook riet, gras en stro kunnen
gebruikt worden voor het maken van manden.
De eenvoudigste manier om een mand te maken
is stroken dun hout o f boombast tot een
mat te vlechten en deze mat vervolgens tot
een mand te vormen. Veel gewone mandjes
worden tegenwoordig langs machinale weg op
die manier gemaakt. Betere manden ontstaan
als men eerst een geraamte maakt in de
vorm van de mand en in dit geraamte materiaal
gaat vlechten.
Aanvankelijk vlocht de mens uitsluitend
manden uit nuttigheidsoverwegingen. Later
bekroop hem echter het verlangen ook mooie
manden te maken. Veel Indianenstammen
bijvoorbeeld stonden bekend om hun bijzonder
fraaie mandemakerswerk. Sommige van
hun produkten werden versierd met schelpen,

kralen of veren; andere droegen een patroon
van gekleurd stro.
In Europa hebben vooral de Italiaanse en
Spaanse mandemakers bekendheid gekregen
om hun fraaie werkstukken. Het Nederlandse
en Belgische mandemakerswerk is meestal
uitsluitend bedoeld als gebruiksvoorwerp;
het munt niet uit door sierlijkheid van bepaalde
vormen o f patronen.
M AN G O E ST OF M UNGO De mangoest
(of mungo) lijkt wel wat op een wezel. De
mangoest wordt aangetroffen in Afrika en in
het zuidelijke deel van Azië. In India is de
mangoest erg populair omdat hij de doodsvijand
is van allerlei soorten slangen. Hij
bindt zelfs de strijd aan met de koningscobra:
een van de giftigste slangen ter wereld. Wie
de boeken van Kipling kent, herinnert zich
ongetwijfeld het verhaal ‘Rikki-tikki-tavi’,
waarin het gevecht tussen een mangoest en
een cobra wordt beschreven.
Een mangoest is niet, zoals veel mensen den­
ken, immuun voor slangengif. Het dier zorgt
er alleen maar voor niet gebeten te worden.
Een mangoest is zo beweeglijk en heeft zo’n
groot reactievermogen, dat hij altijd iets sneller
is dan de toeschietende slangekop.
De mangoest maakt niet alleen jacht op slangen;
hij doodt ook ratten, muizen en allerlei
andere kleine dieren.
In 1870 werden er enkele mangoesten van In­
dia naar bepaalde Westindische eilanden gebracht.
De bedoeling was, dat de dieren een
einde zouden maken aan de ratten- en slan-
genplaag op deze eilanden. De dieren verme­
nigvuldigden zich snel, omdat er uiteraard
veel voedsel voorhanden was. Het duurde
niet lang o f alle ratten en slangen waren uit­
geroeid. Omdat de geïmporteerde mangoesten
toch in leven moesten blijven, begonnen
ze jacht te maken op vogels en kuikens. En
voor iemand begreep wat er aan de hand was,
was de ratten- en slangenplaag vervangen
door een nog lastiger mangoestenplaag!
M A N IO K Tapioca bestaat uit kleine, ronde
korrels, die voornamelijk zijn opgebouwd
uit zetmeel. Het wordt gemaakt uit de wor­
tels van de maniokplant: een soort heester
die voorkomt in de warme en vochtige gebieden
van Afrika en Zuid-Amerika.
De wortels van de maniokplant kunnen soms
wel 75 centimeter lang worden. Om er tapioca
van te maken worden ze gemalen en vervolgens
met water behandeld. Dat water spoelt
het zetmeel mee en wordt later weer opgevangen.
Na droging wordt het zetmeel verwerkt
tot tapioca. In de streken waar de maniokplant
groeit, worden de wortels gekookt gegeten.
Het rauw eten van deze wortels is gevaarlijk,
omdat ze een giftig zuur bevatten.
MAO TSE T O EN G (geb. 1893) De leider
van de Chinese communistische partij, Mao
Tse Toeng, verliet al op jeugdige leeftijd de
boerderij van zijn vader en slaagde erin zich-

zelf zoveel ontwikkeling bij te brengen, dat
hij in 1918 een baantje kreeg in de universiteitsbibliotheek
van Peking. Onder invloed
van enkele professoren, die de hand
hadden in de oprichting van de Chinese
communistische partij, bekeerde Mao zich
tot het communisme. In de partij steeg zijn
ster snel en in 1925 begon hij de Chinese
boeren te organiseren en aan te zetten tot
opstanden tegen de wettige regering van die
tijd. Die opstanden werden echter onderdrukt
en in 1927 vluchtte Mao met enkele
getrouwen de bergen in. Daar verzamelde
hiJ een klein legertje om zich heen. De Chinese
communistenleider, die op het ogenblik
min of meer in onmin leeft met de Russische
communisten, kreeg reeds in die tijd
ruzie met zijn Russische adviseurs. Overigens
had hij toen het gelijk aan zijn kant; als gevolg
van de verkeerde adviezen van de Russen
immers werd zijn kleine legertje in 1934
onder de voet gelopen door de regeringstroepen.
Mao trok toen met de resterende rebellen
naar de bergen in het noordwesten van het
land: een barre reis, die sindsdien bekend is
gebleven als de ‘Lange Mars’ en tijdens welke
tocht Mao erin slaagde voorgoed de macht in
de partij te veroveren.
Tijdens de oorlog verzoenden de communis­
ten zich met de groep van Tsjang Kai Tsjek
om gezamenlijk de strijd aan te binden tegen
de Japanse invallers. Na de oorlog brak de
burgerstrijd in China echter opnieuw uit en
ditmaal behaalden de communisten de overwinning.
Mao en de zijnen vestigden de Chi­
nese Volksrepubliek (Rood-China) en Mao
Tse Toeng werd behalve partijleider ook een
zeer belangrijk man in de regering van de
nieuwe staat. In 1959 trad hij uit de regering;
hij bleef echter leider van de communistische
partij.
M AR CONI, graaf Guglielmo (1874-1937)
Graaf Marconi, zeggen de geschiedenisboe­
ken, is de uitvinder geweest van de draadloze
telegrafie. Een dorre zin, waarachter . . . heel
wat verborgen ligt. W ant de uitvinding van
deze Italiaanse edelman maakt het (bijvoor­
beeld) mogelijk dat:
schepen in nood hun S.O .S.-seinen kunnen
uitzenden;
Europese radioluisteraars kunnen luiste­
ren naar een concert in Australië;
Nederlandse tv-kijkers belangrijke ge-
Graaf G u g lie lm o M arconi
beurtenissen in New York op hun scherm
kunnen volgen;
schepen en vliegtuigen snel hun positie
kunnen bepalen;
politie-auto’s en taxi’s via radiozendertjes
snel naar bepaalde plaatsen kunnen wor­
den gedirigeerd.
Natuurlijk heeft Marconi voor dat alles niet
alléén gezorgd. Hij legde met zijn uitvindin­
gen echter wel de basis voor deze moderne
vormen van communicatie. Omstreeks zijn
20e jaar begon hij reeds te experimenteren
met draadloze telegrafie. Toen hij in eigen
land te weinig steun kreeg, verhuisde hij naar
Engeland (zijn moeder was een Engelse) en
zette daar zijn proeven voort. De grote belangstelling
voor zijn werk kwam pas Ios in
1899 toen hij twee Amerikaanse schepen met
zijn apparatuur uitrustte en zodoende enkele
Amerikaanse journalisten in staat stelde de
resultaten van een belangrijke zeezeilwed-
strijd naar hun redacties te seinen. In decem­
ber 1901 lukte het met behulp van Marconi’s
apparaten berichten te zenden over de Atlan­
tische Oceaan. Dit success was sensationeel;
verscheidene geleerden immers hadden voor­
speld dat zo iets in verband met de kromming
van de aarde onmogelijk zou zijn. Marconi

leef tot op hoge leeftijd actief en deed nog
verscheidene ontdekkingen welke de ontwikkeling
van de radio ten zeerste bevorderden.
MARCO POLO (1254-1324) Zevenhonderd
jaar geleden was de Italiaanse stad V enetië
een zeer belangrijk handelscentrum.
Haar kooplieden bereisden de wereld om met
alle bekende volkeren handel te drijven.
Twee van die handelaren waren in 1255 tot
voorbij de Zwarte Zee doorgedrongen in Azië.
Het waren de gebroeders Nicole en Maffeo
Polo. Op de terugweg naar hun woonplaats
ontmoetten ze een gezant, die op weg was
naar het hof van Koeblai K han: de heerser
over een groot gedeelte van Azië. Koeblai
Khan zetelde in Cathay; een land, dat we
tegenwoordig kennen als China. Als gevolg
van die ontmoeting besloten de Polo’s eveneens
naar Cathay te reizen.
Het duurde een jaar voordat ze het hof van
de Aziatische heerser bereikten. Ze werden
goed ontvangen en toen ze na verscheidene
jaren besloten naar hun vaderland terug te
keren, nodigde Koeblai Khan hen uit nog
eens terug te komen. Hij hoopte namelijk dat
ze mensen zouden meebrengen om hem en
zijn raadgevers te onderrichten in de wetenschappen
van West-Europa.
G ENUA
VENETIË
R O U T E V A N M A R C O
PO LO ’S CHINESE REIS
Kashgar
INDISCHE OCEAAN
Korte tijd nadat de gebroeders Polo voor de
eerste keer uit Venetië waren vertrokken,
werd Nicole’s zoon Marco geboren. Hij was
15 jaar oud toen zijn vader en zijn oom uit
Cathay terugkeerden. Twee jaar later waren
de twee broers opnieuw op weg naar China,
ditmaal vergezeld van de nog jeugdige Marco.
In de 25 volgende jaren beleefde deze Marco
opwindender avonturen dan wie ook uit de
geschiedenis.
Op weg naar China reisden de drie Venetia-
nen door streken, die zelfs in onze tijd slechts
door weinig mensen bezocht zijn. Ze doorkruisten
woestijnen en berggebieden, die nauwelijks
begaanbaar waren en pas na jaar
bereikten ze eindelijk het hof van Koeblai
Khan. Marco Polo werd al spoedig een van de
favorieten van de Aziatische heerser. Hij
reisde door diens gehele gebied en drie jaar
lang bestuurde hij zelfs een van diens steden.
In de dagen van Marco Polo was China in vele
opzichten Europa ver vooruit. Het land had
bijvoorbeeld veel grotere steden waarvan er
een de grootste haven van de wereld had. De
paleizen in die steden waren omringd met
grote parken en hadden soms zelfs daken van
zuiver goud. De Chinezen wisten al hoe men
papier moest maken; ze drukten boeken met
houten blokken en gebruikten reeds papier-
W EG N A AR C A TH A Y
CEYLO N
TERUGREIS
BIRM A
C A T H A Y
(C H IN A )
Cam baluc (Pekinj

geld, dat aanzienlijk gemakkelijker te ver­
voeren was dan zware muntstukken. Snelle
boodschappers brachten al in die tijd berichten
van het ene deel van het rijk naar het andere.
De Chinezen beschikten ook over uit­
stekende wegen; ze hadden een reusachtige
M arco Polo verte ld e boeiende verhalen o ve r het leven
in China.
muur gebouwd en een al even indrukwekkend
kanaal. Voor verwarmingsdoeleinden verbrandden
ze af en toe een vreemde, zwarte
rotssoort: steenkool. Ze hadden bovendien
een merkwaardige stof, die immuun was voor
vuur: asbest.
Koeblai Khan was zó gesteld op de Polo’s,
dat hij niet wilde dat ze hem verlieten. Maar
na een verblijf van vele jaren in Cathay vonden
ze het tijd worden te vertrekken. Juist in
die tijd werd een Chinese prinses uitgehuwelijkt
aan de Khan van Perzië. Marco Polo
werd gekozen als de leider van de karavaan,
die het meisje naar het land van haar bruide­
gom zou brengen. De reis werd grotendeels
per boot gemaakt en duurde twee jaar. Ten­
slotte bereikte de prinses haar nieuwe vaderland;
korte tijd later keerden de Polo’s terug
in Venetië.
Van de wonderlijke avonturen van Marco
Polo zouden we niets geweten hebben, als hij
tijdens een oorlog tussen Venetië en Genua
niet gevangen genomen zou zijn. Tijdens zijn
gevangenschap vertelde hij zijn avonturen
aan een medegevangene, die ze op schrift
stelde. Marco werd spoedig bevrijd en bereikte
een leeftijd van 70 jaar. Veel mensen lazen
zijn boek - maar de meesten geloofden hem
niet. Zelfs zijn vrienden meenden, dat hij al­
les uit zijn duim gezogen had. Op zijn sterf­
bed probeerden ze hem te overreden nu maar
te bekennen dat alles verzonnen was. Marco
Polo schudde echter het hoofd en antwoordde
: ‘Ik heb nog maar de helft verteld van al­
les wat ik gezien heb.’ Tegenwoordig weten
we dat hij gelijk had en dat zijn avonturen op
waarheid berustten.
M A R G A R IN E Tegenwoordig is margarine
nog maar moeilijk van boter te onder­
scheiden. Ongeveer 100 jaar geleden in Frankrijk
uitgevonden als vervangingsmiddel voor
boter in een tijd van voedselschaarste, wordt
margarine tegenwoordig gemaakt uit plant­
aardige vetten. Veel margarine bijvoorbeeld
wordt gemaakt van olie uit katoenzaad,
sojabonen, kokosnoten en pinda’s. Er wordt
afgeroomde melk aan toegevoegd om de
smaak zoveel mogelijk op die van boter te
doen lijken. Vroeger was boter (gemaakt uit
dierlijke vetten) voedzamer dan margarine.
Tegenwoordig is dat niet meer zo, omdat de
meeste margarinefabrikanten hun produkt
verrijken met vitaminen.
M A R G R IE T (Margriet Francisca) prinses
der Nederlanden (geb. 19 januari 1943)
Prinses Margriet, de derde dochter van ko­
ningin Juliana en prins Bernhard, is de enige
van de Nederlandse prinsessen, die niet in
Nederland is geboren. Koningin (toen nog
H .K .H . Prinses M a rg rie t

prinses) Juliana schonk haar het leven tijdens
de ballingschap van het prinselijke gezin in
Ottawa (Canada); een ballingschap, die een
gevolg was van de Duitse bezetting.
De geboorte van prinses Margriet bracht
enkele moeilijkheden mee. Iedereen die op
Canadees grondgebied wordt geboren, is
volgens de Canadese wet Canadees staatsburger.
Om die moeilijkheid te omzeilen
werd de vleugel van het ziekenhuis, waarin
prinses Margriet werd geboren, tijdelijk tot
Nederlands grondgebied verklaard.
Prinses Margriet kreeg de naam van een
bekende Nederlandse veldbloem, die volgens
de opvattingen van koningin Juliana het
symbool was van allen, die tijdens oorlog en
bezetting hun leven lieten voor de zaak van
de vrijheid. Als peter van de nieuwe prinses
trad bij de doop de Nederlandse koopvaardij
op. Het later gestichte Prinses Margrietfonds
dient dan ook om steun te verlenen aan de
nagelaten betrekkingen van alle koopvaardij-
leden, die tijdens de oorlogshandelingen om
het leven kwamen.
H .K .H . Prinses C h ristin a
M A R IA C H R IS T IN A (‘Marijke’), prinses
der Nederlanden (geb. 18 februari 1947)
Prinses Maria Christina (in haar jeugd
Marijke genoemd; thans meestal Christina)
is het vierde en jongste kind van koningin
Juliana en prins Bemhard. Ze werd geboren
in Soestdijk. Bij de zes peters van prinses
Christina bevonden zich o.m. Groothertogin
Charlotte van Luxemburg, koning Gustaaf
Adolf van Zweden en Sir Winston Churchill.
M A R IN E De geschiedenis van de zee-
strijdkrachten is al heel lang geleden begonnen.
Egyptenaren, Kretenzers, Foeniciërs,
Perzen en Grieken bezaten reeds oorlogsschepen,
zij het dat hun oorlogsvloten een heel
ander karakter hadden dan die van een mo­
dem land.
De eerste oorlogsschepen w erd en geroeid.
De eerste oorlogsschepen bijvoorbeeld werden
door roeiers voortbewogen; wel een verschil
met tegenwoordig nu er al zelfs oorlogssche­
pen zijn, die aangedreven worden door kern­
energie.
Zeeslagen werden in de Oudheid nog uitgevochten
volgens het systeem ‘man tegen
man’. De strijdende schepen probeerden el­
kaar zo dicht mogelijk te naderen, waarna de
bemanningen elkaar te lijf gingen met zwaarden
en speren. Slechts in enkele gevallen kon
het ene schip het andere tot zinken brengen
door het te rammen.
De eerste pantserschepen (1862).
Tweeëntwintig eeuwen geleden werden de
Romeinse oorlogsschepen voor het eerst uit­
gerust met apparaten om stenen en pijlen in
de richting van de vijand te slingeren. Gedu­

ende 'de Middeleeuwen bestookten oorlogs­
schepen elkaar met ‘Grieks vuur’, een mengsel
van chemicaliën, waarmee het mogelijk
was brand te stichten.
Aan het einde van de 16e eeuw werd het mogelijk
oorlogsschepen uit te rusten met kanonnen.
Moderne oorlogsschepen zijn uitge­
rust met lange-afstandskanonnen en installaties
om raketten te lanceren. Ook torpedo’s
en mijnen nemen in de moderne oorlogvoering
ter zee een belangrijke plaats in.
Vroeger bestond een vloot uit een paar schepen
van hetzelfde type. Tegenwoordig is een
moderne vloot opgebouwd uit honderden bodems
van verschillende typen. De machtigste
schepen in een moderne oorlogsvloot zijn de
reusachtige vliegdekschepen, waarvan sommige
meer dan 100 gevechtsvliegtuigen meevoeren.
Andere oorlogsbodems zijn slagschepen,
kruisers, torpedobootjagers, onderzeeboten,'
motortorpedoboten, mijnenvegers
en bevoorradingsschepen; transportschepen
troepenschepen, hospitaalschepen, tankschepen
en landingsvaartuigen.
De geschiedenis maakt melding van talrijke
belangrijke zeeslagen. Bekend zijn de Zeeslag
bij Salamis, de vernietiging door de Engelsen
en Nederlanders van de Spaanse Armada, de
Slag in het Skagerrak en (speciaal voor de
Nederlandse marine) de Slag in de Javazee.
M o to rto rp e d o b o te n u it de Tweede W e re ld o o rlo g . M oderne atoom onderzeeboot.
OVERZICHT MATERIEEL DER KONINKLIJKE MARINE

Chinees
schaduwspel
M A R IO N E T E N POP De geschiedenis
van marionetten en poppen is in de verre oud­
heid reeds begonnen.Met behulp van beweegbare
poppen werden in het oude Egypte al
godsdienstige spelen opgevoerd. Toen in dat
land de poppen werden vervangen door echte
acteurs verhuisde het poppenspel naar Griekenland
en later naar Rome, waar het erg populair
werd. In Azië verspreidde het poppenspel
zich van India uit; het verloor al spoedig
zijn godsdienstige karakter en groeide uit tot
een gewaardeerd volksvermaak.
W e ontmoeten de pop en de marionet opnieuw
in de Middeleeuwen; ze spelen een rol
in de godsdienstige spelen en kluchten, die in
deze tijd opgevoerd worden. Later gaan ze
ook optreden in andere dan godsdienstige
spelen. In de loop van de 19e eeuw verliezen
ze iets van hun populariteit, maar tegenwoordig
is er voor hun spel nieuwe belangstelling.
Er zijn verschillende soorten poppen en ma­
rionetten. Een marionet is een pop, die door
middel van draadjes ‘bespeeld’ wordt. Daarnaast
zijn er poppen die over de hand worden
geschoven en op die manier in beweging wor­
den gebracht. In Azië worden veel poppen
gebruikt, die door middel van staafjes tot le­
ven worden gewekt en die alleen maar dienst
doen om schaduwen op een wit scherm te
werpen. Veel Nederlanders kennen deze poppen
uit Indonesië, waar ze ‘wajangpoppen’
worden genoemd; ze zijn vlak omdat alleen
hun silhouet belangrijk is.
Marionetten worden van boven, over de hand
geschoven poppen van beneden uit bespeeld.
De laatste soort wordt veel gebruikt in poppenkasten,
etc. Marionetten zijn veel moeilijker
te bespelen; soms moeten ze door mid-
del van niet minder dan 30 draden in beweging
worden gebracht. Marionetten treden op
in speciale marionettentheaters; in zulke
theaters worden complete opera’s en toneelstukken
opgevoerd. Verscheidene componis­
ten (o.a. Haydn) hebben speciale marionet­
tenopera’s geschreven.
Marionetten vormen af en toe zelfs onderwerp
van verhalen. W ie kent bijvoorbeeld
Pinocchio niet, de marionet die levend werd
en allerlei avonturen beleefde.
M A R K T , M AG AZIJN E N W IN K E L De
landbouw produceert ieder jaar duizenden
tonnen graan. Die kostbare oogst zou bederven
en verloren gaan als hij niet doorgegeven
zou kunnen worden aan hen, die dat
graan in de vorm van meel en brood nodig
hebben.
De inwoners van Zuid-Afrika kopen slechts
een zeer klein gedeelte van de diamanten, die
in de Zuidafrikaanse mijnen gewonnen wor­
den. Het grootste gedeelte van de produktie
vindt zijn weg naar afnemers in alle delen van
de wereld.
De gang van een produkt van de producent
(de maker of vinder) naar de consument (de
gebruiker) is vaak heel ingewikkeld.
Een huisvrouw, die etenswaar nodig heeft
voor haar gezin gaat naar de kruidenier, de
groentewinkel of de slager en koopt daar wat
ze nodig heeft. Op hun beurt hebben deze
winkeliers echter bun koopwaar moeten be­
trekken van anderen. Stel je echter voor dat
bijvoorbeeld een groentehandelaar zich rechtstreeks
tot de producent zou moeten wenden
om zijn koopwaar te krijgen! Hij zou zich tot
een landbouwer moeten wenden om aardap­
pelen te krijgen; tot een tuinder om zijn winkel
te vullen met groenten; tot anderen om
appels en peren te kopen. Als hij zijn klanten
een uitgebreid assortiment zou willen aanbieden,
zou hij zich zelfs tot tuinders en boeren
in alle delen van de wereld moeten wenden.
W ant sinaasappelen, citroenen, kokosnoten
en paprika’s worden in eigen land nu eenmaal
niet verbouwd.
Een kruidenier zou evenveel of nog meer
moeite moeten doen om zijn klanten op hun
wensen te kunnen bedienen. Gelukkig zijn er
andere mogelijkheden.
Kruideniers en groentehandelaars zijn de­
taillisten ; kleinhandelaars, die kleine hoeveelheden
koopwaar rechtstreeks aan de gebruiker
leveren. Meestal betrekken zulke detaillisten
hun koopwaar weer van grossiers (of
groothandelaars), die de produkten in zeer
grote hoeveelheden kopen van fabrikanten
en producenten in alle delen van de wereld
en die aan elke detaillist naar behoefte leve­
ren.
Sommige van die groothandelaars verkopen
aan de detailhandel op grote markten en veilingen.
Dat is vooral het geval met groenten
en fruit. Soms zelfs trekken de boeren en tuinders
zélf met hun produkten naar zulke veilingen.
Producenten of groothandelaars ver­
kopen op die markten aan de meestbiedende
detaillist.
Groothandelaars in kruidenierswaren maken
over het algemeen geen gebruik van markten
of veilingen. Zij betrekken hun koopwaar van
de fabriek o f van importeurs, die allerlei produkten
invoeren uit het buitenland. Detaillisten
geven bij zulke grossiers hun bestellin­
gen op, die vervolgens thuisbezorgd worden.

Zulke groothandelaars beschikken meestal
over grote magazijnen, waarin ze hun koopwaar
kunnen opslaan.
Ook allerlei andere kleinhandelaars (drogist,
sigarenwinkelier, meubelhandelaar, etc.) betrekken
hun waren meestal van grossiers in
hun branche. Soms echter kopen ze hun waar
rechtstreeks van de fabriek. Ook verscheidene
andere kleinhandelaars slaan de grossier
over bij de aankoop van hun artikelen.
Dat is bijvoorbeeld het geval bij de autohan­
delaar, die de wagens rechtstreeks van de fabriek
(of van de importeur) betrekt.
De meestal nogal omslachtige wijze, waarop
een produkt via markten, magazijnen, grossiers
en detaillisten de gebruiker bereikt,
heeft één voordeel: dat talrijke mensen in de
handel hun brood kunnen verdienen. Een nadeel
is echter weer, dat de prijzen door de
lengte van de verkoopketen aanzienlijk verhoogd
worden. W ant elke schakel in de keten
moet er uiteraard aan verdienen.
M AR M O T EN P IK A De marmot is een
knaagdier met een staart, die wel wat op die
van een konijn lijkt. Het dier is echter ge-
drongener en steviger van bouw dan het konijn;
de nek is zó kort, dat hij niet zichtbaar
is; de ogen van de marmot zijn levendig en
De vacht van de pika heeft dezelfde k le u r als de rotsen
waarop het d ie rtje leeft
doordringend. Het dier leeft van granen, die
het opslaat in diepe holen, welke door meer
soortgenoten worden bewoond. De marmot
is een echt bergdier, dat gewoonlijk op grote
hoogten leeft maar in lager gelegen streken
gemakkelijk als huisdier te houden is. De
marmot houdt in zijn hol een winterslaap;
het dier wordt gejaagd om zijn vlees en zijn
pels.
De pika wordt ook wel eens bergkonijn of
‘fluithaar’ genoemd. Op een konijn lijkt dit
diertje echter helemaal niet; het heeft meer
weg van een grote veldmuis. Ook dit dier
leeft in bergstreken en op de steppen in bepaalde
delen van Europa, Azië en Noord-
Amerika. Onder de poten draagt de pika
kleine kussentjes, die voorkomen dat het
diertje op de gladde rotswand uitglijdt.
Het geluid van de pika bestaat uit een door­
dringend gefluit, dat moeilijk te lokaliseren
is, omdat het dier het geluid voortbrengt op
de manier van een buikspreker. Ook de pika
gaat gedurende de winter in winterslaap; in
de herfst verzamelt het dier voldoende voedsel
om de volgende lente te halen.
M A R O K K O Het koninkrijk Marokko ligt
in Noord-Afrika en wordt begrensd door de
Middellandse Zee, de Atlantische Oceaan, de
Sahara en het buurland Algerië. Op een oppervlakte
van 450.000 km2 telt het land ongeveer
10 miljoen inwoners. De hoofdstad van
Marokko is Rabat; de grootste stad van het
land is Casablanca.
Marokko is een bergachtig land; de voor­
naamste bergketens zijn het Rifgebergte, de
Hoge Atlas, de Midden Atlas en de Anti
Atlas. Tussen de bergketens liggen vruchtbare
vlakten waarop tarwe, olijven, groenten
en citrusvruchten verbouwd worden. De
hellingen van het Atlasgebergte zijn bedekt
met kurkeiken; de bodem van het land is rijk
aan fosfaat, mangaan, ijzer en aardolie.
De bevolking, die voor een gedeelte uit noma­
den bestaat, is opgebouwd uit verscheidene
rassen, o.m. uit Arabieren, Berbers, Joden,
Moren en Negers. De officiële talen in het
land zijn Arabisch en Frans.

1
© w ijn b o u w
graan
visserij
tS' fosfaat
© lood
© ijzer
mangaan
CANARISCHE
E ILA N D E N (SP)
vroege groenten
citru svru chte n ^
O
\ Es Sawira
In 1906 werd Marokko een protectoraat, dat
voor een deel in Franse, voor een ander deel
in Spaanse handen kwam. De Franse troepen
slaagden er in 1914 ternauwernood in het
land in bezit te houden; in de Tweede
Wereldoorlog was Marokko tussen ’43 en ’45
een geallieerde basis. Na de oorlog werd
Marokko een zelfstandig koninkrijk, dat op
het ogenblik geregeerd wordt door de nog
jeugdige koning Hassan II, die in 1962 de
troon besteeg.
M A R T E R De marter is een klein roofdier,
nauw verwant aan de wezel en zeer gezocht
om zijn mooie pels. Het mannetje is veel
groter dan het wijfje.
Marters leven over het algemeen in koude,
bergachtige en beboste streken. Er zijn acht
soorten, waarvan er o.a. drie voorkomen in
Europa en Azië en een in Noord-Amerika.
K enitrai
Straat van G ib ra lta r
^H ger/rH ^ w a n
C A S A B LA N C A Meknès
MARRAKESJ
o K houribga
op pervla kte 500.000 km 2
totaal aantal inw oners I 1.925.000
schaal
O km
H O O G TEN
in m eters
Zelledjda
Oedjda
boven 3000
1500 - 3000
600 - 1500
300 - 600
0 - 300
Het beste bont komt van het sabeldier; een
martersoort die voorkomt in het uiterste
noorden van Europa en Azië. In Nederland
komen, sporadisch, de boommarter en de
steenmarter voor.
Marters zijn rovers, die zich vooral voeden
met knaagdieren zoals ratten, muizen, eek­
hoorns en konijnen. De marter is een van de
weinige dieren die het waagt de egel aan te
vallen. Soms stelt het dier zich tevreden met
vis. Hoewel de marter een uitstekende
zwemmer is, begeeft hij zich zo min mogelijk
te water. Veel liever verplaatsen de dieren
zich via de bomen; marters zijn knappe
klimmers en wagen soms verre sprongen om
van de ene tak naar de andere te komen.
Marters wonen vaak in holle bomen en gaan
zoals alle roofdieren bij voorkeur ’s nachts op
jacht.

M A R X , Karl Heinrich (1818 - 1883) Het
communisme en het socialisme zijn uit de
moderne maatschappij nauwelijks nog weg te
denken. Voor een groot gedeelte zijn beide
denkwijzen gebaseerd op de werken en de
ideeën van de Duitse wijsgeer en historicus
Karl Marx. Marx, die in Trier werd geboren,
studeerde in Berlijn en Bonn en werkte in zijn
latere leven o.m. in Parijs, Brussel, Keulen en
Londen. Belangstelling voor het socialisme
kreeg hij in Parijs, waarheen hij gevlucht was
na zich in Duitsland politieke moeilijkheden
op de hals gehaald te hebben. In Parijs ontmoette
Marx Friedrich Engels, die zijn vriend
werd en die hem sindsdien nooit meer in de
steek heeft gelaten. Dat Marx in zijn latere
leven, vooral in Londen, zoveel belangrijk
werk kon doen, had hij voor een groot gedeelte
te danken aan Engels. Deze verdiende niet
alleen de kost voor zichzelf maar ook voor
Marx en diens gezin, zodat de Duitser onbe­
zorgd kon werken.
De belangrijkste en invloedrijkste werken van
Karl Marx waren ‘Het Communistisch Mani­
fest’, waarin hij in het kort zijn sociale denkwijze
uiteenzette en dat de basis vormde voor
de communistische beweging en zijn levenswerk
‘Het Kapitaal’, dat pas na zijn dood
kompleet werd uitgegeven. Kern van Marx
ideeën is zijn economische uitleg van de geschiedenis;
zijn stelling dus dat alle histori­
sche gebeurtenissen en ontwikkelingen voortkomen
uit de strijd tussen de maatschappe­
lijke klassen.
M A S K E R EN M A S K E R A D E De mens
heeft altijd de neiging gehad zich te verkle­
den of zich door middel van een masker onherkenbaar
te maken. Maskers en maskerades
hebben dan ook altijd een grote rol gespeeld
in de folkloristische carnavalsfeesten: overblijfselen
van vroegere bacchanalen en volksfeesten,
die natuurlijk de gelegenheden bij
uitstek waren om zich te maskeren en te ver­
kleden. Eeuwenlang is bijvoorbeeld het car­
navalsfeest in Venetië in geheel Europa beroemd
geweest. Bekende carnavalsfeesten
uit onze tijd zijn die van Nice, van Rio de Janeiro,
van Trinidad, van Keulen en (in Nederland)
van Venlo, Heerlen, Maastricht, Den
Bosch en Bergen op Zoom. Vooral maskers
hebben in bepaalde landen echter nog een geheel
andere betekenis dan die, welke er op een
carnavalsfeest aan gehecht wordt. Om een
voorbeeld te noemen: de acteurs van het Chi­
nese theater dragen bij het uitbeelden van
hun figuren maskers, precies zoals in de Oudheid
ook de acteurs van het Griekse toneel­
spel dat deden.
Het masker speelt ook een zeer belangrijke
rol bij verscheidene primitieve stammen. Het
wordt daar door de mannen gedragen tijdens
godsdienstige plechtigheden en rituele dansen.
Bij dergelijke volkeren wordt het masker
beschouwd als een soort verbinding tussen de
Indianen sneden maskers u it in de bast van bomen

H e t carnavalsfeest is heel d ik w ijls aanleiding to t maskerades en ve rkle e d p a rtije n .
mens en zijn godheid. Gemaskerde dansers
pogen hun góden over te halen regen te sturen
of te zorgen voor een rijke oogst; gemas­
kerde tovenaars trachten zieken te genezen
door de boze geesten uit het lichaam van de
zieke te verdrijven.
Bepaalde Amerikaanse Indianenstammen
staan bekend om hun heel bijzondere, kunstzinnige
maskers, die ze vervaardigen uit hout,
koper o f vezels of die ze uitsnijden in de bast
van kokosnoten. Er zijn zelfs maskers bekend,
die uitgesneden zijn in de . . .schedels
van mensen.
Maskers, die vervaardigd zijn door primitieve
volkeren, zijn vaak heel bont van kleur. Die
kleuren zijn niet alleen als decoratie bedoeld.
Elk ervan heeft een bijzondere betekenis
en staat in dienst van het goed of het kwaad.
Bij een bepaalde stam bijvoorbeeld symboliseert
het geel de veelbegeerde regen.
M A U R E T A N IE Mauretanië is een Mohammedaanse
republiek, die vroeger deel uitmaakte
van Frans Oost Afrika. Het land
ligt ten noorden van de Senegalrivier en be­
staat voor het grootste gedeelte uit een woes-
tijngebied, dat bevolkt wordt door nomaden.
Mauretanië werd in 1960 zelfstandig; aan de
bouw van de nieuwe hoofdstad Noeak-Tsjott
wordt nog steeds gewerkt. De hoop van het
land is geheel gericht op de rijkdom aan delf­
stoffen, die men in de bodem hoopt aan te
treffen. Mauretanië is lid van het Franse
Gemenebest.
M A U R IT IU S Het eiland Mauritius maakt
deel uit van de Maskaren: een groep eilanden,
die ten oosten van Madagaskar in de Indische
Oceaan ligt. Hoewel het eiland sinds 1810 tot
Groot-Brittannië behoort, draagt het het
stempel van de Fransen, die het tussen 1712
en 1810 koloniseerden. De bewoners van het
eiland bestaan uit Franse Creolen en uit ge­
ïmmigreerde Hindoestanen.
Mauritius is van oorsprong een vulkanisch
eiland met een oppervlakte van 1865 km2;
het door een zeewind getemperde tropische
klimaat maakt het land geschikt voor de verbouw
van suikerriet, koffie, bananen, vanil-

De ligging van M auritius.
le, enz. Hoofdstad van het eiland is Port-
Louis; Grand Port is in het bezit van een uitstekende
haven en is een handelscentrum van
betekenis.
M AU R IT S, prins van Oranje, graaf van
Nassau (1567 - 1625) Prins Maurits, die op
17-jarige leeftijd al hoofd was van de Raad
van State en die min o f meer tegen zijn bedoeling
aan de zijde van de Staten en van
Johan van Oldenbarneveldt kwam te staan
in hun strijd tegen Spanje, heeft zijn grote
roem vooral verdiend als veldheer. Als hoofd
van de Statenlegers veroverde hij een groot
aantal steden op de Spanjaarden; een succes
dat hij vooral te danken had aan zijn idee
een afdeling genietroepen in het leven te
roepen. In plaats van een stad rechtstreeks te
bestormen, liet Maurits door deze specialisten
een vernuftig net van loopgraven aanleggen,
dat het zijn troepen mogelijk maakte de belegerde
stad tot op korte afstand te naderen
zonder zelf gevaar te lopen. Dat Maurits
echter ook in het open veld zijn mannetje
stond, bewees hij met zijn overwinning in de
slag bij Turnhout (1000 Nederlanders tegen
A. v. d. Venne
6000 Spanjaarden) en zijn zege in de beroemd
geworden Slag bij Nieuwpoort (1600). Prins
Maurits raakte tenslotte in conflict met Johan
van Oldenbarneveldt, de raadspensionaris.
Deze wilde namelijk vrede met de Spanjaar­
den terwijl Maurits wilde doorvechten om
nóg gunstiger voorwaarden te kunnen bedingen.
Dit conflict leidde tot de gevangenneming
en onthoofding van Van Oldenbarne­
veldt; een executie die Maurits had kunnen
verhinderen als hij dat had gewild.
Dat hij echter geen hand uitstak om de oude
raadspensionaris te redden zal wel gelegen
hebben aan zijn karakter, dat paste bij de
oude, verweerde soldaat die hij w as: ruw,
grimmig en gespeend van elk sentiment.
M A Y , Karl (1842 - 1912) Er zullen in
Nederland maar weinig mensen zijn, die in
hun jeugd niet genoten hebben van de avonturen
van Old Shatterhand en zijn onafscheidelijke
Indiaanse vriend Winnetou. Beide
beroemdheden zijn, samen met onvergetelijke
lieden als Old Firehand, Old Wable,
Old Surehand, Hoble Frank en tante Frolic,
geboren in het brein van de Duitse schrijver
Karl May. Karl May was de zoon van een
Saksische wever. Hij ging al op jeugdige
leeftijd sprookjes schrijven. Tijdens zijn
kweekschooljaren werd hij (waarschijnlijk ten
onrechte) van diefstal beschuldigd en tot
enkele maanden gevangenisstraf veroordeeld.
Om die ervaring te vergeten maakte hij reizen
naar de Verenigde Staten en Afrika - en deed
daar voldoende stof op voor een groot aantal
reis- en avonturenverhalen. Zijn Amerikaanse
ervaringen zijn terug te vinden in zijn
Old Shatterhandverhalen; zijn Afrikaanse
belevenissen vonden hun neerslag in de
avonturen van Kara Ben Nemsi en van de
kleine Hadji Halef Omar.
Nog niet zolang geleden zijn de belangrijkste
verhalen van May opnieuw uitgegeven door
een Nederlandse uitgeverij van pocketboeken.
Hoewel de avonturen van Old Shatter­
hand en de zijnen al bijna 100 jaar oud zijn,
boeien ze ook nu nog - ook al vinden we Old
Shatterhand tegenwoordig een beetje een
snoever en storen we ons soms aan de sentimentele
onoprechtbeid van de schrijver.
Enkele bekende May-verhalen zijn ‘de Schat
in het Zilvermeer’ (verfilmd), ‘De Zwarte
Mustang’, ‘De Oase in de Llano Estacado’,

De g ro te v e rte lle r K arl May
‘ Door het woeste Koerdistan’ en ‘In het land
van de Mahdi’ .
W ie meer van Karl May en van zijn onsterfelijke
helden wil weten, kan daarvoor terecht
in het Karl May Museum te Bamberg
(Duitsland). Daar zijn o.m. de beroemde
Henrybuks en Winnetou’s zilverbuks te zien!
M A Y A Vijfhonderd jaar geleden bloeide
in Midden-Amerika een hoogstaande Indianencultuur:
die van de Maya’s.
Het Mayarijk strekte zich in noordelijke
richting uit tot aan het schiereiland Yucatan;
het omvatte verscheidene prachtige steden
want de Maya’s waren behalve uitstekende
pottenbakkers en edelsmeden ook zeer bekwame
bouwmeesters.
Veel Maya’s waren landbouwers, gespecialiseerd
in de verbouw van maïs; anderen waren
werkzaam in de landbouw. De Mayapriesters
waren niet alleen kenners van de godsdienst
maar bestudeerden ook de sterren. W aar­
schijnlijk hebben deze priester-astronomen
ook de Maya-kalender ontworpen. Zeker is
in elk geval dat het zeer bekwame wiskundi­
gen waren. Ze beschikten voor hun berekeningen
over een soort beeldschrift, dat ze

frescotem pel
neerschreven op hertenleer of op een stof, die
veel leek op papier en vervaardigd werd uit
de vezels van een soort wilde vijgeboom.
Verder ‘schreven’ ze ook op steen.
De Maya’s hadden geen paarden, geen ezels,
geen lama’s en geen runderen. Ze beschikten
evenmin over metaal dat geschikt was voor
wapens en werktuigen. Zelfs het goud en het
zilver, dat ze gebruikten voor het vervaardigen
van sieraden, moest van ver worden
aangevoerd.
Het Mayarijk bloeide verscheidene eeuwen
lang. Daarna trokken de leden van dit volk
zich terug uit hun steden in Midden-Amerika
en vestigden zich op het schiereiland Yucatan.
Daar lag hun hoofdstad Chichén Itza,
waarvan de ruïnes tegenwoordig nog te zien
zijn.
Veel Mayamonumenten lijken op het gebouw
dat afgebeeld staat op een van de tekeningen
bij dit artikel. De Maya’s geloofden dat de
hemel bevolkt was met góden en bouwden in
de richting van die hemel huizenhoge tempels.
Trappen en pilaren van deze tempels zijn
heel vaak versierd met gebeeldhouwde slan­
gen. Mayalegenden vertelden namelijk dat
slangenmensen met blonde haren de Maya’s
geleerd hadden de bodem te bewerken.
Het ‘Plein van de ballen’ is een van de inte­
ressantste overblijfselen van Chichén Itza.
Hoog tegen een muur bevindt zich een grote,
stenen ring. Deelnemers aan het spel probeer­
den met hun elleboog o f met het bovenste
gedeelte van hun been een rubber balletje
standbeeld van Choc Mooi
door deze ring te stoten. Dit geliefde Maya-
spel sloeg de Spanjaarden met stomheid; ze
hadden immers nog nooit rubber gezien en
konden de veerkracht van het kleine balletje
dan ook niet begrijpen.
De Spaanse veroveraars beroofden de Maya’s
van al hun schatten en lieten Chichén Itza
over aan het snel groeiende oerwoud.
M A Y F L O W E R In december 1660 landde
op de oostkust van Noord-Amerika het zeilschip
‘Mayflower’ ( = meibloem), dat op 17
september uit de Engelse havenstad Ply­
mouth was vertrokken. De 102 passagiers bestonden
uit mannen, vrouwen, kinderen en
een baby, die op zee was geboren. Allen waren
ze de geloofsvervolging in hun geboorteland
ontvlucht en hoopten ze in de Nieuwe
Wereld een kolonie te kunnen stichten waar
ze in vrede en vrijheid de godsdienst van hun
keus zouden kunnen uitoefenen. Een maand
lang onderzochten ze de omgeving in de buurt
De ‘ M a yflow er’ v o o r de Am erikaanse kust.

van de landingsplaats; tenslotte besloten ze
zich te vestigen op een plaats, die ze eveneens
Plymouth noemden. Voordat ze het schip
verlieten, hadden de mannen een overeen­
komst gesloten: ze verbonden zich samen te
zullen werken aan het opstellen van een
rechtvaardige wetgeving en zich aan die wet­
ten te zullen onderwerpen. Deze overeenkomst
is sindsdien bekend gebleven als het
Verdrag van de Mayflower.
De nieuwe kolonisten (heel vaak de ‘pelgrims’
van de Mayflower genoemd) waren boeren
uit het noorden van Engeland. Hun religieuze
gemeenschap had zich afgescheiden van de
officiële staatsgodsdienst; de koning had hun
daarop verboden hun godsdienstoefeningen
te houden. Aanvankelijk waren de ‘pelgrims’
daarom geëmigreerd naar de Nederlandse
stad Leiden. Maar ondanks de gastvrijheid,
die hun door de Nederlanders betoond werd,
voelden ze zich niet thuis op het Europese
vasteland. Na een 12-jarig verblijf in Leiden
besloten ze opnieuw te emigreren; ditmaal
naar het verre Amerika. Ze brachten het benodigde
geld bijeen en huurden de ‘May­
flower’ ; een vaartuig, dat ons klein en kwetsbaar
lijkt, maar dat in die tijd beschouwd
werd als een modern zeeschip.
Het eerste jaar in Amerika was voor de pelgrims
niet gemakkelijk. Verscheidene van
hen werden het slachtoffer van een kwaadaardige
ziekte. De overlevenden (ongeveer de
helft) werkten aan een stuk door. Ze leerden
van de Indianen mais verbouwen, zaaiden
zelf graan en groenten, ontgonnen het bos en
ontdekten de visvoorraden in ondiep zeewater.
In de loop der jaren breidde de kolonie
zich uit met nieuwe emigranten, die zich bij
de pioniers aansloten.
De eerste Engelse kolonie van enige omvaiig
op het Amerikaanse vasteland bleek een
groot succes. De Yankee-aristocratie uit de
oudste staten van de Verenigde Staten stamt
rechtstreeks af van de pioniers van de ‘Mayflower’
- en zij heeft voor de pelgrims een zeer
warm plekje in haar hart bewaard.
M A Z E L E N Als een kind mazelen krijgt,
wordt zijn lichaam bedekt met honderden
kleine, rode vlekjes, die meestal achter de
oren beginnen en zich via ’t gezicht, hals,
romp naar armen en benen uitbreiden. Op
dat moment is het hoogtepunt van de ziekte
echter al achter de rug; de koorts daalt en
mogelijk gevaar is geweken. Gewoonlijk blijft
de patiënt echter nog enige dagen ziek met
hoofdpijn en met hoesten en het kind ondervindt
last van een lopende neus en tranende
ogen, waarmee de ziekte trouwens ook be­
gint·
Hoewel mazelen erg besmettelijk zijn, is de
ziekte vrij onschuldig; tenminste, als de pa­
tiënt op de juiste wijze wordt behandeld. Mazelen
behoren tot de kinderziekten; praktisch
alle kinderen krijgen er voor hun vijfde jaar
last van. In een enkel geval kunnen ook vol-

wassenen door de ziekte aangestoken worden,
tenminste, als ze het vroeger als kind niet
hebben gehad. Het gebeurt nl. bijna nooit
dat iemand voor de tweede keer mazelen
krijgt.
M ED IC I De familie de Medici leefde in
Italië en speelde een zeer belangrijke rol in de
geschiedenis van de 15e en 16e eeuw. Uit haar
midden kwamen prinsen, koningen en pausen
voort.
C atharina de Medici
Tussen 1434 en 1464 werd de rijke bankier
Cosima de Medici de voornaamste man in de
Florentijnse Republiek. Zijn kleinzoon Lorenzo
il Magnifico (1469-1492) is de beroemd­
ste telg van het geslacht. Hij was een pronkzieke
prins, een talentvol dichter, een bekwaam
politicus; hij deed zich kennen als een
beschermer van kunsten en letteren en werd
daardoor een van de kenmerkendste figuren
uit de Italiaanse Renaissance. In 1589 werd
Catharina de Medici door haar huwelijk met
Hendrik II koningin van Frankrijk. Ook Ma­
ria de Medici kwam op de Franse troon toen
ze in 1600 huwde met Hendrik IV .
In Rome is nog de Villa Medici te zien, die
omstreeks 1540 werd gebouwd.
M E E L Voor het maken van brood, cake,
taart en koekjes is meel onmisbaar. Het meel
dat in de Nederlandse keuken wordt ge­
bruikt, is meestal vervaardigd uit tarwe. De
tarwekorrels zijn daartoe fijngemalen en ver­
volgens gezeefd, zodat het fijne meel gescheiden
wordt van de grovere korrelresten. Meel
is meestal afkomstig van het voedsel, dat in
een graankorrel ligt opgeslagen en dat eigenlijk
bedoeld is om zo’n korrel te laten ontkie­
men. De grovere resten zijn dan meestal de
overblijfselen van het korrelomhulsel. Fijn,
wit meel is ge woon lijk vaker vermalen
en gezeefd. Volkorenmeel is minder vaak gemalen
en gezeefd; het bevat gewoonlijk de
resten van de gehele graankorrel.
Naast tarwemeel zijn er vele andere soorten
meel. Die kunnen vervaardigd zijn uit andere
granen (gerstemeel, roggemeel, rijstemeel),
maar ook uit produkten als aardappelen
(aardappelmeel) en maniokwortels.
M E E R Meren zouden we kunnen beschouwen
als de . . . . tegenhangers van ei­
landen; het zijn meer of minder uitgestrekte
massa’s stilstaand water, die aan alle zijden
omringd zijn door land.
De meeste meren zijn gevuld met zoet water,
dat regelmatig ververst wordt door rivieren
en beekjes. W e kennen echter ook zoutwater-
meren, die wel een water aanvoer hebben maar
geen waterafvoer. Zoutwatermeren liggen bij­
na altijd in warme, droge streken. Daarom
lopen ze ook nooit over; het overtollige water
verdampt snel. Maar het gevolg is wel, dat
de zouten uit het aangevoerde water in het
meer achterblijven; het zoutgehalte van zo’n
meer wordt dan ook steeds hoger.
Om dat hoge zoutgehalte worden zulke meren
ook wel eens zeeën genoemd. Soms is de verdamping
zo intensief, dat er meer water verdwijnt
dan er wordt aangevoerd. Als gevolg
daarvan worden zulke meren steeds kleiner.
Dat is bijvoorbeeld het geval met het Tsjaad
Meer in Afrika. De bekendste zoutwaterme­
ren ter wereld zijn het Amerikaanse Grote
Zoutmeer, het Russische Aral Meer, de Dode
Zee, het Turkse Van Meer en de Kaspische
Zee tussen Rusland en Iran. Deze laatste ‘zee’
is het grootste zoutwatermeer ter wereld; het
is zelfs vijf keer zo groot als het grootste zoet-
watermeer.
In het lijstje op pagina 888 zijn niet alleen
de grootste zoetwatermeren ter wereld opge­
nomen, maar ook enkele grote Europese meren.

De uitholling in de bodem, waarin een meer
ligt gevat, noemen we een ‘bassin’ . Zulke bas­
sins kunnen op verschillende manieren ontstaan
zijn. Heel vaak zijn ze gevormd door de
gletsjers uit de Ijstijden. Dat is bijvoorbeeld
het geval met het merendeel van de bassins
in Finland, Canada en de Verenigde Staten.
Soms zijn oude rivierdalen afgedamd door
het steenafval (de zg. morenen) dat door
zulke gletsjers is achtergelaten. Op die manier
ontstonden o.a. de Alpenmeren in Frank­
rijk, Zwitserland en Italië. Zulke afgedamde
meren kunnen ook ontstaan als een lavastroom
of een bergverzakking de loop van een
rivier afsnijdt en het water zich achter zo’n
dam begint te verzamelen. Tenslotte kunnen
meren nog ontstaan in uitgedoofde vulkaankraters;
in natuurlijke bodemuithollingen en
achter kunstmatige dammen, die door de
mens zelf zijn aangelegd. Deze kunstmatige
‘stuwmeren’ staan meestal in dienst van de
watervoorziening en de opwekking van elek­
trische energie.
Niet alle meren zijn even diep. Om twee uiter­
sten te noemen: het Winnipeg Meer in Canada
is 30 meter diep; het Sowjet-Russische
Baikal Meer 1500 meter.
Ook Nederland heeft verscheidene meren.

N A A M V A N H E T MEER L A N D OF K O N T IN E N T O PPER VLAKTE
Boven M. V.S. en Canada 81.000
V ictoria M. A frika 69.000
H uron M. V.S. 61.000
Michigan M. V.S. 58.000
Baikal M. Siberië (U.S.S.R.) 33.000
Tanganyika M. A frika 32.000
G r. Beren M. Canada 36.000
G r. Slaven M. Canada 26.000
Nyasa M. A frika 30.800
Erie M. V.S. en Canada 25.000
W innipeg M. Canada 24.600
O nta rio M. V.S. en Canada 18.800
Genève M. Z w its e rl. en F rankrijk 582
Boden M. Z w itse rl., Duitsland en 540
O ostenrijk
Sommige ervan zijn op natuurlijke wijze ontstaan
zoals bijvoorbeeld het merendeel van
de Friese meren; andere danken hun ontstaan
aan het ingrijpen van de mens. Het Ijsselmeer
bijvoorbeeld ontstond pas toen de Zuiderzee
door middel van de Afsluitdijk van de
zee werd afgesneden; het Yeluwemeer is een
overgebleven stukje Ijsselmeer tussen het
‘oude land’ en de nieuwe polder Oostelijk Flevoland.
Kleinere meertjes in het zuiden en
oosten van het land noemen we ‘vennen’ .
In de loop van de geschiedenis van de aarde
zijn er talrijke meren verdwenen; het bestaan
van andere wordt bedreigd. Ze drogen uit als
gevolg van sterke verdamping; ze krijgen
geen water meer, omdat hun aanvoerrivieren
lager zijn komen te liggen of ze groeien dicht
met waterplanten en veranderen langzaam in
veengebieden.
M E L K Jonge katten en honden, biggen,
lammetjes en veulens voeden zich in de eerste
weken na hun geboorte uitsluitend met melk.
Melk is het hoofdvoedsel van alle jonge dieren,
waarvan de ouders een vacht hebben.
Ook de mens behoort tot die groep; ook babies
worden in de eerste maanden van hun
leven met melk gevoed.
Dieren met een vacht worden zoogdieren ge­
noemd. De wijfjes van deze diersoort hebben
bepaalde klieren, die na de geboorte van de
jongen melk beginnen te produceren. Hoewel
de melksoorten van de verschillende zoogdieren
nogal wat van elkaar verschillen, zijn
er veel punten van overeenkomst. Koemelk
bijvoorbeeld lijkt in samenstelling zoveel op
moedermelk, dat onze babies zonder moeite
met koemelk gevoed kunnen worden.
Naast de koe zijn er verscheidene andere dié-
ren die voor de mens bruikbare melk leveren.
De nomaden in de woestijn van Azië en Afri-
ln Z u id -A m e rik a d r in k t men lamamelk.
ka drinken veel kameelmelk; in de bergstreken
van Zuid-Amerika wordt veel lamamelk
gebruikt; in het uiterste noorden van Europa
en Noord-Amerika wordt rendiermelk ge­
dronken en in Zwitserland en Griekenland
Rendieren en w aterbuffels leveren m elk aan de bevolking van koude en w arm e streken.

Biggetjes verdring en zich vo o r een m elkm aaltijd die hun d o o r hun m oeder v e rs tre k t w o rd t.
is geitemelk een veelgevraagde drank. Ook
de waterbuffel, de yak en het schaap produceren
melk, die voor de mens bruikbaar is.
Melk bevat alle stoffen, die een babydier nodig
heeft om te groeien en in leven te blijven.
Ze bevat suiker en vet, die omgezet kunnen
worden in warmte en energie; ze bevat pro­
teïne, die nodig is voor de groei; er zitten mineralen
in waaruit beenderen en tanden worden
gevormd en vitaminen om het lichaam
gezond te houden.
Na verloop van tijd hebben jonge dieren en
kleine kinderen van al deze stoffen meer nodig
dan ze in melk kunnen vinden; ze schake­
len dan over op ander voedsel. Maar ook grotere
kinderen zouden eigenlijk melk moeten
blijven drinken. Onder andere omdat melk
meer kalk bevat dan welke andere voedsel-
soort ook. En kalk is een stof, die we heel erg
hard nodig hebben voor de opbouw van ge-
O o k de kameel le v e rt b ru ikb a re m elk.
zonde beenderen en tanden en voor een juiste
werking van ons hart. Een jongen of een
meisje van 12 jaar zou eigenlijk elke dag een
halve liter melk moeten drinken. En ook volwassenen
kunnen een of meer glazen melk
per dag best gebruiken.
Uit melk worden ook verscheidene andere,
zeer gezonde voedselsoorten bereid. Boter
wordt gemaakt uit melkvet; kaas uit de proteïne,
die zich in melk bevindt; ijsco, pudding,
bepaalde soepen, yoghurt en verscheidene
andere voedingsmiddelen worden eveneens
uit melk vervaardigd. Ook door het eten
van deze voedselsoorten krijgt de mens een
gedeelte van de benodigde voedingsstoffen
binnen.
M E L K W E G Onze zon is een van de sterren
uit een reusachtig ‘sterrenstelsel’ : een
zwerm sterren, die in een bepaalde formatie
in het heelal staat. Behalve de zon maken nog
ongeveer 100.000 miljoen andere sterren deel
uit van dit sterrenstelsel, dat we heel vaak
het Melkwegstelsel noemen. Het kreeg die
naam, omdat het zich voor het blote oog vertoont
als een melkwitte ‘weg’ tussen de ster­
renbeelden. Vooral in heldere nachten zonder
maan is deze ‘melkweg’ duidelijk te zien. De
Mexicanen hebben een heel dichterlijke naam
voor de Melkweg; ze noemen hem ‘de kleine,
witte zuster van de regenboog’ . Ook de vol­
keren uit de Oudheid hebben talrijke legenden
bedacht om de aanwezigheid van de
Melkweg te verklaren. Tegenwoordig weten
we echter dat de Melkweg niets anders is dan
het licht van miljarden en miljarden sterren,
waarvan de meeste zo ver van de aarde
verwijderd zijn dat we ze niet eens duidelijk
kunnen onderscheiden. Ons sterrenstelsel
heeft de vorm van een schijf, die in het mid-

De M elkw eg is een reusachtige, onregelm atig gevorm de
c irk e l van sterren .
den het dikst is en naar de kanten toe platter
wordt. Tussen de zon en de rand van het
Melkwegstelsel bevinden zich aanzienlijk
meer sterren dan tussen dit hemellichaam en
de boven- of onderkant van de ‘sterrenscho-
tel’ . W ie in een heldere winternacht naar de
Melkweg staart, kijkt in de richting van de
‘schotel’-rand.
M E N D E L , Gregor (1822— 1884) Waarom
komt er uit een radijszaadje een radijsplant
en geen boerekool? Hoe komt het, dat het
ene jonge hondje in kleur zo vaak verschilt
van zijn broertje uit hetzelfde nest? Waarom
zijn twee eiken nooit precies dezelfde?
Vragen als deze hebben de wetenschap lange
De O o ste n rijkse rnonπik Mendel v e rric h tte
zijn proeven in de k lo o s te rtu in . H ij bestudeerde
d« w ijze, w aarop planten en dieren
bepaalde eigenschappen erven van hun
tijd voor een raadsel gesteld. Een van de
eerste geleerden, die op een paar van die
vragen een antwoord vond, was de Oostenrijkse
monnik Gregor Mendel.
Mendel bracht een groot gedeelte van zijn
tijd door met plantenexperimenten in de tuin
van zijn klooster. Meestal deed hij proeven
met erwten; hij kruiste allerlei soorten met
elkaar en hield nauwkeurig aantekening van
de resultaten. Zijn proeven gaven hem enig
inzicht in de aard van de erfelijkheid; in de
wijze waarop planten en dieren bepaalde
eigenschappen (kleur, vorm, omvang) erfden
van hun voorouders.
Mendels ontdekkingen werden in 1866 ge­
publiceerd. Het duurde echter vele jaren
voordat iemand aan de publikaties van de
monnik aandacht besteedde. Pas een goede
vijftig jaar geleden begonnen andere geleerden
proeven te doen, die op die van Mendel
leken en die de bevindingen van de Oostenrijker
bevestigden. Pas toen kwam de lof
voor zijn werk Ios en werden zijn ontdekkingen
een mijlpaal in de geschiedenis van de
wetenschap genoemd.
Mendel bracht de laatste jaren van zijn leven
door als abt van zijn klooster, zich niet be­
wust van het feit, dat hij na zijn dood nog
eens beroemd zou worden.
M ENS Een half miljard jaar geleden
werd het leven op aarde beheerst door de
trilobiet. Dit dier werd later van de troon
gestoten en opgevolgd door de vis, die op
zijn beurt de heerschappij moest overlaten
aan het reptiel. Ook de reptielen moesten het
veld ruimen; ze werden opgevolgd door de
zoogdieren. Momenteel leven we in het Tijdperk
van de Mens; staat de mens aan de top
van het dierenrijk.
De mens is biologisch gezien een zoogdier en
behoort tot de familie der primaten. Zijn
naaste ‘familieleden’ in het dierenrijk zijn
de mensapen: de gorilla, de chimpansee, de
gibbon en de orang oetan. Op enkele zeer
belangrijke punten verschilt de mens echter
aanzienlijk van deze naaste verwanten.
Alle levende wezens op aarde hebben een
wetenschappelijke, Latijnse naam. Die van
de moderne mens luidt ‘Homo sapiens’ .
‘Hom o’ is het Latijnse woord voor ‘mens’ ;
‘sapiens’ kan vertaald worden met ‘denkend’ .
Niemand kan met zekerheid zeggen waar of

De mens s p lijt steen
voor zijn p ijlp u n te n
bizon jacht
N ieuw Stenen T ijd
m am m oetjacht
p a a lw o n ii^^^^n g e la n d
IJzertijdperk
MENS
De mens graaft vuursteen op
é » y ,, paalw oningen Z w itse rland
. . ^ * ■ * ·* *
igraafplaats in het Stenen T ijd p e rk
De mens le e rt weven
Foenicische kooplui
kustindianen
i maalstenen
O ud Stenen T ijd p e rk
oven
Indiaanse begraafplaats
iro n stijd p e rk
visvangst
aambeeld
uiden prepareren

wanneer de eerste mens op aarde verscheen.
Het is mogelijk dat dit een miljoen jaar geleden
al gebeurd is. Met zekerheid weten
we slechts dat er 500.000 jaar geleden al
primitieve mensen waren; in de tijd dus die
we de Ijstijd noemen en waarin dikke lagen
ijs het noordelijk gedeelte van de wereld
bedekten.
Als we denken aan de andere dieren, die in
die tijd leefden, is het bijna onvoorstelbaar
dat de mens zich temidden van hen kon
handhaven. De mens immers was vele malen
kleiner dan de mammoet en de mastodont;
hij was aanzienlijk zwakker dan de holenbeer;
veel langzamer dan paarden en herten en hij
miste de ‘ingebouwde’ bewapening van de
sabeltijger.
Toch had ook die primitieve mens een grote
voorsprong op deze dieren. Hij beschikte
over een grotere hersenmassa; hij had handen
met een beweegbare duim en kon daarmee
allerlei materialen hanteren; hij was in staat
rechtop te lopen en had daarmee zijn handen
vrij om te gebruiken. Bovendien was de mens
uitgerust met ogen, die beide in dezelfde
richting keken - wat tot gevolg had dat
hij alles ‘met diepte’ zag en dus bijvoorbeeld
heel gemakkelijk afstanden kon schatten.
Met zijn betere hersens kon de primitieve
mens middelen bedenken om zichzelf te helpen;
met zijn handen en ogen kon hij zijn
plannen uitvoeren. Zijn hersens stelden de
mens ook in staat een taal te bedenken,
waarin hij met zijn soortgenoten in kontakt
kon treden; een voordeel, dat (voorzover
bekend) geen enkel ander dier bezit.
U it dit kontakt vloeide de mogelijkheid voort
samen een bepaald werk te doen. De mens
leerde al heel spoedig het werk te verdelen;
een eigenschap die in het dierenrijk heel zeldzaam
is en uitsluitend wordt aangetroffen
bij mieren, termieten, bevers en bijen.
Het duurde heel lang voor de mens het schrift
ontdekte; in feite kunnen we pas een paar
duizend jaar onze gedachten op papier zetten.
Om die reden zijn er van de eerste mens geen
geschreven berichten bewaard gebleven. Ken­
nis over de eerste mens kunnen we slechts
vergaren uit de beenderen, wapens en werktuigen
die we van tijd tot tijd opgraven.
De vroegste mens waarvan we het bestaan
hebben aangetoond, heeft de naam ‘Neanderthaler’
gekregen. Hij was verspreid over
drie continenten: Europa, Afrika en Azië.
Duizenden jaren lang heeft de Neanderthaler
de grotten en rotsholen van Zuid-Europa
bewoond; levend in een tijdperk, dat we nu
het Oud Stenen Tijdperk noemen, omdat
alle wapens en werktuigen toen nog uit steen
werden vervaardigd. De geschiedenis van de
mens tot de uitvinding van het schrift kan
beschouwd worden als een lange ladder.
Enkele zeer belangrijke sporten van die ladder
waren de uitvinding van de pottenbakkerskunst
; de ontdekking van de kookkunst;
het ‘temmen’ van dieren en planten; de
ontdekking van het metaal; de uitvinding
van eenvoudige werktuigen en de uitvinding
van de spin- en weeftechniek.
Een interessante vraag is o f de mens te zijner
tijd van de troon zal worden gestoten, juist
zoals in het verre verleden de vissen en de
reptielen. De meeste geleerden beantwoorden
de vraag ontkennend. Naar hun mening
stellen zijn hersens de mens in staat zich aan
alle mogelijke veranderingen aan te passen
en alle andere soorten te overleven - mits
hij kan voorkomen dat hij zichzelf vernietigt
!
M E N SE N R A S Bij de planten en dieren
onderscheiden we vele soorten. De geleerden
hebben aan deze soorten een dubbele wetenschappelijke
naam gegeven, gewoonlijk aan
het latijn of het grieks ontleend. De eerste
naam is de geslachtsnaam, de tweede de
soortnaam. De geslachtsnaam kunnen we met
onze familienaam vergelijken, de soortnaam
met de voornaam. De hond, de wolf en de vos
dragen alle drie dezelfde geslachtsnaam: Ca-
nis. Maar ze hebben verschillende soortnamen,
resp. Canis domesticus, Canis lupus en
Canis volpes. De ‘voornaam’ komt dus hier
na de ‘achternaam’. Ook als dieren op elkaar
lijken en dezelfde naam hebben, kunnen ze
tot verschillende geslachten behoren. De boe­
renzwaluw behoort bijvoorbeeld tot een ander
geslacht dan de huiszwaluw, terwijl de
oeverzwaluw wéér tot een ander geslacht be­
hoort. Dat deze drie zwaluwen geen familie
van elkaar zijn, is wél te merken aan hun
wetenschappelijke namen. De wetenschap­
pelijke naam van de boerenzwaluw luidt
‘Hirundo rustica’, die van de huiszwaluw
‘Delichon urbica’ en die van de oeverzwaluw
‘ Riparia riparia’ . Als de drie vogels wèl fami-

M O N G O LO ÏD E RAS
z w a rt (W e st-A frika)
Bantoe (Z u id -A frik a )
Mongools (centraal Azië)
Eskimo's (A m erika)
Am erikaans Indiaans (A m erika)
Bosjesman en H o tte n to t (Z u id -A frika )
Melanesisch (Oceanië)
l ΚΎ
N oords (N o o rd -W e s t Europa)
A lpien (Centraal Europa)
M editteraan (Z uid-E uropa)
Indo-Dravidisch (India)
Arabisch (K lein-Azië)
lie van elkaar waren geweest, zou hun eerste
naam dezelfde geweest zijn.
Alle mensen op aarde behoren tot hetzelfde
geslacht: Homo. Een Indiaan ziet er heel anders
uit dan een Noor; een Hotten tot lijkt
niet op een Eskimo. Hun overeenkomsten
zijn echter groter dan hun onderlinge verschillen;
ze behoren allen tot de soort ‘Homo
sapiens’, wat vertaald zou kunnen worden
met ‘de denkende mens’. Hoewel alle mensen
in hun bouw op elkaar lijken, zijn de overeenkomsten
tussen sommige groepen mensen
groter dan tussen andere. Een Indiaan lijkt
bijvoorbeeld meer op een Eskimo dan op een
Pygmee uit het hartje van Afrika; een Arabier
heeft meer weg van een Indiër dan van
een Chinees. Aan de hand van zulke overeenkomsten
en verschillen heeft de wetenschap
de soort mens verdeeld in verschillende rassen.
Bij die verdeling zijn de geleerden o.m.
uitgegaan van de vorm van het hoofd, de
lengte, de huidskleur, de kleur en de vorm
van de haren, de kleur van de ogen, de bouw
van de jukbeenderen, de vorm van de neus
en de bouw van de mond.
Tenslotte heeft de wetenschap de mensen ver­
deeld in drie grote groepen, die gewoonlijk
het blanke, het gele en het zwarte ras worden
genoemd. Deze namen zijn gebaseerd op de
kleur van de huid - maar juist zijn ze niet.
W ant sommige rassen uit de blanke groep
hebben een donkerbruine huid; sommige uit
de zwarte groep een lichtbruine en sommige
uit de gele een roodbruine. Wetenschappelijker
is het dan ook te spreken van het ‘cauca-
soïde’, het ‘negroïde’ en het ‘mongoloïde’ ras.
Overigens: men maakt ook wel andere inde­
lingen.
De onderschriften van de tekeningen noemen
enkele rassen uit elk van de drie groepen.
Veel mensen weten niet eens tot welk ras ze
behoren. Als de blonde man op de tekening
gevraagd zou worden tot welk ras hij behoorde,
zou hij waarschijnlijk antwoorden: ‘Tot
het blanke ras.’ Dat antwoord is niet helemaal
juist; hij behoort tot het Noorse ras, dat
slechts één van de blanke rassen is. In de lijst
van rassen ontbreken namen als ‘het Duitse’,
‘het Nederlandse’ o f ‘het Amerikaanse’ . Zulke
namen vertellen alleen welke nationaliteit
iemand heeft; ze vertellen niets over het ras.
Iemand met de Amerikaanse nationaliteit
kan zowel tot het caucasoïde ras behoren (als

hij een blanke is) als tot het negroïde (een
Amerikaanse neger) of het mongoloïde (een
Indiaan). Sommige mensen verwisselen ras
en godsdienst met elkaar. Ze denken bijvoor­
beeld dat Moslems een ras vormen; terwijl
zij slechts volgelingen zijn van de Islam en
tot elk ras kunnen behoren.
Toen Adolf Hitler over Duitsland heerste,
stelde hij dat hij zijn land wilde vormen tot
een natie van zuivere Ariërs. Dat was een
nogal domme kreet, want ‘Arisch’ is niet de
naam van een ras maar van een groep talen
en van mensen die deze talen spreken. Bovendien
komen zuivere rassen tegenwoordig niet
meer voor; bijna alle mensen hebben op een
of andere wijze gemengd bloed in de aderen.
De wetenschap leert ons dat niemand reden
heeft zijn ras als het beste te beschouwen.
Ondanks zorgvuldige onderzoekingen zijn de
geleerden er namelijk niet in geslaagd aan te
tonen, dat het ene ras over betere eigen­
schappen beschikt dan het andere.
M ER CATO R , Gerardus (1512-1594) De
Vlaamse geleerde Gerhard Kremer (die naar
het gebruik van de tijd zijn naam vertaalde in
het Latijn en zich Gerardus Mercator liet noemen)
kan beschouwd worden als de grootste
geograaf uit de tijd van de renaissance. Zijn
naam is voorgoed verbonden met een bepaalde
methode om de aardbol op een plat vlak in
kaart te brengen. Mercator, die in Rupelmon-
de werd geboren, studeerde aan de universiteit
van Leuven wiskunde, sterrekunde en
kosmografie en maakte o.m. wetenschappelijke
instrumenten voor de Spaanse koning
Karel V . Toen hij steeds sterker verdacht
werd van protestantse sympathieën en eenmaal
zelf gearresteerd werd wegens ketterij,
M ercator.
week hij uit naar Duisburg, waar hij geduren­
de de rest van zijn leven bleef wonen en wer­
ken. Mercator maakte talrijke kaarten van
landen, streken en werelddelen en werd daardoor
in de gehele wereld beroemd. Zijn levenswerk
was een grote atlas met 107 kaarten,
die echter pas na zijn dood door zijn zoon
Rumold werd uitgegeven.
Mercator was noch de uitvinder noch de eer­
ste gebruiker van de naar hem genoemde
Mercator-projektie. Hij was echter wèl de
eerste, die deze projektie toepaste op zee­
kaarten en het daarmee mogelijk maakte dat
zeelui hun koers konden uitzetten op een
vlakke kaart en in een rechte lijn.
M E T A A L Alles op aarde is gemaakt uit
ongeveer 100 enkelvoudige stoffen, die we
elementen noemen. Meer dan de helft van
deze elementen zijn metalen. Maar slechts 20
van deze metalen zijn algemeen bekend. Bij
die 20 horen ijzer, aluminium, tin, goud, zilver,
koper, kwik, lood en uranium. Metalen,
die in het dagelijks leven vrijwel onbekend
zijn, zijn bijvoorbeeld yttrium, zirconium,
palladium en osmium. Kwik, hoewel vrij algemeen
bekend, is een buitenbeentje tussen de
metalen, omdat het bij kamertemperatuur
vloeibaar is. Alle andere metalen zijn bij die
temperatuur vaste stoffen.
Veel metalen, die in het dagelijks leven wor­
den toegepast, zijn legeringen: mengsels
dus van twee o f meer melalen. Bekende
legeringen zijn brons, messing en staal. Brons
is een legering van koper en tin ; messing een
legering van koper en zink; staal tenslotte
een mengsel van ijzer en koolstof, waaraan
soms ook metalen als chroom, wolfraam en
nikkel zijn toegevoegd.
De meeste metalen hebben een zilverachtige
kleur. Uitzonderingen zijn de rossige kleur
van koper en het geel van goud. In gedegen
toestand hebben alle metalen oorspronkelijk
een glanzend oppervlak. Die glans is echter
van korte duur als metaal aan de lucht wordt
blootgesteld. De zuurstof in de lucht tast het
metaaloppervlak namelijk aan en doet het
roesten. Wie metaal glanzend wil houden zal
het regelmatig moeten polijsten.
Goud en platina hebben echter geen regelma­
tige polijstbeurt nodig, omdat ze praktisch
niet door zuurstof worden aangetast.
Goud en platina en enkele andere metalen

DE TOEPASSING V A N METALEN
alum inium
worden in vrije vorm in de bodem aangetroffen.
Ze hoeven alleen maar opgegraven en
schoongemaakt te worden. Heel veel andere
metalen echter komen niet in deze vrije vorm
voor. Ze worden, gevonden in gesteenten, die
we erts noemen en die bestaan uit metaal, dat
scheikundig gebonden is aan andere elementen.
Om dit metaal vrij te maken, te zuiveren,
moeten we een of ander procédé toepassen.
Heel vaak speelt hitte een belangrijke rol bij
het vrijmaken van metaal uit erts.
Metaal kan in velerlei vorm gebracht worden.
Het kan worden gesmolten en vervolgens in
vormen worden gegoten; het kan uitgewalst
worden tot dunne platen of getrokken worden
tot dunne draden; het kan met zware werktuigen
in elke gewenste vorm worden geslagen.
Alle metalen geleiden warmte en elektriciteit,
hoewel sommige die eigenschap in ster­
kere mate bezitten dan andere.
Men zoekt steeds naar betere en goedkopere
methoden om metaal te zuiveren; om het te
vrijwaren voor roest en om nóg betere legeringen
te maken. De wetenschap, die zich
met de studie van metalen bezighoudt, is de
metallurgie.
M E T E O R IE T Van tijd tot tijd adviseren
kranten hun lezers ’s avonds naar de lucht te
kijken, omdat er een regen van meteorieten
(een ‘sterrenregen’ noemt men dat gewoon­
lijk) verwacht wordt. Meteoren trekken
met miljarden tegelijk hun baantjes om de
zon. Het zijn stukken steen o f ijzer, die ge­
woonlijk niet veel groter zijn dan een erwt.
Op haar reis rondom de zon komt de aarde
vaak in de buurt van zulke meteoorzwermen.
Een deel ervan raakt in de ban van de aardse
aantrekkingskracht; ze beginnen naar beneden
te vallen en gloeien witheet op tengevolge
van de wrijving met de luchtlagen rondom
de aarde. De meeste ervan vergaan tot damp
Regen van m eteorieten
voor ze de aardoppervlakte kunnen bereiken.
Van hun vlammende dood kunnen we vaak
getuige zijn; we zeggen dan dat we een ‘val­
lende’ ster hebben gezien.
In de ruimte rondom de zon zijn de meteoren
erg onregelmatig verdeeld. Heel vaak reizen
ze in grote groepen; het zijn deze zwermen,
die de meteorenregens veroorzaken, die zo
vaak in de dagbladen worden aangekondigd.

‘Vallende sterren’ hebben in het verleden de
mens vaak voor raadsels gesteld. Een oud,
Egyptiseh rapport verhaalt van een nacht,
waarin de ‘sterren als sprinkhanen langs de
hemel wipten’ . Natuurlijk waren het geen
echte sterren; er was alleen sprake van een
omvangrijke meteorenzwerm, die gevangen
werd in de aantrekkingskracht van de aarde.
De Romeinen geloofden dat een sterrenregen
een teken was dat hun góden boos waren.
Elk jaar ‘vallen’ er miljarden ‘sterren’. Hoewel
ze in bepaalde gedeelten van het jaar tal-
rijker zijn, zijn er elke nacht wel een paar te
te zien. Het stof van deze verbrande meteoorstenen
maakt de aarde elke dag vermoedelijk
150 ton zwaarder. Het is maar goed dat de
meeste meteoorstenen vernietigd worden
voor ze het aardoppervlak bereiken. Ze val­
len namelijk ongelooflijk snel en een treffer
van zo’n kleine steen zou hetzelfde effect ge­
ven als een kogel uit een machinegeweer.
Sommige meteoorstenen echter worden tijdens
hun tocht door de aardatmosfeer niet
helemaal vernietigd, omdat ze zo groot zijn.
Ze vertonen zich voor het menselijk oog als
een vurige massa, die onder ontwikkeling van
rook en lichtverschijnselen en soms begeleid
door zware knallen, die aan donder doen den­
ken, door de lucht razen, voordat ze zich in de
grond boren. Gelukkig verschijnen der gelijke
meteorieten slechts zelden; gelukkig ook vallen
ze meestal in zee. Op het land kunnen ze
grote schade aanrichten. Bij Winslow, in de
Amerikaanse staat Arizona bijvoorbeeld, is
een reusachtige krater te zien, die volgens de
geleerden veroorzaakt is door een meteoriet
van 15.000 ton, die in voorhistorische tijd
daar op aarde viel, explodeerde en in miljoenen
brokstukken uiteen vloog.
In 1908 vond een geheimzinnige explosie
plaats in een woud, in het noorden van Siberië;
kilometers in de omtrek knapten alle bo­
men als luciferhoutjes af. Vroeger meende
men, dat we ook hier met de inslag van een
meteoriet te maken hadden, maar tegenwoordig
is men (na een in 1960 ingesteld, zeer
nauwkeurig onderzoek) van mening dat dit
alles het gevolg was van een vrijwel frontale
botsing met de kop van een kleine komeet;
de gecombineerde snelheid bedroeg bij de botsing
ongeveer 40 km per seconde.
Een oud Chinees verhaal vertelt ons over de
dood van tien mensen als gevolg van een me-
teoorinslag. En in een Amerikaans zieken­
huis lag enkele jaren geleden een vrouw, die
aan de linkerzijde verschroeid was door een
meteoriet van 5 kg, die door het dak van haar
huis was geslagen en haar net even raakte.
In musea worden verscheidene meteoorstenen
bewaard. De grootste ervan is gevonden
op het ijs dat Groenland bedekte en werd ont­
dekt door Peary, de ontdekkingsreiziger die
als eerste de Noordpool bereikte. Het monster
weegt vele tientallen tonnen.
Geleerden zijn van mening, dat meteoren­
zwermen de resten zijn van uiteengeslagen
kometen, die hun oorspronkelijke baan zijn
blijven volgen. Er is een geval bekend van
een komeet, die niet volgens schema aan de
hemel verscheen, maar in wiens plaats een

Deze kra te r be vin dt zich in de Amerikaanse staat
A rizona. H ij is lang geleden veroorzaakt d o o r de in ­
slag van een zeer g ro te m e te o rie t, die bij de botsing
m et de aarde in duizende stukken uiteenspatte.
zwerm meteoren opdook. W aar ‘losse’ meteoorstenen
vandaan komen, is nog steeds
een raadsel.
W e onderscheiden gewoonlijk:
1. de ijzermeteorieten,
2. de steenij zermeteorieten en
3. de steenmeteorieten.
De eerste bestaan voor 9 8 % of meer uit een
legering van nikkel en ijzer; de tweede half-
om-half uit ijzer-nikkel en het mineraal oli-
vijn; de derde vrijwel geheel uit de mineralen
olivijn en pyraxeen.
M E T E O R O L O G IE Afgaande op de naam
zou men zeggen, dat de meteorologie de studie
van de meteoorstenen is. Een onjuiste
conclusie; in werkelijkheid is het de studie
van de verschijnselen, die samenhangen met
het weer.
Reeds sinds zijn komst op aarde is de mens
geïnteresseerd geweest in het weer. Dat bewijzen
de tekeningen van zon en regen, die -
ongeveer 12.000 jaar oud - aangetroffen zijn
in de grot van Mas-d’Azil (Frankrijk). Omdat
het leven van de mens op allerlei manieren
beïnvloed wordt door kou , warmte, bewolking,
regen, wind en sneeuw bestaat een van
de voornaamste taken van de meteorologie
uit het voorspellen van het weer.
Reeds in 1648 wezen de Fransen Pascal en
Périer op de verschillen in luchtdruk tussen
punten op verschillende breedtegraden. Met
medewerking van de Franse ambassadeur in
Zweden en van Descartes begonnen ze op
verschillende punten luchtdrukwaarnemin-
gen te doen. Omdat snelle verbindingsmiddelen
echter ontbraken, gelukte het niet de
waarnemingen tijdig te verzamelen en te bestuderen.
Desondanks deden de Fransen een
belangrijke ontdekking: in Europa en in een
groot deel van Noord-Amerika waaiden de
voornaamste winden steeds van west naar
oost. Een storm, die het westelijk gedeelte
van de Middellandse Zee teisterde, werd een
dag later in het oostelijk gedeelte waargenomen.
Met snellere verbindingsmiddelen zou
het dus mogelijk worden zeelieden voor het
naderende gevaar te waarschuwen.
In 1853 vernielde een verschrikkelijke storm
boven de Zwarte Zee verscheidene Franse en
Britse gebouwen, waarin voorraden lagen opgeslagen
voor de troepen in de Krimoorlog.
Slechts een jaar later wist een Franse geleerde
van zijn regering gedaan te krijgen dat hij een
weerkundig station mocht stichten om schepen
te waarschuwen voor naderende stormen.
In 1853 ook werd er een congres gehouden
om de gegevens bijeen te brengen, die door de
verschillende zeemachten waren verzameld.
De Amerikaanse commandant Maury demonstreerde
voor het eerst zg. windkaarten,
die de navigatie voortaan zeer vergemakkelijkten.
Sindsdien maakte de weerkunde snel­
le vorderingen. De Fransen waren in 1920 de
eersten, die een weerschip uitrustten en op
volle zee meteorologische waarnemingen gingen
doen. Overal in Europa verrezen weerkundige
instituten, die allerlei metingen ver­
richtten, deze uitwisselden met andere en zo
steeds beter in staat waren het weer te voorspellen.
Ook Nederland en België hebben
zo’n instituut; het Nederlandse staat in De
Bilt; het Belgische in Ukkel.
De weerkunde kwam echter pas goed uit de
verf toen men in staat was waarnemingen in
de lucht te doen. In 1882 ging de eerste weer­
ballon de lucht in en sindsdien is de techniek
van waarnemingen in de hogere lagen van de
atmosfeer steeds verbeterd. De nieuwste ont­
wikkeling op dit gebied zijn de weersatellie-
ten, die vanuit de ruimte de aardatmosfeer
bestuderen en regelmatig waarnemingen en
opnamen doorseinen naar de aarde. Aan de
hand van deze waarnemingen is het thans
mogelijk allerlei weersontwikkelingen lang
tevoren en met een grote mate van waar­
schijnlijkheid te voorspellen.
De meteorologen hebben intussen al lang ont­
dekt dat vooral de poolstreken een grote
rol spelen bij het ontstaan van het weer

k w ikb a ro m e te r
luchtbaro m ete r
zonnem eter
radiosonde -
zender en ontvanger
barograaf
METEOROLOGISCHE
INSTRUM ENTEN
in andere delen van de wereld. Weersvoorspellingen
zijn zeer belangrijk, omdat talloze
menselijke activiteiten voor een groot gedeel­
te van het weer afhankelijk zijn. Zeelui en
vliegers willen graag de richting en de sterkte
van de wind kennen en gewaarschuwd wor­
den voor slecht zicht of bewolking; boeren
willen gewaarschuwd worden voor plotselinge
vorst, aanhoudende droogte o f langdurige
regenval. Bewoners in gebieden waar regelmatig
wervelstormen voorkomen kunnen zich
bij een tijdige waarschuwing in veiligheid
stellen; atoomproeven worden altijd voorafgegaan
door nauwgezette weerstudies om te
voorkomen dat radio-actieve afval door de
wind naar dichtbewoonde gebieden wordt
gevoerd.
Voor zijn waarnemingen beschikt de meteo­
roloog over een heel arsenaal van instrumenten,
waarvan er enkele bij dit artikel staan
afgebeeld: de regenmeter, die de hoeveelheid
neerslag registreert; de thermometer die de
temperatuur vastlegt; de barometer die de
luchtdruk noteert; de anemometer die de
richting, de kracht en de snelheid van de wind
vastlegt en de hydrometer die opmetingen
verricht over de vochtigheidsgraad van de
lucht. Daarnaast beschikt de weerkundige
over verscheidene radiosondes, die hem langs
draadloze weg op de hoogte stellen van de
weersgesteldheid in de hogere luchtlagen..
M ETRO Grote steden hebben verscheidene
problemen gemeen. Een van die pro­
blemen is het vermijden van té volle straten
en het vergemakkelijken van het verkeer in
de stad. Om dat probleem tot een oplossing
te brengen zijn verscheidene grote steden er-
H et M é tro -sta tio n Leuve-haven Is het belangrijkste knoop­
p u n t in het lijnen net; de eerste lijn lo o p t in 1966 to t het
Z u id p le in . In 1968 gaat deze lijn naar het Z u id e rp a rk. De
tw eede lijn (1 975) gaat dan naar Capelle a /d Ijssel.

□ □ É i □ □ tü"'K
toe overgegaan een deel van het verkeer on-
dergronds te brengen. Onder steden als Pa­
rijs, Londen, Moskou, Boedapest en Berlijn
ligt een uitgebreid net van ondergrondse
spoorwegen, waarmee het mogelijk is betrek­
kelijk snel van het einde van de stad naar het
andere te reizen. Zo’n ondergronds vervoerssysteem
wordt heel vaak ‘metro’ genoemd;
een afkorting van het Franse woord ‘métro-
politain’ (zo heet de ondergrondse van
Parijs.
De oudste metro is die van Londen, die meer
dan 100 jaar oud is en waarvan de treinen
aanvankelijk met stoomkracht werden aan­
gedreven. Tegenwoordig heeft elektrische
energie de stoomkracht praktisch overal ver­
vangen; de eerste elektrische metro was die
van de Hongaarse hoofdstad Boedapest, die
een vijftigtal jaren geleden werd aangelegd.
De mooiste metro is nog altijd die van Moskou.
Nederland heeft nog geen metro’s. In
Rotterdam is er echter een in aanbouw, terwijl
ook Amsterdam plannen heeft tot de
bouw van een ondergronds verbindingsnet
over te gaan. Vooral in de zachte bodem van
de lage landen is het aanleggen van een ondergrondse
spoor- o f tramweg niet gemakke­
lijk. En na de aanleg blijft het onderhoud en
het ‘leefbaar’ maken van een metro een zeer
moeilijke en kostbare aangelegenheid.
M E X IC O Ongeveer 100 jaar voordat de
‘pelgrims’ van de ‘Mayflower’ in Noord-Ame­
rika voet aan wal zetten, hadden Spaanse
soldaten onder aanvoering van Cortes de
hoogvlakte van Mexico beklommen en er in
1519 de Aztekenbeschaving onder de voet
gelopen. De Azteken waren hoogbeschaafde
Indianen, die zich voornamelijk bezighielden
met de landbouw. Na de ondergang van hun
rijk bleven ze in Mexico wonen, tezamen met
de afstammelingen van Spaanse kolonisten.
In 1821 wierpen de Mexicanen het Spaanse
T reinste l van de Rotterdam se M é tro
juk af en werd Mexico een zelfstandig land.
Aanvankelijk was het een keizerrijk; later
veranderde de staatsvorm in een republiek.
De toerist, die het huidige Mexico bezoekt,
zal nog vele overblijfselen uit de boeiende geschiedenis
van het land kunnen bezichtigen.
De interessantste ervan zijn de wielvormige
stenen kalender van de Azteekse sterrekun-
digen; de Azteekse piramiden, die veel ge-
makkelijker te beklimmen zijn dan die van
het oude Egypte en de kleurige huizen uit de
tijd van de Spaanse kolonisatie, die royaal
versierd zijn met balkons en waarvan de daken
vaak bedekt zijn met bloemen.
Mexicaanse vlag
Het noorden van Mexico bestaat voornamelijk
uit woestijnen en droge prairies, waarop
Mexicaanse cowboys grote kudden vee bewaken.
Op plaatsen waar het land bevloeid kon
worden, liggen grote landerijen waarop mais,
bonen en groenten worden verbouwd. In dit
gebied liggen ook de goud-, zilver- en koper­
mijnen van het land; nog steeds levert Me­
xico bijna een derde van de wereldzilverpro-
duktie. De winning van ijzererts en steenkool
in dit zelfde gebied heeft in de noordwestelijke
stad Monterrey de bouw tot gevolg ge­
had van verscheidene staalfabrieken en van
een omvangrijke metaalindustrie.
Meer naar het zuiden ligt de Sierre Madre:
een regenrijk berggebied, dat de aanloop
vormt voor de hoogvlakte in het hart van

Mexico. Die hoogvlakte is koel en droog en
vormde ook het centrum van de Aztekenbe-
schaving. Twee vulkanen, meer dan 5000
meter hoog, beheersen dit gebied: de Popo-
catepelt en de Orizaba. Meer dan de helft van
de Mexicaanse bevolking bewoont de centrale
hoogvlakte, waarop ook de hoofdstad
Mexico City en de industriesteden Guadalajara
en Puebla zijn gelegen. In ve-°cheidene
Mexicaanse steden worden zilveren sieraden,
manden en pottenbakkerswerk gemaakt. De
voornaamste produkten van de landbouw in
dit gebied zijn koren, gerst, groenten en wijn­
druiven. Grote oppervlakten bestaan ook uit
weidegrond, waarop runderen en schapen
worden gefokt.
in drijve nde tu in
Tussen de hoogvlakte en het gebergte Ugt
een gebied met een zacht en aangenaam klimaat,
waarin veel koffie- en sinaasappelplantages
liggen en waarin verder kleine bananen,
mais en bloemen worden gekweekt. Meer naar
het zuiden en grenzend aan de Golf van Mexico
ligt een zeer warm en regenrijk gebied,
dat voornamelijk bedekt is met hoog struik­
gewas en met wouden, waarin men ‘chicle’
verzamelt: een plantaardige stof, waaruit
kauwgum wordt gemaakt. Verder wordt in
deze streek o.m. suikerriet, katoen, tabak en
cacao verbouwd. In het noorden, in de buurt
van Tampico, bevinden zich enkele van de
rijkste aardolie velden van geheel Noord-
Amerika. W at produktie betreft is Mexico
het derde olieland van het westelijk halfrond.
Mexico ontwikkelt zich zeer snel, maar wordt
in zijn groei belemmerd door het gebrek aan
goede verbindingen en kapitaal.
De geschiedenis van de hoofdstad Mexico
City gaat evenals die van het land terug tot
voor de ontdekking van Amerika door Columbus.
De stad is immers gebouwd op de
ruïnes van de Azteekse hoofdstad Tenoch-
titlan; ze ligt prachtig gesitueerd op een
hooggelegen vlakte (2000 meter boven de zeespiegel),
die aan alle zijden door bergen is
om geven. Dank zij deze ligging heeft de stad
een zeer plezierig klimaat en wordt het er
nooit te warm.
V ijf meren brachten de Azteken op het idee
een stad te bouwen, waarin kanalen de functie
van straten zouden vervullen. De sneeuwwitte
gebouwen die door dit oude Indianenvolk
werden opgetrokken, maakten van Te-
nochtitlan een prachtige stad; zó prachtig,
dat Cortés haar ‘de mooiste van de wereld’
noemde. W at hem overigens niet verhinderde
ze voor het grootste gedeelte met de grond ge­
lijk te maken! Ook de tegenwoordige stad is
prachtig. Op een na zijn echter de vijf meren
gedempt en goedgeplaveide straten hebben
de kanalen van de Azteken vervangen. Mexico
City is met haar bijna drie miljoen inwoners
een van de 15 grootste steden van de we­
reld. Mexico City is behalve de hoofdstad ook
het belangrijkste handelscentrum van Mexico.
Er zijn veel kantoren en dat heeft tot gevolg
dat bijna de helft van de inwoners in de
omgeving van de stad woont; in het gebied
dus, dat nog beheerst wordt door de land­
bouw. De voornaamste industrieprodukten
van Mexico City zijn textiel, ceramiek, glaswerk,
meubels en zilveren sieraden. Zware
industrie heeft de stad nauwelijks.
M IC H E L A N G E L O (1475 -1 5 6 4 ) Het plafond
van de Sixtijnse Kapel in Rome wordt
beschouwd als een van de indrukwekkendste
kunstwerken uit de geschiedenis. Over een
oppervlakte van 1000 m2 is dat plafond be­
dekt met prachtige muurschilderingen. Ze

worden bevolkt met 343 figuren waarvan de
meeste twee tot drie keer zo groot zijn als in
werkelijkheid. Toch heeft de kunstenaar, die
dit alles schiep, herhaaldelijk gezegd dat hij
een beeldhouwer was en géén schilder. De
naam van deze al te bescheiden artist was
Michelangelo.
Michelangelo Buonarroti werd geboren in de
buurt van het Italiaanse dorp Caprese. Zijn
vader, die er prat op ging a f te stammen van
een van de oudste families uit Florence, zond
Michelangelo naar school met de bedoeling
een geleerde van hem te maken. De jongen
was echter slechts in één ding geïnteresseerd:
in de beeldhouwkunst. Hij wist echter dat hij
nooit een goed beeldhouwer zou kunnen worden
als hij eerst niet leerde tekenen. Op 13-ja-
rige leeftijd deed hij dan ook zijn intrede in
het atelier van de Florentijnse schilder Ghirlandaio,
daartoe in staat gesteld door de burgemeester
van Florence, die een groot liefhebber
van de kunsten was en de studies van
de jonge Buonarroti bekostigde.
Michelangelo vergiste zich toen hij zei geen
schilder te zijn; hij had echter gelijk toen hij
zich een beeldhouwer noemde. Er is namelijk
nooit een groter beeldhouwer geweest dan hij.
Daarnaast blonk hij ook uit in de architek-
tuur en in de werktuigbouwkunde; een van
zijn scheppingen was bijvoorbeeld het complex
vestingwerken rondom Florence. Michelangelo
is als beeldhouwer vooral bekend ge­
worden door zijn beeld ‘David’ .
Toen de paus hem later vroeg het plafond
van de Sixtijnse Kapel te beschilderen, wei­
gerde de kunstenaar dat aanvankelijk met
het excuus, dat hij zijn tijd niet wilde verknoeien
met schilderwerk. De paus bleef echter
aandringen en tenslotte accepteerde Michelangelo
de opdracht. Viereneenhalf jaar
lang werkte hij eraan; meestal achterover liggend
op een hoge steiger. Een gemakkelijke
taak was het niet; ’s zomers was de hitte dicht
onder het dak nauwelijks te verdragen;
’s winters was het er ijskoud. Toen de paus de
kunstenaar vroeg zich wat te haasten, sleepte
Michelangelo zelfs zijn bed naar de Sixtijnse
Kapel en bleef er overnachten.
Michelangelo was een genie; wie zijn werken
aanschouwt staat sprakeloos over de kracht
die er van uitgaat. De grote kunstenaar stierf
op 90-jarige leeftijd.

M ICR O FILM De tegenwoordige mens
heeft in de loop der jaren miljoenen pagina’s
gevuld met schrift en druk. H et opbergen,
zelfs van alleen maar de belangrijkste van
deze pagina’s, vormt een groot probleem.
Pas sinds kort is dat probleem opgelost door
het gebruik van microfilm.
De m icro film s van een hele b ib lio th e e k nemen
slechts w e in ig plaats in.
Microfilm heeft het voordeel, dat op een kleine
oppervlakte van deze film een heleboel
kan worden gefotografeerd. Een boek van
500 pagina’s, gefotografeerd op microfilm,
is niet veel groter dan een klosje garen en een
komplete krant kan opgenomen worden op
een stukje film van enkele centimeters. Op
die manier is het natuurlijk niet moeilijk meer
om een komplete bibliotheek op te bergen!
Natuurlijk zijn de beeldjes op microfilm heel
erg klein. Om ze te kunnen lezen moeten zulke
micro filmbeeldjes dan ook vergroot worden
met behulp van een speciale projektor.
Microfilm heeft veel voordelen. Ze neemt wei­
nig plaats in en is bijvoorbeeld ook heel gemakkelijk
te verzenden. Bibliotheken, universiteiten
en bedrijven gaan dan ook steeds
meer gebruik maken van microfilm om boeken,
bladen en documenten te vereeuwigen.
MICROSCOOP Het woord ‘microscoop’
is samengesteld uit twee Griekse woorden,
die respectievelijk ‘klein’ en ‘waarnemen’ betekenen.
Wie door een goede microscoop
kijkt, ontdekt een onbekende, boeiende we­
reld. In die wereld leven planten met uiterst
merkwaardige vormen en kleuren; snellen
vreemde dieren voorbij; zijn stuifmeelkorrels
te zien, vlinderveren, rode bloedlichaampjes
en prachtige zoutkristallen.
De oudste en meest gebruikte microscopen
bestaan voor een groot gedeelte uit lenzen,
die de voorwerpen onder de microscoop zeer
sterk vergroten. Gewoonlijk bevat een microscoop
twee stel lenzen; één reeks in het ocu­
lair (het ‘oogglas’) waarvoor we ons oog
schuiven; een andere reeks in het objectief,
dicht bij het te bestuderen voorwerp. In de
‘tafel’ van de microscoop zit een gat, waardoorheen
licht geworpen wordt door middel
van een draaibare spiegel.
W ie met behulp van de microscoop stuifmeelkorrels
wil bestuderen, smeert een paar van
deze korrels op een doorzichtig glaasje en laat
er een druppel water op vallen. Dat glaasje
wordt vervolgens bedekt met een ander stukje
glas. W e beschikken dan over wat in vak­
kringen een ‘preparaat’ heet. Dat preparaat
schuiven we vervolgens over het gat in de
microscooptafel; we richten het licht van de
spiegel op de stuifmeelkorrels en stellen vervolgens
de microscoop in. Op dat moment is
alles gereed en hoeven we nog slechts het oog
tegen het oculair te houden om de zeer sterk
vergrote stuifmeelkorrels in al hun schoonheid
te kunnen bewonderen.
De beste moderne microscopen hebben twee,
drie of zelfs vier objectieven. Natuurlijk worden
die niet allemaal tegelijk gebruikt; ze
kunnen naar behoefte voorgedraaid worden,
al naar gelang de mate van vergroting, die
we nodig hebben. Soms beschikt een microscoop
ook over twee oculairs, waardoor de
onderzoeker zijn preparaat met twee ogen
kan bekijken. De beste lensmicroscopen kun­
nen een voorwerp 2500 keer vergroten.
Wie de microscoop uitgevonden heeft, weten
we niet precies. Het is mogelijk dat de vin-
Sterre kundigen maken ge bruik van de zg. ‘kn ip p e rm ic ro s -
coop'.

stelschroef
oculair
instelschroef
LA B O R A TO R IU M MICROSCOOP
verwisselbaar obje ctief
ding gedaan is door de Nederlander Zacha­
rias Janssen; zeker is in elk geval dat hij in
1590 een zelfvervaardigde microscoop ten ge­
schenke gaf aan de aartshertog van Oosten­
rijk.
Behalve optische microscopen (uitgerust met
lenzen) zijn er ook andere soorten. De belangrijkste
ervan is de zg. elektronenmicroscoop.
Inplaats van lichtstralen werpt een elektro­
nenmicroscoop elektronenbundels door het
preparaat; die bundels vormen dan een beeld
op een speciaal scherm. Met elektronenmicroscopen
kunnen zeer omvangrijke ver­
grotingen bereikt worden; met de beste ervan
zelfs tot 100.000 maal. Met zo’n vergrotings-
mogelijkheid kunnen voorwerpen zichtbaar
gemaakt worden die niet groter zijn dan het
miljoenste deel van een centimeter. Dank zij
de elektronenmicroscoop is het tegenwoordig
mogelijk de moleculen van bepaalde stoffen
te bestuderen. Een andere microscoop is de
‘kpippermicroscoop’, die door astronomen
gebruikt wordt om heelalfoto’s te bestuderen.
Microscopen hebben aanzienlijk bijgedragen
in de strijd van de mens tegen ziektekiemen
en aan zijn ontdekkingstocht in de wereld
van de wetenschap.
M ID AS Een Griekse mythe verhaalt over
Midas, een koning in Klein-Azië, die zeer op
goud was gesteld. Toen een van de góden
hem toestond een wens te doen, bedacht Mi­
das zich geen seconde en wenste, dat voortaan
alles dat hij zou aanraken, veranderen
zou in goud.
Koning Midas ontdekte echter al spoedig,
dat hij een zeer dwaze wens had gedaan. Als
hij zijn eten aanraakte, veranderde het ....
óók in goud; als hij zich liet voeren, veranderde
het voedsel in goud zodra het zijn lippen
oculair
microscopisch
tv-beeld
tv-cam era
aangesloten
m icroscoo|
microscoop
en preparaat
raakte. Om te voorkomen dat hij van honger
zou omkomen, zat er voor Midas niets anders
op dan de god te vragen de gunst weer terug
te nemen.
Midas kreeg daarop opdracht zich te baden
in een bepaalde rivier. Dat deed hij - en vol­
gens de Griekse legende was dat de reden
waarom er later in de bedding van dié rivier
zoveel goud werd aangetroffen. Het was dit
goud waardoor de beroemde koning Croesus
van Lydia later schatrijk werd.
O n d e r de aanraking van Midas veranderde zelfs voedsel
in zu ive r goud.
M ID D E L E E U W E N Tussen de onder­
gang van het Romeinse Rijk en de ontdek­
king van de Nieuwe Wereld door Columbus
liggen ongeveer 1000 jaar. Die tien eeuwen
worden gewoonlijk de ‘Middeleeuwen’ ge­
noemd.
Gedurende de eerste eeuwen van deze periode
was de toestand in Europa bijzonder verward

Meesters in bepaalde handwerken beoordeelden het
w e rk van hun collega’s.
en onoverzichtelijk. De Barbaren, die de
macht van de Romeinen vernietigd hadden,
plunderden de steden en vernielden de wegen,
die de verschillende delen van het Romeinse
Rijk met elkaar verbonden hadden. Belangstelling
voor kunst o f cultuur hadden deze
indringers niet; de tijd, waarin ze zich over
Europa verspreidden, was voor het land dan
ook een weinig hoopgevende.
Maar geleidelijk zegevierde de orde weer over
de chaos. De Middeleeuwen worden wel eens
het Tijdperk van het Geloof genoemd. Zelfs
in de donkerste perioden van de middeleeuwse
geschiedenis slaagde de kerk erin de culturele
erfenis van het verleden te bewaren - en
met die erfenis de hoop op een betere tijd.
H»»l veel mensen uit deze periode stelden hun
geloof boven hun persoonlijk welzijn. Als ge­
volg daarvan konden in diezelfde Middeleeuwen
de prachtige gotische kathedralen
gebouwd worden en konden de Kruistochten
ondernomen worden met als enig doel de
Mohammedanen uit het Heilig land te ver­
drijven.
Het feodale stelsel droeg in aanzienlijke mate
bij tot de overwinning van de orde over de
chaos van de eerste eeuwen. Het hielp de bevolking
zich uit de zorgen en de ellende van
het dagelijks bestaan te verheffen. Duizenden
Middeleeuwers stelden zich in dienst van de
adel, die de grote kastelen van het land be­
woonde. Hun status was niet meer dan die
van een slaaf. Deze ‘lijfeigenen’ zoals ze genoemd
werden, werkten voor hun meesters
zonder een andere beloning dan de kost en
een dak boven hun hoofd. Maar aan de andere
kant betekende dit alles ook hulp en veilig­
heid in geval van nood. Het kasteel van de
heer immers was tegelijkertijd een sterke Ves­
ting. In die vesting konden ook de lijfeigenen
zich in geval van oorlog terugtrekken; ze lie­
pen op die manier niet langer het risico door
de vijand gedood o f in ketenen geslagen te
worden. Hoewel hun huizen dus armzalige
hutten waren en hun voedsel minimaal, konden
deze lijfeigenen rekenen op een schuilplaats
en op genoeg eten om niet van honger
om te komen. En dat was al heel wat.
De periode van het feodalisme werd al spoedig
ook die van het ridderschap. Ridders be­
loofden altijd de waarheid te spreken; te zullen
strijden voor het recht en voor de verdediging
van de kerk; de eer van hun koning
te zullen verdedigen en de armen en zwakken
te zullen beschermen. Sommige van onze be-
leefdheidsregels stammen nog van de gebrui­
ken van de middeleeuwse ridders.
Hoewel het feodale stelsel dus een aanzienlijke
verbetering betekende boven de wanorde
en de gevaren uit het begin van de Mid-
ln de M iddeleeuwen kregen kinderen les in zulke
lokalen.
deleeuwen, was het natuurlijk niet plezierig
lijfeigene te zijn. Tegen het einde van de
Middeleeuwen verwierven de meeste bewoners
van Europa dan ook hun vrijheid. Er
ontstonden sterke staten; er kwamen nieuwe
wetten en er werden rechtbanken opgericht.
In verscheidene delen van Europa kreeg de
bevolking het recht door een jury uit eigen
rijen berecht te worden o f verwierf ze garan­
ties tegen een onrechtvaardige veroordeling.
Vooral als gevolg van grote jaarmarkten
groeide de handel; kooplieden uit Venetië,
Genua, Lissabon en Cadiz ontdekten wegen
om uit het Verre Oosten kostbare zijde en

O p m arktdagen beleefden de Middeleeuwse boeren
plezier aan ru w e spelletjes.
specerijen te importeren.
Door de bouw van kathedralen kregen ook
andere kunsten de kans tot bloei te komen.
Er werd prachtige religieuze muziek geschreven;
men weefde kostbare tapijten om de
kerkmuren te bekleden; smeden slaagden erin
verblindend mooie harnassen te vervaardi-
gen.
In verscheidene landen van Europa werden
universiteiten opgericht; de wetenschap
maakte op allerlei terreinen snelle vorderingen
en vooral de wiskunde bereikte een onge­
kende hoogte.
Technische uitvindingen werden er geduren­
de de Middeleeuwen nauwelijks gedaan, al
zijn enkele ervan beroemd geworden: het
kompas, het slingeruurwerk, enkele optische
instrumenten en het buskruit.
G ib ra lta r
M A R O K K O
FRANKRIJK ZW ITSE
6 ? L A N D
Sardinië
Bij het begin van de Middeleeuwen waren de
volkeren van Europa overgeleverd aan de
genade van de Barbaren en was de gewone
M uzikanten en dierentem m ers tro k k e n van stad
naar stad.
man geen dag zeker van zijn leven. Duizend
jaar later stond Europa aan het begin van
een nieuw cultuurtijdperk: dat van de Re­
naissance.
M ID D E L L A N D S E Z E E Een vreemd
woord voor de Middellandse Zee is ‘Méditer-
ranée’ . Dit woord stamt uit het Latijn en be­
tekent: ‘het midden van de aarde’ .
In de landen, die de Middellandse Zee omringen,
heeft de wieg gestaan van een groot
aantal beschavingen. De culturen van Egyp­
te, Tyrus, Sidon, Carthago, Chaldea, Assyrië,
Griekenland, Kreta en Rome ontstonden alle
rondom de Middellandse Zee, die dan ook
beschouwd wordt als de ‘moeder’ van de
JOEGOSLAVIË
ROEMENIË
[BULGARIJE'
K re ta Q Cyprus
ISRAEL
Suezkanaal
SAOEDIE-
AR ABIË

elangrijkste beschavingen uit de Oudheid.
Duizenden jaren lang, van de tijd van het
oude Egypte af, is de Middellandse Zee bevaren
door bekwame zeelui. In de Middeleeuwen,
toen Europa de rijkdommen van het
Verre Oosten had ontdekt, werd de Middellandse
Zee een handelsroute van betekenis,
die Europa verbond met het Nabije Oosten.
W ant van daar uit voerden landroutes dwars
door Klein-Azië naar het geheimzinnige In-
dië, waar ondernemende handelaars zijde en
specerijen vandaan haalden. Pas toen er om
Afrika heen een zeeweg naar Indië was ontdekt,
verloor de Middellandse Zee zijn betekenis
als schakel in de route naar het Verre
Oosten. Die betekenis keerde echter in 1809
terug door de aanleg van het Suezkanaal, dat
de Middellandse Zee verbond met de Rode
Zee en aldus de omweg via Kaap de Goede
Hoop overbodig maakte.
De Middellandse Zee is 3000 kilometer lang
en heeft een gemiddelde diepte van 1500 me­
ter, hoewel ze op sommige plaatsen meer dan
3000 meter diep is. De Middellandse Zee kan
van de Atlantische Oceaan uit bereikt wor­
den door de Straat van Gibraltar, de ‘poort’
tot alle landen rondom de Middellandse Zee.
In de Middellandse Zee liggen honderden ei­
landen; de grootste ervan zijn Sicilië, Sardinië,
Cyprus, Kreta, Corsica en de Balearen.
Evenals de kustlanden van deze zee hebben
ook deze eilanden veelal een lange en interessante
geschiedenis.
M ID D E L P U N T V L IE D E N D E K R A C H T
Als een bemodderd karrewiel wordt rondge­
draaid, wordt een gedeelte van de modder
meestal weggeslingerd. De kracht die daarvoor
verantwoordelijk is, noemen we de ‘middelpuntvliedende
kracht’ .
De jongen op de tekening doet met die kracht
een eenvoudige proef. Hij slingert een steen
rond, die aan een touw is bevestigd. Als die
steen vervangen zou worden door een emmer
water, zou er geen druppel van de vloeistof
verspild worden. Door de middelpuntvlieden­
de kracht wordt het water namelijk tegen de
bodem van de emmer gedrukt en blijft daar
- óók als de emmer zich af en toe zou omke­
ren.
Iedereen die wel eens een wedstrijd in hamer-
slingeren heeft gezien, weet welke resultaten
met behulp van de middelpuntvliedende
kracht bereikt kunnen worden. Bij deze sport
wordt gebruik gemaakt van een gewicht (de
hamer), dat vastgemaakt is aan een dunne
staaf. Hoe sneller de staaf wordt rondgedraaid,
hoe harder de middelpuntvliedende
kracht aan de hamer trekt. Tenslotte laat de
slingeraar de hamer gaan; het gewicht snelt
weg en keert pas vele tientallen meters ver­
derop naar de grond terug.
Veefokkers maken vaak van de middelpunt­
vliedende kracht gebruik om het vet van de
melk te scheiden. De melk wordt daartoe in
een soort centrifuge zeer snel rondgeslingerd.
Omdat vet betrekkelijk licht is, blijft ze in
het centrum van de centrifuge. De zwaardere
melk wordt naar de buitenzijde van de trom­
mel gedreven en daar afgevoerd.
Het is maar goed dat een andere kracht, de
zwaartekracht, ons op het aardoppervlak
vasthoudt. Anders zou de middelpuntvlie­
dende kracht van de draaiende aardbol ons
allen de ruimte inslingeren!
M ID D E N -A M E R IK A De lange strook
land, die Noord- en Zuid-Amerika met elkaar
verbindt, staat bekend als Midden-Amerika.

Geografisch gezien maakt de strook deel uit
van Noord-Amerika.
Hoewel Midden- (of Centraal-) Amerika kleiner
is dan verscheidene Amerikaanse staten,
bestaat het uit zes onafhankelijke landen en
een kolonie van de Verenigde Staten. De landen
zijn Honduras, Nicaragua, Guatemala,
Panama, Costa Rica en El Salvador; de kolo­
nie is de zg. ‘Kanaalzone’ in Panama. Door
deze zone loopt het Panama Kanaal; beide
oevers van dit kanaal behoren aan de Ver­
enigde Staten.
Op de landkaart lijkt het alsof Midden-Ame-
rika een handige brug vormt tussen Noord­
en Zuid-Amerika. In werkelijkheid is dit echter
niet zo; door zijn bergachtig karakter is
dit gebied moeilijk te bereizen; een moeilijkheid
die nog vergroot wordt door de vochtige
wouden, waarmee grote delen van Midden-
Amerika zijn bedekt. Bergen en wouden ver­
klaren ook de verdeling van het gebied in zo­
veel afzonderlijke landen.
De meeste bewoners van Midden-Amerika
zijn Indianen of hebben Indiaans bloed in de
aderen. De Indiaanse huizen zijn gewoonlijk
niet meer dan kleine hutten, waarvan de
meeste slechts uit één vertrek bestaan. Toch
zien veel van die hutten er erg schilderachtig
uit, omdat ze versierd zijn met vrolijke muurschilderingen
en omringd met felgekleurd
pottebakkerswerk. Voor het bereiden van
voedsel staat in het midden van elke hut een
kachel. Op die kachels bakken de vrouwen
o.a. ‘tortilla’s’ : een soort platte koeken van
meel, die geserveerd worden als brood. Veel
maaltijden in Midden-Amerika bestaan uit
tortilla’s, bonen, koffie en een soort bananen.
Langs de kust van de Caraïbische Zee en de
Grote Oceaan is het land laag; voor de rest
is Midden-Amerika bergachtig. De meeste
mensen wonen in het berggebied, omdat het
laagland te heet en te vochtig is om er prettig
te kunnen leven. Het laagland ligt echter niet
verlaten; juist door zijn warme klimaat en
zijn hoge vochtigheidsgehalte is het bij uitstek
geschikt voor de verbouw van bananen.
Er liggen hier dan ook zoveel bananenplan­
tages dat de zes Middenamerikaanse landen
wel eens de ‘bananenrepublieken’ worden genoemd.
Het laagland in het oosten, voorzover
het niet ontgonnen is voor de aanleg van
bananenplantages, is verder bedekt met dich­
te wouden, waarin hout en ‘chicle’ (voor de
de vervaardiging van kauwgum) verzameld
worden. Een van de bekendste houtsoorten
uit dit gebied is mahoniehout, dat door zijn
stevigheid en zijn schoonheid veelvuldig ge­
bruikt wordt voor het vervaardigen van meubels.
Langs de kust van de Grote Oceaan lig­

gen naast bananenplantages veel suikerriet-
plantages. Verder wordt er ook wel cacao ver­
bouwd.
M arktdagen in M idden-A m erika zijn erg schilderachtig.
De voornaamste landbouwprodukten van de
hogergelegen gebieden zijn koffie en mais. De
Indianen uit dit gebied verbouwden al mais
voordat de blanken ooit van dit gewas gehoord
hadden. De Middenamerikaanse mais
is voornamelijk voor binnenlands verbruik
bestemd; de koffie daarentegen wordt in grote
hoeveelheden geëxporteerd. Een export -
produkt vormt ook het vlees van runderen,
die in het berggebied gefokt worden.
M iddenam erikaanse steden en dorpen lijke n veel op
Spaanse plaatsen.
Midden-Amerika beschikt ook over aantrekkelijke
voorraden delfstoffen. Tot nu toe zijn
de meeste ervan echter nog niet in exploitatie
genomen.
Op veel plaatsen in het berggebied van Midden·
Amerika heerst een bijzonder aangenaam
klimaat. Als gevolg daarvan trekt dit gebied
tegenwoordig steeds meer toeristen. Midden-
Amerika is echter niet altijd geschikt voor
toeristenverkeer. De rust in de landen wordt
namelijk vaak verstoord door revoluties: op-
anden, waarbij de ene partij de andere van
de macht wil verdringen. Als gevolg van deze
revoluties wordt de vooruitgang in Midden-
Amerika sterk afgeremd.
M ID D E N - EN N A B IJ E O O STEN De
term ‘Midden-Oosten’ heeft betrekking op de
oostelijkste landen van de bij dit artikel afge-
beelde kaart: Iran, Irak, Afghanistan en Ara-
bië. Onder het ‘Nabije Oosten’ vallen de andere
geelgekleurde gebieden op de kaart. N abije
en Midden-Oosten worden wel eens sa­
mengevat in de naam ‘de Oriënt’ .
In de geschiedenis van de wereld heeft de
Oriënt een zeer belangrijke rol gespeeld. In
de loop der eeuwen vormde dit gebied een
brug tussen Azië in het Oosten en Europa en
Afrika in het westen. In deze streek bloeiden
de culturen van Egypte en Babylonië en de
beschavingen van Assyriërs, Hethieten en
Hebreeën. Een deel van die beschaving kwam
tot ons via Grieken en Romeinen.
De Oriënt is ook de bakermat geweest van
drie grote, monotheistische ( = slechts één
God dienende) wereldgodsdiensten: het Jodendom,
het Christendom en de Islam. B ovendien
schonk dit gebied Europa een zeer
kostbaar goed in de vorm van het alfabet.
In de Oriënt leven op het ogenblik meer dan
95 miljoen mensen, voor het grootste gedeelte
Arabieren. Belangrijke talen naast het Arabisch
zijn Turks, Perzisch en Hebreeuws;
kleinere bevolkingsgroepen spreken Koer­
disch, Armeens en (in de Libanon) Frans.
In de 8e eeuw na Christus gingen bijna alle
bewoners van de Oriënt over tot de Islam.
Mohammedanen vormen op het ogenblik de
meerderheid in dit gebied; er zijn echter ook
Christenen (vooral in de Libanon, Egypte en
Griekenland) en een groeiend aantal Joden
(Israël).
Zoals de kaart laat zien is de Oriënt verdeeld
in een groot aantal landen. Een groot gedeelte
van het gebied bestaat uit woestijn; er zijn
slechts weinig vruchtbare streken en voor het
merendeel moeten die bevloeid worden om
een oogst van enige omvang te kunnen leveren.
Naast de woestijn en het bevloeide land
bezit de Oriënt weidegronden: het tehuis van
de nomaden, die er met hun kudden rondtrekken.
In enkele delen van de Oriënt (in
Israël, Syrië en Irak) worden moderne land­
bouwmethoden toegepast; elders wordt nog
gewerkt volgens methoden, die duizenden ja ­
ren oud zijn.

ITA LIË
000 Km
_J ZWARTE_
Istanboel
'A le xandril
SO EDAN
ISRAEL
SYRIË
JO RDANIË
ITH IÓ P IË
Een deel van het Nabije Oosten staat bekend
als de ‘Vruchtbare Halve Maan’ . Het is een
sikkelvormige strook, die van de boorden van
de Middellandse Zee reikt tot aan de Eufraat
en de Tigris. Het grootste gedeelte van deze
vruchtbare gordel ligt binnen de grenzen van
de Libanon, Syrië en Irak.
Ten noorden en ten oosten van de Vruchtbare
Halve Maan liggen twee uitgestrekte landen:
Turkije en Iran. Het Arabisch schiereiland
wordt voor het grootste gedeelte in beslag genomen
door Saoedie-Arabië en Jemen en is
voor de rest verdeeld onder vijf kleine staatjes:
Aden, Oman, Katar, Bahrein en K oeweit.
Egypte en Assyrië sloten zich in 1958 aaneen
tot de Verenigde Arabische Republiek. E n ­
kele jaren geleden viel die unie echter weer
uiteen; Egypte bleef echter officieel de naam
V .A .R . dragen.
In het Nabije Oosten liggen verscheidene gro­
te steden. De Egyptische hoofdstad Cairo
(ongeveer 2 miljoen inwoners) is er de grootste
van. Steden met meer dan 500.000 inwoners
zijn Teheran, Alexandrië, Istanboel en
Bagdad. Ze bezitten weinig industrie, maar
zijn wel belangrijke handelscentra.
De grootste rijkdom van de Oriënt vormen de
aardolievelden; het grootste gedeelte van de
wereldolieproduktie komt uit dit gebied. De
belangrijkste olielanden uit de Oriënt zijn
Iran, Irak, Koeweit, Saoedie-Arabië, Bahrein
en Katar. Lange olieleidingen brengen
de ruwe olie van de winplaatsen naar de kust
JEMEN
o Bagdad
Teheran
O EW EIT
S O W jE T -U N IE
Maskate
PA K IS TA N
De kameel v o rm t in de O rië n t een belangrijk
tra n spo rtm id d e l.
van de Middellandse Zee, waar olietankers
gereed liggen om ze naar alle delen van de
wereld te brengen. Ook in de Perzische Golf
wordt veel olie bijeengebracht.
M IE R De mens leeft in grote groepen bijeen
en verdeelt het werk, dat in zo’n groep of
gemeenschap gedaan moet worden. In een
dorp of stad is de ene man huisarts, de ander
landbouwer, een derde bakker, een volgende
politie-agent, enz.
Ook dieren leven dikwijls in groepen. Herten
trekken rond in kudden, vissen zwemmen in
scholen, vogels wonen vaak in kolonies bijeen.
VELDMIER

Er zijn echter slechts een paar diersoorten die
evenals de mens het te verrichten werk verdelen.
Tot die zeldzame soorten behoort ook
de mier.
Over de gehele wereld verspreid leven duizenden
soorten mieren; slechts een paar er­
van staan bij dit artikel afgebeeld.
Mieren behoren tot de groep der insekten. Om
de wijze waarop ze samenleven worden ze gerekend
tot de sociale insekten. Mieren leven
namelijk altijd in groepen o f gemeenschap­
pen.
Sommige mierenkolonies zijn groter dan an­
dere, maar altijd bestaat het grootste gedeelte
van een koloniebevolking uit werkmieren.
Werkmieren zijn vrouwelijke dieren die echter
geen eieren leggen. Voor de eieren voor de
voortplanting dus zorgen alleen de zg. koninginnen.
Gewoonlijk hebben jonge koningin­
nen en mannetjesmieren vleugels. Nadat ze
bevrucht zijn, verliezen de koninginnen die
vleugels, terwijl de mannetjes sterven. Sommige
werkmieren verzamelen voedsel; ande­
re zorgen voor het ‘huishouden’ en verzorgen
de koningin en de jonge mieren; weer andere
verdedigen de kolonie tegen aanvallers. Die
‘soldaten’ zijn vaak groter dan de overige
mieren en hebben sterker ontwikkelde kaken.
Een mierenkolonie is meestal gemakkelijk te
herkennen aan een ‘mierenhoop’ . Om onder­
gronds woonruimte te maken, sjouwen werkmieren
namelijk grote hoeveelheden zand
naar de oppervlakte. Niet alle mieren echter
leven onder het aardoppervlak. De timmer-
mansmier bijvoorbeeld woont in dood hout;
andere miersoorten, zoals de faraomier, slaan
hun tenten op in onze woningen.
De levensgeschiedenis van een mier bestaat
uit vier perioden. De eerste is die van het ei;
de tweede die van een kleine, wormachtige
larf; de derde die van de pop waaruit tenslotte
de volwassen mier te voorschijn komt.
Veel mieren hebben . . . ‘koeien’ . Vaak zijn
dat bladluizen; soms echter ook sprinkhanen
of kevers. Al deze dieren scheiden een zoete
stof af, die door de mieren kennelijk als een
lekkernij wordt beschouwd.
Twee merkwaardige miersoorten leven in tro­
pische streken; het zijn de parasolmier en de
trekmier.
Parasolmieren hebben tuinen en kweken
kleine paddestoelen. De werkmieren van deze
soort verzamelen stukjes blad, waarop deze
paddestoelen kunnen leven. Als de mieren
bezig zijn met het verslepen van deze stukjes

lad lijkt het alsof ze met kleine parasols lopen.
Trekmieren marcheren van plaats naar
plaats; ze bouwen bruggen en rustplaatsen
van hun eigen lichaam. Deze mierensoorten
kunnen bijzonder gevaarlijk zijn. Zelfs oli­
fanten proberen zo ver mogelijk uit de buurt
van deze krijgshaftige diertjes te blijven.
M IE R E N E T E R Er zijn verschillende
dieren die van mieren leven. Hoe verschillend
van vorm ze ook zijn (de tekening laat er drie
zien) - ze verheugen zich alle in een vreemd
uiterlijk en zijn stuk voor stuk uitgerust met
lange, kleverige tongen, waarmee ze zonder
moeite mieren en termieten kunnen verzamelen.
Ze behoren overigens tot zéér verschil­
lende diergroepen. De grote miereneter (of
mierenbeer) is de grootste. Zoals zijn vacht
verraadt, is het een zoogdier; de grote miereneter
wordt gevonden in Zuid-Amerika.
De mierenegel of echidna is afkomstig uit
Australië. Hoewel ook dit dier tot de zoogdieren
behoort, legt de mierenegel eieren.
Het wijfje legt gewoonlijk twee eieren tegelijk.
Ze worden opgeborgen in een huidplooi;
als de jongen uitgekomen zijn krijgen ze, net
mierenegel
schubdier
als alle andere zoogdieren, melk van hun
moeder. Ook het schubdier is een zoogdier,
id lijkt hij uiterlijk veel op een hagedis. In
feite zijn de schubben aan elkaar gekitte,
platte bosjes haar. Daarnaast is de normale
beharing aanwezig, schaars maar heel goed
zichtbaar. Het dier komt in enkele delen van
Afrika en Azië voor.
M IM IC R Y EN B E SC H E R M E N D E
K L E U R E N Er zijn dieren die onmiddellijk
van kleur veranderen als ze terecht komen in
een anders getinte omgeving. Dat is bijvoorbeeld
het geval met de boomkikker. Als het
dier zich ophoudt tussen het groene gebla­
derte van een boom, is het zelf ook groen;
verhuist het naar de stam van de boom, dan
neemt het dier onmiddellijk een bruine kleur
aan. Andere dieren die over deze eigenschap
beschikken, zijn de kameleon en de schol.
Het is duidelijk waartoe deze snelle kleurverandering
dient: doordat ze de kleur van de
omgeving aannemen, vallen de dieren minder
op en zijn ze betrekkelijk veilig voor hun natuurlijke
vijanden.
Beschermende kleuren komen ook in andere
vorm voor. In streken met een sterk uiteenlopende
weersgesteldheid (zeer warm in de
zomer; zeer koud in de winter) wisselen som-
wandelende tak
mige dieren per seizoen van kleur. De herme­
lijn bijvoorbeeld heeft in de winter (veel
sneeuw) een witte vacht, die echter tegen de
zomer weer een bruine grondkleur heeft aangenomen.
Er zijn dieren die er nog andere methoden op
na houden om zich te verbergen voor hun
vijanden. De wandelende tak bijvoorbeeld
heeft een zodanige lichaamsbouw, dat hij in

ust sprekend lijkt op een boomtakje; het
wandelend blad kan op dezelfde manier zeer
gemakkelijk aangezien worden voor een gril­
lig gevormd boomblad. Nóg andere, weerloze
dieren beschermen zich tegen hun vijanden
doordat ze sprekend lijken op dieren met wapens
(wespen, mieren, etc.). De eigenschap
om iets anders te lijken dan men is, wordt
mimicry genoemd.
M IN E R A A L Graniet is een veel voorko­
mend gesteente, dat om twee redenen veelvuldig
gebruikt wordt in de bouw van huizen
en monumenten: het kan glanzend gepolijst
worden en het heeft een zeer lange levensduur.
De graniet op een van de tekeningen is
gevlekt. Hij bestaat uit stukjes donkerkleurig
materiaal, uit delen, die eruit zien als glas
en tenslotte uit stukjes van een rose stof. Het
donkere materiaal is zwarte glimmer, de glasachtige
deeltjes bestaan uit kwarts en de rose
stukjes zijn brokjes veldspaat.
Glimmer, kwarts en veldspaat zijn mineralen.
Een gesteente kan bestaan uit één mineraal;
het kan ook opgebouwd zijn uit verscheidene
mineraalsoorten.
De aarde is één grote schatkamer die gevuld
G raniet
Kristallen
Bij het naderen van de w in te r k rijg t de vacht van de
h e rm e lijn een w itte kleur.
is met mineralen. Alle metalen en bijna alle
juwelen zijn uit die schatkamer afkomstig.
W e kennen ongeveer 1500 mineralen, waarvan
er ongeveer 150 voor ons van betekenis
zijn. Het uiterlijk van die mineralen zegt niets
over de waarde ervan. Pyriet bijvoorbeeld
ziet eruit als goud, maar is slechts een verbinding
van zwavel en ijzer. Bauxiet ziet er vrij
waardeloos uit, maar is van grote betekenis,
omdat er aluminium uit gewonnen kan worden.
De stukjes glimmer, kwarts en veld­
spaat in een granietblok zijn gekristalliseerde
mineralen. Bijna alle mineralen worden in
kristalvorm gevonden. Elk mineraal heeft
zijn eigen typische kristalvorm. In een blok
graniet zitten de kristallen zo dicht op elkaar,
dat him typische vorm niet steeds tot
zijn recht komt. De kwartskristallen in graniet
zijn bijvoorbeeld veel kleiner en veel
minder mooi van vorm dan de grote kwartskristallen
op de tekening hiernaast. Ze zijn
ook pas ontstaan, toen die van de veldspaat
en de glimmer er al waren, zodat ze niet vrij
konden uitgroeien, maar de nog resterende
ruimten moesten opvullen.
Sommige mineralen zijn wel harder dan andere.
Het is niet moeilijk vast te stellen welk
mineraal harder is dan het andere: met het
hardste van de twee kan het minder harde
altijd gekrast worden. Geleerden hebben een
lijst samengesteld, waarin bepaalde minera­
len een hardheidscijfer hebben gekregen. Die
lijst (of schaal) ziet er als volgt uit:
1 Talk 6 Veldspaat
2 Gips 7 Kwarts
3 Kalk 8 Topaas
4 Vloeispaat 9 Korund
5 Apatiet 10 Diamant

Een van de voornaam ste
m ineralen op aarde is kw a rts ;
de belangrijkste bouwsteen
van zand.
Scheeliet is een glasachtig
m ineraal m et w itte vlekken.
H e t is een ertssoort, w aaruit
w olfraam w o rd t gewonnen.
C ro c o ie t bevat een chem ische
verb in d in g van lood en
chroom .
MINERAAL
Bergrood (o f verm iljo e n is
een mineraal, waarin k w ik is
opgenomen.
S tib n ie t is een antim oonerts. A n tim o o n w o rd t g e b ru ik t in
legeringen; s tib n ie t w o rd t meestal gevonden in lage
krista lle n .
G lim m e r (o f mica) is een
m ineraal, dat heel gem akkelijk
in dunne plaatjes ges
p lits t kan w o rd e n . H e t is
zeer geschikt als isolato r
vo o r e le k tric ite it.
Rhodoch ro sie t is glasachtig
en roze van kle u r. H e t bevat
mangaan.
Kassieteriet is ge w o o n lijk
z w a rt o f b ru in van k le u r; het
is een tin e rts .
B auxiet w o rd t in verscheidene
delen van de w ereld
aangetroffen. Er w o rd t alum
iniu m u it gewonnen.
N ic c o lie t is een glanzend
mineraal en bevat nikkel.

Talk is het zachtste van de tien; diamant het
hardste. Als een mineraal een hardheid heeft
van 6^ betekent dat dus, dat het harder is
dan veldspaat maar zachter dan kwarts. Het
kan met kwarts gekrast worden, maar ver­
oorzaakt op zijn beurt weer krassen in veldspaat.
Kwarts is het meestvoorkomende van
alle mineralen. Bijna elke zandkorrel is een
klein, afgesleten kwartskristalletje.
Sommige mineralen zijn in water oplosbaar.
De prachtige druipsteen in vele grotten
is ontstaan uit koolzure kalk, die in water
was opgelost en achterbleef toen het water
verdampte.
De grond is opgebouwd uit afgebroken gesteente.
Dat betekent dus, dat hij voor een
groot gedeelte uit mineralen bestaat. Om
vruchtbaar te zijn moet de grond bepaalde
mineralen bevatten, die planten nodig heb­
ben om te kunnen groeien. Ook de mens kan
niet buiten bepaalde mineralen.
M IN IS T E R IE Een modern, democratisch
land wordt bestuurd door een regering,
die door het volk is gekozen. In Nederland is
het zo, dat het Nederlandse volk elke vier
jaar ter stembus gaat om de leden van de
Tweede Kamer te kiezen.
Nu is het voor de 150 leden van de Nederlandse
Tweede Kamer een beetje moeilijk
zich met z’n allen bezig te houden met het
bestuur van het land. Er is daarom een kabinet:
een aantal ministers, dat met het ‘dagelijks
bestuur’ van het land is belast. Elk
van de ministers heeft een speciale taak. De
een behandelt de buitenlandse betrekkingen,
de ander de financiën van het land, een derde
de landbouwzaken, een vierde justitiële zaken,
enz.
Meestal is het zo, dat voor elke belangrijke
werkzaamheid in het land een ministerie
wordt opgericht: een ambtelijk apparaat met
H e t B innenhof te ’s Gravenhage waar de m inisters de
vergaderingen van de Tweede Kam er bijw onen
aan het hoofd ervan een minister, dat zich
met een deel van de regeringswerkzaamhe-
den bezighoudt. Als gevolg daarvan kan het
aantal ministeries in de loop der jaren nogal
eens veranderen: er verdwijnen er; er komen
er weer bij. Om een voorbeeld te noemen:
Nederland heeft na de Tweede Wereldoorlog
een tijdlang een ministerie van Overzeese Ge­
biedsdelen gehad. Nu deze gebiedsdelen zelf­
standig geworden zijn (Indonesië) o f een on­
afhankelijke positie binnen het Koninkrijk
hebben gekregen (Suriname en de Ned. A n ­
tillen) is dit ministerie overbodig geworden
en dus opgeheven.

M ISSIE EN Z E N D IN G Het woord ‘mis­
sie’ is afgeleid van het Latijnse woord ‘mitte-
re’, dat ‘zenden’ betekent. Zij, die deelnemen
aan een missie, worden naar een bepaalde
plaats uitgezonden voor een speciaal doel.
Karei de Grote zond bijvoorbeeld ‘missi do-
minici’ naar alle uithoeken van zijn rijk:
mannen, die hem voortdurend verslag moesten
uitbrengen van de toestand ter plaatse.
Het woord ‘missie’ heeft vooral in de christe-
lijke wereld een speciale betekenis gekregen.
Het wordt in die wereld gebruikt om er een
instelling mee aan te duiden, die speciaal belast
is met het verspreiden van het geloof.
Zowel de rooms-katholieke als de verschillende
protestantse kerken hebben talrijke
missionarissen en zendelingen, die naar het
voorbeeld van de apostelen de wereld in trek­
ken om het geloof te verkondigen. Deze vorm
van apostolaat nam vooral in de 17e eeuw en
daarna een hoge vlucht. Pas in de 20e eeuw
begon de rooms-katholieke kerk op aandrang
van paus Pius X I te werken aan de vorming
van inlandse priesters om het geloof te ver­
kondigen aan hun landgenoten.
De protestantse zending ontwikkelde zich
vooral in de 19e eeuw. Evenals de rooms-
katholieke missionarissen beperken de protestantse
zendelingen zich niet alleen tot het
verspreiden van het geloof, maar stichten ze
ook scholen, ziekenhuizen en universiteiten
in de landen waar ze werken.
M ISSISSIPPI De Mississippi-rivier loopt
van noord naar zuid door de Verenigde Sta­
ten; ze bestrijkt het gebied tussen de Canadese
grens en de Golf van Mexico en is een
tijdlang de westelijke grens van de V .S. ge­
weest.
De Mississippi wordt wel eens de ‘Vader van
de Wateren’ genoemd; misschien omdat de
rivier zo breed is (soms meer dan l j km );
misschien ook omdat ze gevoed wordt door
talrijke zijstromen, die zelf grote rivieren zijn
en hun naam hebben gegeven aan verscheidene
Amerikaanse Staten. Wisconsin, Illinois,
Ohio, Arkansas en Missouri zijn alle ge­
noemd naar zijtakken van de Mississippi die
door hun grondgebied stromen.
De Mississippi en de belangrijkste van haar
zijrivieren zorgen voor een uitgestrekt net
van bevaarbare waterwegen, dat zich uit­
strekt van de Appalachen tot de Rocky
Mountains en dat een oppervlakte beslaat
van ongeveer 3.000.000 km2.
De Mississippi ontspringt in een klein meertje
in het noorden van Minnesota, het Itasca
Meer. Van dit meer naar de Golf van Mexico
moet de Mississippi een afstand afleggen van
ongeveer 4200 kilometer. Er zijn rivieren die
langer zijn - tenzij men (wat heel vaak gebeurt)
de Mississippi en de Missouri als één
rivier beschouwt. Dan worden de cijfers anders;
de Mississippi-Missouri is dan met haar
6800 kilometer waarschijnlijk de langste ri­
vier ter wereld.
De Spaanse ontdekkingsreiziger De Soto was
in 1541 de eerste, die de Mississippi overstak.
Het duurde daarna echter nog meer dan een
eeuw voordat het Mississippi-gebied wat

sto o m b o o t op de Mississippi
nauwkeuriger onderzocht werd.
Na de uitvinding van de stoomboot en het
bevolken van de rivieroevers werd de Mississippi
een belangrijke waterweg. Passagiersschepen
voeren heen en weer; vrachtschepen
brachten katoen en suiker van het zuiden
naar het noorden en keerden terug met mais,
tarwe, vlees, kaas en aardappelen. De bloeitijd
van de stoomboot duurde van 1820 tot
1865; in die tijd ook ontstonden de grote ste­
den op de rivieroever zoals New Orleans en
St.Louis.
Na de ontwikkeling van de Amerikaanse
spoorwegen verloor de Mississippi haar betekenis
als verbindingsweg tussen de noorde­
lijke en de zuidelijke staten. Passagiersschepen
zijn al lang van de rivier verdwenen, al
blijven vrachtschepen van deze goedkope
verbindingsweg gebruik maken voor het vervoer
van bepaalde produkten.
M IST Mist is eigenlijk niets anders dan
bewolking, die zich op zeer geringe hoogte be­
vindt. Evenals wolken bestaat mist uit fijne
waterdruppels, die in zulke grote aantallen
voorkomen, dat ze het zicht belemmeren.
Mist kan erg gevaarlijk zijn; door het beperk­
te zicht gebeuren er tijdens mistperioden heel
vaak ongelukken.
Mist komt meestal voor in de buurt van grote
watermassa’s. Over het algemeen koelt land
sneller af dan water. Warme, vochtige lucht
die zich van boven het water naar het land
beweegt, wordt daar zeer snel afgekoeld. Als
gevolg daarvan verandert een gedeelte van de
waterdamp uit de lucht in kleine waterdrup­
pels: mist. In grote steden en in industriegebieden
vermengt de mist zich vaak met rook-
deeltjes in de lucht. Op die manier ontstaat
de beruchte ‘smog’ [van de Engelse woorden
‘smoke’ (rook) en ‘fog’ (mist)], die de adem­
halingswegen kan aantasten. Sommige steden
zijn berucht om hun ‘smog’ ; Londen is er
een van. Mist verdwijnt weer als de grond
warmer wordt o f als de wind de mistflarden
verdrijft. Ook met open vuren is het mogelijk
mistbanken te verdrijven. Gedurende de
Tweede Wereldoorlog zijn er miljoenen
guldens besteed om belangrijke vliegvelden
mistvrij te houden.
M ISTLETO E Sommige planten kunnen
beschouwd worden als rovers. De mistletoe
is er een van. Ze groeit op bomen en onttrekt
aan haar gastheer water en mineralen, die
ze gebruikt om zelf voedsel te maken. Voor
de mistletoe is dat parasiteren op een andere
plant echter een levensnoodzaak omdat ze

J
niet, zoals andere groene planten, in de bodem
kan wortelen en daar zelf water en
mineralen uit kan putten.
De witte bessen van de mistletoe zijn voor
verscheidene vogels een lekkernij. De dieren
eten echter alleen het sappige gedeelte van
de bes en wrijven de zaden met hun bek tegen
de bast van een boom. Verscheidene van die
zaden blijven daar zitten en ontkiemen. Het
jonge plantje dringt met zijn wortels door
in de bast van de boom en begint water en
mineralen op te zuigen, die de boom voor
eigen gebruik uit de bodem heeft gehaald.
Al heel spoedig ontwikkelt de mistletoe
groene bladeren; korte tijd later volgen de
gele bloemen en tenslotte staan de witte
bessen gereed voor elke vogel die er zin in
heeft. Mistletoe groeit op allerlei bomen. In
Nederland komt de plant niet voor, maar in
verscheidene andere landen kan een boom
zo dicht met mistletoe zijn begroeid dat hij
zelf niet meer te zien is. Sommige bomen
i sterven zelfs, omdat ze geen voedsel meer
voor zichzelf overhouden.
Vooral in de Engelssprekende landen wordt
mistletoe veel gebruikt als kerstversiering.
Een oud gebruik wil, dat ieder, die onder een
mistletoeversiering doorgaat, gekust mag
worden. In het verleden meenden men, dat
mistletoe magische krachten bezat.
M IS T R A L De mistral is een koude, droge
wind, die in het zuiden van Frankrijk uit
noordelijke richting naar het zuiden waait
en die soms zo sterk is dat hij bomen ontwortelt,
auto’s omverwerpt en de stenen
meeneemt die in deze streek op de daken
van de huizen liggen.
De naam van deze speciale wind wordt ook
gedragen door een luxueuze Franse sneltrein,
die Parijs verbindt met de kust van de
Middellandse Zee.
M OD E Men zou mode kunnen beschou­
wen als een niet-officiële en zeer verander­
lijke ‘wet’, die de vorm, de kleur en de wijze
van gebruik van een groot aantal dagelijkse
gebruiksvoorwerpen bepaalt. Hoewel de wet
van de mode niemand verplicht, is het opvallend
hoeveel mensen er vrijwillig aan
gehoorzamen.
De mode speelt vooral een rol op het gebied
van de kleding. De wijze van kleding is afhankelijk
van tijd en plaats en wordt verder
bepaald door historische en financiële factoren.
Lang geleden had elke streek haar
eigen klederdracht, die door iedereen in dat
gebied gedragen werd. Ook aan het hof droeg
iedereen dezelfde kleding; de hofmode verschilde
van de streekmode doordat ze meestal
elk jaar veranderde. De kleding aan het hof
van de Franse koning Lodewijk X I V was
toonaangevend voor de kleding aan andere
hofhoudingen. Ook in latere jaren bepaalde
het Franse hof de mode elders in Europa.
Tegenwoordig wordt de mode bepaald door
de grote modehuizen in Frankrijk en Italië
en (soms) door de kleding die filmsterren en
andere bekende persoonlijkheden zich laten
aanmeten. De grote modehuizen (Dior, De
Givenchy, Chanel, Fath) lanceren elk jaar

een nieuwe kledingmode. Met die mode méégaan
kost meestal veel geld, zodat alleen
rijke lieden zich die weelde kunnen permit­
teren. Als de nieuwe mode echter niet te
extravagant is, wordt de grote lijn ervan
overgenomen door de confectie-industrie,
waardoor een bepaalde kledingmode ook
voor het grote publiek bereikbaar wordt.
De mode heeft lang niet altijd betrekking
op kleding. Ook haardracht, schilderkunst,
letterkunde, film, wijsbegeerte en tientallen
andere zaken zijn (soms) aan modeverschijn­
selen onderhevig. Het lanceren van een nieuwe
mode gebeurt heel dikwijls uit commerciële
overwegingen; de geestelijke vaders
van zo’n nieuwe mode willen er geld aan
verdienen. Met behulp van de moderne
reclame-techniek slagen ze er heel vaak in
zo’n nieuwe mode tot een rage te maken:
iedereen die er niet aan meedoet begint zich
een beetje belachelijk te voelen! Het is echter
nóg belachelijker aan elke nieuwe gril gevolg
te geven; zeker als het er duimdik bovenop
ligt dat een nieuwe mode niet vanzelf is ont­
staan maar gepropageerd wordt door handige
zakenlui!
M O E D E R D E GANS In 1697 verscheen
in Frankrijk een boek, dat als titel droeg:
‘Vertellingen van Moeder de Gans’ . De
schrijver ervan was Charles Perrault. O f
misschien is het beter te zeggen: de verzame­
laar ervan. W ant de verhalen, die in het boek
waren opgenomen, bestonden uit oude volksverhalen
die tot dan toe van generatie op
generatie mondeling waren overgeleverd.
Ook in het Engelse taalgebied zijn de verhalen
van Moeder de Gans bekend. In het
algemeen hebben ze een andere inhoud dan
de Franse en bestaan ze uit korte versjes.
Het Amerikaanse verhaal wil dat er tweehon­
derd jaar geleden in Boston een mevrouw
Gans woonde die versjes voorzong aan haar
kleinzoon. De vader van het jongetje zou ze
hebben opgeschreven en ze in 1719 hebben
laten drukken. Waarschijnlijk is dit verhaal
echter niet historisch.
In 1760 publiceerde John Newburry in Londen
een bundel verhalen en kinderrijmpjes,
die eveneens aan Moeder de Gans werden
toegeschreven. Het is echter veel waarschijnlijker
dat Newburry die naam leende van
Perrault; zijn verzen zijn waarschijnlijk
eveneens afkomstig uit de volksoverlevering.
Hoe het ook zij: de titel ‘Vertellingen van
Moeder de Gans’ is tot nu toe bewaard gebleven
als een dekmantel voor talrijke
boeiende kinderverhalen, die ook bij de N ederlandse
jeugd ingang hebben gevonden.
M OESSON Moessons zijn winden die op
regelmatige tijden geconstateerd worden in
de kustgebieden van bepaalde tropische gebieden.
Vooral in Azië zijn deze winden zeer
krachtig als gevolg van de grote luchtdruk­
verschillen tussen het land in het noorden en
de grote uitgestrekte zeeën in het zuiden.
De wintermoesson, koud en droog, ontstaat
doordat de warmere zee de lucht wegzuigt
boven het veel koudere land. Van mei tot
september daarentegen waait de natte moesson.
Met water geladen luchtstromen worden
dan van de zee naar het land getrokken en
ontladen hun regenvracht boven India,
China en het oostelijke gedeelte van het
Himalaj agebergte.
M OHAM M ED (570-632) In de tegenwoordige
wereld leven ruim 400 miljoen Mohammedanen:
aanhangers van een gods­
dienst, die gepredikt werd door Mohammed.
Die godsdienst is het Mohammedanisme of
de Islam ; de aanhangers van die leer noemen
zich bij voorkeur Moslims of Islamieten. De
naam ‘Mohammedaan’ gebruiken ze zelf
nooit; ze beschouwen Mohammed namelijk

wel als de belangrijkste profeet, maar ze aanbidden
hem niet.
Mohammed werd in 570 geboren in de buurt
van het Arabische stadje Mekka, dat aan de
landroute naar het Verre Oosten lag en waar
voortdurend kameelkaravanen stopten om
de nacht door te brengen.
Over Mohammeds jeugd is heel weinig bekend.
Toen hij nog erg jong was verloor hij zijn
ouders; hij werd opgevoed door een oom, die
hem al spoedig meenam op reizen naar de Arabische
buurlanden. Tijdens die kameelreizen
had Mohammed alle tijd om na te denken.
In die tijd aanbaden de Arabieren tientallen
afgoden. In Mekka bijvoorbeeld stond een
heiligdom, dat de ‘Kaaba’ werd genoemd;
een Arabisch woord voor ‘kubus’ . Het heiligdom
bestond uit een vierkant gebouw, waarin
verscheidene afgodsbeelden stonden opgesteld.
In een van de hoeken van de Kaaba
was de Zwarte Steen gemetseld, die heel lang
geleden uit de hemel zou iijn gevallen. Wij
zouden zo’n steen nu een meteoorsteen noemen.
Mohammed zag dat duizenden Arabie­
ren lange reizen maakten om de Kaaba te bezoeken
en daar hun afgoden te aanbidden.
Hij dacht na en begon tenslotte behoefte te
voelen zijn volk een betere godsdienst te geven.
Mohammed was intussen getrouwd met een
rijke weduwe en was koopman geworden. Hij
bleef zich echter zorgen maken over de godsdienst
van de Arabieren. Hijzelf was goed
thuis in de Bijbel. Evenals de Joden en de
Christenen geloofde hij in één God en hij was
M oslim m et vrouw en (H eilige boek van de Islam)
een groot bewonderaar van de leer van Jezus
Christus. Tenslotte kreeg hij enkele visioenen,
waarvan hij geloofde dat ze afkomstig waren
van God. Als gevolg daarvan begon hij aan de
Arabieren een nieuwe godsdienst te verkon­
digen.
Heel veel mensen in Mekka weigerden echter
hun afgoden op te geven. Ze keerden zich tegen
Mohammed, die tenslotte moest vluchten
en zijn tenten opsloeg in de stad Medina. Mohammeds
vlucht vond plaats in het jaar 622.
Mohammedanen noemen die historische
vlucht de ‘hidjra’ en beginnen hun jaartelling
in het jaar waarin ze plaats vond. Ons
jaar 622 na Chr. is dus het Mohammedaanse
j aar 1·
Mohammed noemde zijn godsdienst ‘Islam’,
wat in het Arabisch betekent: ‘onderwerping
aan de wil van God’ . In Medina kreeg hij veel
volgelingen; met behulp van hen begon hij
strijd te voeren met andersdenkenden om hen
met geweld tot het nieuwe geloof over te halen.
In 630 keerde hij naar Mekka terug. Hij
vernietigde alle afgodsbeelden in de Kaaba,
doch liet het heiligdom intakt evenals de
Zwarte Steen.
Van dat moment af verspreidde de nieuwe
godsdienst zich zeer snel. Die verspreiding
bleef voortduren, ook nadat Mohammed in
632 was overleden. In minder dan 100 jaar
hadden zijn volgelingen Noord-Afrika vero­
verd en alle landen van W est-Azië. Zelfs een
gedeelte van Spanje was in hun handen gevallen.
Tegenwoordig zijn de meeste inwoners van
De Kaaba te Mekka

Noord-Afrika, het Nabije Oosten, Pakistan
en Indonesië Moslims. Andere aanhangers
van de Islam wonen in India en in Rusland.
Ongeveer een zevende van de wereldbevolking
bestaat uit volgelingen van Mohammed.
Islamitische kerken heten moskeeën. Elke
moskee heeft minstens één hoge toren, die
minaret genoemd wordt. Van de transen van
deze toren roept de omroeper de mensen op
tot het gebed.
Mohammedanen noemen God ‘Allah’ . Hun
heilige boek is de Koran; ze geloven dat de
Koran het woord van God bevat zoals Hij het
aan Mohammed gaf. Veel Mohammedaanse
jongens van tien en elf jaar leren de gehele
Koran uit het hoofd. De Koran leert dat elke
Moslim godsdienstige verplichtingen heeft.
V ijf ervan zijn vóór alles belangrijk:
‘ De Moslim moet verkondigen dat er geen God
is dan Allah en dat Mohammed Allahs profeet
is\
‘H ij moet vijfmaal daags bidden’.
Als een Mohammedaan bidt, moet hij knielen
en het gezicht naar Mekka keren. Hij moet
zijn gebeden zeggen bij het aanbreken van de
dag, op het middaguur, voor- en na zonsondergang
en te middernacht.
''Hij moet op bepaalde tijden vasten
De Mohammedaanse vastenmaand heet Ramadan.
Gedurende deze maand mag de Moslim
tussen het aanbreken van de dag en zonsondergang
niet eten.
‘ H ij moet aalmoezen geven aan de armen1 en
eens in zijn leven moet hij, als hij dat kan
doen zonder gebrek te lijden, ‘een bedevaart
maken naar de heilige stad Mekka'.
Moslims mogen geen alcoholhoudende drank
gebruiken; geen varkensvlees eten; geen rente
berekenen over uitgeleend geld en niet
meer dan vier vrouwen trouwen.
Tegenwoordig staat de Kaaba binnen de mu­
ren van de Grote Moskee te Mekka; ze is het
voornaamste heiligdom van de Islam. Een
deel van de min of meer verplichte bedevaart
naar Mekka bestaat uit een zevenvoudige
wandeling om de Kaaba op drie verschillende
dagen. De Kaaba is bedekt met een zwart
kleed, dat geborduurd is met goud. De
Zwarte Steen is gebroken en is tegenwoordig
gevat in zilver. Andere Mohammedaanse heiligdommen
bevinden zich in Jeruzalem en in
Medina.
MOL E N SPITSM U IS Hun vacht laat al
zien, dat mollen en spitsmuizen tot de zoogdieren
behoren. Ze zijn ingedeeld bij de insec-
tivoren o f insekteneters; ze hebben zulke
scherpe tanden dat ze daarmee gemakkelijk
het harde insektenpantser kunnen doorboren.
Mollen maken onder de grond jacht op insekten
en wormen; ze graven tunnels om hun
prooi te vinden. Spitsmuizen daarentegen
gaan boven de grond op jacht. Desondanks
worden ze zelden gezien, omdat ze zich overdag
verbergen onder takken en bladeren of
onder stenen. Pas na het invallen van de duisternis
komen ze te voorschijn en gaan ze op
jacht. W ie ze wel eens ontmoet, ziet ze vaak
ten onrechte aan voor gewone veldmuizen.
Mollen en spitsmuizen zijn bijzonder energiek
en hebben als gevolg daarvan behoefte aan
veel voedsel. Een mol heeft elke dag zijn eigen
gewicht aan voedsel nodig; een spitsmuis
zelfs twee- of driemaal haar gewicht. De hoeveelheid
wormen en insekten die ze verorberen,
valt echter nogal mee, omdat geen van
beide dieren erg groot is. Een mol wordt
hooguit 15 centimeter lang; de meeste spitsmuizen
ongeveer 10 centimeter. De dwerg-
spitsmuis is de kleinste van alle zoogdieren;
ze wordt niet groter dan drie centimeter en
weegt weinig meer dan een kwartje. Toch
ademt dit kleine diertje meer dan 800 keer
per m inuut!
Een mol is helemaal uitgerust om onder de
grond te leven. Zijn voorpoten zijn uitsteken­
de graafwerktuigen, die uitgerust zijn met
scherpe nagels; zijn dikke pels beschermt hem
tegen vocht en zijn dikwijls stervormige snuit
is zeer gevoelig.
Een dier hoeft niet groot te zijn om dapper te
wezen. De kleine spitsmuis is een zeer felle
rover, die soms zelfs zijn soortgenoten doodt.
Mollen vernielen met hun gegraaf heel vaak
gazons; in één nacht kan het dier een tunnel
graven van bijna 100 meter lengte. Mollen en
spitsmuizen zijn echter nuttig door hun jacht
op schadelijke insekten.
w oestijnspitsm uis

sterm ol
w aterspitsm uis
[dw ergspitsm uis
pluim staartm ol
kortstaartspitsm u is
SNUITEN
snuit van sterm ol
spitsm uis

O O O O O O O C O O O
J * Ο Ο Ο Ο Ο Ο β Ο β Ο
O d O O O O o O O O O
3 © O O O O o o o o O O
• o O O o C o o o o o
> 0 0 0 o o o o o o e e
O o O O O O O O o O o
> 0 0 0 0 0 < 5 0 0 0 0 0
o o O O O o O o o o O
> 6 O O O O O O O O O Ö
O O O O O O Ö O O O O
> 0 0 4 0 0 0 0 0 0 © 0
o o o o o o o o o o o
> O O O O O O O O O O O
o o O © 0 6 0 0 0 0 0
O O O O O O O O O O O
° > 0
O O O O O o o
o o o o o o
o o o o o o ·
O O O o o ©
o o o o o o ©
o o e o o o
O C O o o © o
o r © © o o
o o e e o o o
Moleculen zijn opgebouwd uit nog kleinere
deeltjes, de atomen. Atomen kunnen uit het­
zelfde materiaal bestaan als het molecuul,
waarvan ze deel uitmaken - maar dat is lang
niet altijd het geval. Een watermolecuul bij­
voorbeeld bestaat uit twee atomen waterstof
en een atoom zuurstof. Een zuurstofmolecuul
daarentegen bestaat uit twee atomen zuurstof.
Een van de tekeningen toont de modellen van
drie soorten moleculen. In werkelijkheid zien
moleculen er natuurlijk heel anders uit; de
modellen willen slechts laten zien uit hoeveel
verschillende atoomsoorten een molecuul kan
bestaan.
Als de wetenschap er tegenwoordig in slaagt
een nieuwe stof samen te stellen dan gebeurt
dat vaak door verschillende atoomsoorten op
een nieuwe wijze met elkaar te verbinden tot
een geheel nieuw molecuul.
M O L IE R E , Jean-Baptiste Poquelin (1622
- 1673) Jean-Baptiste Poquelin, die in 1643
de naam Molière aannam, is een van de grote
o o © o o o
o o o © o 3 0 0
o o o o ©
e o o o © e
o o o e o
o o o © o e
o o o o o
)0000000000βββ5 ©eeo© o©
9 000 0 09 oo Οσα o οσ o e o o o o o e
ooooooo© >©ΟΟϩϩ·©Ο©ΟΟ0Ο©<
©
90©0ΘΟ©Οϩϩ©©Ο©«Ο0Ο0ΟΟ0ΟΟΟΟΟ«
?© © ©OO©OOΟΟΟΟ©ΟΟ©ΟϩϩΟΟ0©©ΟΟ
©O © ΟΟΟΟβΟΟΟΟΟΟοοοβ οβ ©OO 400 0 0 0 .
O Ο Ο Ο ββO9 0 0 0 0 0 © 0 * 0 0 0 000 0 « « 0 0 θ 0 ΰ
b ο ο θ ο ο ο ·© ο « Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο © O©©Οo© o©
> «aoooooooooooooooooooooooooec
» OOOOOOOOOOOοο οοοβοοβο© οοοοοοο
• oo»A©o o©o©oooooooooooO ©o©©·©o
ΟΟΟΟ0©o©·©·o©©Oo O© O © ©ΟΟΟΟΟ © ©·«
o o o o o e o o o o o f l g ^ t i o o o © ©O O© O © β
> 0 00 0 04 ο ο ο ο ο α ο ο β ο ο ο β
οοο·©ο©·«©©β
o o o o o e i i ^ v f e i f e ο β « ο « · © ο ο ο ο σ ο ο (
• • • O © ·© ·© O O © © O © « © ·© ··© « ·© « © © «
© ©» ©β© 0 ·© 0 0 0 0 0 0 0 0 © O © ©O O © O © © © o
©··©·© © o o© o © O© © ©· © O© ©e ··©©·©«
© ©OO© θ θ θ θ 0 θ θ 0 θ θ 0 0 · θ © θ θ « © θ θ θ · © β
0 ·0 0 © © © 0 · · · 0 © © · · · 0 © © · © · · · · · © o
• © o · ©© © © ©00β0·0····β00«0·< ·©
·Ο © ·0 ·© ··Oο ο ΟΟΟΟΟΟΟ©©O ©o© © O O© ο
β β ο β β ο ο ο ο · © © « « © © ο ο ο · ο ο © © ·© ·« © «
© Λ©O© © · · · · © © © ©Ο© ©o ο « 0000· 0 ·β « ο
© © o ©© ο © ·© ·© ο© ο ο © ·© ο © 0 © Ο ·ο ·ο ··α
©000©©0©©00© © ©© ©O©©O O© © © O © ©o©o
schrijvers uit de geschiedenis van de Franse
letterkunde. Hij schreef bijna uitsluitend voor
het toneel; richtte zelf ook een toneelgezelschap
op waarmee hij door het land trok. Zijn
werk bestaat hoofdzakelijk uit comediespelen,
waarin hij bepaalde personen en toestanden
in het Frankrijk van zijn tijd op een vrolijke
manier aan de kaak stelt. Verscheidene van
zijn werken worden ook tegenwoordig nog
vaak ten tonele gevoerd. W e noemen o.a.
‘Le Bourgeois Gentilhomme’, ‘ Le Misan­
thrope’, ‘Le Malade Imaginaire’, ‘Tartuffe’,
‘Les Précieuses Ridicules’ en ‘l’Avare’ .
MONACO De oppervlakte van de meeste
landen wordt gemeten in vierkante kilo­
meters. Het kleine Europese staatje Monaco
heeft echter zo’n gering oppervlak, dat de
grootte ervan in hectaren wordt uitgedrukt.

Monaco is 225 ha groot; het is een vorstendom
met een bevolking van ongeveer 30.000 zielen.
Monaco is een geliefd vakantie-oord aan de
kust van de Middellandse Zee, enkele kilometers
van Nice. De huizen in het landje zijn
trapsgewijs tegen de berghellingen gebouwd
en kijken uit over het blauwe water. De bewoners
van Monaco leven hoofdzakelijk van
het toerisme, dat zich concentreert in Monte
Carlo; het mondaine gedeelte van Monaco,
dat wereldberoemd geworden is door zijn
speelbank.
Monaco, dat sterke banden heeft met Frankrijk
en dat zijn speciale status al eeuwen heeft
weten te handhaven, wordt geregeerd door
een prins. Een van de vroegere prinsen heeft
er een oceanografisch museum gesticht, dat
momenteel een van de mooiste van de wereld
M O N A R C H IE Nederland en België zijn
beide monarchieën. Dat wil zeggen: ze wor­
den geregeerd door een monarch. Een monarch
kan een koning zijn of een koningin,
maar ook een keizer o f keizerin. Hij kan zelfs
nog andere namen dragen; die monarchen
van het oude Egypte werden farao’s ge­
noemd ; de vroegere heersers van Rusland
tsaren.
De monarchen uit het verleden waren zeer
machtig; ze konden naar eigen willekeur re­
geren over hun volk en hoefden aan niemand
verantwoording af te leggen. ‘Zijn hoofd eraf
was een alledaags bevel aan het hof van vorsten,
die leden onder een slecht humeur!
Tegenwoordig hebben de meeste monarchieën
wetten, die een monarch precies ver­
tellen wat hij wel en wat hij niet mag doen.
In de meeste landen (ook in Nederland en
België) is de macht van de vorst tot een minimum
beperkt. In zulke ‘constitutionele mo­
narchieën’ is de vorst veel meer een symbool
dan een werkelijke machtsfiguur.
Als uiterlijke tekenen van hun waardigheid
dragen monarchen kroon en scepter en zijn
ze (bij speciale gelegenheden) gezeten op een
troon. Kroon en scepter zijn meestal van
goud en bezet met kostbare edelstenen; de
troon is vaak vervaardigd uit zeer kostbare
houtsoorten.
In de moderne tijd zijn er slechts weinig monarchen
overgebleven. Behalve Nederland
en België zijn o.m. ook Engeland, Noorwegen,
Zweden, Griekenland, Japan, Saoedi-Arabië,
Jordanië en Thailand nog monarchieën. Alle
gekroonde hoofden van de wereld kunnen
echter gemakkelijk in één vertrek bijeen ge­
bracht worden.
Een koning slaat iemand to t rid d e r.
Gewoonlijk is de troon van een land erfelijk;
koningen en koninginnen worden opgevolgd
door hun zonen of dochters. De familie waaruit
de monarchen voortkomen, wordt meestal
de koninklijke familie genoemd. Naast de koninklijke
familie heeft een monarchie gewoon­
lijk ook nog een adelstand, waarvan hertogen,
graven, ridders, baronnen en jonkheren deel
uitmaken.
M ON G O LIË Mongolië is een uitgestrekt
gebied in het hart van Azië, gelegen tussen
de Sowjet-Unie en Communistisch China.
Het dankt zijn naam aan de Mongolen; een
volk dat deze streek bewoont.
Lang geleden waren de Mongolen een zeer
machtig volk. Dsjengis Khan, de grote veroveraar
die bijna acht eeuwen geleden zijn
troepen tot diep in Europa voerde, was een
Mongools heerser. Ook Koeblai Khan was
een Mongool; hij heerste over China in de tijd
dat Marco Polo zijn beroemd geworden reis
naar het Verre Oosten maakte.
De Grote Chinese Muur strekt zich over een
afstand van bijna 2500 kilometer uit langs

de grens tussen China en Mongolië. Hij werd
voor de geboorte van Christus al gebouwd om
China te beschermen tegen de invallen van de
Mongoolse stammen. In de dagen van Dsjen-
gis Khan was die muur echter niet voldoende
meer om de Mongolen tegen te houden.
Een groot gedeelte van Mongolië wordt in
beslag genomen door de Gobi Woestijn.
Slechts een zeer klein gedeelte van het land
is geschikt voor landbouwdoeleinden. Veel
Mongolen zijn dan ook nomaden; ze leven in
tenten en trekken mee met hun grote kudden
die bestaan uit schapen, runderen, paarden
en kamelen.
De Gobi is een hooggelegen woestijn, die op
veel plaatsen meer dan twee kilometer boven
de zeespiegel ligt. De winters zijn er uiterst
streng en zelfs in het hartje van de zomer zijn
de nachten er als gevolg van die hoge ligging
bitter koud.
Mongolië kan bijna uitsluitend bereisd worden
met pony- o f kameelkaravanen - al zijn
er tegenwoordig enkele wegen, die geschikt
zijn voor motorvoertuigen.
Een M ongoolse nom adenh
e rd e r in de b u u rt van zijn
tentenkam p.
Een deel van Mongolië, Binnen-Mongolië genaamd,
hoort bij Communistisch China. Een
ander deel, Buiten-Mongolië, is een zelfstan­
dig land, dat nauwe banden heeft met de
Sowjet-Unie. In Buiten-Mongolië beginnen
zich snel veranderingen te voltrekken. Er zijn
moderne fabrieken verrezen voor de vervaar­
diging van schoenen en andere leerprodukten
en een vrachtspoorweg tussen de hoofdstad
Oelan Bator en de Zuidsiberische stad Oelan
Oede vervoert in één reis meer goederen dan
vroeger een karavaan van 8000 kamelen.
M O N STER Het vreemde dier op de
kleurentekening bij dit artikel heeft geen
nadere uitleg nodig; ieder van ons weet, dat
het een gevleugelde, vuurspuwende draak is.
W ant hoewel draken niet bestaan en nooit bestaan
hebben, kent praktisch iedereen ze uit
sprookjes en verhalen.
Mythologische en folkloristische verhalen uit
het verleden zijn bevolkt met draken en andere
monsterachtige wezens. Wij weten dat ze
niet bestaan; in het verleden echter waren de
mensen overtuigd van de echtheid van deze
wezens, die - hoewel nooit gezien - zeer gevreesd
werden.
In het Engelse wapen bijvoorbeeld komen
twee dieren voor: de leeuw en de eenhoorn.
De leeuw bestaat, maar de eenhoorn is een
mythologisch dier, dat volgens de legende de
vorm heeft van een paard, maar dat bovendien
gewapend is met een lange, scherpe
hoorn.
De rokh en de feniks zijn eveneens fabeldieren.
De rokh is een vogel uit Arabische en
Perzische legenden; zo groot en sterk, dat hij
zonder moeite een olifant de lucht in kon
sleuren. Van de feniks werd verondersteld dat
hij 500 jaar bleef leven; na die tijd wierp de
vogel zich in de vlammen om daaruit geheel
verjongd weer te herrijzen. Sommige fabeldieren
leken veel op mensen. De centaur bij­
voorbeeld had het lichaam van een paard
maar het hoofd van een mens; sirenen en zeemeerminnen
waren half vis, half vrouw. Ook
de leeuw leende wel eens lichaamsdelen uit
aan bepaalde fabeldieren. De griffioen had

het lichaam van een leeuw, de kop en de
vleugels van een adelaar en de oren van een
paard. De chimera was een vuurspuwend gedrocht,
half leeuw, half geit en met een staart
in de vorm van een slang. De hippogriffe was
half paard, half griffioen; dit gedrocht speelt
vaak een rol in oude ridderromans.
Niemand kan met zekerheid zeggen wie al die
fabeldieren bedacht heeft; zeker is in elk geval
dat hun oorsprong ver in de Oudheid ligt.
M ONT BLAN C De Franse berg Mont
Blanc is met zijn 4807 meter niet alleen de
hoogste top van de Alpen maar ook de hoog­
ste berg van Europa. De berg werd in 1786
voor de eerste keer beklommen; in 1891 werd
op de top ervan een weerkundig station ge­
vestigd.
De Mont Blanc is een van de mooiste bergen
van de Alpen en beheerst met zijn blauwe
gletschers en zijn ‘eeuwige’ sneeuwkap de
vallei van Chamonix. Sinds enkele jaren is de
berg doorboord met een tunnel, die Frank­
rijk en Italië met elkaar verbindt. Het werk
aan de tunnel werd van twee zijden uit be­
De M o nt Blanc-tunnel, die sinds 1962 Italië en F ra n krijk
m e t elkaar v e rb in d t.
gonnen; op 14 augustus 1962 konden de gravers
elkaar diep onder de grond de hand rei­
ken.
M O N T R E A L Er is een Canadese stad, die
aanzienlijk groter is dan alle andere steden in
het land. Het is Montreal, gebouwd op eilanden
en prachtig gelegen aan de oever van de
St. Laurensrivier. Via die rivier is Montreal
bereikbaar voor zeeschepen; de stad beschikt
dan ook over een belangrijke haven, vanwaar
de rijke produkten van de Canadese bossen
en landbouwgronden verscheept worden naar
alle delen van de wereld.
Montreal werd meer dan 300 jaar geleden gesticht
door Franse kolonisten. Tegenwoordig
is de stad een interessant mengelmoesje van
Franse en Engelse invloeden. De stad is
tweetalig en veel straatnamen etc. staan in
twee talen vermeld. De naam van de stad is
van de Fransen afkomstig; ‘Montreal’ is de
Engelse verbastering van ‘Mount Royal’ ;
Frans voor Koningsberg.
Montreal heeft ook een betrekkelijk belang­
rijke industrie, waarvan de voornaamste
produkten bestaan uit papier, machinerieën,
meel en vleesconserven.

K o o rn m a rk ts p o o rt te Kampen (14e eeuw)
Slachthuis te Haarlem (1603)
P oortje van het Popta-Gasthuis
te Marssum (18e eeuw)
Gem eentelandshuis
te D e lft (begin 15e eeuw)
Huis te U tre c h t (begin 18e eeuw)
D it zijn enkele m onum enten u it ons verleden w aarvoor
M onum entenzorg ‘Z o rg ’ draagt.

M O N U M E N T E N ZO R G Reeds in het verre
verleden heeft de overheid in tal van landen
pogingen gedaan langs wettelijke weg
allerlei monumenten te beschermen, die zij
het waard achtte voor het nageslacht bewaard
te blijven. Ook in Nederland is het beschermen
van zulke monumenten al heel lang
het streven geweest van de overheid. Pas na de
Tweede Wereldoorlog echter kwamen er wetten
tot stand waarin de bescherming van monumenten
ook langs wettelijke weg mogelijk
werd.
Sinds 1918 bestond echter reeds de Rijksdienst
voor de Monumentenzorg; een instelling,
die zich zeer intensief bezighoudt met
het (doen) restaureren van oude gebouwen
etc. en die erop toeziet, dat verbouwingen,
restauraties e.d. het karakter van zulke ge­
bouwen niet aantasten.
Nederland kent verscheidene andere verenigingen
en instellingen, die zich bezighouden
met het instandhouden en beschermen van
monumenten. Die monumenten hoeven niet
altijd van architektonische aard te zijn; het
kunnen ook landschappen, natuurreservaten,
etc. zijn. Een van de bekendste verenigingen
op het gebied van natuurmonumenten is de
Nederlandse Vereniging tot Behoud van N a­
tuurmonumenten, die in tegenstelling tot de
Rijksdienst voor de Monumentenzorg talrijke
natuurreservaten in eigendom heeft en haar
bezit regelmatig uitbreidt.
M OOR Twaalf eeuwen geleden waren de
Mohammedanen bijzonder machtig. Ze heersten
over alle landen rondom het oostelijk gedeelte
van de Middellandse Zee; over geheel
Noord-Afrika en zelfs over een gedeelte van
Spanje, dat ze veroverd hadden nadat ze de
Straat van Gibraltar waren overgestoken.
Van Spanje uit hadden ze misschien geheel
Europa wel kunnen veroveren als de Frankische
leider Karei Martel hen in 732 niet beslissend
verslagen had in de Slag bij Poitiers.
De Moslims uit Noord-Afrika en Spanje wer­
den in Europa ‘Moren’ genoemd. De Moren
waren een gemengd ras, dat ontstaan was
door de vermenging van de oorspronkelijke
bevolking van Noord-Afrika met de Arabi­
sche veroveraars. Ze spraken Arabisch.
Verscheidene eeuwen lang regeerden de Moren
over het grootste gedeelte van Spanje.
Hun bewind was over het algemeen mild en
rechtvaardig. Het was bovendien een cultureel
hoogstaand bewind, omdat juist in die
tijd de Arabieren aan de top stonden wat betreft
de kennis van wetenschappen als wiskunde,
sterrekunde en letterkunde. Ze hadden
veel verworvenheden uit de Griekse cultuur
bewaard door ze over te nemen in hun
eigen, Arabische schrift. Onze methode om
cijfers te schrijven hebben we overgenomen
van de Arabieren, evenals vertrouwde woorden
als algebra, alchemie, alcohol, katoen,
koffie en sorbet.
De Moren brachten allerlei oosterse produkten
naar Europa. Het voornaamste ervan
was misschien wel het papier, dat hier tot dan
toe onbekend was. De Moren bouwden in
Spanje ook verscheidene steden. Een ervan is
Cordova, dat bijna 1000 jaar lang een van de
grootste steden van de wereld is geweest. De
stad telde 3000 moskeeën; er waren 300 openbare
badgelegenheden, een grote universiteit
en verscheidene prachtige paleizen. Meer dan
10.000 wevers vervaardigden er prachtige,
Moorse tapijten, gordijnen en sjaals. Granada
was een andere beroemde Moorse stad in
Spanje. In Granada lag ook het Alhambra,
het beroemde Moorse paleis, dat tegenwoordig
nog jaarlijks door tienduizenden toeristen
wordt bezocht. Ten langen leste werden de
Moren echter uit Spanje verdreven. Granada,
het laatste Moorse steunpunt in Europa, viel
in 1492; kort voor Columbus vertrok voor zijn
beroemd geworden ontdekkingsreis. Als Granada
niet gevallen was, zou de Spaanse
koning Columbus waarschijnlijk niet geholpen
hebben met geld en schepen.

M O R E L E H E R B E W A P E N IN G Morele
Herbewapening is kort voor de Tweede
Wereldoorlog voortgekomen uit de zg. Oxford
Groep, die in 1921 in de Engelse Universiteitsstad
Oxford ontstond onder invloed
van de Amerikaan dr. Frank N .D . Buchman.
Frank Buchman, de s tic h te r van de O xfo rd-B ew e ging of
M orele H erbew apening
Doel daarvan was, het geven van een heel
nieuw grondpatroon voor staatkundig beleid
en een geheel nieuwe wijze van verantwoor­
delijk denken door een persoonlijke vernieuwing
van de mens: een levend, praktisch
Christendom. Morele Herbewapening wil de
grondwaarheden van het Christendom opnieuw
tot gelding brengen in het maatschap­
pelijk leven en richt zich daarbij tot alle
gezindten. Zij is dus niet antikerkelijk, maar
wil de kerken hun oorspronkelijke levensver-
nieuwende invloed op het sociale leven doen
hervinden. Een hulpmiddel daartoe is, dat
men zich gaat toetsen aan de maatstaven van
absolute eerlijkheid, reinheid, onzelfzuchtig­
heid en liefde en zijn leven dienovereenkom­
stig inricht. Door middel van films, toneelstukken
en conferenties ontplooit zij in vele
landen activiteit. In brede kring vindt dit
weerklank en uiteraard ook oppositie.
In Caux (Zwitserland), op het eiland Mackinac
in de V.S. van Amerika en te Odawara bij
Tokio in Japan, zijn internationale centra
waar geregeld conferenties gehouden worden.
In Nederland verwierf Morele Herbewapening
de laatste tijd bekendheid o.m. door
grote dagbladadvertenties waarover een le­
vendige discussie ontstond.
M ORM OON Mormonen zijn lidmaten van
de ‘ Kerk van Jesus Christus van de Heiligen
der Laatste Dagen’, die in 1830 in New York
gesticht werd door Joseph Smith. Ze noemen
zich naar het boek ‘Mormon’, dat mét de
Bijbel een van hun heilige boeken is.
Evenals veel andere geloofsgemeenschappen
in het verleden werden de Mormonen omwille
van hun geloof vervolgd. Smith zelf werd gedood
door een volksmenigte. Zijn opvolger,
Brigham Young, besloot zijn aanhangers naar
het verre westen van de Verenigde Staten te
brengen. In 1847 arriveerde hij met een groep­
je voortrekkers aan de oever van het Grote
Zoutmeer. In die tijd behoorde dit gebied tot
Mexico; het werd slechts bewoond door een
handjevol Indianen. De 143 mannen, drie
vrouwen en twee kinderen vestigden zich in
het verlaten gebied en begonnen de streek
vruchtbaar te maken.
Uit hoofde van hun geloof zijn Mormonen
polygaam: ze mogen evenals Mohammedanen
meerdere vrouwen trouwen. De Amerikaanse
wet verbiedt hun echter dit principe in prak­
tijk te brengen.
Op het ogenblik zijn er ongeveer 11 miljoen
Mormonen. Elk van hen schenkt een tiende
van zijn inkomen aan de kerk. De Mormoonse
leer stelt, dat de mens geschapen is om vrolijk
De M orm onen tro k k e n naar het westen.

te zijn. De kerk zorgt daarom voor verscheidene
vormen van amusement; ware gelovigen
mogen echter niet roken en geen alcohol
gebruiken.
M ORSE, Samuel (1791 - 1872) Samuel
F .B . Morse was een van de passagiers aan
boord van het stoomschip ‘Sully’, dat op 1
oktober 1832 uit Frankrijk vertrok met be­
stemming New York. Morse was een kunst­
schilder, die drie jaar had doorgebracht in
Europa, er gewerkt had en er verscheidene
musea had bezocht. Hij keerde naar zijn
geboorteland terug met het plan daar een
groot historisch doek te gaan schilderen.
M ORSE-ALFABET (IN T E R N A T IO N A A L )
A R . I
B S . . . 2
C ------------ T — 3
D U . . — 4
E . V ______ 5
f W . ------ 6
G X ------------ 7
H . . . . Y ------------- 8
I .. Z ----------------- 9
J _______ C H ----------------------- O
K É
L ______
M ------- oproep
N — . einde
O a tte n tie
p · ------- · begrepen
Q niet begrepen
Tijdens de reis hoorde Morse zijn medepassagier
Charles Jackson spreken over een elek-
tro-magneet, die hij in zijn bezit had. Elek-
tro-magneten waren in die tijd een nieuwigheid
en omdat Morse op de universiteit was
geweest, interesseerde hij zich voor elektriciteit
en magnetisme. Op een dag vroeg iemand
aan Jackson hoeveel tijd elektriciteit nodig
had om door de magneet te gaan. Jackson
antwoordde dat elektriciteit zó snel is, dat ze
daarvoor praktisch geen tijd nodig had. Dat
bracht Morse op het idee, dat de elektriciteit
dus een uitstekend middel zou kunnen zijn
om zeer snel berichten over te brengen. Hij
zette zich onmiddellijk aan het werk om dat
idee uit te werken.
Toen hij in New York van boord ging, had hij
al een soort telegraafsysteem ontworpen. Bij
het verlaten van het schip zei hij tegen de
kapitein: ‘W el, kapitein; als u ooit van de
telegraaf hoort spreken als een nieuw wereldwonder,
denk er dan aan dat die vinding
gedaan werd aan boord van de ‘Sully’ !
Morse besteedde al zijn geld aan zijn uitvin­
ding. Het werk was niet gemakkelijk want
alles moest nog met de hand worden
Het bleek zelfs moeilijk om koperdraad te
krijgen. In 1835 echter voltooide Morse zijn
eerste telegraaftoestel, dat uitstekend bleek
te werken. Toen hij er zeker van was dat zijn
idee goed was, stelde Morse het Amerikaanse
Congres voor een telegraaflijn aan te leggen
tussen New York en Baltimore; hij vroeg
tegelijkertijd patent aan op zijn vinding. Dat
patent werd hem pas in 1840 verleend. Hij
moest nog drie jaar wachten voor het Congres
de gelden beschikbaar stelde voor de aanleg
van de telegraaflijn. Tenslotte werd de verbinding
echter aangelegd. De eerste bood­
schap, die overgezonden werd, luidde: ‘W at
heeft God gemaakt?
Samuel Morse was een uitstekend schilder,
maar hij werd beroemd door de uitvinding
van de telegraaf. Voor zijn dood zag hij alleen
al in zijn geboorteland meer dan 150.000 km
telegraaflijn tot stand komen.
Nog tijdens zijn leven werd hij een van de
grootste uitvinders ter wereld genoemd.
Samuel Morse
dem onstreert zijn
telegraaftoestel
m oderne telegraaf
m orsetekens per vl

M O SKO U Er zijn slechts vier steden in de
wereld die groter zijn dan Moskou. Moskou
is de hoofdstad van de Unie van Socialistische
Sowjet Republieken (Sowjet Unie) en
heeft ongeveer vijf miljoen inwoners. Moskou
is tevens de hoofdstad van Rusland, de grootste
republiek van de Unie. De stad is een centrum
van vervoer, industrie, regering en opvoeding.
Achthonderd jaar geleden was Moskou nog
niet meer dan een versterkt dorp van houten
hutten, dat omringd was met een houten pa­
lissade. De plaats lag echter bij verscheidene
bevaarbare rivieren. In die dagen waren er
nog maar weinig wegen en de handel volgde
dan ook de loop van de rivieren. Als gevolg
daarvan werd Moskou een belangrijk handelscentrum,
dat ver genoeg verwijderd lag van
de Aziatische invallers, die in die tijd het oos-
telijke en zuidelijke gedeelte van Rusland be­
heersten. Veel vluchtelingen uit die gebieden
kwamen in Moskou terecht. Na verloop van
tijd begonnen de koloniën van de stad zich te
verspreiden langs de oevers van de rivieren.
Door middel van oorlogen, kolonisatie en
handelsverdragen annexeerden de groother­
togen van Moskou steeds meer gebieden in
het toen nog verdeelde Rusland. Omstreeks
1533 lagen de grenzen van het Russische rijk
ongeveer v ast: Moskou was de hoofdstad van
dat rijk. In het moderne Moskou staat het
Kremlin op de plaats, waar Moskou eens be­
gonnen is als een middeleeuws dorpje. Binnen
de bruinrode muren van het Kremlin staan
kerken en crèmekleurige paleizen, die daar
gebouwd zijn door de tsaren: de keizers van
Rusland. Binnen het Kremlin liggen ook de
regeringsgebouwen van de Sowjet-Unie. Het
Rode Plein, dat vroeger een marktplaats was,
wordt tegenwoordig gebruikt voor het houden
van parades en openbare vermakelijkheden.
De ene zijde van het Rode Plein wordt
afgesloten door een reusachtige kathedraal
met uivormige torenspitsen en talrijke gouden
kruisen.
'■ ’■ -T" - ·------
T T
Brede straten vertrekken van het Kremlin als
spaken in een reusachtig wiel. Aan deze straten
staan moderne winkels en woonpanden,
scholen, hotels en theaters. Twee wereldberoemde
theaters liggen in Moskou: het Mos-
kou’s Kunst Theater en het Bolsjoi (of Grote)
Theater. De stad heeft uitgestrekte parken en
speelweiden; een prachtige ondergrondse en
een staatsuniversiteit van 36 verdiepingen.
In de industriewijken van de stad liggen o.m.
een autofabriek, een fabriek voor landbouwwerktuigen
en bedrijven die staal, elektro-
machines, locomotieven, textiel en vele andere
goederen produceren. Een uitstekend be­
vaarbare rivier, spoorwegen en lucht verbin­
dingen hebben Moskou’s industrie de kans gegeven
zich te ontplooien. Niet ver van de
stad verwijderd liggen bovendien rijke voor­
raden steenkool, ijzer- en andere ertsen.
M O SPLAN T W ie mossen wil verzamelen
zal moeten zoeken naar plaatsen, waar deze
planten bij voorkeur groeien: vochtige, scha­
duwrijke plekken, boomstammen, stenen en
houtblokken. Sommige mossoorten groeien
in vijvers of op de bodem van rivieren en
beekjes. Vaak staan deze kleine plantjes zo
dicht opeen, dat ze een prachtig, groen tapijt
vormen.

verspreid en groeien uit tot nieuwe mosplanten
als ze op een gunstige plek terecht komen.
Veenmos, stermos en boompjesmos zijn drie
mossoorten, die ook in ons land veelvuldig
voorkomen. Ze behoren alle drie tot de groep
der bladmossen. Er zijn ook verscheidene
plantjes, die ‘mos’ genoemd worden, maar
het in werkelijkheid niet zijn. Rendiermos
bijvoorbeeld is geen echt mos, maar behoort
M OSPLANT — M O T O R R IJW IE L
Mossen behoren to t de eenvoudigste groene landplanten en zijn ove r de gehele w ereld verbreid.
Mosplanten hebben delen, die verrassend tot de afzonderlijke groep der korstmossen;
veel lijken op de wortels, stengels en bladeren Iers mos is helemaal geen mos, maar een al­
vein hogere planten, maar in werkelijkheid gensoort.
anders gebouwd zijn. Ook echte bloemen en Sommige mossoorten zijn echte pioniers.
zaden zijn bij de mosplant onbekend. Het Veenmos bijvoorbeeld groeit in vennen en
plantje beschikt over een andere manier om plassen en vult deze heel langzaam op, zodat
zich te vermenigvuldigen. Het ontwikkelt ze op de duur veranderen in droog land, waar­
mannelijke en vrouwelijke voortplantingscel- op grassen en tenslotte bomen kunnen groei­
len. Als er voldoende water beschikbaar is, en. Veenmos wordt ook wel eens turfmos ge­
‘zwemmen’ de mannelijke cellen naar de noemd, omdat het een belangrijke hoogveen­
vrouwelijke en verenigen zich daarmee. De alvormer is en als zodanig in turf kan verandus
bevruchte vrouwelijke cel groeit vervolderen.gens uit tot een slank, bruin stengeltje. Op die M O T O R R IJ W IE L Het motorrijwiel in
stengel ontstaan in een soort doosje de spo­ zijn verschillende verschijningsvormen is al
ren: uiterst kleine, eencellige deeltjes. Die jarenlang bezig het rijwiel van zijn plaats te
sporen worden door de wind o f door dieren verdringen. Punten in zijn voordeel zijn de
grotere snelheid en het hogere comfort omdat
de mens niet langer zelf voor de voortbewe­
Mos m et
sporendoosjes
931
ging behoeft te zorgen. Hoewel er tegenwoordig
tienduizenden motoren, scooters en
bromfietsen op de weg zijn, is de ‘gemotoriseerde
fiets’ er tot nu toe echter niet in ge­
slaagd de fiets helemaal te verdringen.
Er zijn drie soorten ‘motorfietsen’ : rijwielen
dus, die uitgerust zijn met een min of meer
gecompliceerde motor, die voor de aandrijving
zorgt. De eenvoudigste ervan is de
bromfiets, die vooral in de jaren na de Tweede
Wereldoorlog opgang heeft gemaakt en die
op het ogenblik niet meer weggedacht kan
worden uit het Nederlandse verkeer. De
bromfiets is uitgerust met een zeer eenvoudig
motortje, dat slechts een geringe snelheid
mogelijk maakt. Om die laatste reden rekent
de Nederlandse wetgever de bromfiets tot de
rijwielen; de bestuurder ervan hoeft geen
rijbewijs te hebben en mag gebruik maken
van de meeste rijwielpaden.
Ook de scooter heeft pas na de oorlog opgang
gemaakt. Voor een scooter is wél een rijbewijs

B M W R 69 S
nodig; hij wijkt van het ‘echte’ motorrijwiel
slechts af in zijn vormgeving; heeft bijvoorbeeld
kleinere wielen en een elegantere bouw.
Het motorrijwiel is veel ouder dan de twee
eerder genoemde typen. Hoewel er ook in
deze motorrijwielvorm verschillen zijn, ken­
merkt ‘de motor’ zich over het algemeen door
een hogere snelheid, grote trekkracht, meer
brandstofverbruik en minder comfort. De
motor wordt sterk beconcurreerd door de
scooter aan de ene en de kleine auto aan de
andere kant. Hij handhaaft zich echter als
een sportvoertuig, dat door de kenners geprefereerd
wordt boven de meer comfortabele
scooter.
M O Z A ÏE K Minstens 2000 jaar geleden al
maakte de mens afbeeldingen en versieringen
uit kleine stukjes gekleurde steen. Kunst­
werken die op deze manier tot stand komen,
worden mozaïeken genoemd. In een mozaïek
kunnen miljoenen stukjes steen verwerkt
zijn; het maken van zo’n mozaïek eist dan
ook een grote mate van geduld. De stukjes
steen moeten een voor een aangebracht
worden in een soort cement; ze moeten bo­
vendien op de juiste plaats worden gelegd.
Enkele van de mooiste, vroege mozaïeken
werden gemaakt in het noorden van Afrika.
Ze tonen afbeeldingen van zwanen, pauwen
en flamingo’s, die omringd zijn met bladeren
en bloemen of lijken op rijke geweven tapij­
ten. Deze Afrikaanse mozaïeken vallen op
door hun heldere kleuren.
Toen de kleine Romeinse stad Pompei opgegraven
werd uit de lava en de as, die de stad
18 eeuwen lang bedekt hadden, kwamen er
eveneens prachtige mozaïeken te voorschijn.
Een ervan is vijftig meter lang en stelt een
krijgstafereel voor. Dit mozaïek, dat zich
op het ogenblik in een museum te Napels bevindt,
is zo fijn uitgevoerd, dat het op een
schilderij lijkt. Het is samengesteld uit heel
kleine stukjes rood, geel, olijfgroen, zwart en
wit marmer.
Vroeg-m iddeleeuwse kerken zijn vaak versierd m et
prachtig m ozaïekwerk.
In de Middeleeuwen werden er veel mozaïeken
gemaakt voor kerken en kathedralen.
Ze werden opgebouwd uit gekleurd glas en
schitterden in het zonlicht als een verzameling
juwelen. Sommige van die mozaïeken
stellen Bijbelse personen o f taferelen voor;
heel vaak is de achtergrond in één kleur gehouden;
in goud bijvoorbeeld.
De Taj Mahal in India, die door veel mensen
beschouwd wordt als het mooiste gebouw ter
wereld, is geheel versierd met mozaïekwerk.
M O ZAR T Wolfgang Amadeus (1756 -
1791) Mozart, een van de grootste musici uit
de geschiedenis, werd geboren in de Oostenrijkse
stad Salzburg. Zijn vader was eveneens
een musicus; Wolfgang zelf werd in zijn jeugd
‘het wonderkind’ genoemd. Reeds op driejarige
leeftijd begon hij belangstelling voor
muziek te tonen. Op een dag had hij geluisterd
naar de muziekles van zijn oudere
zusje. Toen de les beëindigd was, ging de

jongen voor het klavier zitten en speelde een
van de zojuist gehoorde composities n a !
Wolfgangs vader besefte al spoedig dat zijn
zoon grote talenten bezat. Toen de jonge
Mozart vier jaar was, begon hij muzieklessen
te krijgen. Hij maakte snelle vorderingen en
een jaar later speelde hij niet alleen uitstekend
maar had hij ook reeds een aantal muziekstukken
gecomponeerd!
Toen Wolfgang zeven was geworden, nam
zijn vader hem en zijn zusje mee op een toer-
nee langs de belangrijkste steden van Europa.
De tocht begon in München, waar de twee
Mozartkinderen drie jaar lang concerten
gaven. Vervolgens ging de reis naar Wenen,
Parijs en Londen. Het publiek stond perplex
over de twee wonderkinderen. Op een keer
speelden ze in Wenen toen de Oostenrijkse
keizer aan Wolfgang vroeg o f hij evengoed
zou kunnen spelen als de toetsen van de
piano bedekt waren met een doek. Wolfgang
antwoordde niet maar toen de doek er lag,
bleek zijn spel daardoor op geen enkele wijze
beïnvloed te worden.
Iedereen mocht Wolfgang graag. Op een dag
viel hij in het keizerlijke paleis over de gepolijste
vloer. De ook nog jeugdige dochter van
de keizer snelde toe om hem overeind te
helpen waarop Wolfgang zelfverzekerd opmerkte:
‘W a t ben jij vriendelijk. Misschien
trouw ik nog wel eens met je Γ Het aldus beloonde
prinsesje was Maria Antoinette, die
later koningin van Frankrijk zou worden!
Wolfgang bespeelde het orgel en de viool
even uitstekend als het klavier, hoewel hij op
deze instrumenten nooit les had gekregen.
Standbeeld van de
jeugdige M ozart
Toen hij 13 was, vertrok hij naar Italië om er
concerten te geven. In Rome werd hij uitge­
nodigd te luisteren naar muziek, die nog niet
was uitgegeven - maar hij kreeg geen toestemming
de geschreven muziek te zien. Na
afloop van het concert ging Mozart naar zijn
kamer en schreef de zojuist gehoorde melodieën
noot voor noot op - uit zijn geheugen.
Niemand had tot dan toe geloofd dat zoiets
mogelijk was. In Rome ook kende de paus
hem de Orde van de Gouden Spoor toe; dat
betekende dus, dat Mozart al op zijn 13e jaar
geridderd werd.
Op 25-jarige leeftijd vestigde Mozart zich te
Wenen, waar hij in het huwelijk trad met
Constanze von Weber.
De bevolking was heel vaak enthousiast over
zijn muziek - maar hij verdiende met dat alles
zo weinig geld, dat hij voor de rest van zijn
leven een armoedig bestaan leidde.
Mozart besteedde elke dag uren aan zijn werk.
Een dergelijke inspanning kon hij echter niet
verdragen en toen hij 35 was, begaf zijn gezondheid
het. In zijn laatste levensjaar
schreef hij een van zijn grootste werken, zijn
Requiemmis. Hij leefde niet lang genoeg
meer om het gehele werk te voltooien; dat
werd na zijn dood gedaan door een van zijn
leerlingen. Niemand weet precies waar Mo­
zart begraven ligt. Een aantal jaren na zijn
dood werd in Wenen een monument voor hem
opgericht.
Mozart was zowel thuis op het gebied van de
symfonische als op dat van de operamuziek.
Drie van zijn grootste opera’s zijn ‘De Tover­
fluit’, ‘De Bruiloft van Figaro’ en ‘ Don
Giovanni’ . Hij schreef verder 48 symfonieën,
waarvan de eerste reeds op achtjarige leeftijd.
Als zijn beste symfonie wordt de ‘Jupiter’
beschouwd; hij componeerde die in 15 dagen.
Hij schreef in zijn korte leven ongeveer 650
composities.
M UG De tekening bij dit artikel vertelt
heel in het kort iets over de boeiende ont­
staansgeschiedenis van de gewone mug.
Een vrouwtj esmug legt in één keer ongeveer
150 eitjes aan de oppervlakte van stilstaand
water. Dat kan een poel zijn of een regenbak
of zelfs een vergeten conservenblik met wat
regenwater. Tezamen vormen die eieren een
soort vlot. Uit elk van de eieren komt na
korte tijd een larve: een vreemd, kommavormig
diertje, dat zich op een merkwaardige

wijze voortbeweegt. Elke larf heeft een adem-
halingsbuis, die boven het water uitsteekt als
het diertje ondersteboven aan het oppervlak
hangt. Na verscheidene dagen verandert de
muggelarf in een pop, die schijnbaar zonder
beweging in het water drijft. In het binnenste
voltrekken zich echter grote veranderingen.
Na een paar dagen breekt de poppehuid namelijk
open en kruipt er een volwassen mug
te voorschijn.
Voor de rest van haar bestaan leeft een mug
in de lucht. Mannetjesmuggen voeden zich
met planten- en fruitsappen; vrouwtjes­
muggen leven hoofdzakelijk van bloed. Als
een mug steekt, probeert het diertje alleen
maar een maaltijd op de kop te tikken!
Alle muggesoorten zijn kleine, tweevleugelige
insekten, die geboren en volwassen worden
op de zojuist beschreven manier.
De gewone mug kan lastig zijn maar vormt
voor de mens geen werkelijk gevaar. Familieleden
van dit diertje echter kunnen gevaar­
lijke ziekten overbrengen. Sommige soorten
verspreiden malaria; andere gele koorts. Als
gevolg daarvan is de wetenschap voortdurend
bezig goede methoden te zoeken voor het
bestrijden van deze muggesoorten.
M UM M IE De oude Egyptenaren meenden,
dat men het vergaan van het lichaam na
de dood moest voorkomen; de ziel moest namelijk
de gelegenheid hebben in de graftombe
terug te keren en een schuilplaats te
vinden in het lichaam. Voor het balsemen van
hun doden gebruikten de Egyptenaren bepaalde
chemicaliën, die het lichaam uit­
droogden; ongeveer op dezelfde wijze als wij
tegenwoordig gedroogde vis en gedroogd
vlees vervaardigen. Daarna wikkelden ze het
lichaam in linnen band, waarvan ze meestal
enkele honderden meters nodig hadden. Een
lichaam, dat op deze wijze behandeld is,
noemen we een mummie.
Het mummificeren van een mensenlichaam
duurde destijds 70 dagen. In die tijd waren
houtsnijders druk bezig met het maken van
doodskisten; het lichaam van voorname personen
werd namelijk begraven in verscheidene
kisten, die nauwkeurig in elkaar pasten.
De binnenste kist was dikwijls versierd met
prachtig schilderwerk. Niet alle Egyptische
mummies zijn van mensen afkomstig; er zijn
mummies gevonden van praktisch alle diersoorten,
die in het oude Egypte voorkwamen
zoals de kat, de gazelle, de buffel en de krokodil.
Ook zijn niet alle mummies uit Egypte
afkomstig. Ook in Peru werden lang geleden
de lichamen van overledenen gebalsemd en
gemummificeerd. Als we over mummies
spreken, bedoelen we meestal echter Egyp­
tische mummies.

M USEUM W aar is het geraamte van een
dinosaurus te zien; waar een schilderij van
Rembrandt; waar de juwelen, die 5000 jaar
geleden in Egypte werden gedragen? Waar
moeten we heen als we belang stellen in een
stuk van een boom, die meer dan 1000 jaar
lang in leven is gebleven? Het antwoord op
al die vragen is hetzelfde: naar het museum.
W ant musea zijn in feite niets anders dan opslagplaatsen
van boeiende dingen.
Alle grote steden van de wereld hebben op z’n
minst één museum. Een stad als Amsterdam
heeft er verscheidene: het Rijksmuseum, het
Stedelijk Museum, het Scheepvaartmuseum
en het Tropenmuseum zijn een paar van de
bekendste. Maar ook andere Nederlandse
steden zijn vaak rijk gezegend met musea,
waarin de vreemdste zaken te bezichtigen
zijn; van oude schilderijen tot opgezette
vlinders toe. Beroemde musea in het buitenland
zijn het Louvre in Parijs, de Pinakoteek
in München, het Britse Museum in Londen
en het Smithsonian Instituut in Washington.
Enkele van de duizenden zaken, die in de
musea van de wereld te zien zijn, staan afgebeeld
op nevenstaande tekening. Als we
willen aangeven dat iets bijzonder zeldzaam
of mooi of belangwekkend is, noemen we
zoiets vaak een ‘museumstuk’ .
Musea sturen vaak expedities uit naar verre
delen van de wereld om nieuw materiaal te
verzamelen. Deskundigen bestuderen het
materiaal, dat op die manier verzameld wordt
schrijven belangwekkende studies over
hun bevindingen. Als gevolg daarvan krijgt
het museum dikwijls weer ander materiaal
toegezonden, dat dikwijls waard is in de verzameling
te worden opgenomen. Heel veel
musea zijn ook bereid op hun speciale terrein
vragen te beantwoorden.
MUSEUM me,rponr
m eteoor
(Hayden Planetarium
van N ew Y o rk )
‘Gevleugelde o v e rw in n in g ’
van Samothracus
(Louvre-Parijs)
935

936 M U ZIEK
M U Z IE K De eerste mens moet geluiden
gehoord hebben, die prettig waren om te beluisteren
: het zingen van de vogels, het murmelen
van beekjes en het kabbelen van golven
op het strand van een stille zee.
Evenals alle andere geluiden wordt ook muziek
veroorzaakt door iets dat heel snel op en
neer beweegt; door iets dat trilt. Het verschil
is alleen, dat muzikale geluiden veroorzaakt
worden door een regelmatige trilling, terwijl de
trillingen van geluiden onregelmatig zijn.
Wanneer het gebeurd is, weet niemand —
maar heel lang geleden al moet de mens op
het idee gekomen zijn zélf muzikale geluiden
te maken. Hij ontdekte daarna al spoedig dat
deze geluiden niet alleen aangenaam waren
om te horen, maar dat het ook mogelijk was
er menselijke gevoelens mee uit te drukken.
Ritme, melodie en harmonie vormen tegenwoordig
belangrijke onderdelen van de mu­
ziek. Ritme en melodie zijn belangrijk ouder
dan harmonie. Ritme is de maat van een
reeks geluiden; melodie is de welluidendheid
van een aantal, elkaar opvolgende tonen.
Harmonie noemt men het samenklinken van
verschillende tonen.
De eerste muziek was vocaal; bestond dus
uit zang. De mens begon eenvoudige melodietjes
te zingen bij arbeid en spel. Die melodietjes
werden niet opgeschreven, maar bleven
bewaard in het geheugen en werden op die
manier aan volgende generaties doorgegeven.
Liederen die tijdens werk en spel ontstonden,
zijn bekend geworden als volksliederen. Ook
het Nederlandse taalgebied kent vele van
deze volksliederen. Ze dateren echter uit la­
tere eeuwen; de eerste volksliederen uit onze
streken zijn in de loop van de geschiedenis ver­
loren gegaan. Ook de volksliederen van de
Amerikaanse negerbevolking en van de Am erikaanse
cowboys zijn van latere datum dan
de eerste Amerikaanse volksliederen, die gezongen
werden door de Indianen maar die
later verdwenen zijn.
Bijna even oud als de eerste volksliederen is
waarschijnlijk het religieuze lied; een middel
waarmee de mens zijn godsdienstige gevoelens
tot uitdrukking bracht. Na verloop van tijd
verschenen de eerste, eenvoudige instrumen­
ten zoals fluiten en trommels. De trommels
ondersteunden het ritme van de muziek,
vooral bij dansen. In tegenstelling tot de
fluit (met twee o f meer noten) konden trommels
echter geen melodie vormen.
Reeds ten tijde van de oude Grieken bestonden
er snaarinstrumenten. Griekse voor­
drachtkunstenaars plachten hun poëzie te begeleiden
met harp- of lierspel.
Muziek ging tenslotte zo’n belangrijke rol
spelen in het leven van de mens, dat men me­
lodieën ging componeren, niet om er zang of
voordracht mee te begeleiden, maar uitsluitend
om de muziek zelf.
Componisten bedachten verscheidene methoden
om hun muziek op te schrijven. Niemand
weet waar en wanneer de eerste muziek ge-
G riekse lierspeler
m iddeleeuws tro u b a d o u r

schreven werd. W el weten we dat de Grieken
letters uit hun alfabet gebruikten om een melodie
te noteren. Het notenschrift zoals wij dat
kennen, is pas veel later ontstaan.
Na het ontstaan van de gecomponeerde muziek
kwamen er regels waaraan de componist
zich moest houden. Die regels verschillen echter
van volk tot volk; reden waarom muziek
uit verre landen ons vaak zo vreemd in de
oren klinkt.
Aanvankelijk was alle gecomponeerde muziek
bestemd om uitgevoerd te worden door de
menselijke stem. De eerste vocale muziek, die
op deze wijze ontstond, was ‘unisono’ . D .w .z .:
alle zangers zongen dezelfde melodie. Later
gingen componisten aan hun muziek andere
melodieën toevoegen; tweede en derde stem­
men, die om de eerste stem werden heengewe-
ven. Zulke meerstemmige muziek wordt ‘polyfoon’
genoemd. In deze tijd ontstond ook
de zg. canon. Een canon bestaat uit één melodie,
maar de zangers beginnen niet tegelijker­
tijd te zingen, doch vallen de een na de ander
met dezelfde melodie in. Bekende Nederlandse
canons zijn ‘De uil zat in de olmen’ en ‘V a ­
der Jacob’ ; ze worden vooral veel gezongen
door kinderen.
De instrumentale muziek (muziek, speciaal
geschreven om door instrumenten uitgevoerd
te worden) werd in Europa zeer geliefd. De
viool en de verschillende klavierinstrumen-
ten werden zeer populair. Er ontstonden al­
lerlei compositievormen en er werden ook allerlei
muziekgezelschappen gevormd: koren,
operagezelschappen, strijkkwartetten, sym-
fonie-orkesten, enz.
Natuurlijk was niet alle gecomponeerde mu­
ziek bestemd voor gezelschappen. Een deel
ervan werd geschreven voor solisten: zangers,
violisten, pianisten, cellisten, enz.
Nieuwe ideeën en de geest van de tijd, waarin
we leven, komen tot uitdrukking in de moderne
muziek. Hedendaagse componisten zijn
gekomen met nieuwe notencombinaties, die
in het verleden beslist onmuzikaal genoemd
zouden zijn. Jazzmuziek bijvoorbeeld wordt
gekenmerkt door een sterk en nogal onge­
woon ritme.
Radio, televisie, gramofoonplaat en bandre­
corder maken het tegenwoordig mogelijk ook
in de meest afgelegen delen van de wereld te
luisteren naar beroemde zangers en befaamde
orkesten. Muziekleer vormt op veel scholen
een onderdeel van het lesprogramma; speciale
cursussen brengen de jeugd begrip bij voor
goede muziek en helpen haar bij het zelf leren
bespelen van een instrument.
Van muziek zeggen we wel eens, dat zij een
internationale taal is. Daar is wel wat van
waar; taalgrenzen zijn er voor goede muziek
nauwelijks. Een componist die geen woord
Nederlands spreekt, kan ons door middel van
zijn muziek toch iets laten voelen van zijn
vreugde, zijn wanhoop, zijn trots of zijn ver­
driet.
M U Z IE K IN S T R U M E N T De mens is geboren
met een eigen muziekinstrument: zijn
stem. Maar reeds heel lang geleden waren
onze voorouders met dat instrument alléén
niet meer tevreden. Duizenden jaren geleden
vervaardigden ze muziekinstrumenten uit
rietstengels, holle boomstammen en andere
zaken, die ze in hun omgeving aantroffen.
De meeste muziekinstrumenten behoren tot
een van de drie volgende groepen: de blaas-
Snaarinstrum enten konden o o k vro e g e r al op tw ee manieren
bespeeld w o rd e n : m e t de vingers o f m et behulp
van een s trijk s to k .
de k la rin e t, de hobo en de saxofoon.

instrumenten, de snaarinstrumenten en de
slaginstrumenten. Elk instrument uit deze
groepen heeft een onderdeel, dat in trilling
gebracht kan worden. Zonder dat onderdeel
zou het instrument namelijk geen geluid
kunnen voortbrengen.
Bij de blaasinstrumenten is het de luchtko- spleettrorr^
lom in het instrument, die door de adem van A frikaanse|
de speler in trilling wordt gebracht; snaar- flu it
instrumenten brengen geluid voort doordat
hun strakgespannen snaren met vingers of
strijkstok in beweging worden gebracht;
slaginstrumenten worden bespeeld met han- »
den o f stokken. De meeste instrumenten, die
op de tekening staan afgebeeld, zijn zonder M r jL ·
veel moeite in een van de drie groepen onder /
te brengen. I *~ψ·. 1
Er zijn een paar instrumenten, die minder
gemakkelijk zijn in te delen. Een piano
bijvoorbeeld heeft talrijke snaren maar wordt Rebab
bespeeld met kleine hamertjes, die deze
snaren aanslaan. Een piano is dus in zekere zin
zowel een snaar- als een slaginstrument.
In harmonieën en fanfares worden uitslui- CjSjLi
tend slag- en blaasinstrumenten gebruikt; I
een symfonieorkest maakt daarnaast ook nog - /j H |
gebruik van snaarinstrumenten.
contrabas
kla rin e t
a ltk la rie e t
J k . Ittt'ffl accordion
basklarinet
pauken
saxofoon
vleugelpiano
xylofo on
Indische tro m
ifrikaansé
. tro m I
Schotse doedelzak
staven-klokkenspel .kleine tro m
schuiftrom bone tro m p e t
alth obo
piccolo
d irig e e rsto k
cornet
& piston
contrafagot
klokkenspel.
iirmese gongs.
g ro te tro m
Cubaanse tro m
marraca
Panfluit
gitaar
>amboeratel
ioster^ïitaar
klivecym b el
I 8e eeuw
bekkens

M IJ N B O U W De aarde bevat ontzaglijke
rijkdommen; o.a. in de vorm van talrijke mineralen.
Die mineralen worden op een of an­
dere manier aan de bodem onttrokken. De
tak van nijverheid, die zich hiermee bezighoudt,
is de mijnbouw.
De werkmethoden in de mijnbouw worden
vooral bepaald door de diepte, waarop de gezochte
mineralen zich bevinden. Ze kunnen
verzameld worden uit Ios zand of grint; ze
kunnen zich in bepaalde lagen dicht onder de
oppervlakte bevinden; ze kunnen zich op grotere
diepte bevinden o f verborgen liggen in
kleine ertsaders tussen allerlei ander gesteente.
In bepaalde gevallen kan water een belangrijk
hulpmiddel zijn om delfstoffen te
winnen. Het wassen met pannen bijvoorbeeld
is een middel om zuiver goud te verkrijgen.
De goudzoeker schept bij dit systeem zijn
goudpan vol slijk en begint het te wassen.
Door de beweging van het water spoelen het
veel lichtere zand en het steengruis weg terwijl
het zware goud in de pan achterblijft.
Een andere methode maakt gebruik van waterstralen
onder druk, die gericht worden op
slijkbedden waarin het gezochte mineraal
zich bevindt. Door de kracht van het water
wordt het slijk weggespoeld en blijft het erts
over. Tin, platina en chroomerts worden vaak
op deze manier gewonnen.
Om zout te winnen uit diepgelegen zoutlagen
wordt door middel van pijpleidingen heel
vaak samengeperst water de diepte in gespoten.
Het zout lost op in het water, dat daarna
door middel van pompen weer naar de oppervlakte
wordt gebracht. Daar wordt het nu
zoute water verdampt; het zout blijft over
in de vorm van kristallen. Zwavel, die zich
ver beneden de oppervlakte bevindt, wordt
op een soortgelijke manier behandeld met
heet water. De zwavel smelt dan en kan even­
eens naar boven worden gepompt.
In sommige gevallen is mijnbouw niets anders
dan het . . . opscheppen van de delfstof.
W e spreken in zo’n geval van oppervlakte-
exploitatie of dagbouw. Heel veel kopererts
wordt volgens deze methode gewonnen terwijl
op sommige plaatsen in Zweden ook ijzer
op deze wijze wordt verzameld. Soms bevin­
den delfstoffen zich ook in de helling van een
gebergte; om ze te verzamelen kan volstaan
worden met het graven van korte tunnels en
het afvoeren van het materiaal. Steenkool
luchtonderzoek
in stee nkoo lm ijn
wordt af en toe op deze manier vrijgemaakt.
De meeste delfstoffen echter bevinden zich
in lagen diep onder de oppervlakte van de
aarde en kunnen slechts bereikt worden door
het graven van ondergrondse mijnen. Heel
schematisch gezien bestaat zo’n mijn uit een
vertikale schacht, die van de oppervlakte
reikt tot op de diepte waar de delfstoffen zich
bevinden. Van die schacht uit lopen dan hori­
zontale gangen naar de plaats waar de delfstof
gewonnen kan worden. Bijna alle steenkoolmijnen
ter wereld, ook die in Zuid-Lim-
burg en in Wallonië, zijn van dit type; verder
worden ook grote hoeveelheden goud, lood,
nikkel en zilver via zulke mijnen naar de oppervlakte
gebracht.
De delfstoffen, die in de galerijen van de mijn
losgehakt zijn, moeten daarna nog naar boven
worden gebracht. Vaak is dat een heel
probleem; in Zuid-Afrika bevindt zich bijvoorbeeld
een goudmijn, die 3000 meter diep
is - de diepste ter wereld.
G o u don tginn in g d o o r m iddel van de goudpan.

In een ondergrondse m ijn brengen liften
de steenkool van de verschillende galerijen
naar de o p pervla kte, waar de de lfsto f weggevoerd
w o rd t in gereedstaande wagons.
E xp lo ita tie van ertshoudende lagen
aan de o p p e rvla kte ; d it noem t men
dagbouw.
Het werk in diepe mijnen is dikwijls erg gevaarlijk.
Mijnwerkers worden altijd bedreigd
door instortingen of door het optreden van
giftige en ontplofbare gassen. In steenkoolmijnen
is altijd kans op het vrijkomen van
het explosieve mijngas waartegen de mijnwerkers
beschermd worden door voortdurende
luchtcontroles en door het gebruik van
elektrische of veiligheidslampen. Bovendien
kan op grote diepte de toenemende warmte
ernstige ongelukken veroorzaken. In sommige
mijnen zijn daarom koelinstallaties aangebracht.
Veel taken in de ondergrondse mijn
zijn tegenwoordig overgenomen door machines,
waardoor de mens zich van het gevaarlijkste
werk heeft kunnen vrijmaken. Boven­
dien worden er nog voortdurend onderzoekingen
gedaan om de werkomstandigheden in de
mijnen te verbeteren. Desondanks gebeuren
er nog regelmatig ernstige ongelukken, die
vaak aan tientallen mensen het leven kosten.
De mijnbouw is bepaald geen uitvinding van
de moderne tijd. Al minstens 5000 jaar geleden
exploiteerden de Egyptenaren koper- en
turkooismijnen op het schiereiland Sinaï en
goudmijnen in het naburige Nubië. Het werk
in deze mijnen werd verricht door slaven. De
Hittieten in Klein-Azië bezaten ijzermijnen;
de Foeniciërs voeren al op Groot-Brittannië
om tin te zoeken. En waarschijnlijk zijn deze
volkeren niet eens de eersten geweest die in de
bodem zochten naar delfstoffen. Het is echter
vrij zeker dat de mijnbouw begonnen is
in het Nabije Oosten omstreeks de tijd dat de
mens voor zijn wapens en werktuigen koper
ging gebruiken in plaats van steen.
In de loop der eeuwen zijn de natuurlijke rijkdommen
van de bodem vaak verspild door
een verkeerde vorm van mijnbouw. In sommige
mijnen zijn reusachtige hoeveelheden
steenkool achtergebleven om de gangen te
stutten; in andere werd alleen het kostbaar­
ste erts weggegraven en werden de schachten
M ijn w e rke rs, gereed om in de m ijn af te dalen.

in een dergelijke staat achtergelaten dat het
niet meer de moeite loont ze te herstellen.
Zulke mijnen werden tenslotte aan hun lot
overgelaten; overal op aarde liggen nog
‘spooksteden’ die de plaats aanduiden van
verdwenen goud- en zilvervoorraden.
M IJNGAS Mijngas is een bijzonder brand­
baar en explosief gas, dat vooral aangetroffen
wordt in steenkoolmijnen. Het bestaat
uit een mengsel van methaangas, kool-
monoxyde en lucht. Mijngas zit opgesloten
in bellen, die zich aan de bovenzijde van een
steenkoollaag bevinden; het komt dus vrij
als bij de winning van steenkool een van deze
bellen wordt aangeboord. Na zo’n breuk verspreidt
het gas zich snel; één vonk, één onbeschermde
vlam is dan voldoende om in de
mijngangen een explosie te veroorzaken.
Vooral in het verleden gebeurden er veel ongelukken
met mijngas. Er werd gezocht naar
middelen om mijnwerkers tegen het explosiegevaar
te beschermen. It) 1815 werd dat zoe­
A ndrom eda
Perseus
hoofd van Medj
Zeem onster
Zeus bezoekt
Danae in de
Atalanta gedaante van £
[x een goudregeno
Γ ν Λ Hippom enes
O rfeus tre u rt
om Eurydice
ken met succes bekroond: D avy vond de zg.
‘mijnwerkerslamp’ uit, waarin de vlam ver­
borgen zit achter een metalen gaasje. Als
mijngas nu de vlam bereikt, ontploft het wel;
de steekvlam echter wordt onmiddellijk afgekoeld
door het gaasje met het gevolg, dat de
ontploffing beperkt blijft tot het inwendige
van de lamp. Hoewel de gevaren van mijngas
nu dus sterk verminderd zijn, blijft het gas
een voortdurende bedreiging voor hen die ondergronds
werken.
M Y T H O L O G IE Kort na de schepping,
zo vertelt een oud, Grieks verhaal, leefde er
slechts één vrouw op aarde. Haar naam was
Pandora. De góden op de Olympus hadden
haar naar de aarde gestuurd om de vrouw te
worden van Epimetheus. Toen ze de goden-
woning op de Olympus verliet, had Zeus, de
opperste der góden, haar een gouden doos
gegeven met het bevel die nimmer te openen.
Een tijdlang hield Pandora zich aan dat bevel.
Maar op een kwade dag werd de nieuws-
B cilerofon
Hercules en het h e rt
m et de bronzen hoeven

Pandora
de M inotaurus
gierigheid haar te machtig; ze besloot héél
even te kijken. Toen ze de deksel echter op
een kier opende, schoot uit de doos een zwerm
kleine, afschuwelijke wezens te voorschijn,
die zich onmiddellijk op de mensen stortte,
hen stak en hen in kreten van angst en pijn
deed uitbarsten. Niemand slaagde erin de
wezens te vangen en terug te plaatsen in de
doos. Pijn, ziekte en zorg, tot dan toe op aarde
onbekend, verspreidden zich over de wereld.
Pandora, die diep ongelukkig was over het
leed dat ze had aangericht, keek nog eens in
de gouden doos - en ontdekte op de bodem
een prachtige edelsteen, Hoop geheten.
Een verhaal als dit wordt een mythe genoemd.
Vooral de Grieken hadden een rijke
mythologie, in de loop der eeuwen bedacht
om zaken te verklaren die door het menselijk
verstand niet konden worden begrepen. Het
verhaal van de Doos van Pandora werd ver-
Pygmalion
Galatea
om te verklaren waarom er zoveel leed
en zorg is in de wereld en waarom de mens
altijd hoopt op een betere tijd.
De Griekse mythologie hield nauw verband
met de godsdienst van dit volk. In de meeste
Griekse mythen spelen góden en godinnen
een belangrijke rol. Op de tekeningen bij dit
artikel zijn enkele van de bekendste Griekse
mythen in beeld gebracht.
Met de hulp van de góden bijvoorbeeld slaagde
de nog jeugdige Bellerofon erin Pegasus te
vangen, het gevleugelde paard van de Muzen.
Tezamen verrichtten Bellerofon en
Pegasus verscheidene heldendaden. Tótdat
Bellerofon probeerde met zijn wonderpaard
de godenberg Olympus te bestijgen. Als straf
voor zijn hoogmoed werd hij afgeworpen,
waarop Pegasus alleen terugkeerde naar de
godenwereld.
Theseus doodde volgens een andere mythe
de Minotaurus, een monster op Kreta, dat elk
jaar zeven jongemannen en zeven meisjes
verslond. Na zijn overwinning ontsnapte
Theseus uit het Labyrint, een ingewikkelde
doolhof.
De lierspeler Orfeus kreeg toestemming om
de onderwereld Hades te betreden en er zijn
gestorven echtgenote Eurydice terug te ha­
len. Op de terugweg hield hij zich echter niet
aan een goddelijk bevel en keek achter zich
om te zien of Eurydice hem wel volgde. Op
dat moment verdween de vrouw voorgoed.
Icarus sloeg het bevel van zijn vader Daeda­
lus in de wind toen ze beiden met vleugels
door de lucht vlogen. Hij kwam te dicht in de
buurt van de zon; de was waarmee de vleugels
waren vastgemaakt smolt en Icarus
stortte in zee.

De held Perseus onthoofde Medusa, wiens
blik de mensen in steen deed veranderen. Hij
redde ook de mooie Andromeda uit de macht
van een zeemonster.
Medea hielp Jason bij het stelen van het
Gulden Vlies; de beeldhouwer Pygmalion
werd verliefd op het beeld Galatea, dat hij
zelf had gemaakt. De godin van de liefde verhoorde
zijn vurige gebeden en wekte Galatea
tot leven.
Hercules kreeg zeven werken te verrichten.
Een ervan was het vangen van een hert, dat
toebehoorde aan Artemis, de godin van de
jacht. Hij volbracht die taak door het dier een
jaar lang dag en nacht achterna te rennen.
Atalanta kreeg van de góden het talent van
N A A IE N Jurken, mantels, kostuums en
gordijnen zouden heel erg moeilijk te maken
zijn als we de kunst van het naaien niet
machtig waren. Bij dat naaien kunnen we
talrijke verschillende steken gebruiken; alle
worden ze echter uitgevoerd met behulp van
naald en draad.
De naaikunst is al zo oud, dat niemand meer
weet waar en wanneer ze uitgevonden is. Het
eerste ‘naaiwerk’ betrof waarschijnlijk het
met elkaar verbinden van dierehuiden, die als
kleding werden gebruikt.
De eerste naalden waren gemaakt van steen;
het waren eigenlijk scherpe priemen waarmee
een gaatje gemaakt kon worden. Door dat
gat werd vervolgens een grasstengel o f een
leren riempje gehaald. Veel later kwamen er
naalden van been, van ivoor en van brons en
kwam men op het idee deze naalden te voorzien
van eeh ‘oog’. Moderne naalden zijn
gemaakt van staal en zijn verkrijgbaar in
alle mogelijke maten.
de snelheid. Ze beloofde te trouwen met de
eerste jongeman, die harder liep dan zij.
Iedereen echter die bij die poging faalde werd
ter dood gebracht. De godin van de liefde
gaf toen aan Hippomenes drie gouden
appels. Tijdens de wedren gooide de jongeman
die appels een voor een voor de voeten
van het meisje. Atalanta kon het niet over
zich verkrijgen die kostbare appels te laten
liggen. Ze stopte om ze op te rapen - en verloor
de wedstrijd.
Heel veel Griekse mythen zijn eigenlijk de
voorlopers van de wetenschap. Ze verklaren
namelijk zaken als het wisselen van de seizoenen,
het zweven in de ruimte van de aarde
en het ontstaan van de sterrengroepen.
De le tte r N is ontstaan u it de afbeelding van een slang ( )·
een teken, dat veelvuldig w o rd t aangetroffen in het hië ro g lie fe n ­
sch rift van het oude Egypte. De scheppers van het eerste alfabet
namen het teken ove r als het sym bool v o o r een bepaalde klank.
In de loop d e r eeuwen veranderde de le tte r nogal w a t van vorm .
De Foeniciërs gaven ze scherpe hoeken ( / V ); de G rie ke n
vereenvoudigden de le tte r nog verd e r ( V \ \^ j ) en in het alfabet
van de Rom einen kreeg de N haar huidige vorm .
In de Nederlandse taal is de N een van de m eestgebruikte le tte rs
u it het alfabet. In bovenstaande regels k o m t ze 44 maal v o o r!
Ook de draad, die bij het naaien gebruikt
wordt, kan van verschillend materiaal en van
verschillende dikte zijn.
Toen er eenmaal goede naalden waren, ontstond
het fijnere naaiwerk, waarbij tal van
opvallende steken werden gebruikt zoals de
platte steek, de overhandse steek, de rijgsteek,
de knoopsgatsteek, de flanelsteek en
de festonneersteek.
De eerste naaimachine werd in 1825 uitge­
vonden door de Fransman Thimonnier d’A m -
plepuis. Tegenwoordig wordt praktisch alle
naaiwerk machinaal gedaan, met uitzonde­
ring van bepaalde afwerkingen en van brode-
riewerk. Moderne naaimachines worden aan­
gedreven door een elektromotor; aan zo’n
machine hoeft de naaister weinig méér te
doen dan het naaiwerk op de juiste plaats te
houden. De eerste naaimachines konden
alleen maar twee lappen aan elkaar naaien;
moderne typen zijn in staat alle voorkomen­
de werkzaamheden te doen zoals stikken,

naaien m et
naaldenkoker.
schaar
vingerhoed
speldenkussen
zomen, knoopsgaten maken, verstellen en
zelfs borduren.
In de tijd, dat alle naaiwerk nog met de
hand werd gedaan, werkten de meeste naaisters
thuis of op schemerige, onplezierige ateliers.
Tegenwoordig is naaien een belangrijk
onderdeel van de confectie-industrie; het
werk wordt verricht in moderne fabrieken of
op prettig ingerichte confectie-ateliers. Veel
huisvrouwen naaien zelf hun kleding en verrichten
ook de daarvoor noodzakelijke voor-
bereidingswerkzaamheden als knippen, rijgen
en passen. Goed naaien is een hele kunst.
Ook de dierenwereld kent bekwame naaiers.
De weversvogel bijvoorbeeld naait met behulp
van grassen, bladeren en zijn snavel een
kunstig nest; kleermakersmieren ‘naaien’
bladeren aaneen met behulp van hun larven,
die een zijdeachtige stof afscheiden. Echt
naaien is dit natuurlijk niet; de kleermakers-
mier doorboort de bladeren immers niet,
maar plakt ze met behulp van het larven­
spinsel aan elkaar.
N A A M Mensen, dieren en dingen dragen
alle een naam. De namen van dieren en dingen
zijn algemene namen; benamingen als
tafel, hond en brug zijn niet voor één tafel,
één hond of één brug gereserveerd. Mensen
daarentegen dragen ‘eigennamen’ ; steden,
dorpen en landen eveneens. Er is (over het
algemeen) maar één Elvis Presley; maar één
Amsterdam; maar één Medemblik.
In moderne landen heeft iedereen gewoonlijk
twee namen: een voor- en een achternaam.
Als iemand Jan van Dorp heet, betekent dit,
dat hij de zoon is van ene meneer Van Dorp.
Van Dorp is zijn achter- of familienaam; Jan
naaimachine
rijgsteek
feston steek
overhandse
steek
zijn voornaam, waarmee hij zich onderscheidt
van zijn broers en zijn andere familieleden.
Om bepaalde redenen kan iemand wel eens
een pseudoniem kiezen; dat is een andere dan
zijn eigen naam. Veel schrijvers hebben zo’n
pseudoniem. De auteur Anton van Duinkerken
bijvoorbeeld heet in werkelijkheid Willem
Asselbergs.
De naam van personen of plaatsen vertelt
heel vaak iets over de geschiedenis van de
naamdrager. Amsterdam bijvoorbeeld is afgeleid
van een ouder Nederlands woord, dat in
hedendaags Nederlands ‘dam in de Amstel*
betekent. De stad is dus genoemd naar een
dam, die destijds in de rivier de Amstel heeft
gelegen. ‘Engeland’ betekent eigenlijk: land
van de Angelen. De Angelen waren een volk,
dat lang geleden van het vasteland van Europa
de Noordzee overstak en zich in het
huidige Engeland vestigde.
Veel Nederlandse familienamen zijn verbasterde
voornamen. Jansen, Pietersen, Peters
heeft aanvankelijk niets anders betekend dan
Jans zoon, Pieters zoon en Peters zoon.
Andere namen zijn afgeleid van beroepen
(Smits, Timmermans, Bakker, Kapteyn),
van een stad of dorp (van den Bosch, van
Osch, van Beek) of van een bepaalde plek
(van der Heide, van der Poel, van der Kerk).
Om tegenwoordig iemand te kunnen thuisbrengen,
is het absoluut noodzakelijk zijn
naam en voornaam te kennen. Dat is niet
altijd zo geweest. In de Middeleeuwen bijvoorbeeld
hadden veel mensen alleen een
doopnaam (een voornaam dus) en werden ze
van elkaar onderscheiden door een bijnaam.
Toen steden en dorpen echter steeds minder

esloten gemeenschappen gingen worden,
leidde deze gewoonte natuurlijk tot steeds
grotere verwarring. Daarom werden tenslotte
van overheidswege maatregelen genomen
om iedereen van een familienaam te
voorzien. In Nederland werd die verplichting
doorgevoerd door Napoleon. Mensen, die
weigerden zelf een achternaam te kiezen en
zich met die achternaam te laten inschrijven,
kregen van overheidswege een naam. Dat
daarmee wel eens grapjes werden uitgehaald,
bewijzen namen als Naaktgeboren en Zonder-
van.
In landen met een christelijke traditie wordt
als voornaam vaak de naam van een heilige
gekozen of een naam, die van zulk een heiligennaam
is afgeleid. In andere landen liggen
de zaken anders; in het Verre Oosten bijvoor­
Bonte specht, behorende
to t de picidae.
Dezenaam iseen klanknabootsing.
Een specht
maakt nam elijk een
’ pikken d' geluid.
beeld dragen mensen dikwijls heel dichterlijke
voornamen zoals ‘ Lentebloesem’ en ‘Koele
Wind uit de Bergen’ .
Van oorsprong dezelfde namen kunnen in ver­
schillende talen een heel ander aanzien krij­
gen. De naam Jan bijvoorbeeld is in het Arameens
bekend als ‘Jonah’, in het Frans als
‘Jean’, in het Engels ‘John’, in het Bretons
‘Yann’, in het Duits ‘Johann’, in het Spaans
‘Juan’, in het Portugees ‘Joao’, in het Russisch
‘Ivan’ en in het Italiaans ‘Giovanni’ .
Wetenschappelijke namen voor planten en
dieren bestaan uit Griekse of Latijnse woor-
den en komen ons vaak onbegrijpelijk voor.
Het voordeel ervan is, dat ze in alle talen hetzelfde
zijn. W at bij ons ‘kat’ heet, bij de
Fransen ‘chat’ en bij de Spanjaarden ‘gato’,
heet voor geleerden van alle nationaliteiten
heel eenvoudig ‘felix domesticus’ .
N A C H T E G A A L De nachtegaal is een
algemeen in Europa voorkomende trekvogel,
die midden april in zijn broedgebied arriveert
en in september weer naar het zuiden afreist.
In Nederland komt de nachtegaal vooral voor
in het duingebied en in de oostelijke provin­
cies. Het is een klein, bruinachtig vogeltje
met een spitse bek, dat zich voornamelijk
voedt met larven en insekten en zich op die
manier nuttig maakt voor boeren en tuinders.
De nachtegaal bouwt zijn nest op de grond;
gewoonlijk in een wirwar van planten. De vier
of vijf groenbruine eieren komen na ongeveer
14 dagen uit.
De nachtegaal is vooral beroemd geworden
door zijn zeer fraaie zang, die (door het man­
netje) vooral ’s avonds en ’s nachts ten gehore
wordt gebracht. Het lied van de vogel is
spreekwoordelijk geworden; van goede zan­
gers wordt wel eens gezegd, dat ze ‘zingen als
een nachtegaal’ .
N A C H T Z W A L U W De nachtzwaluw is
een merkwaardige vogel, die bijna overal ter
wereld voorkomt en ook in Nederland als
broedvogel wordt aangetroffen, vooral in de
duinen en op de Veluwe.
Over de nachtzwaluw hebben eeuwenlang de
vreemdste verhalen de ronde gedaan; het
dier speelt een grote rol in tal van vormen van
bijgeloof. Volksnamen als ‘Vliegende Pad’ en
‘Geitenmelker’ getuigen daarvan. De laatste
naam kreeg de nachtzwaluw omdat men
vroeger geloofde, dat het dier met zijn brede
bek geiten en koeien m olk! Natuurlijk is dit

een sprookje; als de nachtzwaluw tegen het
vallen van de avond wel eens laag over weilanden
scheert, is dat niet om koeien te
melken maar om de insekten te vangen, die
altijd om het vee heensnorren. Tijdens die
jacht gebruikt de nachtzwaluw haar inderdaad
zeer wijde bek als een soort vangfuik,
waarin zelfs grote nachtvlinders worden
gevangen.
O verdag ru st de nachtzw aluw tussen d o rre bladeren.
De naam van de nachtzwaluw duidt al aan,
dat het dier vooral na het vallen van de
avond op jacht gaat. Dat is misschien ook de
reden, waarom zo weinig mensen deze vogel
kennen en waarom er zulke vreemde verhalen
over ontstaan zijn. Overdag rust de vogel op
de grond tussen dorre bladeren of zit hij weggedoken
op een tak. Zijn verenkleed heeft een
dergelijke kleur, dat het dier in rust heel moeilijk
van zijn omgeving te onderscheiden is.
Vooral op koele avonden laat de nachtzwaluw
haar vreemde, ratelende kreet horen, die heel
veel lijkt op die van een bepaalde paddensoort.
Aan dat geluid dankt het dier bijnamen
als ‘Nachtratel’, ‘ Ratelaar’ en ‘Paduil’ . In
andere streken van ons land staat de nachtzwaluw
bekend als ‘Dwaaske’, ‘Vliegende
Krodde’ en ‘Dagslaper’ .
Nachtzwaluwen bouwen geen nesten; ze
leggen hun 2 of 3 ronde, grijswitte eieren op
de grond of op een bed van bladeren.
N A G E L Elke mens draagt aan vingers
en tenen in totaal twintig nagels, die hem in
het dagelijkse leven veel meer van dienst zijn
dan hij meestal beseft. Ze beschermen niet
alleen de uiteinden van tenen en vingers maar
ze helpen ons ook (wat de vingernagels betreft
althans) iets kleins beet te pakken en heel
fijn werk te doen.
Nagels groeien uit een speciale laag van onze
huid. Als ze gezond zijn, is hun groei zodanig,
dat ze altijd lang genoeg blijven om teen- en
vingertoppen te beschermen, ook al slijten ze
bij het werk dat we ermee doen. Gewoonlijk
is het zelfs zo, dat onze nagels sneller groeien
dan ze slijten, zodat we ze moeten bijvijlen o f
-knippen.
Onze nagels houden nauw verband met ons
uiterlijk voorkomen. Veel mensen en vooral
veel vrouwen brengen regelmatig een bezoek
aan de manicure: een specialist(e), die zich in
het bijzonder bezighoudt met de verzorging
van de vingernagels. De naam ‘manicure’
komt van de Latijnse woorden voor ‘hand’
en ‘zorg’ . Een ‘pedicure’ is gespecialiseerd op
de verzorging van o.m. de nagels van de tenen.
Een belangrijk onderdeel van de
nagelverzorging is het in orde houden van de
nagelriem: het dunne huidlaagje, dat over
de wortel van de nagel groeit. Die nagelriem
moet van tijd tot tijd heel voorzichtig terug­
geschoven worden; als hij te lang wordt moet
er met nog grotere zorgvuldigheid iets van
worden afgehaald.
Heel veel dieren hebben net als wij een nagel-
vormend huidlaagje. Sommige dierenagels
lijken op die van de mens; andere zijn uitgegroeid
tot klauwen of hoeven. Ze bestaan
echter uit hetzelfde materiaal als onze nagels.
mens
leeuw
NAGELS EN K LA U W E N

De meeste apen hebben nagels die op die van
de mens lijken. Bij sommige apen zijn enkele
nagels uitgegroeid tot klauwtjes. Dit verschijnsel
komt bij meerdere dieren voor, o.a.
de walrus. Leeuwen, tijgers, katten, honden,
vogels, schildpadden en hagedissen hebben
klauwen in plaats van nagels. Een grote groep
zoogdieren heeft in plaats van nagels of
klauwen hoeven. Paarden bijvoorbeeld lopen
in werkelijkheid niet op hun voetzolen maar
op de toppen van hun middelste vingers en
tenen, waaraan in plaats van nagels hoeven
zitten.
N A P O L E O N (1769 - 1821) De volledige
naam van de beroemde Franse keizer en
veldheer Napoleon I luidde Napoleon Bonaparte.
Zijn bijnaam was ‘de kleine korporaal’,
een naam die hij kreeg, omdat hij erg klein
van gestalte was en uiterlijk ίφ niets leek op
een struise, indrukwekkende krijgsman.
N apoleon Bonaparte
Napoleon werd geboren op het Franse eiland
Corsica. Zijn ouders waren arm maar zijn
vader stamde uit een oud, adellijk geslacht.
Reeds op zeer jeugdige leeftijd besloot Napo­
leon soldaat te worden. Het liefst speelde hij
met trommels en houten sabels en toen hij
wat ouder was, las hij bij voorkeur in de levensverhalen
van beroemde generaals. Reeds
op negenjarige leeftijd kwam Napoleon terecht
op een militaire opleidingsschool te
Brienne. Zijn medestudenten hielden hem
vaak voor de gek, omdat hij zo klein was.
Napoleon deed dan ook niets liever dan zijn
makkers bewijzen, dat men niet groot hoefde
te zijn om een goed soldaat te worden.
Misschien was het juist dat verlangen zijn
kleine gestalte te doen vergeten, dat hem
tenslotte deed uitgroeien tot een van de
grootste veldheren uit de geschiedenis.
Eén jaar na zijn komst te Brienne werd
Napoleon al beroepssoldaat; op 16-jarige
leeftijd werd hij beëdigd als officier. Toen
Napoleon 20 jaar oud was, kwam het Franse
volk in opstand tegen zijn koning. Die op­
stand is in de geschiedenis bekend gebleven
als de Franse Revolutie. In de felle strijd,
waaruit Frankrijk tenslotte als een republiek
te voorschijn kwam, had ook Napoleon een
werkzaam aandeel.
N apoleon b ie d t zijn nieuw e w etgeving aan.
De Fransen ontdekten echter al spoedig, dat
het niet zo gemakkelijk was zelf te regeren.
Frankrijks buren in Europa staken geen
vinger uit om de jeugdige republiek te helpen.
Integendeel: verscheidene van hen verklaarden
Frankrijk de oorlog. Om alles nog verwarder
te maken besloten een aantal Fransen
na een paar jaar, dat de regering opnieuw
veranderd moest worden. Er werd een beroep
op Napoleon gedaan de nieuwe opstand te
onderdrukken. Hij slaagde daarin en voerde
de operatie zo bekwaam uit, dat slechts 200
van zijn soldaten het leven verloren. Dat
wapenfeit toonde duidelijk zijn militaire
bekwaamheden aan; hoewel hij nog maar 26
jaar was, werd hij onmiddellijk benoemd tot
opperbevelhebber van alle Franse strijd­
krachten. Dit was dan eindelijk de leider
waarop de Franse republiek had zitten wach­
ten. Iedereen was gelukkig, eindelijk iemand
te kunnen volgen. A l heel gauw trok Napo­
leon aan het hoofd van zijn troepen op tegen
de vijandige buurlanden van Frankrijk. Hij
voerde de Franse legers naar Rome en veroverde
het gehele noordelijke deel van Italië.

948 NAPOLEON
Die eerste stap op weg naar de macht in
Europa bleek zo gemakkelijk, dat Napoleon
geen ogenblik aarzelde doch steeds opnieuw
ten strijde trok. Binnen 10 jaar was met
uitzondering van Rusland bijna het gehele
vasteland van Europa in zijn handen.
Intussen had Napoleon méér voor Frankrijk
gedaan dan uitsluitend de legers aangevoerd.
Hij liet wegen en fabrieken bouwen en havens
aanleggen; hij vaardigde een uniek wetten-
stelsel uit, schiep orde in de chaos van de
belastingen en stichtte overal nieuwe scholen.
Zijn regeringsapparaat liep als een goed
geoliede machine en iedereen verbaasde zich
over de enorme hoeveelheden werk, die deze
kleine Corsicaan kon verzetten. Een van de
geheimen van zijn werkzaamheid was zijn
zeer geringe behoefte aan slaap. Intussen was
Napoleon een omstreden figuur. Voor de
bevolking van sommige landen was hij een
held, omdat hij haar bevrijd had van wrede
heersers; voor anderen was hij een tiran, die
hen van hun vrijheid beroofd had.
Intussen kreeg Napoleon steeds meer ver­
langen naar macht. Uit dat verlangen vloeide
tenslotte zijn voornemen voort zich tot keizer
van Frankrijk te laten kronen. Tijdens zijn
opkomst als veldheer en staatsman was hij
getrouwd met de mooie Josephine de Beau-
harnais; haar wilde hij keizerin maken. N a ­
tuurlijk moest er een plechtige kroning ko­
men. Napoleon liet daarvoor de paus naar
Frankrijk komen maar op het moment dat
deze hem de keizerskroon op het hoofd wilde
drukken, nam Napoleon ze uit zijn handen en
kroonde zichzelf. Daarna kroonde hij zijn
echtgenote.
Eigenhandig k ro o n t N apoleon zijn echtgenote to t keizerin.
Nu Napoleon eenmaal keizer was, wilde hij
ook een zoon hebben om hem te zijner tijd op
te volgen. Toen hij vijf jaar tevergeefs op een
kind had gewacht, liet hij zich van Josephine
scheiden en trouwde met Marie Louise, de
dochter van de Oostenrijkse keizer. Deze
schonk hem inderdaad de lang verwachte
troonopvolger. Geen kind is ooit met zoveel
zorg en zoveel luxe omringd als deze jongen,
die door zijn vader ‘Koning van Rome’ was
genoemd.
De te ru g to c h t u it Rusland (1812)
Tenslotte besloot Napoleon over te gaan tot
de verovering van Rusland. Hij voerde zijn
troepen dwars door dat immense land tot aan
de hoofdstad Moskou. Maar voor de poorten
van die verre stad slaagden een verschrikkelijke
brand en de ijzige koude van de Russische
winter, waar alle legers van Europa tot
dan toe gefaald hadden, erin het machtige
leger van de Franse keizer te verslaan. Pas na
de terugtocht uit Rusland besefte het Franse
volk, dat het door de gewaagde campagnes
van Napoleon meer dan anderhalf miljoen
zonen had verloren. Bij die ontdekking ver­
loor het de moed; talrijke Fransen keerden
zich tegen hun keizer en onder druk van de
buitenlandse mogendheden deed Napoleon
afstand van de keizerstroon. Hij werd ver­
bannen naar het eiland Elba. Toen hij echter
ontdekte, dat de nieuwe koning van Frank­
rijk weinig populair was, ontvluchtte hij zonder
veel moeite zijn verbanningsoord en land­
de op de Franse kust. En opnieuw werd hij
door zijn volk juichend verwelkomd; opnieuw
verzamelde hij in korte tijd een groot leger
om zich heen. Ongelukkig voor hem echter,
waren de buitenlandse legers intussen zeer in

kracht toegenomen. Misschien ook was
Napoleon niet meer de grote veldheer, die hij
in de bloei van zijn leven was geweest. In elk
geval werden hij en zijn legers voorgoed verslagen
in de beslissende slag bij Waterloo
(België), die gewonnen werd door de Engelse
legers onder Wellington.
Na die nederlaag deed Napoleon voorgoed
afstand van de Franse troon met het verzoek,
zijn zoon als opvolger te benoemen. Dat ver­
zoek werd door de geallieerden echter afgewezen.
Ditmaal werd Napoleon verbannen
naar het kleine eiland St. Helena, ver van
Frankrijk. Daar stierf hij enkele jaren later.
Napoleon was voor de Fransen echter een
held gebleven. Twintig jaar na zijn dood werd
zijn lichaam overgebracht naar Parijs. Zijn
graf is tegenwoordig een van de meest bezochte
plaatsen van Europa.
N A R De Middeleeuwers hadden aanzienlijk
minder middelen en gelegenheden om zich
te amuseren dan moderne mensen. Een van
de manieren waarop vorsten en vorstinnen
zich een beetje afleiding verschaften, was het
in dienst nemen van narren. Narren immers
maakten er een beroep van dwaze dingen te
zeggen en grappen te verkopen.
Sommige van die middeleeuwse narren waren
halve krankzinnigen; in die dagen
immers beschouwde men de uitspraken van
zulke geesteszieken als uiterst amusant. Ook
lichamelijk mismaakten werden vaak als
narren in dienst genomen; ook de mismaakt­
heid van zulke ongelukkige lieden werd
hoogst grappig gevonden. Heel veel hofnarren
echter bleken pientere lieden te zijn, die
N a rre n im ite e rd e n vaak hun koning om hem aan het
lachen te brengen.
hun meesters ook in staatszaken uiterst nuttige
adviezen hebben gegeven. Narren hadden
het voordeel, dat ze vrijelijk onaangename
dingen konden zeggen zonder de koning te
beledigen. Ook bij onderhandelingen met
andere vorsten spraken narren vaak een
mening uit, die hun meester koesterde zonder
ervoor te durven uitkomen. Narren droegen
kostuums, die wel wat leken op de kleding
van circusclowns. Schoenen en hoofddeksel
waren met bellen versierd; de rest van het
narrenpak had alle kleuren van de regenboog.
De meeste narren (of ‘jokers’ zoals ze ook wel
eens worden genoemd) droegen bovendien
een narrenstaf met behulp waarvan ze hun
meester konden imiteren.
N A SI G O R E N G Een van de gerechten
uit de oosterse keuken, die als gevolg van de
Nederlandse activiteiten in de Indische
Archipel in onze keuken een gewaardeerde
plaats hebben gekregen, is het Indische gerecht
nasi goreng (nasi = rijst; goreng =
gebakken). Het is een schotel, die voor een
groot gedeelte bestaat uit gekookte en vervolgens
gestoomde rijst, die later gebakken
wordt in obe. De aantrekkelijkheid en de
smaak van het gerecht worden echter gevormd
door alles, wat er aan wordt toegevoegd
of wat er bij wordt opgediend: vlees,
garnalen, kruiden, speciale groenten, eieren,
kroepoek, sausjes, enz.
Met bami goreng en loempia’s vormt nasi
goreng in Nederland een van de meest
gegeten Indisch-Chinese gerechten.
N A SSA U Nassau is een voormalig hertogdom
in Duitsland, dat later door Pruisen
werd ingelijfd. Het hertogdom werd geregeerd
door de graven van Nassau uit de
Ottoonsche linie, waarvan ook het Neder­
landse vorstenhuis afstamt.
Koningin Juliana is namelijk een verre nakomelinge
van Jan de Oude, die leefde van 1536
tot 1606 en die in 1559 de Duitse bezittingen
van het geslacht Nassau verwierf. De Franse
en Nederlandse bezittingen kwamen in han­
den van een andere tak, waaruit Willem van
Oranje voortsproot.
De Duitse tak van de Nassau’s splitste zich in
een aantal afzonderlijke takken. Een ervan
was het geslacht Nassau-Dietz, waaruit de
stadhouders van Friesland voortkwamen.

Van die stadhouders stamde koning Willem I
af, de eerste Nederlandse vorst.
N A T IE S EN V E R E N IG D E N A T IE S
Een groep mensen met meestal dezelfde taal,
dezelfde gewoonten, dezelfde tradities en
dezelfde geschiedenis: ziedaar de voorwaar­
den voor het bestaan van een natie. Leden van
zo’n natie leven gewoonlijk binnen bepaalde
grenzen, hebben dezelfde belangen, omdat ze
reeds lange tijd samenleven en proberen zich
te houden aan wetten, die door hun regering
zijn opgesteld en uitgevaardigd.
De naties van de wereld vertonen onderling
nogal wat verschillen. Sommige spreken al
eeuwenlang dezelfde taal; hun grenzen liggen
al sinds drie of vier eeuwen vast en ze worden
al heel lang geregeerd door een centrale
regering. Frankrijk bijvoorbeeld is zo’n oude
natie. Andere naties daarentegen zijn nog
betrekkelijk jong en zijn ontstaan uit de
samensmelting van een aantal kleinere,
onafhankelijke staatjes. Italië en Duitsland
zijn zulke ‘samengestelde’ naties; de eenheid
van Italië kwam pas in het midden van de
negentiende eeuw tot stand en de eenheid van
Duitsland is zelfs nog van iets jongere datum.
Tenslotte kent de wereld een groot aantal
naties, die pas in onze tijd zijn ontstaan. Dat
is bijvoorbeeld het geval met tal van Afri­
kaanse en Aziatische landen, die vóór de
Tweede Wereldoorlog nog gekoloniseerd wer­
VERENIGDE NATIES
(voornaam ste in stellingen)
Algem ene Vergadering
Sociaal-economische Raad Secretariaat
den door verscheidene westerse mogendheden.
Er zijn grote en kleine naties. De Sowjet-Unie
bijvoorbeeld is het grootste land ter wereld.
Haar oppervlakte is de dubbele van die van
Europa en er wonen bijna 200 miljoen mensen.
De Chinese Volksrepubliek heeft een
bevolking, die nagenoeg gelijk is aan die van
Europa; Groot China (de Chinese Volksrepubliek
plus enkele aangrenzende gebieden) is
nóg groter. Monaco, San Marino en Vatikaan-
stad daarentegen hebben slechts enkele duizenden
inwoners; hun oppervlakte is niet
groter dan een paar vierkante kilometer.
Problemen van internationale aard worden
door de naties onderling besproken; zulke
problemen betreffen bijvoorbeeld het vaststellen
van de wederzijdse grenzen, de visserij,
de posterijen, de onderlinge handel en de bewapening.
Grensgeschillen en overvallen van
het ene land op het andere hebben in het
verleden ontelbare oorlogen tot gevolg gehad.
Na de Eerste Wereldoorlog bezworen talrijke
naties elkaar dat ze zich nooit meer tot zulk
een afschuwelijke strijd zouden laten verleiden.
Algemeen was men de overtuiging toege­
daan, dat het met de ontwikkeling van de
moderne wapens waanzin was om geschillen
nog te beslechten door middel van oorlogen.
Als er problemen rezen, zouden die door middel
van onderhandelingen opgelost moeten
worden. Die vredelievende gedachte leidde
/W a p e n der V .n A
® _ s

tot de oprichting van de Volkenbond, waar­
van met uitzondering van de Verenigde Staten
van Amerika alle belangrijke landen van de
wereld lid werden: Duitsland trad toe in 1926
en de Sowjet-Unie in 1934 - het eerste land
trad echter weer uit onder Hitler’s bewind.
G ebouw en vlag van de Verenigde Naties,
terwijl Rusland werd uitgestoten toen het in
1939 Finland overviel.
De Volkenbond beantwoordde echter niet aan
de hoopvolle verwachtingen. Twintig jaar na
zijn oprichting brak de Tweede Wereldoorlog
uit. Aan het einde van die verschrikkelijke
strijd besloten talrijke naties opnieuw een
poging te wagen door middel van een zekere
eenheid de vrede te bewaren. In 1945 werd
daartoe in San Francisco opgericht de Organisatie
der Verenigde Naties. Afgevaardigden
uit 46 landen namen aan de oprichtingsvergadering
deel; vóór het einde van de zitting
meldden zich de afgevaardigden van nog vijf
andere landen, zodat tenslotte 51 naties zitting
namen in de nieuwe organisatie, waarvan
de grondslag werd neergelegd in een hand­
vest.
Sinds 1945 zijn een groot aantal landen even­
eens lid geworden van de Verenigde Naties.
De organisatievorm van dit internationale
lichaam is erg ingewikkeld. De V .N . hebben
een groot aantal taken gekregen, die door
allerlei afdelingen en comitees worden ver­
richt. Drie belangrijke taken van de organi­
satie zijn het bemiddelen ingeval van een
conflict tussen verschillende landen; het
bieden van hulp aan onderontwikkelde gebie­
den en het bevorderen van het onderlinge
begrip tussen de volkeren.
Twee belangrijke organen van de V .N . zijn de
Algemene Vergadering en de Veiligheidsraad.
De Algemene Vergadering is samengesteld uit
afgevaardigden van alle aangesloten landen.
In de Algemene Vergadering komen tal van
internationale vraagstukken aan de orde; de
aangesloten landen proberen er een oplossing
voor te vinden. De uitvoering van die oplos­
singen wordt echter overgelaten aan de Veiligheidsraad.
De Algemene Vergadering van
de Verenigde Naties komt minstens eenmaal
per jaar bijeen. De Veiligheidsraad daarentegen
houdt het gehele jaar door zitting. De
Raad bestaat uit elf leden uit verschillende
landen. V ijf naties zijn permanent (blijvend)
lid van de Veiligheidsraad. H et zijn de Verenigde
Staten, Groot-Brittannië, Nationalistisch
China (Formosa), Frankrijk en de
Sowjet-Unie. De zes andere leden hebben telkens
twee jaar zitting in de Raad; ze worden
met toerbeurt gekozen uit de andere leden
van de Verenigde Naties.
Het opbouwen van een betere wereld zou
gemakkelijker zijn als alle afgevaardigden in
de V .N . dezelfde taal spraken. In de Algemene
Vergadering of in de Veiligheidsraad
worden vijf grote wereldtalen gebruikt:
Engels, Frans, Russisch, Spaans en Chinees;
bovendien wordt een redevoering, die in een
Argentinië
Australië
België
Bolivia
Brazilië
Canada
Chili
China (Formosa)
Colombia
Costa-Rica
Cuba
Denemarken
Dominicaanse
Republiek
Ecuador
Egypte
Ethiopië
Frankrijk
DE EERSTE L E D E N V A N DE V .N . (1 9 4 5 )
Griekenland
Groot-Brittannië
Guatemala
Haïti
Honduras
India
Irak
Iran
Joegoslavië
Libanon
Liberia
Luxemburg
Mexico
Nederland
Nicaragua
Nieuw-Zeeland
Noorwegen
Oekraïne
(Sowjetrepubliek)
Panama
Paraguay
Peru
Philippijnen
Polen
Saoedi-Arabië
San Salvador
Sowjet-Unie
Syrië
Tsjechoslowakije
Turkije
Uruguay
Venezuela
Verenigde Staten
Wit-Rusland
(Sowjetrepubliek)
Zuid-Afrika

van deze talen wordt uitgesproken, onmiddellijk
vertaald in de vier andere. Daarmee is het
grootste gedeelte van de moeilijkheden opgelost,
want elk van de afgevaardigden is
minstens een van deze vijf grote talen machtig.
De spraakverwarring is echter niet alleen
van taalkundige aard. Belangrijker is, dat er
tussen de culturen en belangen der aangesloten
naties hemelsbrede verschillen bestaan:
communistische en niet-communis-
tische, hoog-ontwikkelde en primitieve landen
hebben samen zitting.
Aanvankelijk was het de opzet, dat de jaarlijkse
bijeenkomsten van de Algemene Verga­
dering nu eens in het ene, dan weer in het
andere land gehouden zouden worden. Dit
voornemen stuitte echter op praktische be­
zwaren. In plaats daarvan kregen de V .N . de
beschikking over een terrein in New York,
waarop een modem gebouw werd opgetrok­
ken: de permanente zetel van de organisatie,
waarin duizenden mensen werken.
De Organisatie der Verenigde Naties heeft in
de na-oorlogse jaren enkele successen geboekt,
al is er veel minder werk gedaan dan
men aanvankelijk had gehoopt, vooral op
het punt van de eenwording in de wereld.
Verwonderlijk is dat echter niet: zelfs de
eenwording van het zoveel eensgezinder
Europa verloopt langzaam. Van dat standpunt
uit bezien is het niet zo vreemd, dat de
sterk uiteenlopende landen van de wereld tijd
nodig hebben om samenwerking te leren.
N A T IO N A A L P A R K Overal ter wereld
heeft de moderne beschaving de neiging de
natuur schade te berokkenen en bepaalde
planten- en diersoorten met de ondergang te
bedreigen. Het in cultuur brengen van de
Noordamerikaanse prairies bijvoorbeeld heeft
bijna geleid tot de totale uitroeiing van de
bizon; een dier dat uitgestrekte, vrije ruimten
nodig heeft om in leven te blijven en zich
voort te planten. Rivierlandschappen worden
bedreigd door het kanaliseren en rechttrek­
ken van bochtige stromen; landbouwontwikkeling
leidt tot het verdwijnen van bossen en
veengebieden, enz.
Om bepaalde diersoorten, bepaalde planten of
unieke landschappen voor deze voortschrij­
dende vernietiging te bewaren, worden overal
ter wereld natuurreservaten afgebakend:
gebieden dus, waarin zowel het landschap als
Y ellow stone
Nationaal Park
(V.S.)
zijn bewoners ongemoeid worden gelaten. Zodra
deze gebieden in handen zijn van de overheid
spreken we van ‘nationale parken’ . Deze
nationale parken zijn (in tegenstelling tot veel
andere natuurreservaten) in de meeste gevallen
voor het publiek toegankelijk mits de
bezoekers zich aan bepaalde regels houden.
Belangrijker dan als recreatiegebied zijn zulke
parken echter als studie- en opleidingsobjek-
ten voor wetenschapsmensen en amateur-
biologen.
Hoewel met name in de Verenigde Staten veel
is gedaan om verscheidene van zulke nationale
parken in het leven te roepen, worden ze
ook elders op de wereld aangetroffen. Neder-
N A T IO N A L E PARKEN

land heeft bijvoorbeeld het Nationale Park
‘De Hoge Veluwe’, waar het nog krioelt van
edelherten, reeën, vossen, wilde zwijnen, dassen,
moeflons en honderden soorten vogels.
Een bekend nationaal park in Zuid-Afrika is
het Krügerpark, waar olifanten en leeuwen al
zo vertrouwd zijn geraakt met de auto’s van
de bezoekers, dat ze er niet eens meer voor
opzij gaan!
N A T IO N A L E F E E S T D A G Bijna alle
landen ter wereld hebben een o f meer nationale
feestdagen: dagen, waarop een of andere
belangrijke gebeurtenis uit de geschiedenis
van het land wordt herdacht of die samenvalt
met de geboorte- of sterfdag van een belangrijke
nationale figuur. Frankrijk heeft zijn
‘Quatorze Juillet’ (14 juli), waarop de bestorming
van de Bastille en het begin van de
Franse Revolutie van 1789 worden herdacht;
Engeland herdenkt op 5 november de mislukking
van het zg. Buskruitoproer (1605); de
Verenigde Staten hebben hun ‘Thanksgiving
D ay’ (vierde donderdag van november),
oorspronkelijk een dag van (dank)gebed, die
in 1621 werd ingesteld door de pioniers van de
‘Mayflower’ .
De nationale feestdag van Nederland is 5 mei.
W e herdenken dan het feit, dat op 5 mei 1945
de Duitse bezettingslegers in Nederland de
wapens neerlegden en ons land op dat m oment
dus zijn vrijheid herkreeg. In tegenstelling
tot veel andere landen echter, is Nederland
nooit erg enthousiast geweest voor nationale
feestdagen. De viering van de 5e mei is
dan meestal ook weinig indrukwekkend. De
Nederlandse nationale feestdag wordt voorafgegaan
door een nationale rouwdag (4 mei),
waarop de gevallenen uit de oorlog herdacht
worden.
N A T IO N A L IT E IT De meeste mensen
hebben er geen flauw idee van, welk een voor­
recht het is een nationaliteit te bezitten;
burger te zijn van een bepaald land. Om dat
te begrijpen zou men in de schoenen moeten
staan van een bekende romanfiguur, die beschuldigd
werd van verraad en tijdens de
rechtszitting de hoop uitsprak de naam van
zijn land nooit meer te horen. De rechter ver­
vulde zijn overmoedige wens: de man werd
uit zijn land verbannen. Vijfendertig jaar
lang zette hij geen voet meer op zijn geboortegrond
- maar toen hij het eind van zijn leven
voelde naderen, smeekte hij de autoriteiten
hem te begenadigen, zodat hij in zijn eigen
land zou kunnen sterven!
Het bezitten van een nationaliteit levert ook
praktische voordelen op. Elk land helpt namelijk
zijn burgers en beschermt ze; niet
alleen thuis, maar ook in den vreemde. Nederland
bijvoorbeeld heeft in bijna elk land op de
wereld ambassadeurs, gezanten en consuls,
tot wier taak het o.m. behoort, Nederlanders
in dat land op alle mogelijke manieren van
dienst te zijn.
Reeds de Romeinen riepen tro ts : ‘ Ik ben een Romeins
b u rg e r’.
De verschillende landen hebben elk hun eigen
methoden om vast te stellen, wie hun nationaliteit
bezit en wie ze kan verkrijgen. W ie in
Nederland uit Nederlandse ouders geboren
wordt, bezit de Nederlandse nationaliteit.
Maar ook het kind van Nederlandse ouders,
die in het buitenland wonen, wordt Nederlander.
Ook buitenlanders, die van plan zijn
in ons land te blijven wonen, kunnen na een
aantal jaren en onder bepaalde voorwaarden
de Nederlandse nationaliteit verkrijgen. Ze
worden dan ‘genaturaliseerd’ en genieten dezelfde
voorrechten als Nederlanders door ge­
boorte. Men kan de Nederlandse nationaliteit
ook verliezen; door een buitenlandse nationaliteit
aan te nemen bijvoorbeeld of door zon­
der toestemming dienst te nemen in een
buitenlands leger.
N A T U U R - EN L A N D SC H A P B E SC H E R -
M IN G Alles op aarde is voortdurend en in
toenemende mate aan verandering onderhevig;
vooral sinds de mens met zijn moderne

Lang geleden was het gebied van deze
techniek de wereld heeft veroverd. In toenemende
mate ook begint het besef door te
dringen, dat er iets gedaan moet worden om
allerlei planten- en diersoorten voor de ondergang
te behoeden en om te voorkomen dat
bepaalde landschappen voorgoed zullen verdwijnen.
De behoefte aan natuurbescherming is nog
niet zo oud en ze is voorafgegaan door de
noodzaak bepaalde cultuurgronden voor uitputting
en vernietiging te behoeden. Moderne
landbouwers weten, dat ze de gewassen op
hun velden van tijd tot tijd moeten wisselen
om te voorkomen, dat hun gronden verarmen
en uitgeput raken. Deze regel is echter eeu­
wenlang verwaarloosd; Europese kolonisten,
die naar de Nieuwe Wereld trokken, hebben
daar bijvoorbeeld duizenden hectaren kost­
bare landbouwgrond geruïneerd, omdat ze
de bodem niet voldoende verzorgden. Tegenwoordig
wordt praktisch overal ter wereld zg.
wisselbouw toegepast, waardoor de bodem
zijn mineralen blijft behouden en de oogsten
op peil blijven.
De eerste Amerikaanse kolonisten verspilden
niet alleen de rijkdommen van de bodem,
maar richtten ook ernstige schade aan onder
de dierenstand van het nieuwe land. Een
goed voorbeeld is nog altijd de bizon; een
voordien onbekend dier, dat in grote kudden
op de prairies van Noord-Amerika leefde. Er
pookstad bedekt m et prachtige bossen.
zijn tijden geweest, dat Amerikaanse jagers
duizenden van deze dieren doodden, uitsluitend
om zich in het bezit te stellen van de
bizontongen, die destijds beschouwd werden
als een uitzonderlijke lekkernij. De prairies
lagen bezaaid met verminkte bizonkadavers
en binnen een tijdsbestek van 200 jaar waren
de vroeger zo talrijke kudden zo uitgedund,
dat men moest vrezen voor het voortbestaan
van de soort. Op dat moment begon de
Amerikaanse overheid voor het eerst aan een
bepaalde vorm van natuurbescherming te
denken. De avonturiers, die de oceaan waren
overgestoken om in de Nieuwe Wereld fortuin
te maken, verspilden niet alleen de rijkdom-
Kraanvogels verm inderen in aantal d o o r het verdw ijnen
van moerassen.

'NATUURBESCHERMING — NATUURLIJKE BRUG 955
men van de bodem en van de dierenwereld,
maar vergrepen zich eveneens op onverantwoordelijke
wijze aan de bossen, de wateren
en de delfstoffen van het land. De nieuw
ontdekte gebieden werden beroofd en geëxploiteerd
zonder dat iemand daar paal en
perk aan stelde; er waren geen wetten om
planten of dieren te beschermen en iedereen
kon op zijn land doen en laten wat hij wilde.
Als gevolg van roekeloze bebouwing en het
wegkappen van uitgestrekte bossen begonnen
grote rivieren als de Mississippi en de
Amazone jaarlijks mdjoenen tonnen vruchtbare
grond naar zee te voeren; zware regens
en overstromingen spoelden de humus weg uit
rijke landbouwgronden en elk jaar verarmde
Am erikaanse jagers doodden tienduizenden bizons, alleen
maar om hun tong.
het Amerikaanse land zonder dat iemand een
hand uitstak om dat te voorkomen.
Van de wilde dieren werd niet alleen de
bizon uitgemoord. Op soortgelijke wijze werd
jacht gemaakt op bevers en op bijna alle
andere pelsdieren. Bepaalde Amerikaanse
duivensoorten stierven uit. Bij het omhakken
van bomen en het bewerken van de grond
lette men nauwelijks op nesten of holen; de
visstand werd vergiftigd door het lozen van
vuil op de rivieren en stromen; waterwild
verdween door het droogleggen van moeras­
sen en veengebieden.
Natuurlijk is het begrijpelijk, dat de eerste
kolonisten in Amerika hout hakten om hutten
te bouwen en om landbouwgronden te win­
nen. Na het bereiken van dat doel gingen ze
echter roekeloos verder met het ontbossen
van het land en het in brand steken van uit-
w itte zalm
Dank zij visserijreglem enten is de zalm vo o r uitsterven
behoed.
gestrekte woudgebieden. Uniek was die
Amerikaanse ontbossingswoede bepaald niet;
overal ter wereld heeft de mens altijd bomen
omgehaald zonder te beseffen, welke gevaren
dat opleverde. Bossen immers houden de
bodem vast en verminderen het erosiegevaar.
Overal worden tegenwoordig dan ook pogingen
gedaan bepaalde gebieden opnieuw met
bomen te beplanten. Boomgroei gaat niet
alleen de erosie tegen maar houdt ook het
regenwater vast, dat anders ongebruikt naar
de rivieren stroomt.
Ook de delfstoffen van de aarde zijn door de
mens eeuwenlang verspild; niemand heeft er
tot voor kort ooit aan gedacht, dat de natuur
miljoenen jaren nodig zou hebben om deze
delfstofvoorraden aan te vullen. Tegenwoor­
dig worden mijnen op een heel wat verstandiger
wijze geëxploiteerd dan vroeger - al is
het natuurlijk niet meer mogelijk de verspilling
van het verleden goed te maken. W a t we
echter wel kunnen doen, is er voortaan op toe
te zien, dat er van de beschikbare voorraden
aan land en delfstoffen een zo economisch
mogelijk gebruik wordt gemaakt en dat
dieren en planten, die met uitsterven worden
bedreigd op een of andere manier, in be­
scherming worden genomen. W at dat betreft,
is er overal ter wereld nog voldoende werk te
verzetten; niet alleen in het buitenland maar
ook binnen onze eigen grenzen.
N A T U U R L IJ K E B R U G Op tal van
plaatsen ter wereld zijn bruggen te vinden,
die niet door mensenhanden zijn gebouwd.
Het zijn natuurlijke bruggen of bogen, die

N a tu u rlijk e bruggen w o rd e n vooral gevorm d in
zachte gesteenten, zoals kalk- en zandsteen. D o o r de
v o o rtd u re n d e w e rkin g van w a te r o f van m et zand
geladen w ind s lijt een gedeelte van het gesteente weg,
w aardoor w o n d e rlijk e vorm en ontstaan als bruggen
en bogen.
ontstaan zijn door de werking van
water op het gesteente.
Water, dat via scheuren en barstjes in de
bodem doordringt, kan daar tunnels of
grotten vormen. Later kan een deel van het
dak van zo’n grot instorten en een soort
boogbrug achterlaten. Met scherp zand geladen
winden kunnen een gat slijpen in een rots­
wand; ook op die manier kan een natuurlijke
brug worden gevormd. De meeste natuurlijke
bruggen zijn uitgeslepen in zachte en gemak­
kelijk weg te slijten gesteenten als zand- en
kalksteen.
Bij dit artikel staan enkele natuurlijke bruggen
afgebeeld zoals die gevonden worden in
de Verenigde Staten. Ook in Europa echter
komen deze natuurfenomenen voor. Ze moeten
echter buiten Nederland worden gezocht;
ons land is te arm aan rotsen om zulke zeldzame
erosieverschijnselen een kans te geven.
De ‘ Regenboogbrug’ in de V.S.
N A U T IL U S Zonder dat de wereld het
wist, was in de augustusmaand van het jaar
1959 een Amerikaans oorlogsschip bezig aan
een opmerkelijke tocht. Pas toen die voltooid
was en met succes bekroond, werd bekend gemaakt,
dat de atoomduikboot ‘Nautilus’ er
voor het eerst in de geschiedenis in geslaagd
was onder het ijs van de Noordpool door te
varen. De ‘Nautilus’ leverde die prestatie
tijdens een geheim gehouden tocht van H awaii
naar Engeland; in de buurt van de pool
Z ó zag Jules Verne de machinekamer van zijn 'N a u tilu s ’

was het schip even aan de oppervlakte geweest
voor het zenden van een (eveneens geheim
gehouden) boodschap aan de president
van de Verenigde Staten.
De ‘Nautilus’, genoemd naar een merkwaardig
schelpdier uit tropische wateren, was de
eerste atoomduikboot ter wereld en werd op
17 januari 1957 in dienst gesteld. In plaats
van met een normale motor, is het vaartuig
uitgerust met een kernreactor. De hitte, die
in deze reactor ontstaat als gevolg van kernsplitsing,
wordt gebruikt om water tot stoom
te verhitten. Die stoom drijft de turbines van
het schip aan. Het voordeel van de atoomduikboot
is, dat hij praktisch niet boven
water hoeft te komen en enorme afstanden
kan afleggen zonder brandstof in te nemen.
N E D E R L A N D (B E V O L K IN G ) Met zijn
ruim 12.000.000 inwoners op een oppervlakte
van nog geen 33.000 km2 is Nederland een
van de dichtstbevolkte landen van de wereld.
Op elke vierkante kilometer Nederlands
grondgebied leven gemiddeld niet minder
dan 372 mensen! En die bevolking groeit
nog steeds. Hoewel het geboortecijfer in
Nederland vrij snel daalt, blijft het aantal
inwoners toenemen door het zeer geringe
sterftecijfer. Hoe snel die groei is, kan blijken
uit het feit, dat Nederland in 1947 nog maar
9.543.000 inwoners telde. In 16 jaar (’47 - ’63)
werden er dus bijna 3.000.000 Nederlanders
méér geboren dan er stierven of emigreerden.
De helft van die 12.000.000 inwoners leeft in
drie provincies: Zuid-Holland, Noord-Hol-
land en Utrecht. Dat feit kan niet alleen verklaard
worden door de sterke industrialisatie
van deze drie provincies, maar ook door de
omstandigheid, dat hier de vijf grootste
steden liggen: Amsterdam, Rotterdam, Den
Haag, Utrecht en Haarlem. Alleen al in deze
vijf steden woont ongeveer 25 % van de
Nederlandse bevolking.
In heel grote lijnen behoort het Nederlandse
volk tot twee rassen. Ten noorden van de
rivieren en met name in Groningen, Friesland
en Drente leven de vertegenwoordigers van
het Noordse ras, dat zich kenmerkt door een
lange gestalte, een lange schedel, licht haar
en blauwe of grijze ogen. Ten zuiden van de
grote rivieren en in het bijzonder op Zuid-
Beveland, Zeeuwsch-Vlaanderen en in een
deel van Noord-Brabant en Limburg wonen
de vertegenwoordigers van het Alpine ras:
mensen met een korte gestalte, een ronde
schedel, donker haar en bruine ogen. N atuurlijk
heeft er tussen deze twee rassen en
tussen enkele andere een uitgebreide ver­
menging plaatsgevonden, zodat er ook veel
‘tussenvormen’ voorkomen.
De invloed van het Noordse ras heeft (samen
met nog enkele andere factoren) tot gevolg
gehad, dat de Nederlanders met de Zweden,
de Noren en de Schotten tot de langste men­
sen van de wereld behoren. De langste mensen
van Nederland wonen weer op de W a d ­
deneilanden; de kortste in Brabant, Limburg
en Zeeland.
De Nederlandse bevolking behoort tot een
groot aantal verschillende kerkgenootschappen.
De meeste Nederlanders zijn rooms­
katholiek (3 8 % ) of Nederlands-Hervormd
(3 1 % ); ruim 9 % is gereformeerd en 1 7 %
belijdt geen enkele godsdienst (volkstelling
1947).
N E D E R L A N D (ECONOM IE) Hoewel
Nederland in de loop van de geschiedenis
vooral een zeevarende en handeldrijvende
mogendheid is geweest en handel en scheep­
vaart nog steeds een belangrijke plaats inne­
men in de Nederlandse economie, kan Neder­
land op het ogenblik zonder twijfel gerekend
worden tot de moderne industrielanden.
Hoewel die industrie ook vóór de Tweede

Wereldoorlog al een belangrijke plaats innam,
dateert haar grote ontwikkeling toch pas
van na de oorlog. Nederland móest toen wel
industrialiseren, omdat het verlies van Indo­
nesië een zeer belangrijke bron van (handels)-
inkomsten had weggenomen. Ruim 4 0 % van
de Nederlandse beroepsbevolking is op het
ogenblik in de industrie werkzaam; het geld,
dat door de Nederlandse industrie wordt
verdiend, vormt eveneens 4 0 % van het
nationale inkomen van dit land. Dat die industrie
zich zo heeft kunnen ontwikkelen,
dankt ze intussen (behalve aan onze uitstekende
aan- en afvoerwegen) aan een machtige
Nederlandse handelsvloot en aan de opmerkelijke
Nederlandse ondernemingslust, die
eertijds ook de handel groot maakte.
De Nederlandse industrie kenmerkt zich door
het voorkomen van veel kleinbedrijven en
door een groot aantal produkten. De belangrijkste
industrieën van Nederland bewegen
zich op het terrein van de machine- en staal­
bouw; de katoen-, linnen- en kunstvezel-
produktie; de elektrotechnische apparatuur,
de scheepsbouw en de vervaardiging van
confectie. Andere industrieën verwerken of
produceren plaatijzer, wol, meubels, tricot,
schoenen, stenen, auto’s en vliegtuigen,
groenten en fruit, cacaobonen, aardewerk en
papier.
Landbouw en visserij worden de laatste jaren
van steeds minder betekenis voor de Neder­
landse economie. In de landbouw is nog geen
20 / Q van de Nederlandse beroepsbevolking
werkzaam. De Nederlandse landbouw kenmerkt
zich door een grote hoeveelheid pro-
De procenten geven aan w e lk deel van de bevolking in de
in d u strie werkzaam is.
dukten (door het groot aantal grondsoorten),
door het overheersen van kleine bedrijven,
door een intensieve en bijna wetenschappelijke
bewerking van de grond en door een
grote kwetsbaarheid. Die kwetsbaarheid
vloeit voort uit het feit, dat de Nederlandse
landbouwprodukten voor een groot gedeelte
aan het buitenland worden verkocht. Zodra
een van deze landen zijn grenzen sluit voor
een bepaald produkt, blijven de Nederlandse
landbouwers met grote hoeveelheden produkten
zitten.
De visserij, die vroeger een grote plaats op­
eiste in de Nederlandse volkshuishouding, is
nu nog slechts van geringe betekenis. Hoofd -
produkt van deze tak van nijverheid is nog
altijd de haring.
Handel en scheepvaart zijn voor de Nederlandse
economie nog steeds van niet te onder­
schatten betekenis; vooral als steunpilaren
voor de Nederlandse industrie. De mijnbouw,
die jarenlang van betrekkelijk weinig betekenis
is geweest door Nederlands gebrek aan
bodemschatten, is plotseling in betekenis
gestegen door de vondst van gigantische hoeveelheden
aardgas in het noordoosten van het
land. Als dit gas straks gaat stromen en ver­
kocht gaat worden aan andere Europese lan­
den, zal het aandeel van de mijnbouw in het
nationale inkomen waarschijnlijk met spron­
gen omhoog gaan.