WILLEM HENDRICUS DE HEUS - Het Utrechts Archief

WILLEM HENDRICUS DE HEUS (1808-1872)
industrieel
Willem Hendricus de Heus werd op oudejaarsavond 1808 in Amsterdam geboren als
oudste zoon van de Waals hervormde fabrikant Hendrikus de Heus en Maria
Cunningham. Hij huwde met Sophie Antoinette de Bruijn; huwelijksplaats en datum
zijn onbekend. Zij kregen drie zonen en vier dochters. De Heus overleed op 17
februari 1872 in Utrecht.
Willem Hendricus de Heus groeide op in het Amsterdamse bedrijf van zijn vader,
waar sinds 1807 met behulp van een stoommachine koperen knopen voor militaire
uniformen werden vervaardigd. In de periode 1825-1830 verwierf hij een plaats in de
leiding van het bedrijf. Hij breidde de produktie uit met koperen bladen en spijkers
voor de scheepsbouw, die sinds de oprichting van de Nederlandse
Handelmaatschappij een ongekende groei doormaakte. De derde bedrijfsactiviteit
werd de fabricage van koperen strippen ten behoeve van de muntslag.
In 1831 dienden vader en zoon De Heus, inmiddels handelend onder de
firmanaam H. de Heus en Zoon, bij het Utrechtse stadsbestuur een verzoek in om
hun fabriek uit Amsterdam te mogen overbrengen naar het Vredenburg. Bezwaren
van omwonenden tegen de vestiging van een fabriek die met zijn stoomwerktuigen
brandgevaar opleverde, werden door het stadsbestuur terzijde geschoven, omdat
ook de Utrechtse muntmeester Y.D.C. Suermondt als privé-ondernemer al enige
jaren in een pand aan het Vredenburg gebruik maakte van stoomkracht. Bovendien
wilde het bestuur voorkomen, dat verontruste burgers de vestiging van belangrijke
industrieën in de stad zouden blokkeren.
In 1832 brachten vader en zoon De Heus hun fabriek over naar Utrecht. Het
zuidwestelijk bastion van het voormalige kasteel Vredenburg, het zogenaamde
Spanjaardsgat, en een terrein ten noorden hiervan werden in erfpacht van de stad
verkregen. Hier werd een uitgebreid fabriekscomplex neergezet, bestaande uit vier
magazijnen, een smelterij, twee smederijen, drie koperpletterijen en kantoorruimte.
Het Spanjaardsgat werd gebruikt als opslagplaats voor steenkolen, die nodig waren
om de stoommachine draaiende te houden. Aan de singelzijde was een losplaats
ingericht.
De belangrijkste reden voor de verhuizing naar Utrecht was de zakelijke
relatie met muntmeester Suermondt. Deze had sinds 1824 een aantal grote
aanmuntingen van koperen duiten voor Nederlands-Indië uitgevoerd. In de
verwachting van meer en nog grotere orders bracht hij een uitgebreide verzameling
nieuwe muntschroeven onder in zijn pand aan het Vredenburg. Vader en zoon De
Heus leverden de koperen muntstrippen en kochten het muntafval terug in de vorm
van schroot. Dit schroot werd vervolgens verwerkt bij de produktie van koperen
knopen voor de diverse legeronderdelen in Utrecht. Door de verplaatsing van de
pletterij naar deze belangrijke Utrechtse klanten werden enorme besparingen bereikt
op de transportkosten.
De grote aanmuntingen en de daaraan gekoppelde winsten bleven echter uit.
Vader De Heus trok zich uit het bedrijf terug en vanaf 1835 nam Willem Hendricus
de algehele leiding op zich. Om toekomstige uitbreiding van de fabriek mogelijk te
maken kocht hij het pand van de in financiële moeilijkheden geraakte Suermondt.
Dankzij zijn commercieel inzicht en ondanks het uitblijven van de grote muntorders,
bouwde De Heus zijn onderneming uit tot een fabriek met drie stoommachines en

zestig personeelsleden. Op een in 1843 door hem aangekocht landgoed aan de Grift
in Apeldoorn bouwde hij een tweede fabriek voor de produktie van koperen
scheepsbladen.
Met de bloei van zijn koperpletterij was de zakelijke honger van De Heus nog
niet gestild. Toen het Utrechtse stadsbestuur in 1841 besloot om de openbare
verlichting met olielantarens te vervangen door gasverlichting, diende hij een
verzoek in om eveneens aan het Vredenburg een gasfabriek te mogen oprichten. In
de daarop volgende onderhandelingen omtrent gaslevering aan de stad bood hij
betere voorwaarden dan zijn concurrenten, J. Warin, oprichter en directeur van de
Amsterdamsche Pijp-Gas-Compagnie, en F. Droinet, eigenaar van een fabriek voor
draagbaar gas in Lauwerecht. Het contract tussen De Heus en het stadsbestuur voor
de levering van steenkolengas voor een periode van 20 jaar ging in op 1 september
1842.
De Heus kreeg de beschikking over het noordwestelijke bastion van het
kasteel Vredenburg, waar hij de oliemolen De Eendracht liet afbreken. In de
gewelven werden enkele gasovens gebouwd. Aangebouwd aan de koperpletterij
werd de gasfabriek ingericht tussen de beide bastions en op het Vredenburg
kwamen twee gashouders te staan, die ieder 22.000 tot 26.000 kubieke meter gas
konden bevatten. Het Spanjaardsgat bleef als steenkolenopslagplaats gehandhaafd.
Nog tijdens de onderhandelingen met het stadsbestuur kocht De Heus de
schouwburg op het Vredenburg van de erven van C. van Leeuwen. Toen een
expansieve groei van zijn gasfabriek na een zestal jaar uitbleef, verkocht hij het pand
door aan J.G.A. Bosch.
In zeven maanden tijd liet De Heus de hoofdstraten binnen de singels
openbreken om er zo'n 15 kilometer ijzeren gaspijpen aan te leggen. De oude
olielantarens werden vervangen door 300 gaslantarens met een brandtijd van 2200
tot 2400 uren per jaar, hetgeen neerkwam op ongeveer zes uren per etmaal. Hij
leverde aan het stadsbestuur ook gas voor de verlichting van de openbare
gebouwen en bovendien bood hij particulieren verbruikerscontracten aan. Voor de
technische kennis nodig voor de gasproduktie kon hij een beroep doen op de diverse
wetenschappelijke rapporten die sinds 1838 op initiatief van de Maatschappij ter
Bevordering van Nijverheid waren gepubliceerd. Toen de gasleverantie in 1844
daadwerkelijk een winstgevende onderneming bleek te worden, bouwde De Heus
buiten de Rijnbarrière in Arnhem een tweede fabriek, die hij tot 1870 exploiteerde.
De aanvankelijke euforie over de gasverlichting sloeg tijdens de
contractperiode om in onvrede. De Heus was duur met zijn gas. Dat bleek in de
daaropvolgende jaren na vergelijkingen met andere steden. Alleen in Arnhem (!)
moest men beduidend meer betalen. Bovendien nam het aantal klachten over
ondraaglijke fabrieksdampen jaarlijks toe. De Heus onderschreef dit, en om zijn
fabriek te ontlasten vroeg hij in 1855 aan de koning een concessie voor de bouw van
een tweede fabriek buiten Tolsteeg op eerder door hem aangekochte percelen. Het
stadsbestuur was van mening dat de oprichting van een nieuwe fabriek buiten
Tolsteeg zou moeten leiden tot de ontruiming van de fabriek aan het Vredenburg. De
Heus wilde zijn Vredenburgcomplex echter juist aanhouden. De enorme financiële
steun die hij voor de oprichting van de tweede fabriek verlangde, was voor het
stadsbestuur reden om de onderhandelingen stop te zetten. Een verzoek van De
Heus om een perceel grond aan het Vredenburg te mogen overnemen ten behoeve
van de uitbreiding van zijn gasfabriek, werd afgewezen. In 1857 diende hij opnieuw
een verzoek in tot uitbreiding van de gasfabriek, ditmaal vergezeld van het aanbod
om de gasprijs te verlagen. Voorwaarde was daarbij echter wel dat het lopende
contract zou worden verlengd met een periode van zestien jaar. Na twee rapporten
van de commissie van fabricage en uitvoerige beraadslagingen besloot het

stadsbestuur om na 1862 het contract met hem niet te verlengen en bovendien de
exploitatie van een nieuw op te richten gasfabriek buiten de stad zelf ter hand te
nemen. Een poging van De Heus om in ieder geval de gasleverantie aan
particulieren te behouden, liep op niets uit. De controverse tussen hem en het
stadsbestuur bereikte een hoogtepunt toen hij zijn medewerking aan de overname
van zijn machines en pijpleidingen weigerde. Slechts voor de gaslantarens werd een
schikking gevonden. Op 31 augustus 1862 staakte De Heus de leverantie van zijn
steenkolengas. De volgende dag was de gemeentelijke gasfabriek een feit.
De aanvaarding van het raadslidmaatschap in hetzelfde jaar was voor de
liberaal De Heus de laatste stap in een lange, evenwichtige politieke loopbaan. Al in
1850 werd hij bestuurslid van De Unie, een liberaal getinte kiezersvereniging, die
zich ten doel stelde geschikte kandidaten te stellen voor de Tweede Kamer, de
Provinciale Staten en de gemeenteraad. In de daaropvolgende jaren heeft hij zich, in
de schaduw van politici als De Muralt en Pabst, steeds sterk gemaakt voor de
belangen van handel en industrie. Het lag dan ook voor de hand dat hij, eenmaal
gemeenteraadslid, toetrad tot de Commissie voor Fabricage. In die hoedanigheid
was hij mede toezichthouder op de gemeentelijke gasfabriek.
Om het verlies van gasinkomsten te compenseren vroeg De Heus in 1862
aan de koning een concessie voor de oprichting van een beetwortelsuikerfabriek.
Intussen had het stadsbestuur echter het plan opgevat om ten behoeve van de bouw
van de Korenbeurs het Vredenburg opnieuw in te richten. De Heus, die zelf al sinds
1852 had gepleit voor de komst van een korenbeurs, was een fel tegenstander van
de beoogde vestigingsplaats, omdat het voortbestaan van zijn koperpletterij in
Utrecht daardoor ernstig werd bedreigd. Het plotselinge overlijden van zijn vrouw in
1863 vormde een aanslag op zijn geestkracht: zijn plannen met een nieuwe fabriek
liet hij varen. Terwijl een onderzoek naar de eigendomsrechten van alle panden aan
het Vredenburg in volle gang was, wachtte De Heus op voorstellen van het
stadsbestuur. In 1868 deed hij afstand van alle percelen en rechten op percelen en
opstallen aan het Vredenburg voor de som van ƒ 142.000, bijna driemaal het bedrag
dat hij er zelf voor had betaald. De koperpletterij werd ontmanteld en de machines
werden overbracht naar de Apeldoornse vestiging van het bedrijf. De Heus bleef
wonen in zijn huis aan de Rijnkade, waar hij op 17 februari 1872 overleed. De firma
H. de Heus en Zoon werd omgezet in een commanditaire vennootschap onder
leiding van de oudste zoon Henri Guillaume Arnaud.
Archivalia
GAU, SA IV, inv.nrs. 67, 94, 390, 392 en 539; SA, inv.nrs. 67x, 94x, 195, 389x, 390x,
479x, 540, 541x en 541xx.
Literatuur
Naamloze vennootschap Koperpletterij en Metaalhandel voorheen H. de Heus &
Zoon (1913)
A.C. van Kooten
[Uit: Utrechtse biografieën 4; levensbeschrijvingen van bekende en onbekende
Utrechters / red. W. van den Broeke [et al.]. – Utrecht, SPOU, 1997. – p. 100-104]