Download PDF

ARCHEOLOGIE CULTUURLANDSCHAP MONUMENTENZORG
STEDELIJKE
WOONCULTUUR
IN DEVENTER
JAARGANG 2 • NUMMER 6 JANUARI 2009
O N A F H A N K E L I J K V A K T I J D S C H R I F T V O O R
BUNKERS
IN HET DUIN
FORUM: NAAR EEN JURIDISCH DWINGBARE ERFGOEDTOETS?
MONUMENTENZORG
IN HET
WOONINTERIEUR
KORT: MONUMENT AAN DE A10 • ESSAY POST-BELVEDERETIJDPERK • REFLECTIE OP DE CULTUURHISTORICUS
• WONEN IN DE BRONSTIJD • BEGRAVINGSLANDSCHAPPEN • RECENT VERSCHENEN • AGENDA • EN MEER

Vitruvius:wie
erachter
staat
staat
voorop.
Een SPONSOR VAN VITRUVIUS geniet voordelen:
Bereik 4x per jaar uw doelgroep met een vakblad van hoogstaand niveau,
gemaakt i.s.m. de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en
Monumenten (RACM) en organisaties van naam
Profileer uw organisatie als betrokken bij goede kennisuitwisseling
en als cultuur-minnend
Krijg de mogelijkheid tot publiceren, adverteren en meehelpen richting geven
Steun een vernieuwend platform
(tot op heden het enige dat archeologie+cultuurlandschap+monumentenzorg verbindt)
Profiteer van het sterke imago van Vitruvius.
Bel de uitgever Educom 010-425 6544 en zeg:
‘Wij staan erachter’. Educom zet u erin.

itruvius
inhoud
ARCHEOLOGIE CULTUURLANDSCHAP MONUMENTENZORG
A C M
32
STEDELIJKE WOONCULTUUR
IN DEVENTER
WONINGEN
MET UITZICHT
FORUM
44
NAAR EEN JURIDISCH
DWINGBARE
ERFGOEDTOETS?
20
BUNKERS
IN HET DUIN
REAGEREN?
REACTIES OP ARTIKELEN
IN DEZE UITGAVE
KUNNEN TOT 15 FEBRUARI
2009 NAAR DE UITGEVER
WORDEN GESTUURD.
KORT PAG 4-10: NIEUWE EIGENAAR ‘MONUMENT AAN DE A10’ • POST-BELVEDERETIJDPERK’ AAN PLASTERK AANGEBODEN •
REFLECTIE OP CULTUURHISTORICUS • GPNV-PRIJS • STINZEN EN STATEN’ BEDREIGD • SYMPOSIUM ‘BODEMSCHATTEN
EN NATUURONTWIKKELING • BEGRAVINGSLANDSCHAPPEN IN NOORD-WEST-EUROPA EN MEER
RECENT VERSCHENEN PAG 10-11, 46-51 • AGENDA PAG 52-53
1
12
‘NEDERLANDS’
HOUT OP DRIFT
26
MONUMENTENZORG IN
HET WOONINTERIEUR
40
TUFSTEEN IN NEDERLAND

UITGEVER/
BLADMANAGER
Robert Diederiks
REDACTIE
Drs. J.E. Abrahamse
Drs. H.G. Baas
mw. Drs. P.J. Braaksma
R.P.H. Diederiks
Ir. M. van Hunen
mw. Drs. M. Kapelle
Dr. H.C.M.Kleijn
Dr. R.C.G.M. Lauwerier
S.A. Muller
mw. Dr. E.M. Theunissen
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
Vitruvius is een informatief,
promotioneel, onafhankelijk
vaktijdschrift dat beoogt
kennis en ervaring uit te
wisselen, inzicht
te bevorderen en
REDACTIERAAD
Dr. (C.H.M.) de Bont
Wageningen Universiteit
Drs. H.M.P. (Jeroen) Bouwmeester
Synthegra
Drs. D.E. (Dorien) Fröling ADC
Drs. B. Goudswaard
Past2Present/Archeologic
Dr. T.G. (Timo) Nijland TNO
Dr. R.J. (Reinout) Rutte TU Delft
Prof.Dr.Ir. M. (Theo) Spek
RACM, Rijksuniversiteit Groningen
Ir. F.G.M. (Frank) Véhof NRf
Ir. G.A. (Gerdy) Verschuure-Stuip
TU Delft
C O L O F O N
2
belangstelling te kweken
voor de vakgebieden
archeologie,cultuurlandschap
en monumentenzorg.
www.vakbladvitruvius.nl
EEN UITGAVE VAN MET MEDEWERKING VAN
NV Amersfoortse Maatschappij
tot Stadsherstel
Postbus 842
3800 AV Amersfoort
Tel. 033-460 5020
www.stadsherstelamersfoort.nl
Uitgeverij Educom BV
Mathenesserlaan 347
3023 GB Rotterdam
Tel. 010-425 6544
Fax 010-425 7225
E-mail info@uitgeverijeducom.nl
www.uitgeverijeducom.nl
S U B - S P O N S O R S
Projectbureau
Belvedere
Postbus 389
3500 AJ Utrecht
Tel. 030-230 5010
www.belvedere.nu
Synthegra bv
Doetinchemseweg 61A
7007 CB Doetinchem
Tel. 0314-36 99 40
www.synthegra.com
Rijksdienst voor
Archeologie,
Cultuurlandschap
en Monumenten
(RACM)
M E D E - O N D E R S T E U N E R S
Past2Present-ArcheoLogic
Pelmolenlaan 12-14
3447 GW Woerden
Tel. 0348-437 788 Fax. 437 789
info@archeologic.nl
www.archeologic.nl
ABONNEMENTEN
Nederland 4 nrs/jaar E 45.-
België 4 nrs/jaar E 55.-
Voor betaling wordt een factuur
verzonden. Vermeld bij correspondentie
altijd het abonneenummer (zie de
factuur). Tijdige betaling garandeert
regelmatige toezending.
Abonnementen lopen automatisch
door. Opzeggingen (uitsluitend
schriftelijk per aangetekend schrijven)
dienen uiterlijk twee maanden voor
afloop van de abonnementsperiode
in ons bezit te zijn.
Nationaal
Restauratiefonds
Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken
Tel. 033-253 9439
info@restauratiefonds.nl
www.restauratiefonds.nl
ADC ArcheoProjecten
Nijverheidsweg-Noord 114
3812 PN Amersfoort
Postbus 1513, 800 BM Amersfoort
Tel. 033-299 8181 Fax 299 8180
www.archeologie.nl
LEZERSSERVICE /
NABESTELLINGEN
Adresmutaties/abonnementen
en nabestellingen doorgeven
via info@uitgeverijeducom.nl
© Copyrights Uitgeverij Educom BV
JANUARI 2009.
Niets uit deze uitgave mag worden
gereproduceerd door middel van
boek-druk, foto-offset, fotokopie,
microfilm of welke andere methode
dan ook, zonder schriftelijke
toestemming van de uitgever.
ISSN 1874-5008

In de allereerste redactieraadvergadering van Vitruvius op
18 november jl., is onder andere gesproken over wie nu
eigenlijk de doelgroepen van het vakblad zijn en in welk
segment van de cultuurhistorische bladenmarkt dit tijdschrift
is gepositioneerd.
De primaire doelgroep bestaat uit iedereen die vanuit zijn of
haar professie werkzaam is in de archeologie, het cultuurlandschap
of de monumentenzorg. Dat zijn wetenschappers, maar
ook ambtenaren en studenten bijvoorbeeld.
De secundaire doelgroep bestaat uit geïnteresseerden die semiprofessioneel
of op andere wijze betrokken zijn bij
één of meerdere van de drie vakgebieden.
Als het gaat om de positionering van Vitruvius,
zie je dat het zich beweegt tussen een wetenschappelijk
en een populair wetenschappelijk blad in;
het is een vaktijdschrift waarin de lezer een
variëteit aan onderwerpen vindt.
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
VITRUVIUS EN HET ‘IN ELKAAR’
SCHUIVEN’ VAN VAKGEBIEDEN
Daarom juichen we bijvoorbeeld het ontstaan van het wetenschappelijke
en digitale tijdschrift Journal of Archaeology in the
Low Countries (www.jalc.nl) van harte toe en zien we dit
initiatief niet als een bedreiging, maar veel meer als een
welkome aanvulling en verrijking van het cultuurhistorische
mediaspectrum.
Om in marketingtermen te blijven: het Unique Selling Point
van Vitruvius is dat we drie vakgebieden archeologie, cultuurlandschap
en monumentenzorg bestrijken, vakgebieden die
steeds meer ‘in elkaar schuiven’. Uiteindelijk zullen artikelen
in Vitruvius – zo is ook de wens van de redactieraad
– straks niet meer met kopjes ‘A’, ‘C’ of ‘M’
worden aangeduid, zodat er op termijn helemaal
geen sprake meer is van verschotting; niet in het
veld en niet in ons tijdschrift.
Tot slot: op www.vakbladvitruvius.nl vindt u
alle voorgaande edities en u kunt ze kostenloos
downloaden.
— De redactie

K ort
BANKGIRO LOTERIJ MAAKT RESTAURATIE DOOR
VERENIGING HENDRICK DE
KEYSER MOGELIJK
NA 250 JAAR
NIEUWE EIGENAAR
VOOR ‘MONUMENT AAN A10’
Voor het eerst sinds 250 jaar heeft het
Gemeenlandshuis aan de Diemerzeedijk
in Amsterdam een nieuwe
eigenaar. Op 21 oktober jl. is de akte gepasseerd
waarmee het waterschap Amstel, Gooi
en Vecht (AGV) het Gemeenlandshuis heeft
overgedragen aan Vereniging Hendrick de
Keyser, de landelijk werkende vereniging die
zich inzet voor het behoud van historische
architectuur. Het Gemeenlandshuis is prominent
zichtbaar vanaf de Amsterdamse ringweg
A10. Gelegen op de dijk, omringd door
water, dicht bij IJburg, is het een bekend
punt voor de dagelijkse filerijders.
Het Gemeenlandshuis is bijna tweeëneenhalve
eeuw het statige onderkomen geweest
van het ‘Hoogheemraadschap van den Zeeburg
en Diemerdijk’. Dit roemruchte waterschap
beheerde de dijk van de Zuiderzee
tussen Amsterdam en Muiden. In 1727
verrees het gebouw op de plaats van de oude
herberg ‘daar de jager uithangt’, waar al sinds
1609 werd vergaderd. Het bestuur van het
waterschap gebruikte het Gemeenlandshuis,
dat vrij uitzicht had op zee, als vergaderruimte,
secretarie en uitvalsbasis bij dijkbewaking.
De hoogheemraden konden er overnachten
in bedsteden en de inwonende
opzichter was ook kastelein.
Vooraanstaande ambachtslieden werden aangetrokken
voor de bouw en afwerking, waaronder
kostbaar houtsnijwerk, stucwerk en
smeedwerk. Ontwerp en bestek werden
geleverd door de Amsterdamse timmermansbaas
Cornelis van der Does. Cornelis van der
Hoeven, ‘metselaarsbaas tot Amsterdam’ was
verantwoordelijk voor de bouw. Het indrukwekkende
stucwerk in Lodewijk XIV-stijl in
de hal werd gemaakt door de stucwerker
Christiaan Wittenbeeker. Kort na de oplevering
verrezen achter het gebouw twee koets-
huizen waarmee een symmetrische tuinaanleg
werd gerealiseerd alsof het een voorname
buitenplaats betrof. Een virtuele rondleiding
is te zien op www.agv.nl.
De overdracht door het waterschap heeft als
doel het gebouw voor de toekomst veilig te
stellen. Een restauratie is in voorbereiding.
Deze betreft voornamelijk funderingswerk
en constructief herstel van balklagen. Het
Gemeenlandshuis zal na de restauratie in
gebruik blijven voor bijeenkomsten en vergaderingen
van het waterschap en krijgt een
meer openbare bestemming. De overdracht
aan ‘Hendrick de Keyser’ en de restauratie
van dit historische en beeldbepalende monument
zijn alleen mogelijk door financiële
steun van de BankGiro Loterij.
4

K ort VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
ESSAY ‘HET POST-BELVEDERETIJDPERK’
AAN PLASTERK AANGEBODEN
Onlangs is een essay verschenen aan
de hand van prof. dr. J.E. (Koos)
Bosma, met als titel ‘Het post-
Belvederetijdperk: Cultuurhistorisch beleid verankerd
in de ruimtelijke ordening en in de ontwerpopgave’.
Het essay is geschreven in
opdracht van de toenmalige rijksadviseur
voor het cultureel erfgoed Fons Asselbergs.
Het essay is op 3 september, namens het
voormalige Collega van Rijksadviseurs, door
Asselbergs aangeboden aan onze minister
van OCW, dhr. Plasterk.
Op 15 november 2005 heeft de toenmalige
staatssecretaris van OCW, Medy van der
Laan, aan het College van Rijksadviseurs een
advies gevraagd over architectuur- en belvederebeleid.
Eén van de vragen die ze stelde
had betrekking op de vraag: ‘Hoe kan de
opgebouwde kennis over ontwikkelingsgericht
inzetten van cultuurhistorie bij ruimtelijke
opgaven verder worden verankerd in
het architectuurbeleid na 2008?’. Voor het
beantwoorden heeft het college, om haar
advies te onderbouwen, aan prof. dr. J.E.
Het nieuwe stadsdeel Leidsche Rijn
bij Utrecht krijgt elke dag verder
gestalte. De nieuwbouw neemt het
oude landschap in bezit, maar biedt tegelijkertijd
ook ruimte aan ‘wat tot voor kort was’
en maakt op sommige plekken het verre verleden
opnieuw zichtbaar. De cultuurhistorie
van het gebied is terug te vinden in de stedenbouwkundige
opzet, in de vormgeving
van de openbare ruimte en objecten en in
activiteiten voor nieuwe bewoners. In samenwerking
met de Rijksdienst voor Archeologie,
Cultuurlandschap en Monumenten en
Bosma gevraagd over dit onderwerp een
essay te schrijven. Het essay wordt voorafgegaan
door het advies. Hierin is te lezen dat
het college van mening is dat in het post-
Belvedere tijdperk met name de volgende
twee noties van belang zijn:
1. Het zoeken naar de optimale verhouding
tussen oud en nieuw, tussen behoud en ontwikkeling,
vergt van ontwerpers en opdrachtgevers
een dynamische kijk op de cultuurhistorische
component en een integrale
benadering. Als de externe financiële impuls
na 2009 is verdwenen, en ook de programmatische
ondersteuning, zal deze opgave
‘geëmancipeerd’ moeten worden opgepakt.
Dat kan volgens het college alleen als de
meerwaarde van die gelaagde benadering en
het samengaan van oud en nieuw door
betrokken partijen als vanzelfsprekend wordt
gezien. De gewenste integrale benadering
zou - met name bij majeure transformaties -
geborgd kunnen worden door het opstellen
van protocollen voor voorverkenning en ontwerpend
onderzoek.
2. Cultuurhistorie moet een sterke positie
de gemeente Utrecht heeft projectbureau
Belvedere een onderzoek laten uitvoeren
naar de inbreng en rol van cultuurhistorici in
het planproces van Leidsche Rijn en andere
gebiedsontwikkelingen. Deze review is uitgevoerd
door onderzoeksbureau Royal Haskoning.
Het onderzoek geeft inzicht in het
functioneren van de cultuurhistorische
beroepsgroep in gebiedsontwikkelingen en
ruimtelijke transformaties. De review gaat in
op de vraag hoe je de kans vergroot dat de
cultuurhistorie – nadat de laatste bouwkeet is
verdwenen – vergroeid is met de nieuwe
5
krijgen (en behouden) in de ruimtelijke
ordening en inrichting. Belvedere dient in
alle fasen van transformaties regulier gedachtegoed
et zijn. De vroegtijdige betrokkenheid
van ontwerpend onderzoek kan als belangrijk
voertuig fungeren om dit te bereiken.
Het verder verankeren van het Belvederegedachtegoed
moet verder ondersteund worden
door goed doordachte programma's voor
de ontwikkeling en overdracht van kennis.
Het projectbureau Belvedere – dat 31 december
2009 haar deuren sluit – moet volgens het
college intensief worden betrokken bij deze
overdracht van kennis. Het advies sluit af
met een zin die belangrijk is om ook hier te
herhalen: ‘De toekomstige ontwerpopgave
zal steeds meer een transformatieopgave zijn
waarbij de cultuurhistorische bagage voorziet
in de leeftocht voor de toekomst. De cultuurhistorie
levert op deze wijze een bijdrage
aan de nieuwe cultuur.’
Uitgave: Atelier Rijksbouwmeester, Den Haag,
2008. ISBN 978-90-73525-44-3
‘LEVEND VERLEDEN’:
REFLECTIE OP
INZET EN ROL
CULTUURHISTORICUS
omgeving. Wat kan de cultuurhistoricus
daaraan bijdragen? Over welke vaardigheden
moet hij beschikken? Welke kennis moet hij
op welk moment aanleveren? Hoe kan hij de
cultuurhistorische ambitie proberen te borgen;
bestuurlijk, procesmatig en naar de toekomst
toe? De review geeft inzicht in de
manier waarop de inhoudelijke inbreng en
persoonlijke inzet van cultuurhistorici het
eindresultaat van een gebiedsontwikkeling
kunnen beïnvloeden. Aan bod komen ook de
zwakke plekken en de ideeën die cultuurhistorici
hebben om deze te versterken.
De publicatie is als PDF te downloaden op:
www.belvedere.nu

K ort
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
HAAGSE STADSARCHEOLOGE WINT GPNV 2008
‘STINZEN EN STATEN’
WORDEN BEDREIGD
DOOR DE POLITIEK
Ruim zestig kastelen, stinzen en staten
die Friesland rijk is, worden bedreigd
in hun bestaan. Dat stelde Annemiek
Wielinga van de Nederlandse Kastelenstichting
(NKS) op 4 november
2008 in een pleidooi dat
ze hield bij de jaarvergadering
van de stichting Stinzen
en Staten.
Volgens Wielinga worden
de kastelen bedreigd door
gemeenten, projectontwikkelaars
en soms zelfs natuur-
De Haagse stadsarcheologe Monique
van Veen heeft de Grote Prijs der
Nederlandse Veldarcheologie 2008
gewonnen. Deze nationale prijs wordt jaarlijks
uitgereikt op de Reuvensdagen aan een
veldarcheoloog met een opvallende staat van
dienst in de archeologie.
Monique van Veen studeerde prehistorie aan
de universiteit van Leiden en heeft zich daarnaast
in Amsterdam gespecialiseerd in de
middeleeuwse archeologie. In 1990 kwam zij
in dienst bij de gemeente Den Haag.
Sindsdien heeft zij veel veldonderzoek uitgevoerd,
vooral naar middeleeuwse en postmiddeleeuwse
bewoningssporen in de binnen-
organisaties. Wielinga stelt dat
het historisch erfgoed wordt
bedreigd door wetgeving romdom
ruimtelijke ordening,
door geldgebrek en vooral ook
door nieuwbouw op het historisch
terrein rondom kastelen.
6
stad van Den Haag. In de loop der jaren heeft
zij zich ontwikkeld tot een toonaangevende
specialist in de middeleeuwse en post-middeleeuwse
bewoningsgeschiedenis van Den
Haag.
Veel publicaties, zowel wetenschappelijke
rapporten als publieksboeken, zijn van haar
hand verschenen. Haar vakkennis en ervaring
in de archeologie zijn volgens haar
collega’s van onschatbare waarde voor de stad
Den Haag.
De jury van de Grote Prijs van de Nederlandse
Veldarcheologie 2008 bestond uit
Peter Deunhouwer, Benedict Goes en gelegenheidslid
Hans Koot.
Als voorbeeld noemt ze het Overijsselse
kasteel Eerde (afbeeldingen), bedreigd
doordat beheerder Natuurmonumenten
volgens haar meer oog heeft voor natuur
dan voor historische waarde. Ook in
Utrecht is een stuk grond door de
gemeente verkocht voor huizen in het
duurdere segment.
Wielinga pleit voor meer aandacht voor
het historisch erfgoed. De laatste tijd
heeft ze vooral ook oog gekregen voor de
landerijen rondom kastelen en stinzen. De weg
naar de rechtsgang schuwt Wielinga niet. In
een enkel geval procedeerde haar stichting
ruim tien jaar om nieuwbouw te voorkomen.
Met succes, want de betreffende gemeente
heeft het daarna opgegeven.

K ort VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
SYMPOSIUM ‘BODEMSCHATTEN EN
NATUURONTWIKKELING,
HET VERDRAG VAN MALTA
IN DE PRAKTIJK’
Op 23 september jl. organiseerden
Stichting Probos, projectbureau
Belvedere en de Rijksdienst voor
Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten
een voorlichtingsmiddag over Malta.
Doelgroep: bos- en natuurbeheerders.
In het prachtige kasteel Hernen in de
gemeente Hernen (prov. Gelderland) werden
de deelnemers ontvangen met een broodjeslunch
en een stukje theorie over de nieuwe
wet op de archeologische monumentenzorg.
Onder leiding van Jo Latijnhouwers van Het
Geldersch Landschap werd een veldworkshop
georganiseerd waarbij van de deelnemers
werd gevraagd na te denken over
ruimtelijke vraagstukken en dan specifiek op
het gebied van de bos- en natuurontwikkeling
met Malta in het achterhoofd.
Jo is ook projectleider van het project
‘Stappen in de toekomst’, dat als hoofddoelstelling
heeft: herstel en ontwikkeling van
het cultuurlandschap in de aangewezen
gebieden (Het Rijk van Nijmegen en het Land
van Maas en Waal), het creëren van gebiedseigen
verbindingen tussen stad en platteland
7
en het scheppen van randvoorwaarden voor
het duurzaam beheer van dat landschap en
die verbindingen. In dit grootschalig, meerjarig
project heeft men uiteraard ook met
de nieuwe wet op de archeologische monumentenzorg
te maken gekregen. Door tijdig,
in goed overleg en creatief te opereren is het
vooralsnog niet nodig geweest of een groot
deel van het projectgeld te besteden aan
archeologisch (voor-)onderzoek of deelplannen
niet uit te voeren.

K ort
MONUMENTAAL
DRIELUIK
GERESTAUREERD
In Museum Elisabeth Weeshuis te
Culemborg is de tentoonstelling Zien
doet geloven – vijf eeuwen bijbelverhalen in
beeld te zien met religieuze schatten uit
Culemborg en Zaltbommel. Daaronder, als
glorieus middelpunt in de permanente
opstelling, het drieluik van de Culemborgse
schilder Jan Deys Geritsz. uit 1573. Dit
fraaie voorbeeld van Gelders religieus erfgoed
is ter gelegenheid van het festival
Geloven in Gelderland gerestaureerd en sinds
Op woensdag 3 september 2008
promoveerde archeoloog Stijn
Arnoldussen aan de Universiteit
Leiden op zijn proefschrift ‘A Living landscape
– Bronze Age settlement sites in the Dutch
river area (c. 2000-800 BC)’. Hierin beschrijft
Arnoldussen hoe en waar mensen leefden in
het uitgestrekte rivieren- en deltalandschap
van Midden Nederland. Waarom woonden
deze prehistorische boeren in een dergelijk
landschap en hoe structureerden zij hun
nederzettingen? Op basis van enkele groot-
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
begin november weer te bezichtigen door
het publiek. De nieuwe opstelling met het
drieluik is permanent. De tentoonstelling
Zien doet geloven is onderdeel van het provinciale
festival Geloven in Gelderland en duurt
schalige opgravingen in het rivierengebied
zal de auteur het culturele landschap proberen
te reconstrueren. Het boek geeft een
overzicht van alle ontwikkelingen ten aanzien
van locatiekeuze voor nederzettingen en
veranderingen in nederzettingsarchitectuur,
beginnend in het Midden-Neolithicum tot
aan de IJzertijd. Uiteraard wordt dit alles in
een bredere context geplaatst met gebruikmaking
van andersoortige vindplaatsen zoals
graven en rituele deposities.
De basis van dit boek wordt gevormd door
8
t/m 15 maart. Het festival vraagt hiermee
tevens aandacht voor (de noodzaak van)
behoud en onderhoud van Gelders religieus
erfgoed.
‘A LIVING LANDSCAPE’: WONEN IN DE BRONSTIJD
‘BELEEF TOEN NU!’: 50X
HISTORISCH NEDERLAND
Corine Koolstra en Maarten Hell
schreven in samenwerking met Anno
en Stichting entoen.nu het boek
Beleef toen nu! In deze publicatie nemen zij de
lezer mee naar vijftig plaatsen in Nederland
die herinneren aan belangrijke historische
gebeurtenissen. De keuze voor de plaatsten
die zijn bezocht, zijn afkomstig uit de Canon
van Nederland, die in 2006 is opgesteld.
In Beleef toen nu! staat niet alleen achtergrondinformatie
over de vijftig hoogtepunten
uit onze vaderlandse geschiedenis, maar
tevens informatie over wat er te plekke nog
van deze geschiedenis te zien is.
meer dan 50 grote opgravingen die samen
meer dan 300 huisplattegronden opgeleverd
hebben. Daarmee bevat dit boek verreweg
rijkste data-set van bronstijd nederzettingen
die tot op heden is gepubliceerd en is daarmee
een must-have voor iedereen geïnteresseerd
in nederzettingsarcheologie. De bijlagen
verschenen als apart boek. Hierin worden
diverse sites in detail behandeld.
Beide boeken zijn nu verkrijgbaar bij Sidestone
Press - www.sidestone.nl

K ort VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
BEGRAVINGSLANDSCHAPPEN IN
NOORD-WEST-EUROPA
BEDISCUSSIEERD
Verslag van een internationaal
congres in het Duitse Ruhrgebied
LIESBETH THEUNISSEN
Het landschap van de Ruhr Pott werkt
vervreemdend op een treinreiziger.
Vlak na de grensovergang bij
Arnhem trekken hoge mijnschachten, roestbruine,
ijzeren installaties en volkstuintjes
waar de Duitse driekleur veelvuldig wappert,
aan je voorbij. Het is in een oogopslag duidelijk:
dit is een landschap waar de overblijfselen
van een intensief industrieel verleden
prominente tekens zijn en waar het Duits
zijn benadrukt wordt.
Het eindpunt van de reis bleek van een
andere visuele schoonheid te zijn. Het Westfälisches
Landesmuseum für Archäologie in
Herne toont een prachtige archeologische
collectie waarmee de langetermijngeschiedenis
van Westfalen – tot en met de Tweede
Wereldoorlog – wordt toegelicht. 1
Van 15 tot en met 18 oktober waren in het
museum ruim honderd archeologen samen-
gekomen om zich te buigen over het thema
‘Gräberlandschaften der Bronzezeit’. Het was
niet de eerste keer dat er een internationale
discussie over dit onderwerp werd gevoerd;
al tweemaal eerder stonden workshops van
de European Association for Archaeology in
het teken van de ‘Archaeology of Burial
Mounds’. 2 Het congres in Herne was georganiseerd
door de Franse vereniging APRAB
(Association pour la Promotion des Recher-
9
ches sur l’Age du Bronze) en het LWL-
Archäologie für Westfalen. Het resultaat
leidde niet eens tot een Babylonische spraakverwarring,
want alle lezingen en discussies
werden simultaan vertaald. INRAP – hét
onderzoeksinstituut van Frankrijk die het
leeuwendeel van de archeologische opgravingen
voor zijn rekening neemt – financierde de
vertaalkosten.
De Franse en Duitse archeologen mochten
hun archeologische begravingsrijkdom in
hun moedertaal presenteren, terwijl het
Engels – de voertaal voor het handjevol Nederlanders
en Britten – werd gedoogd. Het was
jammer dat de afvaardiging uit Denemarken
– toch goed voor 86.000 grafheuvels – beperkt
bleef tot de sessievoorzitter ‘grand old man’
Henrik Thrane (1934). In zijn afsluitende
woord bekende hij onmiddellijk dat grafheuvels
zijn lievelingsobjecten zijn; ze zitten
boordevol informatie over het verleden en
niet één is hetzelfde.
Grafheuvels, waartoe ook de urnenvelden
werden gerekend, lenen zich uitermate goed
voor een internationaal forumdiscussie: ze
zijn grensoverschrijdend en kennen een uitgestrekt
verspreidingsgebied; in Europa,
maar ook daarbuiten.
Het programma van vijftig voordrachten en
posterpresentaties was thematisch verdeeld.
Op het breedste niveau kwam de ruimtelijke
verspreiding van de begravingen in het landschap
aan bod, inclusief GIS-achtige toepassingen.
Op grafveldniveau laaide de discussie
over continuïteit en discontinuïteit op. Wat

K ort VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
zijn de gebruiksfasen binnen een begravingslandschap,
wanneer kan men spreken van
hergebruik van oudere grafmonumenten en
in welke vorm ‘eindigt’ grafveld, als ‘gestapelde’
begravingslocatie of als een ‘ritueel
theater’? Op de schaal van de heuvel en het
graf lag de nadruk vooral op de aangetroffen
doden en hun bijgiften. De twee perspectieven
van interpretatie, de één vanuit de
begraven mens en de ander vanuit het landschap
zijn geïnspireerd door het boek Beyond
the Grave van Jonathan Last. 3 Een must voor
de liefhebber.
De meer theoretische gedachtes kwamen pas
op de laatste middag goed op gang. Kennelijk
was de beschikbare tijd (20 minuten) te
krap om net iets verder te komen dan een
bespreking van de locatie, chronologie en het
gevondene. Toch bood het interessante
aanknopingspunten, als ‘eye opener’, maar
ook als inspiratiebron.
Naast een serie onderzoeken waar door tracé-
R ecent
V erschenen
aanleg en woningbouw incomplete grafvelden
aan het licht waren gekomen, kwamen
volledig gestripte landschappen voorbij. Zo
kiezen de Kentse archeologen voor het grootschalig
openleggen van te bebouwen gebieden.
Pas wanneer men zicht heeft op de
verspreiding en aard van de archeologische
sporen, wordt een besluit genomen. Peter
Clark gaf onmiddellijk toe dat het wel een
dure aanpak is, maar weten waar de archeologie
niet zit, is belangrijke informatie bij
een landschapsbenadering.
De variatie aan begravingsvormen in Noordwest-Europa
en de aanpak daarin, bleek
eveneens zeer divers: van vlakgraven gevuld
met goedgeconserveerde skeletten of crematieresten
zonder bijbehorend heuvellichaam tot
heuvels die op minutieuze, tell-achtige wijze
worden afgepeld, tot het aanleggen van een
diepe sleuf dwars over een grafheuvel op de
Russische steppe om zo snel het centrale
wagengraf vrij te leggen.
TITEL Handboek Duurzame Monumentenzorg
AUTEURS Evert Jan Nusselder, Huub van de Ven, Michiel Haas en Birgit Dulski
UITGAVE SBR
DETAILS Genaaid gebrocheerd, 242 pagina’s, full colour, geïllustreerd
ISBN: 978-90-5367-484-0. Prijs € 125,-
Het Handboek Duurzame
Monumentenzorg is met recht
een ‘monumentale’ handleiding.
Dit naslagwerk laat zien dat juist
bij monumentwaardige of waardevolle
historische gebouwen de
kansen voor duurzaam bouwen
ongekend groot zijn! Het boek
is mede mogelijk gemaakt door
de Rijksdienst voor Archeologie,
Cultuurlandschap en Monumenten
(RACM) en de Rijksgebouwendienst
(Ministerie
van VROM).
Het handboek Duurzame
Monumentenzorg is praktisch
van opzet. Praktijkvoorbeelden
schetsen hoe u met één strategie
verschillende oplossingen voor
een dumo-vraagstuk kunt vinden.
In totaal zijn 20 strategieën ontwikkeld.
Strategieën, die recht
doen aan het behoud van de
monumentale waarden én het
milieu.
Dit boek gaat uitgebreid in op
de vraag hoe geavanceerde
technische (dubo-)oplossingen
inpasbaar zijn in monumenten.
En hoe u om kunt gaan met
comforteisen die ten tijde van
de bouw van monumenten van
een geheel andere orde waren.
Een eeuwenoud pand blijft een
eeuwenoud pand. Maar van het
handboek Duurzame Monumen
tenzorg mag u verwachten dat
u verrassende strategieën aangereikt
krijgt voor uiteenlopende
comforteisen. Van het doos-in-
10
een-doosconcept tot de toepassing
van klimaatgevels. Van thermische
buffers tot reversibel bouwen.
Het handboek bestaat uit
drie delen:
– Een speciaal ontwikkeld
DuMo-instrument. Een handig
rekenmodel dat u in de praktijk
kunt gebruiken om diverse
DuMo-strategieën op hun
wenselijkheid door te rekenen;
Met die DuMo-coëfficient kunt
u eenduidig communiceren
met de partners die bij verbouw
betrokken zijn.
– Vaak voorkomende situaties
en mogelijke oplossingen;
– Praktijkvoorbeelden die
informeren én inspireren.
In de afsluitende discussie werd benadrukt
dat het zinvol zou zijn dat volledig geaccepteerde
begrippen als ‘Gründergräber’ en
‘continuiteit’ opnieuw bezien zouden moeten
worden. Het zijn misschien meer ónze
concepten dan die van de begravingsgemeenschappen
uit het verleden. Zijn de oudste
begravingen wel echte grondleggers? Alertheid
blijft geboden.
Ik kijk uit naar de publicatie van alle bijdragen;
het wordt vast een mooi, degelijk Duits/
Frans boekwerk, waarin het laatste woord over
begravingslandschappen nog niet gezegd is.
LIESBETH THEUNISSEN is senior onderzoeker
Pleistoceen Late Prehistorie RACM.
1 www.lwl.org/LWL/Kultur/WMfA_Herne
2 Smejda, L. (ed.), Archaeology of Burial
Mounds, Plzen, 2006.
3 Last, J. (ed.), Beyond the grave. New
Perspectives on Barrows, Oxford, 2007.

R ecent
V erschenen
TITEL Paard en landschap.
Inspiratieboek met praktische tips
AUTEUR René Zanderink en Claartje van Andel
RECENSENT Henk Baas
UITGAVE Fontaine, ’s-Graveland
DETAILS ISBN 978-90-5956-279-0
Het zal misschien niet iedereen
zijn opgevallen, maar we hebben
er in Nederland een nieuw landschappelijk
‘probleem’ bij: het
paard. De voormalig Rijksadviseur
voor het landschap Dirk Sijmons
had het vaak over de horsificatie
van het landschap, waarmee
werd bedoeld dat het aantal
paarden dusdanig toenam, dat
we konden spreken van een
‘landschappelijk probleem’.
Immers, veel paardenliefhebbers
zijn in eerste instantie niet bezig
met het verfraaien van het landschap,
maar met het uitoefenen
van hun sport. Of hun hobby, zo
u wilt. Het gevolg hiervan was
dat het aantal paarden vanaf 1985
ruim vertienvoudigd is tot zo’n
400.000 paarden. En die paarden
staan allemaal in maneges (1100),
in paardenbakken of paardenveldjes.
Door het ontbreken van
regelgeving over het uiterlijk
van bedrijven, kon ongemerkt
een wildgroei ontstaan van witte
Dallashekken, prikkeldraad,
mestsilo’s en oude roestige zeecontainers.
Kortom: tijd voor
actie! Een heus project Zorg voor
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
Paard en Landschap is opgetuigd,
dat maatschappelijk uiting moest
geven aan de problematiek die
door de Minister van LNV was
verwoord in haar Visie Paard en
Landschap (Den Haag 2006).
Partners in dit project zijn
Landschapsbeheer Nederland,
Stichting Beheer Natuur en
Landelijk gebied (SBNL) en de
Koninklijke Nederlandse
Hippische Sportfederatie
(KNHS).
En nu ligt er dan een boek,
geschreven voor met name de
paardenliefhebber. Het is een
boek met veel fraaie foto’s, van
landschap en van heel veel paarden
(zelfs één foto met een heuse
cowboy!). Maar het zijn wel
foto’s die de mooie kant van
ons landschap laten zien. Het
idyllische boerenlandschap, dat
bestaat uit bossen, hagen, lanen
en houtwallen. In die zin laat het
boek zien hoe de initiatiefnemers
van het project het landschap
graag zouden willen zien, een
landschap waarin de paardenbak
is geïntegreerd in het landschap,
Het bijzondere jaarverslag nr.
92 van de Vereniging voor
Terpenonderzoek is gewijd aan
de eerste afgraving van prof.
A.E. van Giffen in Dorkwerd.
en waarin de paden zijn omzoomd
door karakteristieke
beplanting en streekeigen hekwerken.
Een landschap waarin
een ritje per paard een reis terug
naar vroeger is lijkt het wel.
Jammer is dat er niet of nauwelijks
aandacht is geschonken aan
de (architectonische) kwaliteit
van de gebouwen zelf.
Het boek wil aantonen dat de
term ‘verpaarding’ geenszins een
achteruitgang van het landschap
hoeft te betekenen. Het boek
benadert de groei van de paardensector
als kans om iets te
doen aan de versterking van de
landschappelijke kwaliteiten.
Naast meer beschrijvende verhalen
over landschap (met focus
op beplanting), geeft het boek
ook veel praktische tips voor
paardenhouders, zowel professioneel
als hobbymatig, over hoe
het eigen erf en grond in te
richten, op een zodanige manier
dat recht wordt gedaan aan het
karakter van het landschap.
Per landschapstype is bijvoorbeeld
aangeven welke beplanting
TITEL Om een profiel der afgraving te bezien.
Na 100 jaar terug naar Dorkwerd
AUTEUR Wim A. Van Es, Egge Knol, Gert Kortekaas, Annet Nieuwhof
UITGAVE Vereniging voor Terpenonderzoek
DETAILS Paperback, 196 pagina’s, full colour, geïllustreerd
ISBN: 978-90-8117-143-4. Prijs € 19,50
11
Het aantekeningen-boekje
van Van Giffen is integraal
afgebeeld, aangevuld met veel
artikelen over Dorkwerd.
karakteristiek is, welke fruitsoorten
er voor komen, welke
flora kenmerkend is, welke
planten giftig zijn, etcetera.
Ook wordt ingegaan op natuuren
landschapssubsidies die
beschikbaar zijn.
Het is te hopen dat de paardensector
(3 procent van de
Nederlandse bevolking rijdt wel
eens paard) de signalen uit het
boek oppakt, want we zijn allemaal
gebaat bij een mooi landschap.
Jammer is wel dat de
illusie wordt gewekt dat de paardenhouderijen
louter aan mooie
landschappen zijn gekoppeld,
ver weg van de stad, de stedelijkheid
en de lelijkheid. Juist dat
aspect had meer aandacht verdiend.
Maar het tonen hiervan
hoort wellicht niet bij een
inspiratieboek?

M MONUMENTENZORG M. DELMÁS EN H. VAN DEN BERSELAAR
erug in Nederland vroeg
T
Van den Berselaar aan Marta
Domínguez Delmás, Spaans
dendrochronoloog bij Stichting
Ring, naar de betekenis. Na
wat literatuuronderzoek kwam ze erachter
dat hiermee eikenhout (Quercus sp.) bedoeld
werd. Interessant was echter voor haar de
verwijzing naar de ‘Vlaamse’ oorsprong van
het hout. Dit is opmerkelijk omdat eiken-
SAMENVATTING
1
ALTAARSTUK VAN DE
IGLESIA DE CÁCERES
SANTA MARÍA LA MAYOR
DAT GEMAAKT IS VAN
CEDER, GRENEN EN
'MADERA DE BORNE DE
FLANDES'.
FOTO: J.M. VAN DEN BERSELAAR
In Nederland wordt veel oud hout uit verre oorden gevonden in
boven- en ondergrondse structuren zoals schepen, gebouwen of
kunstwerken. Met name vanaf de Late Middeleeuwen vond de aanvoer
van hout voor woning- en scheepsbouw op regelmatige basis
plaats. Nederlandse handelaren vervoerden het hout echter niet
alleen naar hun eigen land. Een deel ging door naar zuidelijke
‘Ne ‘Nederlands’
ho hout op drift
hout voor panelen en sculpturen in de 16de
eeuw zeer schaars was in de Lage Landen.
Het is bekend dat Vlaamse kunstenaars in
12
Over houthandelsroutes en
de herkomst van hout van
de Late Middeleeuwen
tot in de 18de eeuw
In juni 2007 bezocht Harry van den Berselaar
(communicatieadviseur RACM) de Spaanse Iglesia Santa
María la Mayor in Cáceres. Zijn interesse voor het werk
van de Bosschenaar Roque de Balduque had hem naar
deze kerk gevoerd. Binnen stond immers een enorm
wandretabel dat in de 16de eeuw door Guillén Ferránt
en Roque de Balduque vervaardigd was (zie foto 1).
In een uitgave over de geschiedenis van het retabel
las hij dat, volgens het contract, het retabel van drie
houtsoorten gemaakt moest worden: ceder, grenen en
‘madera de borne de Flandes’. Deze laatste houtsoort
was hem onbekend, maar door de aanduiding
‘de Flandes’ (‘Vlaams’) dacht hij dat het om een
houtsoort ging die in Vlaanderen of elders
in de Lage Landen groeide.
die tijd hout van een uitstekende kwaliteit
uit de Baltische landen gebruikten. Dus de
aanduiding ‘Vlaams’ zou slechts kunnen
landen zoals Spanje. Dit hout, bewerkt of onbewerkt, werd
daar 'Vlaams' hout genoemd. Dit artikel levert aan de hand
van dendrochronologisch en literatuuronderzoek een bijdrage
aan onze kennis over voormalige houthandelsroutes die
Nederlanders volgden. Een aantal voorbeelden van de
handel naar en vanuit de toenmalige Nederlanden wordt
eveneens weergegeven.

verwijzen naar de nationaliteit van de handelaren
die het hout naar Spanje brachten. De
Lage Landen hebben toen immers een cruciale
rol in de internationale houthandel
gespeeld. In dit stuk zal over de mogelijke
oorsprong van het zogenaamde ‘Vlaamse’
hout worden gespeculeerd. Daarbij wordt
vooral aandacht besteed aan de beschrijving
van houthandelsroutes vanaf de Late
Middeleeuwen tot de 18de eeuw van en naar
het huidige Nederland.
De route naar het Zuiden
In het begin van de 16de eeuw kwamen de
Nederlanden onder het gezag van Karel V, de
Spaanse koning en later ook keizer van het
Heilige Roomse Rijk. Reeds in de tijd van
zijn (Bourgondische) voorgangers waren steden
als Brugge en Antwerpen, maar ook Middelburg
en Bergen op Zoom, van belang in de
contacten met Zuid Europa. 1 Vanuit deze
steden werden houten kunst- en gebruiksvoorwerpen
naar Spanje verhandeld. In die
tijd werden op het Iberisch schiereiland vele
goederen die uit de Lage Landen kwamen
‘Vlaams’ genoemd. 2 Dat valt te verklaren
vanuit de gezichtsbepalende rol die Vlaanderen
op dat moment binnen de Lage
Landen speelde.
Toen Santiago de Compostela zich in de 12de
eeuw begon te ontwikkelen tot belangrijk
bedevaartsoord, begon de migratie van
ambachtslieden van het noorden naar het
Iberisch schiereiland. Vooral langs de routes
daarheen, werden kerken, kloosters en
kapellen gebouwd, versierd en ingericht.
Hierdoor groeiden de commerciële banden
tussen Noord en Zuid. In de 15de eeuw werd
de Vlaamse kunst bewonderd – en gekocht –
door de Spaanse adel en de machtige handelaren.
3 Deze situatie maakte Spanje in de
16de eeuw nog aantrekkelijker voor architecten,
bouwmeesters, kunstenaars en ambachtslieden
uit het noorden. 4 Hieronder
bevond zich ook de eerdergenoemde Roque
de Balduque, beeldhouwer uit ’s-Hertogenbosch
(Bolduque, in het Spaans). Met een
aantal broers vertrok hij in de eerste helft
van de 16de eeuw naar Spanje, waar ze hun
naam vestigden. 5 Tegenwoordig zijn de werken
van Vlaamse beeldhouwers, houtsnijders
en timmerlieden te vinden op het hele
Iberisch schiereiland. Kunstenaars en
ambachtslieden uit met name de zuidelijke
Nederlanden zijn daarmee verantwoordelijk
voor het noordelijk accent binnen de
Spaanse gotiek. Dat klinkt nu nog door in de
termen ‘estilo gótico hispanoflamenco’ en ‘arte
hispanoflamenco’. 6
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
‘Vlaams’ hout op het
Iberisch schiereiland
De Lage Landen exporteerden dus vanaf het
begin van de 16de eeuw kunst en kunstenaars
richting Spanje. Beelden, altaarstukken (retabels),
tapijten en andere waardevolle objecten
kwamen naar het Iberisch schiereiland. Maar
het bleef niet bij kunst en hun makers, want
ook (nog onbewerkt) hout werd door Nederlandse/Vlaamse
handelaren naar Spanje
vervoerd. 7 Soms werd dit hout genoemd naar
de haven waar het verscheept werd, zoals
‘Riga grenen’. In andere gevallen werd het
aanduiding ‘de Flandes’ (uit Vlaanderen) aan
de houtsoort toegevoegd. De term ‘madera de
borne de Flandes’ 8 (Vlaams eikenhout) is bijvoorbeeld
bekend uit de opdrachtomschrijving
van het retablo mayor van de Iglesia de
Santa María la Mayor te Cáceres. 9 Aan dit
altaarstuk heeft de Bosschenaar Roque de
Balduque in Spanje gewerkt in de 16de eeuw.
Het is de auteurs onbekend of hij zijn
opdrachtgevers specifiek om het gebruik van
dit eikenhout had gevraagd. Uit dendrochronologisch
onderzoek is gebleken dat in die
tijd kunstenaars in de Lage Landen vaak
gebruik maakten van geïmporteerd Baltisch
hout, dat speciale kwaliteiten bezat voor het
maken van beeldjes en panelen. 10 Zou dan dit
‘Vlaamse’ eikenhout dat in Spanje werd
gebruikt van Baltische herkomst kunnen
zijn? Deze vraag is nog niet door dendrochronologisch
onderzoek beantwoord, omdat
13
Spanje tot de gebieden behoort waarvan wij
geen dendrochronologische data van historisch
hout hebben (een zogeheten 'blanco'
gebied). Desondanks, in de context van internationale
houthandel in de 16de eeuw, kan
dit hout gemakkelijk van verderweg dan de
Lage Landen gekomen zijn.
Houthandel in de Lage Landen
vanaf de Late Middeleeuwen
Net zoals elders is ook in de Lage Landen de
geschiedenis van houthandel sterk verweven
met de politieke en sociale geschiedenis. Al
2 VLOT BIJ DE NONNENWHER IN PFORZHEIM,
CIRCA 1890. RECHTS EEN ZAAGMOLEN.
FOTO: STADTARCHIV PFORZHEIM IN SCHEIFELE, 1996,
VIA L. VAN PROOIJE
3 HET VOC-SCHEEPSWERFTERREIN OP OOSTBURG IN AMSTERDAM. PRENT UIT 1750, OP DE VOORGROND
DE IJ-OEVER MET TWEE SCHEEPSHELLINGEN. BRON: BUREAU MONUMENTENZORG EN ARCHEOLOGIE, AMSTERDAM

M VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
in de Late Middeleeuwen kenden onze
gewesten een (relatief) grote bevolkingsdichtheid,
waardoor er een grote vraag was
naar hout. Hout was in die tijd het voornaamste
bouwmateriaal voor huizen en schepen.
Kunstenaars gebruikten het tevens voor
panelen, retabels en beelden. Bovendien
waren grote hoeveelheden brandhout nodig
bij het koken, het verwarmen van de huizen
en het in bedrijf houden van smederijen,
gieterijen en andere werkplaatsen. Het resultaat
was dat de in de Lage Landen aanwezige
bossen flink gekapt of intensief beheerd
werden (hakhout) om te voldoen aan de grote
vraag naar hout. 11 Tijdens de Late Middeleeuwen
was het lokale aanbod zo schaars dat
het hout voor woning- en scheepsbouw uit
landen verder weg moest worden ingevoerd.
12
In de 13de eeuw leidde de totstandkoming
van de Hanze, een alliantie van handelssteden
rond de Oostzee en de Baltische Zee, tot
stabiele handelsroutes die steden langs kusten
en rivieren met elkaar verbonden. Dit
handelsnetwerk spreidde zich al snel uit in
de 14de eeuw naar steden zoals Brugge in het
westen en Keulen in Centraal Europa. 13 Dit
4 HOUT VAN SCHEEPSWRAKKEN IS EEN SCHAT VOOR DENDROCHRONOLOGEN. SCHEEPSWRAK BIJ KATSE VEER, ZEELAND FOTO: M. MANDERS
Scheepswrak
als schat
Veel van de vaartuigen die tussen de
16de en de 18de eeuw vervaardigd
werden, liggen inmiddels op de zeebodem,
geclassificeerd als ‘maritiem
cultureel erfgoed’. Het materiaal
waaruit ze gemaakt zijn, vormt voor
dendrochronologen een ‘gezonken
schat’ omdat meer dan 3000 bomen
nodig waren om een middelgroot
schip te bouwen. Naarmate het lokale
hout schaarser bleek, kwam het
bouwmateriaal uit verderweg
gelegen gebieden. Het is bekend
dat eikenhout uit Duitsland en de
Baltische landen naar Nederland
werd aangevoerd voor toepassing
in de scheepsbouw.
Tevens werden grove dennen vanuit
de haven van Riga geïmporteerd
om dienst te doen als masten. De
Nederlandse handelaren voerden
dit noordelijke hout door naar zuidelijke
landen zoals Spanje. Termen
zoals ‘Pruisisch grenen’, ‘Riga grenen’
of ‘grenen uit Vlaanderen’ worden
14
vaak gevonden in Spaanse literatuur
over scheepsbouw in de 16de
tot de 18de eeuw. Deze grove dennen
werden gebruikt voor masten
en dekken of andere delen die niet
in contact kwamen met het zeewater.
Een gevolg van deze handelsrelaties
is dat tegenwoordig in
scheepswrakken hout van verschillende
herkomst gevonden kan worden.
Daarom moet het onderzoek
op dit soort voorwerpen vanuit een
internationaal perspectief gerealiseerd
worden. Samenwerking tussen
onderzoekers uit zowel de landen
netwerk verhoogde de reikwijdte en de intensiteit
van de handel tussen West-Europa en
de oostelijke Baltische landen. 14 Tot dit verbond
behoorde ook een groot aantal steden
uit de Nederlanden, zoals Deventer en
Kampen. In de 14de eeuw ontwikkelden de
belangrijkste steden in het zuiden, zoals
Brugge en Antwerpen, zich tot toonaangevende
handelscentra en daarmee tot trefpunten
van handelaren uit Noord- en Zuid-
Europa. 15 Deze bevoorrechte positie werd
teniet gedaan door Holland en Engeland aan
het eind van de 16de eeuw. 16 Door deze brede
verspreiding van handelverbindingen, wist
die het hout leverden als die
waar het hout aangetroffen wordt
is dus nodig. Dendrochronologie
is in deze context een hulpmiddel
voor het vaststellen van de
ouderdom en de oorsprong van
het hout. Dit maakt bovendien
de beschrijving mogelijk van
de keuze voor bepaalde houteigenschappen
en houtsoorten in
relatie tot hun gebruik. In andere
woorden, dendrochronologie kan
ons helpen om de informatie die
in deze schat verborgen ligt, weer
‘boven water te halen’.

hout van zeer verschillende oorsprong de
Nederlandse markten te bereiken. Een deel
van deze aanvoer werd ook naar het buitenland
verhandeld, waaronder Spanje.
Duits hout
De houtaanvoer vanuit het Duitse gebied
naar de Nederlanden kent een lange geschiedenis
die in de 2de eeuw met de Romeinen
begon. 17 Tijdens de Middeleeuwen speelden
de Rijn, Maas, Waal, Eems en IJssel een
belangrijke rol voor het vervoer van hout
vanuit de Duitse regio naar Nederlandse
gebieden. Naast eikenhout werd ook naaldhout
aangevoerd. Uit dendrochronologisch
onderzoek van naaldhout in een aantal
gebouwen in Utrecht en Deventer blijkt dat
in de 13de en 14de eeuw dennenhout (Abies
alba) uit de Alpen en het zuiden van
Duitsland gebruik werd. 18 Het hout werd
voornamelijk als vlot over rivieren naar
stapelmarkten of zeehavens vervoerd. Dit
was een goedkope manier en vaak ook de
enige mogelijke wijze van transport. Een
betrekkelijk kleine hoeveelheid hout werd
met schepen vervoerd. 19
Een Duitse stad als Pforzheim, gelegen aan
de noordelijke rand van het Zwarte Woud
ontwikkelde zich in de 14de eeuw tot een
handelscentrum voor gevlot naaldhout (zie
figuur 2). Het hout kwam naar Pforzheim
over de rivieren Würm, Nagold en Enz, waarna
het via Neckar en Rijn naar de
Nederlanden ging. 20 Eenmaal in Nederland
ging het hout richting de stapelmarkt van
Dordrecht. Het stapelrecht van 1299 gaf deze
stad het privilege om al het hout dat via Rijn
en Maas aangevoerd werd te verhandelen. 21
Hoewel dit recht in de 15e eeuw aan belang
verloor (onder meer door de gevolgen van de
Sint-Elisabethsvloed in 1421), laten de tolregisters
en verschillende verbeteringen in de
stedelijke infrastructuur zien dat in de 17de
en 18de eeuwen nog aanzienlijke hoeveelheden
Duits hout via Dordrecht naar met name
de Zaanstreek, Amsterdam en Rotterdam
werden vervoerd. 22 In het begin van de 18de
eeuw werd langs de Rijn een aantal
Holländer Holz-Floss-compagnieën gevestigd.
In die tijd waren rijnvlotten met een
lengte van meer dan 320 m, een breedte van
50 m en een diepte van 2,20 m heel gebruikelijk.
23
In de Lage Landen werd Duits hout graag
gebruikt als constructiehout voor huizen en
schepen en in mindere mate ook voor meubilair
of kunstobjecten, omdat voor deze laatste
het Baltische eikenhout favoriet was. 24
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
Dendrochronologie en herkomst van het hout
Dendrochronologie houdt
zich als wetenschap bezig
met onderzoek van jaarringen
in het hout. Bij daterend
dendrochronologisch
onderzoek moeten eerst
referentiekalenders (chronologieën)
voor een bepaald
gebied opgebouwd worden.
In een gematigd klimaat
vormt een boom elk jaar net
onder de schors een nieuwe
groeiring. Die is breder in
een (klimatologisch) gunstig
jaar en smaller in een
ongunstiger. De variatie in
de breedte van jaarringen
geeft een groeipatroon weer.
Het principe van dendrochronologie
is dat bomen
van dezelfde houtsoort die
in hetzelfde gebied groeien,
hetzelfde groeipatroon vertonen.
Deze kunnen in een
zogenaamde ‘referentiekalender’
gemiddeld worden.
Door jaarringpatronen van
levende bomen te overlappen
met die van historisch,
archeologisch, en subfossiel
hout, kan een referentiekalender
terug in tijd worden
verlengd. De belangrijkste
resultaten hiervan voor de
cultuurhistorische weten-
15
schappen zijn exacte dateringen
van houten voorwerpen
(bijvoorbeeld schilderijen
en beelden), schepen,
gebouwen, archeologische
vondsten en resten van
voormalige vegetatie. In
Noord- en Midden-Europa
hebben de resultaten uit
het onderzoek van levende
bomen, monumentale
gebouwen, kunsthistorische
objecten, archeologische
houtresten en resten van
subfossiele bomen de afgelopen
decennia geleid tot de
ontwikkeling van referentiekalenders
voor onder
andere eik (Quercus sp.),
grove den (Pinus sylvestris),
zilverspar (Abies alba) en
fijnspar (Picea abies). Dit
netwerk van referentiekalenders
heeft inmiddels een
nieuwe tak van jaarringonderzoek
mogelijk gemaakt:
de zogeheten ‘dendroprovenancing’.
Deze richting
houdt zich bezig met de
herkomst van historisch
hout. Om de oorsprong van
het hout te kunnen bepalen,
worden lokale referentiekalenders
uit bepaalde gebieden
gebruikt. De meeste
lange historische referentiekalenders
voor Centraal- en
Noord-Europa zijn echter
gemaakt voor ‘dateringsdoeleinden’.
Ze kwamen tot
stand door de middeling
van jaarringen van monsters
afkomstig uit een groot
gebied. Dit betekent dat ze
heel goed bruikbaar zijn
voor datering, maar niet om
de herkomst van hout mee
vast te stellen. Deze chronologieën
zouden uitgesplitst
moeten worden om ze daarna
opnieuw samen te voegen
volgens hun oorsprong.
Bovendien is er gebrek aan
historische referentiekalenders
voor andere
gebieden, zoals voor
bijvoorbeeld het Iberisch
Schiereiland aan de ene
kant van Europa en Wit-
Rusland en Oekraïne aan de
andere kant. In deze landen
zijn de historische archieven
de enige bron van informatie
over houthandel. Voor
meer informatie over
dendrochronologie zie de
website van Stichting Ring:
www.archis.nl/RINGnieuw
5 HET OPBOUWEN VAN REFERENTIEKALENDERS.(FOTO: ECKSTEIN EN WROBEL, 2008)

M VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
Baltisch hout
De aanvoer van hoogwaardig Baltisch hout
naar de Lage Landen was tot de tweede helft
van de 17de eeuw van groot belang. Het
meeste hout was afkomstig uit bossen langs
de rivier de Vistula en haar zijtakken in het
huidige Polen en Wit-Rusland. 25 Het hout
werd als vlotten over de Vistula naar Danzig
vervoerd. De tolregisters langs deze rivier
wijzen uit dat zo’n vlot meestal bestond uit
deels bewerkte producten zoals grote planken
(wagenschot) en duigen. De bomen werden
kort na de kap al in het bos gespleten.
Meldingen van complete boomstammen
komen minder vaak voor in de Poolse tolregisters.
26 Vanaf de haven van Danzig werd
het hout verder in het ruim van vaak
Nederlandse koopvaarders getransporteerd.
Toepassing vond plaats in scheepsbouw,
panelen, sculpturen, retabels en andere houten
kunstwerken. De schilder Jeroen Bosch
(ca. 1450-1516) schilderde op panelen van
hout uit de Oostzeelanden, evenals Pieter
Paul Rubens (1577 - 1640) en Rembrandt (ca.
BELANGRIJKE SCHEEPVAARTROUTES DIE IN DIT ARTIKEL GENOEMD WORDEN. ILLUSTRATIE: S. VAN DAALEN
4
1606 - 1669). 27 In 2007 zijn drie huidplanken
en een plafondplank van het VOC-schip ‘de
Batavia’, dat tussen 1627 en 1628 in Amsterdam
gebouwd werd (zie foto 3), door Stichting
RING dendrochronologisch gedateerd. 28 De
herkomst van twee van de huidplanken werd
gesitueerd in de bossen van Zuid-Polen. 29
Het Poolse/Baltische hout bezat een aantal
opmerkelijke kwaliteiten die zeer veel waardering
ondervonden in de westerse ateliers
en scheepswerven. Een langzame groei
(smalle jaarringen) leidt tot een homogene en
fijne nerf, die er voor zorgde dat het hout
vormstabiel bleef (het werkt weinig). Hierdoor
was het Poolse hout ideaal voor het
splijten in panelen en planken en voor de
bewerking tot beelden. 30
Gedurende de Hanzetijd was Danzig de
belangrijkste houtuitvoerhaven van de
Baltische Zee, maar de Dertigjarige Oorlog
(1618 - 1648) maakte een einde aan de han-
16
delsroutes die onder invloed van de Hanze
ontstaan waren. 31 Vervolgens leidde de
Noordse oorlog van 1655 - 1660 tussen Polen
en Zweden ertoe dat Danzig zijn leidinggevende
positie als Baltische haven moest
afstaan aan Riga en (in mindere mate)
Koningsberg (het huidige Kalinigrad in
Rusland). 32 Deze ontwikkelingen leidden
ertoe dat het Poolse hout niet meer beschikbaar
was voor de westelijke markten. De
teloorgang van Danzig kan ook uit de
Spaanse archiefstukken worden afgeleid.
Daarin wordt in de 16de eeuw het ‘Pruisisch
grenen’ genoemd dat via Vlaamse handelaren
naar Spanje ging om als masthout te dienen.
In de 18de eeuw was het geïmporteerde
naaldhout ‘Riga grenen’. 33
In de 14de eeuw werd eikenhout voor de
scheepsbouw in kleine hoeveelheden vanuit
Riga verscheept naar westelijke havens waaronder
Lübeck. Grotere partijen eikenhout
werden vanaf de tweede helft van de 15de
eeuw uitgevoerd. De belangrijkste houten
exportproducten richting de Nederlanden
waren eiken schotten voor de scheepsbouw
en naaldhout voor masten en molenwieken. 34
In de 17de eeuw werden nog omvangrijkere
hoeveelheden grenen over de Daugava naar
Riga vervoerd, vanwaar het door Nederlandse
schepen opgenomen werd en naar
Spanje vervoerd. 35 Sommige aanwijzingen
laten zien dat deze grove dennen afkomstig
kunnen zijn uit het stroomgebied van de
Dnjeper (in het huidige Wit-Rusland). 36 In
de Hollandse stad Zaandijk leeft de plaatselijke
veronderstelling dat toentertijd bij de
bouw van huizen ‘Russisch’ grenen gebruikt
werd. Dit zou (volgens de lokale bewoners)
afkomstig zijn van schepen die op de lokale
werf gedemonteerd werden nadat ze hun tijd
er op hadden zitten. 37 Het adjectief ‘Russisch’
zou een verwijzing naar de oorsprong van het
hout of naar de uitvoerhaven (Koningsberg,
Riga of zelfs Sint-Petersburg) kunnen zijn,
hoewel hiervoor (nog) geen dendrochronologisch
bewijs is.
Scandinavisch hout
In de 15de en 16de eeuw werd maar weinig
hout uit het huidige Zweden en Finland naar
de Lage Landen vervoerd, terwijl de aanvoer
van Noors hout een hoogtepunt na 1580
bereikte. 38 In the 17de eeuw bleef het belang
van Noorwegen als houtleverancier onder
invloed van politieke ontwikkelingen groot. 39
Een aanzienlijk deel van de Noorse houtuitvoer
(tot 65%) was tot het eind van de 17de
eeuw voor de Nederlanden bestemd. Het
ging hierbij om nagenoeg onbewerkt eiken-,

vuren- en grenenhouten delen, balken en
masten, die hoofdzakelijk afkomstig waren
uit Zuid-Noorwegen. 40 De Hollandse
scheepsbouw die in deze periode hoogtij vierde,
was toen niet alleen de grootste afnemer
van Scandinavisch hout maar ook van hennep
en teer. 41
We treffen in Nederland Scandinavisch
eiken- en naaldhout aan in steden die toentertijd
aan de kust lagen of die via waterwegen
een korte verbindingsweg met de kust
hadden. 42 Op een enkele uitzondering na,
dateert dit hout uit het eind van de 16de
eeuw of later. Dendrochronologisch onderzoek
aan de vuren (Picea abies) funderingspalen
van het Maritieme Museum van
Amsterdam toonde aan dat deze rond het
midden van de 17de eeuw werden gekapt. 43
Daarnaast bleek dat dit hout inderdaad
afkomstig was uit het zuiden van Noorwegen.
In dit geval was het hout van de
fundering homogeen in soort en herkomst.
In andere gevallen treffen we een combinatie
aan van hout uit diverse gebieden en bestaande
uit diverse soorten, wat suggereert dat het
gekocht moet zijn op belangrijke houtmarkten
met een groot en divers aanbod. Interessant
hieraan is dat de onderlinge dendrochronologische
vergelijking tussen Scandinavisch
eiken uit uiteenlopende steden een
uitstekende ‘match’ oplevert. Dit wijst erop
dat deze eiken in hetzelfde (Scandinavische)
gebied groeiden en ten dele wellicht zelfs in
hetzelfde bos. 44
Terug naar het Iberisch schiereiland
Na alles wat inmiddels gezegd is over de
houthandel in de Lage Landen door de eeuwen
heen, lijkt het aannemelijk dat het ‘Vlaamse’
eikenhout dat op het Iberisch schiereiland
werd gebruikt niet in de Lage Landen heeft
gegroeid. De Scandinavische herkomst van
dit hout schijnt vrij onwaarschijnlijk, aangezien
het ingevoerde eikenhout van deze
landen meestal voor bouwdoeleinden werd
gebruikt. De Duitse herkomst kan niet verworpen
worden. Echter, de uitstekende reputatie
van het Baltische eikenhout dat in
Vlaanderen werd gebruikt, zou het Iberisch
schiereiland bereikt kunnen hebben samen
met de Vlaamse kunstenaars. Het hout zelf
zou via de Nederlandse handelaren in Spanje
beland kunnen zijn en daarmee de naam
‘Vlaams’ eikenhout hebben gekregen.
Benodigd onderzoek
Vanaf de Late Middeleeuwen zorgde een
levendige handel voor de verspreiding van
hout uit diverse landen over heel Europa.
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
Soms helpt informatie uit archiefstukken
en literatuur bij de determinatie van de herkomst.
Maar deze bron kan ook gefragmenteerd
zijn. Dendrochronologie kan de
bestaande kennis aanvullen en versterken.
Om ons heen wacht nog veel historisch hout
op ontdekking en onderzoek. Bovendien zijn
er nog grote hoeveelheden (digitale) dendrochronologische
data beschikbaar voor vervolgonderzoek.
Momenteel worden reeds verzamelde
dendrochronologische data uit Nederlandse
en Belgische structuren en objecten
binnen het NWO/GW project Digital Collaboratory
for Cultural-Historcal Dendrochronology
in the Low Countries bijeengevoegd in een
digitale databibliotheek, met als doel van
grootschalig onderzoek naar ondermeer de
voormalige houthandel. 45 Dit is echter niet
voldoende. Daarnaast dient er materiaal verzameld
te worden in dendrochronologisch
‘blanco’ gebieden, zoals het Iberisch schiereiland,
Wit-Rusland en de verder weg gelegen
Oekraïne. Hierdoor kunnen dendrochronologische
referentiekalenders opgebouwd worden,
die ons verder helpen de puzzel van handel
en transport van hout in het verleden op te
lossen.
Wij willen graag Esther Jansma, Paul Copini,
Ronald Visser, Sjoerd van Daalen en Ute
Sass-Klaassen bedanken voor hun kritische
opmerkingen bij eerdere versies en voor hun
redactionele bijdragen aan deze tekst.
Onze dank gaat ook uit naar M. Manders,
BMA en J.M. van den Berselaar-van Osch
voor het beschikbaar stellen van hun foto’s.
1 Fagel, 1996, p. 4.
2 In Spaanse teksten uit de beschreven periode
kan ‘de Flandes’ ‘uit het graafschap Vlaanderen’
betekenen, maar vaker nog ‘uit de zuidelijke
Nederlanden’ of zelfs ‘uit de Nederlanden’ dan
wel ‘uit de Lage Landen’, zie Rodríguez Pérez,
2003, p. 159; in dit artikel gebruiken we de
namen ‘Lage Landen’ en ‘Nederlanden’ door
elkaar met dezelfde betekenis.
3 Martens en Peeters, 2002, 164, 166.
4 Gómez Bárcena, 2004, pp. 36-37.
5 García Chico, 1993, p. 37.
6 Thomas en Stols, 2000, p. 39; deze termen
hebben geen relatie met het muziekgenre
Flamenco, zie www.flamenco.nl/flamenco.cgi?
pg=watisflamenco
7 Gérard en Glatigny, 1996, p. 59; Zunde,
1999, p. 121.
8 ‘Borne = uit de latijn alburnum, spinthout; verwijst
naar een houtsoort dat hard, gemakkelijk te
splijten en moeilijk om te bewerken is’ Uit: Moliner,
2007, p. 421; in Spanje werd deze term systematisch
gebruikt voor de aanduiding van eiken-
17
hout. Tegenwordig wordt deze naam in Spanje
gebruikt om naar de houtsoort Quercus pyrenaica
te verwijzen.
9 García Mogollón, 1993, p. 28
10 Haneka et al. 2005, p. 262; Jansma et al. 2004,
p. 142.
11 Copini, persoonlijke mededeling.
12 Haneka et al., 2005. p. 262.
13 Brand, 2007, via: www.balticconnections.net/
index.cfm?article=Baltic+Sea+Trade
14 Wazny, 2005, p. 115.
15 Haneca, 2005, p. 2.
16 Baetens, 2003, p. 76.
17 Visser, 2006; Van Helmond, 2008; Jansma,
2007.
18 Sass-Klaassen, 2000, p. 90.
19 Van Prooije, 1990.
20 http://en.wikipedia.org/wiki/Pforzheim
21 Van Prooie, 1992.
22 Idem.
23 Buis, 1985, p. 506, 507.
24 Stichting Ring ongepubliceerde data; Jansma
et al. 2004, p. 143.
25 Wazny, 2005. p. 117.
26 Idem, p. 119.
27 Eckstein et al. 1986, pp. 465-466.
28 RING-rapportnummers 2007002 en 2007014.
29 Wazny, persoonlijke mededeling.
30 Gérard en Glatigny, 1996, p. 59; Sass-
Klaassen, persoonlijke mededeling.
31 Eckstein en Wrobel, 2007, p. 13.
32 Wazny, 2005, p. 119.
33 De Aranda y Antón, 1990.
34 Zunde, 1999, 122..
35 Idem, p. 122.
36 Idem, p. 126.
37 Horneman, persoonlijke mededeling.
38 Buis, 1985, p. 510.
39 Wazny, 2005, p. 119;
40 Buis, 1985, p. 510.
41 Brand, 2007, via: http://www.balticconnections.net/index.cfm?article=Baltic+Sea+Trade.
42 Stichting Ring en BAAC b.v., ongepubliceerd
data.
43 Sass-Klaassen et al. 2008, p. 100.
44 Stichting Ring en BAAC b.v., ongepubliceerd
data.
45 Voor meer informatie hierover: www.dccd.nl
Literatuur
– Baetens, R. 2003. El desarrollo social y
económico de Flandes durante los siglos XV,
XVI y principios del XVII. Thomas W. y
Verdonk R. (eds.), Encuentros en Flandes,
Relaciones e intercambios hispanoflamencos a
inicios de la Edad Moderna, Leuven, p. 75-88.
– Brand, H., 2007. Baltic Sea Trade: A history
of the maritime relations between the countries
around the Baltic Sea between 1450 and 1800.
– BALTIC CONNECTIONS. Changing

M VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
Patterns in Seaborne Trade (c. 1450-1800).
Via: www.balticconnections.net/
index.cfm?article=Baltic+Sea+Trade
– Buis, J., 1985. Historia forestis: Nederlandse
bosgeschiedenis; deel 2, Houtmarkt en houtteelt
tot het midden van de negentiende eeuw.
Landbouwhogeschool, Wageningen en
HES Uitgevers B.V., Utrecht.
– De Aranda y Antón, G. 1990. Los Bosques
Flotantes: historia de un roble del siglo XVIII.
Colección Técnica. Ministerio de Agricultura,
Pesca y Alimentación. ICONA.
– Eckstein, D. en Wrobel, S. 2007.
Dendrochronological proof of origin of historic
timber - retrospect and perspectives. In:
TRACE - Tree Rings in Archaeology,
Climatology and Ecology, Vol. 5 Proceedings
of the DENDROSYMPOSIUM, 20-22
April, 2006, Tervuren, Belgium. - Jülich:
Forschungszentrums Jülich, p. 13.
– Eckstein, D., Wazny, T., Bauch, J., Klein,
P., 1986. New evidence for the dendrochronological
dating of Netherlandish paintings.
Nature 320(3): 465-466.
– Eckstein, D. en Wrobel, S., 2008:
Dendrochronologie. In: Andreas Hauptmann,
Volker Pingel (ed.), Archäometrie,
E. Schweizerbart’sche Verlagsbuchhandlung,
Stuttgart, 154-170.
– Fagel, R., 1996. De Hispano-Vlaamse
wereld, De contacten tussen Spanjaarden en
Nederlanders 1496 - 1555. Brussel/Nijmegen.
– García Chico, E., 1993. Los Bolduque,
escultores. Boletín del seminario de estudios
de arte y arqueología, 1936-1939, p. 37.
– García Mogollón, F.J., 1993. Concatedral
de Cáceres, Santa María la Mayor,
vol. 16. Edilesa, León.
– Gérard, A. en Glatigny, J.A. 1996.
Fifteenth- and sixteenth-century methods of
cutting wood for works of art. Symposium
on Wood and Furniture Conservation.
Veres/OR, Amsterdam, p. 59-60.
– Gómez Bárcena, M. 2004. Arte y devoción
en las obras importadas. Los retablos ‘flamencos’
esculpidos tardogóticos: estado de la cuestión.
Anales de la historia del Arte 14, Madrid,
36-37.
– Haneca, K., 2005. Tree-ring analysis of
European oak: implementation and relevance
in (pre)historical research in Flanders. Ph.D.
dissertation, Ghent University, Ghent.
– Haneca, K., Wazny, T., Van Acker, J.
and Beeckman. 2005. Provenancing Baltic
timber from art historical objects: successes
and limitations. Journal of Archaeological
Science 32: 261-271.
– Jansma, 2007. Datering, herkomst en bouwvolgorde
van De Meern 4. In: T. de Groot &
J.-M.A.W. Morel (red.), 2007: Het schip uit de
Romeinse tijd De Meern 4 nabij boerderij de
Balije, Leidsche Rijn, gemeente Utrecht.
Waardestellend onderzoek naar de kwaliteit
van het schip en het conserverend vermogen
van het bodemmilieu. RACM, Amersfoort.
– Jansma, E., Hanraets, E. and Vernimmen,
T. 2004. Tree-ring research on Dutch and
Flemish art and furniture. In: Jansma, E.,
Bräuning, A., Gärtner, H. and Schlesser,
G. (Eds.), Tree Rings in Archaeology,
Climatology and Ecology, Volume 2.
Proceedings of the Dendrosymposium 2003.
Schriften des Forschungszentrum Jülich,
Reinhe Umwelt 44. Forschungszentrum
Jülich, Jülich, 139-146.
– Martens, M. P. J en Peeters, N., 2002.
El Renacimiento en el mundo flamenco y las
relaciones artísticas con España. In: Erasmo
en España : la recepción del humanismo en el
primer renacimiento español : Escuelas Menores
de la Universidad de Salamanca 26 de septiembre
de 2002 - 6 de enero de 2003. Sociedad
Estatal para la Acción Cultural Exterior.
– Moliner, M., 2007. Diccionario de uso
del español, a-i. Tercera edición.
Editorial Gredos. Madrid.
– Rodríguez Pérez, Y., 2003. De Tachtigjarige
Oorlog in Spaanse ogen. De Nederlanden in
Spaanse historische en literaire teksten (circa
1548-1673). Uitgeverij Vantilt.
– Sass-Klaassen, U. 2000. Dendrochronologisch
onderzoek aan naaldhout uit Nederlandse
monumenten. KNOB Bulletin,
Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige
Bond. Jaargang 99, 2000, nummer 3, 85-94.
– Sass-Klaassen, U., Vernimmen, T.,
Baittinger, C., 2008. Dendrochronological
dating and provenancing of timber used as –
foundation piles under historic buildings in
The Netherlands. International Biodeterioration
& Biodegradation 61, 96-105.
– Scheifele, M., 1996. Als die Wälder auf
Reisen gingen: Wald, Holz, Flösserei in der
Wirtschaftsgeschichte des Enz-Nagold-Gebiets.
G. Bruin Druckerei GmbH & Co. KG,
Karlsruhe.
18
– Thomas, W. en Stols, E., 2000. La integración
de Flandes en la Monarquía Hispánica.
In: Thomas W. y Verdonk R. (eds.),
Encuentros en Flandes, Relaciones e
intercambios hispanoflamencos a inicios
de la Edad Moderna, Leuven, 39.
– Van Helmond, N., 2008. Forum Hadriani:
A dendrochronological study to determine
the age and origin of wood from a Roman
quay and landing stage. Bachelor’s thesis,
Utrecht University.
– Van Prooije, L. A., 1990. De invoer van
Rijns hout per vlot 1650 - 1795. Economischen
Sociaal-historisch Jaarboek, 53, pp 30-79.
– Van Prooie, L.A., 1992. Dordrecht als
centrum van de Rijse houthandel in de 17e
en 18e eeuw. Economisch- en sociaalhistorisch
jaarboek, dl. 55, p. 143-158.
– Visser, R., 2006. De Romeinse houtvoorziening
in het gebied van de Nedergermaanse
Limes. Een historisch en dendrochronologisch
perspectief. Amsterdam (doctoraalscriptie
Vrije Universiteit Amsterdam).
– Wazny, T. 2005. The origin, assortments
and transport of Baltic timber: historic-dendrochronological
evidence. In: Van de Velde, C.,
Beeckman, H., Van Acker, J. and Verhaeghe,
F. (Eds.). Constructing Wooden Images:
proceedings of the symposium on the organization
of labour and working practices of late
gothic carved altarpieces in the Low Countries,
Brussels 25-26 October 2002. VUB Press,
Brussels, p. 115.
– Zunde, M. 1999. Timber export from old
Riga and its impact on dendrochronological
dating in Europe. Dendrochronologia,
16-17, 1998-1999: 119-130.
IR. M. (MARTA) DOMÍNGUEZ
DELMÁS is wetenschappelijk
medewerker/dendrochronoloog van
Stichting RING, het Nederlands
centrum voor dendrochronologie.
H.J.P.M. (HARRY) VAN DEN
BERSELAAR MCC is Senior
communicatiemedewerker RACM.

Onderscheidende inhoud Smaakvolle vormgeving
Hoogstaand drukwerk Perfecte distributie
Uw relaties zijn het waard
Uw relaties zijn de basis voor uw succes. Dat mogen ze best weten. Geef blijk van uw
waardering met een uitgave op niveau. Perfect drukwerk dat de ontvanger het gevoel van een
cadeau geeft... Dat bereikt een e-mailing of website nooit.
Educom realiseert al meer dan 20 jaar toonaangevende publicaties. Van basis-concept, inhoud en
ontwerp, tot en met distributie (incl. sealen, postale- en abonneeservice).
U heeft al een uitgave, of voelt er wel voor? Neem contact op voor een gesprek over hoe onze
expertise u van dienst kan zijn.
www.uitgeverijeducom.nl
Uitgeverij Educom BV
Mathenesserlaan 347
Rotterdam
T 010 - 425 6544
info@uitgeverijeducom.nl

C CULTUURLANDSCHAP D.M. PURMER
DE ATLANTIKWALL IN HET NATIONAAL PARK ZUID-KENNEMERLAND
BUNKERS
in het duin
FOTO: M. PURMER
In het Nationaal Park Zuid-Kennemerland liggen belangrijke restanten van de Atlantikwall, de Duitse linie uit de
Tweede Wereldoorlog. In samenhang zijn hier diverse elementen en structuren als bunkers, wegen en tankgrachten
bewaard gebleven. Belangrijke natuurwaarden hebben zich inmiddels op en rond deze linie ontwikkeld.
De tijd lijkt rijp om zowel wat betreft bescherming als beleving stappen te nemen. Bescherming van delen van
de Atlantikwall kan helpen keuzes te maken in het gebied. De RACM zou hierbij het initiatief kunnen nemen.
Daarnaast zou erkenning van de monumentale waarden van de Atlantikwall kunnen helpen in het
ontwikkelen van meer belevingsmogelijkheden rondom deze unieke restanten uit de Tweede Wereldoorlog.
ver Zuid-Kennemerland, het
Oduingebied ten westen van
Haarlem, wordt wel verteld
dat de Duitsers er meer overhoop
gehaald hebben tijdens
de Tweede Wereldoorlog dan de mens in alle
eeuwen daarvoor. Feit is in ieder geval wel,
dat in een klein aantal jaren het duingebied
een ongekende bouwactiviteit heeft gezien.
Maar dat is inmiddels als ruim zestig jaar
geschiedenis. Hoe staat het nu met de overblijfselen
van de Atlantikwall? En hoe passen
deze in een natuurgebied?
In dit artikel wordt eerst kort de historische
achtergrond van de Atlantikwall in de duinen
van Zuid-Kennemerland geschetst. Vervolgens
wordt ingegaan op de nog overgebleven
restanten in samenhang met het omringende
landschap. Tenslotte wordt gekeken naar het
samengaan van behoud van dit erfgoed met
natuurbeheer en mogelijkheden voor de
toekomst.
Historische achtergrond van de Atlantikwall
Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft de
Duitse bezetter een verdedigingslinie aangelegd
langs de West-Europese kust, van Zuid-
Frankrijk tot Noorwegen. Deze linie diende
een geallieerde invasie te voorkomen. Ook de
Nederlandse kust werd onderdeel van deze
zogenaamde Atlantikwall. Orders tot aanleg
van deze linie stammen uit december 1941,
maar vanaf het voorjaar van 1942 tot mei
1945 zou aan deze verdedigingslinie gebouwd
worden.
20
De Atlantikwall was niet opgezet als een aaneengesloten
linie, maar als een keten van
onafhankelijk te verdedigen steunpunten. De
kleinste verdedigbare kern bestond uit een
Widerstandsnest. Twee of meerdere Widerstandsnester
vormden een Stützpunkt. Deze
vormden de bouwstenen van de Atlantikwall.
Combinaties van onafhankelijke Widerstandsnester
en Stützpunkte vormden de
verdediging van een kustdeel. Kustdelen
kenden één van de drie verdedigingsstatussen
(van minder belangrijk tot hoogst belangrijk):
Freie Kuste, Stützpunktgruppen en
Verteidigungsbereiche. Beide laatstgenoemde
typen bestonden uit diverse met lichte en
zware wapens uitgeruste bunkers, omgeven
door een aanééngesloten anti-tanklinie.
Hierbij verdedigden Verteidigungsbereiche

strategisch zeer belangrijke plekken, namelijk
de havens waar een geallieerde invasie
plaats zou kunnen vinden. Stützpunktgruppen
verdedigden locaties van kleiner
strategisch belang. Langs de Nederlandse
kust lagen van Breskens tot Delfzijl 19
Stützpunktgruppen en vier Verteidigungsbereiche:
Den Helder, IJmuiden, Hoek van
Holland en Vlissingen. In 1944 werden
IJmuiden en Hoek van Holland tot Festung
verklaard: dit waren de lokaties die in ieder
geval behouden moesten blijven. Vlisssingen
zou later in 1944 worden opgenomen in de
Festung Walcheren (Rolf, 2005).
In het huidige duingebied van het Nationaal
Park Zuid-Kennemerland ligt zowel de
noordgrens van het Stützpunktgruppe Zandvoort
als het zuidfront van de Festung
IJmuiden.
Al sinds voorjaar 1942 was de Nederlandse
kust verboden gebied. Ook kwam een verhuis-
en vestigingsverbod voor Bloemendaal,
Zandvoort en Velsen. In november 1942 werd
in dit gebied ook daadwerkelijk met de bouw
van de verdedigingswerken begonnen. Het
betekende evacuatie van bewoners die direct
achter de duinrand woonden. Naarmate de
oorlog vorderde moesten steeds grote groepen
mensen hun huizen verlaten. In Zandvoort
werden 848 huizen en 13 hotels
gesloopt voor de bouw van de Atlantikwall.
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
In Velsen ging het zelfs om 4.000 huizen
(Nationaal Park Zuid-Kennemerland, 2002).
Het daadwerkelijke bouwen van de Atlantikwall
had zich voor een groot deel buiten het
blikveld van de bewoners afgespeeld, maar na
de bevrijding bleken de duinen veranderd in
een compleet militair landschap: ooggetuigen
vertelden van prikkeldraadversperringen,
wachtposten, zoeklichten en bunkers voorzien
van kanonnen. Het strand zelf stond vol
palen, hekken en obstakels. Ook lagen er
mijnenvelden (Scheffer, 2004).
Na de oorlog werden de meest in de weg
liggende onderdelen al spoedig gesloopt.
Vooral de ‘obstakels’ op het strand en werken
op en langs de doorgaande wegen zullen snel
opgeruimd zijn. Duitse krijgsgevangenen
werden hierbij ingezet. Zo moesten strandgangers
zomer 1947 regelmatig van het
strand als er weer mijnen of bunkers tot ontploffing
werden gebracht (Scheffer, 2004).
Men wilde de sporen van de Duitse bezetters
zo snel mogelijk uitwissen en de meest in het
oog lopende bunkers verdwenen dan ook
letterlijk uit het zicht, soms door ze gewoon
met zand te bedekken. Vooral de aan het
strand liggende bunkers voor de kustverdediging
verdwenen in hoog tempo. Een enkel
element van de Atlantikwall werd op bijna
moderne manier hergebruikt. Zo werd een
cluster bunkers vanaf de jaren vijftig
1
2
21
gebruikt als vakantiewoningen. Dit zogenaamde
‘Bunkerdorp’ is helaas in 1989
gesloopt (Van Oostrom, 2004). Een Duitse
observatiepost in Bloemendaal werd door het
gemeentebestuur verbouwd tot uitkijktoren
(Scheffer, 2004).
Dat er toch nog veel van het zuidfront van de
Festung IJmuiden is overgebleven, danken
SAMENVATTING
In het Nationaal Park Zuid-Kennemerland
liggen belangrijke restanten van de Atlantikwall,
de Duitse linie uit de Tweede Wereldoorlog.
In samenhang zijn hier diverse
elementen en structuren als bunkers,
wegen en tankgrachten bewaard gebleven.
Belangrijke natuurwaarden hebben zich
inmiddels op en rond deze linie ontwikkeld.
De tijd lijkt rijp om zowel wat betreft bescherming
als beleving stappen te nemen.
Bescherming van delen van de Atlantikwall
kan helpen keuzes te maken in het gebied.
De RACM zou hierbij het initiatief kunnen
nemen. Daarnaast zou erkenning van de
monumentale waarden van de Atlantikwall
kunnen helpen in het ontwikkelen van meer
belevingsmogelijkheden rondom deze unieke
restanten uit de Tweede Wereldoorlog.
EEN BUNKER IN GEBRUIK ALS VAKANTIEWONING IN HET ZOGENAAMDE BUNKER-
DORP. DIT VAKANTIECOMPLEX WAS GEVESTIGD IN BUNKERS DIE DEEL UIT MAAKTEN
VAN DE FESTUNG IJMUIDEN. VANAF DE JAREN '50 HEBBEN DIVERSE BUNKERS ZO
TIENTALLEN JAREN EEN NIEUWE FUNCTIE GEHAD ALS VAKANTIEVERBLIJF. IN 1989
ZIJN DE BUNKERS GESLOOPT. FOTO: UIT ONS BLOEMENDAAL, ARCHIEFDIENST KENNEMERLAND
FESTUNG IJMUIDEN. DE HAVENS VAN IJMUIDEN ZIJN OMGEVEN DOOR DIVERSE BUN-
KERCOMPLEXEN (ZWARTE PUNTEN, DE NUMMERS VERWIJZEN NAAR DE ZOGENAAM-
DE BAUPUNKTE). EEN STELSEL VAN TANKGRACHTEN, DRAKETANDHINDERNISSEN EN
TANKMUREN (DUBBELE LIJN, DIKKE LIJN EN DUNNE LIJN) OMSLUITEN DE FESTUNG.
HET ZUIDELIJK GEDEELTE HIERVAN LIGT GROTENDEELS IN NATIONAAL PARK ZUID-
KENNEMERLAND. BRON: RUDI ROLF EN HANS SAKKERS DUITSE BUNKERS IN NEDERLAND, MIDDELBURG, 2005

C
3
we waarschijnlijk aan het particuliere eigendom
van dit deel van de duinen. Delen van
dit gebied kwamen in de jaren zestig en
zeventig aan Natuurmonumenten (Gorter,
1986). Het is aannemelijk dat na de oorlog de
prioriteit van de toenmalige eigenaar niet
heeft gelegen bij het slopen van de diverse
bunkers en andere betonwerken. Ze lagen
hier immers minder in de weg. Ook de
kosten zullen hierbij een rol hebben gespeeld.
Restanten van de Atlantikwall in het
Nationaal Park Zuid-Kennemerland
In dit artikel wordt voornamelijk ingegaan
op de restanten van het zuidfront van de
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
WALZKÖRPERSPERRE OP DE ZEEWEG, NAAR BLOEMENDAAL AAN ZEE. DE TWEE STAANDE BETONNEN BLOKKEN KONDEN OVER DE WEG GEKANTELD
WORDEN. DE WEGVERSPERRING SLOOT AAN OP TANKMUREN. BRON: NOORD-HOLLANDS ARCHIEF
4
WALZKÖRPERSPERRE
IN HET ZUIDFRONT
VAN DE FESTUNG
IJMUIDEN. DE HELFT
IS TE ZIEN, IN GEOPENDE
TOESTAND. DE LIGGING
IN EEN OPEN GEBIED
(ZIE HIERBOVEN) IS
INMIDDELS BEHOORLIJK
VERANDERD DOOR DE
BEGROEIING. AAN
BEIDE KANTEN SLUIT
EEN TANKMUUR AAN
OP DE WALZ-
KÖRPERSPERRE.
FOTO: M. PURMER
Festung IJmuiden. Binnen de Atlantikwall
was IJmuiden van groot strategisch belang:
de haven was een mogelijk bruggehoofd voor
de geallieerde invasie. Ook lagen hier de
belangrijke sluizen in het Noordzeekanaal,
het begin van de route naar Amsterdam. De
hoogovens waren strategisch voor de Duitse
oorlogsindustrie. Daarnaast was de haven
van IJmuiden al sinds 1940 een uitvalsbasis
voor torpedoboten. De status als Festung gaf
aan dat behoud van IJmuiden voor de
Duitsers van het grootste belang was.
De bunkercomplexen zijn veel in het oog
springende restanten van de Atlantikwall,
22
maar er is meer. Juist het zuidfront van de
Festung IJmuiden illustreert dit goed. Dit
was een gesloten, verdedigbare linie. Bunkers
maakten hier maar een beperkt deel van uit.
Het daadwerkelijke front was een combinatie
van verschillende anti-tankversperringen.
Deels een betonnen muur, deels een antitankgracht
en deels bestaande uit andere
tankversperringen zoals de zogenaamde
‘Höckerhindernissen’ bestaande uit pyramidevormige
betonblokken.
Doorgangen in dit front werden voorzien van
kantelbare wegversperringen. Geschutsopstellingen
verdedigden de linie.
Daarnaast waren achter de linie bunkers
en gebouwen met verschillende functies te
vinden, variërend van munitieopslag tot
manschappenverblijven en toiletgebouwtjes.
Voor bouw van het complex en snelle verbinding
tussen de diverse onderdelen van de
Festung werden wegen aangelegd, bestaande
uit betonplaten. Ook kwamen er diverse
loopgraven die bunkers met elkaar verbonden.
Al met al is het zuidfront een samenhangend
complex van gebouwen en structuren
geweest.
In de tijd dat de Atlantikwall actief was
waren prikkeldraadversperringen, ‘Spaanse
ruiters’ en andere hindernissen op en rond de
betonwerken aangebracht. Tenslotte hebben
de Duitsers enerzijds schootsvelden vrij
gemaakt, maar anderzijds ook beplanting ter
camouflage aangebracht. Bekend is dat
balsempopulieren voor dit doel gebruikt

werden (Hengel, 1985). Daarnaast is voor de
bouw van de diverse bunkers flink gegraven
in het gebied. Duinen werden soms zelfs
‘versteild’ om als extra hindernis te dienen.
De invloed op het landschap ter plaatse was
dus erg groot.
Wat is van al deze verdedigingswerken nog
over, zestig jaar na dato? Zoals eerder vermeld
is een aantal zaken verdwenen. In ieder
geval zijn de verdedigingswerken in het
landschap minder zichtbaar geworden. Lag
de linie in 1945 vooral in het open veld,
inmiddels is deze grotendeels aan het oog
onttrokken. Deels omdat bunkers bewust
onder het zand zijn gewerkt, maar ook zijn
veel bouwwerken overwoekerd door bomen
en struiken.
Toch resteert nog genoeg. Atlantikwallkenners
Rudi Rolf en Hans Sakkers noemen
de Festung IJmuiden ‘de meest intacte vesting
van West-Europa, waarin nog een grote diversiteit
aan duurzame verdedigingswerken op een
relatief klein oppervlak terug te vinden is. (…)
Het zuidelijke Landfront is door samenhang van
bunkers en tankhindernissen interessant’ (Rolf,
2005).
Inderdaad is de ononderbroken lijn van verschillende
tankhindernissen nog gaaf aanwezig.
In verschillende vormen: tankgrachten,
tankmuren en drakentanden komen allen
aansluitend voor. In deze linie zit ook de – op
Europees niveau – nu zeldzame wegversperring
(Walzkörpersperre) met kantelbare
betonblokken die de doorgang konden
blokkeren. Zeldzaam, want juist deze werken
verdwenen snel omdat ze letterlijk in de weg
lagen.
Daarnaast zijn rond de anti-tanklinie nog
diverse bunkers te vinden. Sommige zijn
door aanzanden aan het zicht ontrokken,
andere liggen nog duidelijk zichtbaar in het
landschap. Ook zijn er nog, voor wie goed
kijkt, restanten over van het loopgravenstelsel
in de vorm van zigzag lopende
greppels in het bos. Op (korte) afstand van
de anti-tankversperringen lagen de manschappenbunkers
en opslagbunkers. Hiervan
is ook nog een aantal bewaard gebleven,
alhoewel de beroemde opslagbunker ‘De
Moriaan’ recentelijk nog door brand verwoest
is en daarna gesloopt.De diverse
onderdelen van het zuidfront waren verbonden
door wegen bestaande uit betonplaten.
Stukken van deze weg bestaan nog, maar ook
nog zeer recent zijn delen verdwenen. Voor
de aanleg van een nieuw fietspad moesten de
betonplaten wijken voor klinkers, alhoewel
het tracé in ieder geval gehandhaafd is.
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
5
TANKMUUR, OOIT GELEGEN IN EEN OPEN LANDSCHAP, INMIDDELS OVERWOEKERD. FOTO: M. PURMER
Al met al is er nog behoorlijk wat aanwezig.
De samenhang met het daadwerkelijke zuidfront,
de anti-tanklinie, is groot. Door
begroeiing en sloop is een aantal onderdelen
wel verdwenen of moeilijker in samenhang
met de overige onderdelen te beleven.
Een gevaarlijke erfenis uit de Tweede Wereldoorlog
vormt de grote hoeveelheid onontplofte
munitie in het gebied. Niet alleen
lagen er mijnenvelden, maar er waren ook de
nodige munitie-opslagplaatsen. Deze voorraden
zijn door de geallieerden na de oorlog
vernietigd. Deels is dit onvolledig gebeurd,
met als gevolg onontplofte munitie zoals
handgranaten die ook zestig jaar na dato nog
gevaarlijk kunnen zijn. Zelf heb ik eens de
vondst van een handgranaat meegemaakt, die
bovenkwam bij een stuifvlakte.
Geallieerden hebben de Atlantikwall ook
regelmatig bestookt, met bomkraters als
gevolg. Omdat de duinen ook als oefengebied
voor Duitse vliegers dienstdeden, zijn er ook
grote aantallen oefenbommen teruggevonden.
Dit zijn betonnen projectielen met de precieze
afmeting van de echte munitie. Bij bezoekers-
23
centrum ‘De Zandwaaier’ zijn enkele van
deze volstrekt ongevaarlijke bommen te
bezichtigen.
Natuur en cultuurhistorie verweven
Zuid-Kennemerland is een Nationaal Park
vanwege de grote natuurwaarden en wordt
beheerd door Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer
en het Waterleidingbedrijf Noord-
Holland. De laatste jaren worden de beheerders
zich steeds sterker bewust van de
cultuurhistorische waarden die zich in het
gebied bevinden.
Die aandacht is terecht: het idee dat de duinen
in het verleden ‘woest en ledig’ waren is
inmiddels achterhaald. Al eeuwen zijn de
duinen door de mens in gebruik geweest.
De duinen zelf waren in gebruik als jachtgebied,
oefenterrein maar ook als (veelal
kleinschalig) landbouwgebied. Archeologisch
belangrijke vondsten zijn in 2006 gedaan
toen in de duinen een vroeg-middeleeuwse
nederzetting is opgegraven (Flach, 2006).
Langs de binnenduinrand is een strook landgoederen
te vinden.

C
De sporen uit de Tweede Wereldoorlog
maken ook deel uit van de cultuurhistorie
van dit gebied. De resten van de Atlantikwall
zijn een relatief jong, maar wel zeer bepalend
voor het huidige landschap.
Natuurwaarden kennen de diverse onderdelen
van de Atlantikwall inmiddels ook. Bekend
voorbeeld zijn de overwinterende vleermuizen.
Vleermuizen maken voor hun winterslaap
graag gebruik van de constante temperatuur
en luchtvochtigheid in de bunkers. Honderden
vleermuizen van diverse soorten zijn ’s
winters te gast in de Atlantikwall. Een minder
bekend voorbeeld van natuur op de bunkers
vormen wellicht de mossen. Het door de
Duitsers gebruikte beton blijkt een prima
ondergrond voor diverse mossoorten, die zich
op dit beton al decennia lang ongestoord
kunnen ontwikkelen. Dat ‘ongestoord’ is
belangrijk: waar in Nederland krijgen mossen
die kans op een betonoppervlak? Ook de tankgrachten
in het gebied hebben een nieuwe
functie gekregen: dodaars broeden er, er zitten
veel kikkers en salamanders en de gewone pad
maakt er dankbaar gebruik van als kraamkamer
(Wijkhuisen, 1992). De verwevenheid
van natuur en cultuurhistorie is dus groot.
Daarnaast heeft het samenspel tussen natuur
en cultuurhistorie ook een heel eigen land-
6
OVERGANG VAN EEN TANKMUUR IN EEN TANKGRACHT. FOTO: M. PURMER
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
schap gecreëerd. De deels overwoekerde
tankmuren en bunkers vormen een bijna
romantisch aandoend ruïnelandschap. Nederland
is behoorlijk arm als het gaat om ruïnes.
Waar bij middeleeuws muurwerk woekerende
planten de nodige schade kunnen aanrichten,
tast de begroeiing van de bunkers hooguit
de zichtbaarheid aan. In dat opzicht is de
ontstane symbiose cultuur-natuur ook waardevol.
Voor het beheer in de toekomst schept
het wel vragen: wanneer komen de cultuurhistorische
waarden in gevaar? Voorlopig
echter lijkt het gevoerde beheer de restanten
van de Atlantikwall niet te schaden.
Bedreiging is vooral vandalisme. En het in de
weg liggen van onderdelen van de Atlantikwall
bij (natuur-)ontwikkelingen in het
gebied. Plannen om een kerf in de zeereep te
maken en zo overstuivingen in de duinen te
ontwikkelen bijvoorbeeld. Gaan deze plannen
door, zal dat niet alleen resulteren in sloop
van bunkers in de zeereep, maar zullen ook
andere elementen zoals betonweg en andere
bunkers op zijn minst onder het zand verdwijnen,
of zodanig door stuivend zand ondermijnd
worden dat sloop de enige optie is.
De vraag is dan ook gerechtvaardigd welke
onderdelen van de Atlantikwall in dit gebied
beschermd dienen te worden. Tweede vraag is
dan: hoe moet die bescherming vorm krijgen.
24
Beschermen van zeldzame
bunkertypes of complexen?
Op 2 november 2006 vond in bezoekerscentrum
‘De Zandwaaier’ een symposium
plaats over de (mogelijke) bescherming van
de Atlantikwall. Hierbij waren belangengroepen,
experts, terreineigenaren en bestuurders
van diverse overheidslagen op initiatief van
de RACM en Natuurmonumenten bij elkaar.
Voorafgaand was in kleiner comité een selectie
gemaakt van de meest waardevolle onderdelen
van de Atlantikwall in Nederland. Een
moeilijke opgave, want de benadering van
deze grote linie was vaak niet eenduidig: kies
je voor nationaal of internationaal perspectief?
Typologisch zeldzame of bijzondere
bouwwerken of samenhangende onderdelen
in een complex? De uiteindelijke selectie is
een mix geworden, waarbij enkele belangrijke
concentraties zoals de onderdelen van de
Festung IJmuiden van werken zijn afgewisseld
met bijzondere puntlocaties zoals hoofdkwartierbunkers
(De Vries, 2007).
Voor het zuidfront van de Festung IJmuiden
zou zowel een typologische benadering als
een complexbenadering gebruikt kunnen
worden. Enkele onderdelen, zoals de eerder
genoemde Walzkörpersperre, zijn typologisch
zeer zeldzaam. Maar juist de genoemde

samenhang van de onderdelen hier maakt het
complex zo waardevol. Vraag is dan vooral
wat complexbescherming in een natuurgebied
als Kennemerland inhoudt: is dat het
minutieus behoud van elk afzonderlijk
onderdeel? Of kunnen er nog veranderingen
in het gebied plaatsvinden? De veel gehoorde
kreet 'behoud door ontwikkeling' lijkt ook
hier van toepassing als het gaat om behoud
van de Atlantikwall bij het ontwikkelen van
de natuur. Hier ligt echter wel een grens die
nog niet duidelijk opgezocht is. Het eerder
genoemde fietspad-voorbeeld, maar de eveneens
aangehaalde plannen voor verstuivingen
lijken steeds ten koste te gaan van Atlantikwall-onderdelen.
Wat dat betreft zou ergens
ook een harde contour moeten worden
getrokken om elementen en structuren die
niet mogen verdwijnen omdat deze de waarde
van het complex als geheel aantasten of
typologisch zeer zeldzaam zijn. Het kan best
zijn dat andere onderdelen, indien noodzakelijk
bij natuurontwikkeling, wel kunnen verdwijnen
zonder de waarden van het geheel
aan te tasten. Op deze manier is er binnen het
Nationaal Park nog niet naar de restanten
van de Atlantikwall gekeken. Is dit een
opdracht voor de gezamenlijke terreinbeheerders?
Of zou de RACM hier een rol hebben?
Helaas liggen de ontwikkelingen op dit
vlak sinds het symposium stil. Een beschermingsvoorstel
van het Rijk voor deze en
andere waardevolle onderdelen van de
Atlantikwall kan een welkome hulp zijn bij
het maken van dit soort afwegingen.
Hiermee kan ook de negatieve bijsmaak van
dit erfgoed verder verdwijnen. Tot zeer
recent werd Duits erfgoed in Nederland
gezien als herinnering aan een moeilijke tijd
dat maar beter kon worden gesloopt. Draagvlak
voor bescherming was er dan ook nauwelijks.
Door diverse publicaties en publieke
aandacht begint dit beeld te kantelen.
Inmiddels komen bunkers hier en daar op de
gemeentelijke monumentenlijst en ontstaan
er fiets- en wandelroutes langs bunkers, bijvoorbeeld
in Zeeland bij Vlissingen. Toch is
het meeste Duitse erfgoed de facto nog vogelvrij.
Benoeming tot rijksmonument zou de
definitieve erkenning voor dit erfgoed betekenen.
Mogelijkheden voor beleving:
Atlantikwall als ‘Lieu de Memoire?’
De beleving van de Atlantikwall zou meer
aandacht kunnen krijgen in het Nationaal
Park. Er is overigens wel een mooi begin
gemaakt toen het boekje ‘Tekens van toen’
uitkwam. Hierin krijgen cultuurhistorische
waarden uit verschillende periodes aandacht.
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
De lezer wordt uitgenodigd wandelend of
fietsend plekken te bezoeken waar de
geschiedenis beleefbaar is (Nationaal Park
Zuid-Kennemerland, 2002).
Maar zou het niet mogelijk zijn de relicten
van de Atlantikwall in een breder kader te
plaatsen? Gerelateerd aan de Tweede Wereldoorlog
zijn er nog meer plekken te vinden
in het Nationaal Park Zuid-Kennemerland.
In de duinen zijn hier door de Duitsers 422
verzetsmensen gefusilleerd en begraven,
verspreid over 45 plekken in het gebied. De
meeste verzetsstrijders zijn herbegraven op
de Erebegraafplaats. Deze begraafplaats,
ontworpen door de Haarlemse architecten
Holt en Komter, werd november 1945 in
gebruik genomen met de herbegrafenis van
bekende verzetsstrijdster Hannie Schaft. Op
een aantal vindplaatsen van de stoffelijke
resten werden in 1949 gedenkstenen
geplaatst (Nationaal Park Zuid-Kennemerland,
2002).
Hiermee zijn de duinen van Zuid-Kennemerland
dus al sinds 1945 ook in gebruik als
herdenkingsplek. Het is natuurlijk goed
denkbaar om met eventuele aandacht voor
de Atlantikwall hierbij aan te sluiten.
De kwetsbaarheid van zowel natuur- als cultuurwaarden
rondom de Atlantikwall zijn
reeds genoemd. Niet overal is het wenselijk
hordes wandelaars en fietsers langs de bunkers
en tankmuren te voeren. Wel is het
mogelijk bijvoorbeeld direct aan paden grenzende
delen van de tankgracht, de betonweg
of bunkers van informatiepanelen te voorzien
of op te nemen in beschrijvingen van
wandelroutes. Ook in het bezoekerscentrum
De Zandwaaier zou meer aandacht aan de
Atlantikwall besteed kunnen worden. Daarnaast
is het nu al mogelijk voor ‘fijnproevers’
met gespecialiseerde gidsen onderdelen van
de Atlantikwall bezoeken, in samenwerking
met locale verenigingen uit de buurt.
Wellicht zou er nog meer mogelijk zijn als de
Atlantikwall meer als herdenkingsplek met
monumentale waarden aan de Tweede Wereldoorlog
wordt gekoppeld. Maar dan zonder
het kind met het badwater weg te gooien en
de unieke sfeer van het gebied aan te tasten.
Conclusie
De cultuurhistorische waarde van de restanten
van de Atlantikwall in het Nationaal Park
Zuid-Kennemerland zijn zo langzamerhand
zowel door beheerders als door publiek
erkend. Wat betreft beheer lijken er weinig
knelpunten te zijn voor het behoud van de
waarden, hoewel sommige ontwikkelingen
onderdelen bedreigen. Het nu nog missen-
25
de heldere waarderingskader voor de nog
bestaande onderdelen van de Atlantikwall
zou kunnen helpen hierbij de juiste keuzes te
maken. Rijksbescherming is een mogelijkheid
en zou een steun in de rug kunnen betekenen.
Een breder beleefbaar maken van
bepaalde plekken van de Atlantikwall binnen
het Nationaal Park zou kunnen helpen ook
het publieksdraagvlak te vergroten.
Hierbij moeten we niet vergeten dat delen
van de linie inmiddels een zeldzaam, maar
kwetsbaar ruïnelandschap vormen waar
natuur en cultuur sterk verweven zijn
geraakt. Het is ook goed te proberen deze
landschappelijke waarde te behouden. De
beheerders van het Nationaal Park zullen
zich hier dan ook terdege bewust van moeten
zijn.
Literatuurlijst
– Flach, H. (2006) Zoiets is in Noord-
Holland nog nooit eerder gevonden Artikel in
het Haarlems Dagblad, 11 oktober 2006.
– Gorter, H.P. (1986) Ruimte voor natuur.
80 jaar bezig voor de natuur van de toekomst.
Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten
in Nederland, ’s-Graveland.
– Hengel, S.J.H. van (samenstelling) (1985)
Kennemer Kroniek 1910-1985. 75 jaar
Kennemer Golf & Countryclub. Aerdenhout
– Nationaal Park Zuid-Kennemerland
(2002) Tekens van toen. Lopend of fietsend
langs de cultuurhistorie van het Nationaal
Park Zuid-Kennemerland. Enkhuizen.
– Oostrom, C. van (2004) De duinen
van Zuid-Kennemerland in ’40-’45. In:
Ons Bloemendaal 3/2004 pp 12-13.
– Rolf, R. en H. Sakkers (2005) Duitse
bunkers in Nederland. Inventarisatie van de
gebouwde en nog aanwezige duurzame verdedigingswerken.
PRAK publishing, Middelburg.
– Scheffer, H. (2004) De Atlantikwall,
een muur die geslecht werd.
In: Ons Bloemendaal 3/2004 pp 7-11.
– Vries, B. de (2007) Bescherming van
de Atlantikwall, een kwestie van kiezen.
In: Nieuwsbrief van de Rijksdienst
voor Archeologie, Cultuurlandschap en
Monumenten, Amersfoort 1/2007 pp 22-23.
– Wijkhuisen, H. (1992) Duitsers in
het duin. In: Duin, 1/92 pp 6-7.
DRS. D.M. (MICHIEL) PURMER
is Senior Beleidsmedewerker
Cultuurhistorie en Landschap bij
Vereniging Natuurmonumenten.

M MONUMENTENZORG B. LAAN
Naar een nieuwe vorm van monumentenzorg voor het woonhuisinterieur
Niet verbieden
maar informeren,
enthousiasmeren
& stimuleren
'Uniek Joods interieur ontdekt' heette het in diverse Nederlandse kranten.
Dat een nieuwe toeschrijving van een schilderij aan Frans Hals de landelijke
pers haalt, zal niemand verbazen. 1 Maar dat de vondst van een interieur
uit 1923 de landelijke media zelfs gedurende enkele weken weet bezig
te houden2 is ongekend en blijft waarschijnlijk een unicum.
26
Het ging dan ook niet in de
eerste plaats over het interieur
als zo maar een onderdeel van
het gebouwde erfgoed (zij
het kunsthistorisch belangwekkend),
en ook niet over een bijzondere
inrichting of kunstverzameling, maar over de
overblijfselen van een kamer waarin een
Joods gezin heeft gewoond, een gezin waarvan
de moeder Debora en hun drie dochters
Theodora, Anna en Elise stierven in Auschwitz,
Sobibor en Bergen-Belsen. Een link
naar de eveneens in Bergen-Belsen vermoorde
Anne Frank was gemakkelijk gemaakt en een
heuse mediahype geboren.
Hoewel het huis van de Joodse familie Korijn
in de J.J. Viottastraat te Amsterdam geen
‘personalitymuseum’ 3 zal worden vanwege het
ontbreken van een herinnering aan een
beroemd persoon – niemand van de familie

Korijn liet een ontroerend dagboek na dat
postuum werd gepubliceerd – is deze interieurvondst
zijn zuiver materiële status van
kamerbetimmering ontstegen. Dit dankzij
een aspect van de bewoning en niet in de
laatste plaats vanwege het collectieve schuldgevoel
over de afschuwelijke manier waarop
de bewoners aan hun einde zijn gekomen.
De roep om recuperatie als Joods cultuurgoed
is echter nogal willekeurig, want waarom
het nog geheel intacte eigen woonhuis
van de architect Harry Elte dan niet? Toch
is dit klaarblijkelijk de manier waarop dit
interieur, gesteld dat het bezocht kan gaan
worden, in een klap kan worden opgenomen
in het collectieve geheugen van Nederland en
een immateriële waarde kan verwerven die
belangrijk is voor de promotie tot (Joods)
cultureel erfgoed. 4
Oneigenlijke lobby of niet, in mijn hart zou
ik willen dat het alle vondsten zó verging die
wij doen in het kader van het project
Historische Interieurs in Amsterdam Zuid
waarbij dit interieur twee jaar geleden werd
ontdekt. Het historische woonhuisinterieur
krijgt zelden de status van cultureel erfgoed,
eenvoudigweg omdat het in de meeste gevallen
onzichtbaar is gebleven en bovendien
steeds opnieuw afhankelijk blijkt van de
bereidwilligheid van nieuwe eigenaren om
het te behouden. Het project Historische
Interieurs in Amsterdam Zuid wil hierin
verandering brengen door het interieur
zichtbaar te maken en door de bereidwilligheid
van de bewoners actief te stimuleren.
Historische Interieurs in
Amsterdam Zuid
Het project wordt ontwikkeld en uitgevoerd
door Barbara Laan, free lance interieurhistoricus,
in opdracht van de daartoe opgerichte
Stichting Historische Interieurs in
Amsterdam en op intitiatief van Bureau
Monumenten en Archeologie te Amsterdam
(BMA). De Rijksdienst voor Archeologie,
Cultuurlandschap en Monumenten (RACM)
participeert in het project als één van de
belangrijkste financiers en levert, evenals het
Instituut Collectie Nederland (ICN), de
nodige expertise. Het project wordt bovendien
financieel ondersteund door Woningcorporatie
Het Oosten, sinds 1 juli 2008
gefuseerd tot ‘Stadgenoot’ en het Stadsdeel
Oud Zuid. Daarnaast is samenwerking
gezocht met een aantal Nederlandse universiteiten
en academies.
Het doel van de stichting is om woonhuizen
op te sporen die vanwege hun architectuur,
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
SAMENVATTING
De wens van de bewoners om woonhuisinterieurs te behouden is essentieel
voor de instandhouding. Dit is de belangrijkste tussentijdse conclusie die
gedaan werd in het kader van het project Historische Interieurs in Amsterdam
Zuid. Het project is een initiatief van het Bureau Monumenten en Archeologie
te Amsterdam (BMA) en wordt ontwikkeld en uitgevoerd door de speciaal
daarvoor opgerichte stichting Historische Interieurs in Amsterdam (SHIA).
De Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM)
participeert in het project als een van de financiers en levert, evenals het
Instituut Collectie Nederland (ICN), de nodige expertise.
afwerking en bewoning interessant genoeg
zijn om nader te onderzoeken en de waarden
ervan te bepalen zodat een zorgvuldige
omgang ermee kan worden gewaarborgd.
Deze collectieve en private zorg, de belangrijkste
voorwaarde voor behoud, is alleen
mogelijk bij voldoende draagvlak. Om haar
doel te bereiken, heeft de stichting het
Project Historische Interieurs in Amsterdam
Zuid bedacht met als belangrijkste eindproduct
een publicatie. Daarnaast is er ‘flankerend
beleid’ zodat de vergaarde kennis
direct wordt overgedragen aan de bewoners
middels een voorlichtingsbrochure, publieksboekje
en bouwdossiers. Een inventarisatietraject
dat in 2007 van start ging, levert
medio 2009 150 panden op die allemaal
worden gefotografeerd, beschreven en van
documentatie voorzien (bouwtekeningen en
bewonersgegevens). Dit gebeurt door de
masterstudenten van verschillende herkomst
en pluimage die zich voor het project hebben
ingezet en nog zullen inzetten.
De vondsten zijn talrijk, heel divers en keer
op keer bijzonder te noemen. Ofschoon deze
gebouwen zijn opgetrokken aan het begin
van de industrialisatie van de bouw, is slechts
een heel klein aantal exact dezelfde interieuronderdelen
of bouwornamenten op verschillende
locaties aangetroffen. De meeste
interieurbestanddelen zijn (nu nog) anoniem,
maar toch zijn enkele tientallen namen
van kunstenaars, ambachtslieden, fabrieken
en leveranciers van bouwmaterialen boven
water gekomen. De architecten en/of aannemers
zijn wel grotendeels bekend. Gegevens
over bewoners waaronder gezinsamenstelling,
inwonend personeel, geloofsovertuiging
en beroep, zijn in het Bevolkingsregister
opgezocht; ze zijn weliswaar niet altijd even
goed leesbaar, maar wel altijd aanwezig.
De stichting wil nader onderzoek doen naar
een aantal aspecten van de sociaalhistorische
en architectuur-, interieur-, en kunsthistori-
27
sche context van de geselecteerde panden,
zodat gefundeerde uitspraken gedaan kunnen
worden over de waardebepalende factoren.
Dit om antwoord te krijgen op vragen zoals:
hoe bijzonder en zeldzaam zo’n interieur als
dat van de Joodse familie Korijn nu werkelijk
is, bijvoorbeeld binnen de context van de
andere vondsten van ‘Joodse’ interieurs in
Amsterdam Zuid (figuren 1-4, 6). Het onderzoek
richt zich ondermeer op thema’s als de
opdracht- en uitvoeringssituatie, de culturele
en financiële milieus van de bewoners en de
rol van religieuze verzuiling in opdracht en
uitvoering, de bouwnijverheid, de financiering
van de elitewoning en de industrialisatie
van de bouw, de woningtypologie en soorten
1
BELLENBORD IN DE JOODSE KEUKEN
VAN DE FAMILIE KAHN IN DE LAIRESSESTRAAT.

M VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
plattegronden en de in Zuid werkende
ambachtslieden, kunstenaars en handelaren
in bouwmaterialen.
Onderzoek naar makers en bewoners van
individuele huizen is essentieel in verband
met de betekenisverlening van de objecten.
De betekenissen die wij aan deze interieurs
toekennen zijn belangrijk om hun eventuele
cultuurhistorische waarden te kunnen bepalen.
Bij woonhuisinterieurs ligt dat net iets
anders dan bij andere objecten waar monumentale
of museale waarden aan worden
toegekend. In de eerste plaats omdat het
woonhuisinterieur als particulier domein
wordt beschouwd en zich dus moeilijk als
collectief erfgoed laat ‘labelen’. In de tweede
plaats omdat interieur een fenomeen is dat
zowel betrekking heeft op het gebouwde,
locatiegebonden deel als op het niet-nagelvaste,
dus niet locatiegebonden deel.
In de wetenschap wordt het historische
interieur beschouwd en bestudeerd als een
eenheid van ruimte, afwerking en inrichting,
5 een samenhang die in de werkelijk-
heid zelden zo behouden blijft, althans niet
als een onveranderlijke situatie, zelfs niet in
een museale opstelling. Het interieur als een
samenhangend geheel heeft per definitie een
veranderlijk modieus en status karakter.
Overigens wordt de ensemblewaarde van
bestaande historische interieurs, inclusief de
losse inrichting, inmiddels door RACM, ICN
en de Inspectie Cultuurbezit onderkend,
zoals blijkt uit het rapport Van object naar
samenhang (2004), 6 waar de verschillende
soorten van samenhangende eenheden nader
worden gedefiniëerd en in categorieën ondergebracht.
Het zou gezien de aard van het
begrip interieur zeer aan te bevelen zijn als
de diverse instellingen ook op het terrein van
de waardestellende criteria een gezamenlijke
aanpak zouden kiezen, want deze criteria zijn
niet congruent. 7
In het gehele veld van monumentenzorg en
musea groeit de overtuiging dat interieurs
hun betekenis voor een groot deel ontlenen
aan de context waarin ze zijn ontstaan en
gebruikt. Contextuele gegevens over zowel de
makers als de opdrachtgevers worden dan
ook steeds vaker door deze instellingen verzameld,
zoals ondermeer blijkt uit diverse
bijdragen in de jaarboeken van BMA en uit de
uitkomsten van de ICN-themadag van 22 mei
2008 over historische interieurs in musea
die hun betekenis soms verliezen bij gebrek
aan contextuele informatie.
Wel is het in monumentenland nog vrij uitzonderlijk
dat naast de ontwerper en de
opdrachtgever ook de opeenvolgende bewoners
aan een systematische studie worden onderworpen,
zoals in het project Historische
Interieurs in Amsterdam Zuid. De verhalen
over de bewoners blijken juist essentieel te
zijn in het wordingsproces van het woonhuisinterieur
tot cultureel erfgoed.Verhalen
zijn een belangrijke generator van historisch
begrip. Bewoners voelen zich daardoor in een
traditie staan. Deze verhalen staan ook heel
dicht bij de essentie van het interieur als plek
waar geleefd wordt en waarop elke bewoner
zijn stempel drukt. In monumentenland
moeten we leren dat dit ‘patina van het leven’
een heel belangrijke betekenisverlener is die
daarom ook meegewogen zou moeten worden.
Maar dit is niet het enige aspect waarin het
project een zeker pionierskarakter heeft.
Instrumenten van de overheid
schieten te kort
Woonhuisinterieurs kunnen gedurende jaren
behouden blijven, maar bij de wisseling van
eigenaar toch plotseling worden gesloopt of
aangepast. De huidige instrumenten van de
overheid, waaronder de wetgeving, schieten
hier ernstig tekort.
Ofschoon bij rijks- en gemeentelijke monu-
2 HAARDPARTIJ J.J. VIOTTASTRAAT
28
menten automatisch ook de binnenkant van
het gebouw onder de bescherming van de
Monumentenwet of van de gemeentelijke
monumentenverordening valt, is dit zeker
geen garantie dat historische indeling en
afwerking behouden blijven. De moeilijkheid
schuilt in het feit dat monumenten
vaak uitsluitend op basis van kennis over de
buitenkant van de gebouwen zijn aangewezen
en beschreven. Het kennisgebrek is hier
dus het grootste probleem. Dit nog afgezien
van het gebrek aan controle op de naleving
van de wet en afdoende werkzame sancties.
Het gebrek aan kennis is zeker bij woonhuizen
niet vreemd, want de binnenkant is
uiteraard privé domein en veel mensen
willen daarin geen overheidsbemoeienis.
De panden in Amsterdam Zuid zijn voor de
studenten geselecteerd op basis van de historische
indeling en afwerking die ter plaatse
door hen werd aangetroffen: ongeveer de
helft van het aantal panden dat werd
benaderd. Slechts een handvol ervan bleek de
status van gemeentelijk of rijksmonument te
hebben of stond op een lijst om als monument
te worden aangewezen. Uit de redengevende
omschrijvingen bleek in de meeste
gevallen dat het interieur inderdaad niet was
onderzocht en beschreven.
3 DEUR J.J. VIOTTASTRAAT

Naar schatting is drie kwart van de woonhuizen
in Zuid totaal of grotendeels van
binnen gestript, aangepast of veranderd door
intensieve bewoning. Het is daarom belangrijk
om bewoners te doen beseffen dat de
vondsten zeldzaam zijn en in de toekomst
alleen nog maar zeldzamer zullen worden.
Al bijna 100 particulieren in Amsterdam
Zuid hebben hun medewerking verleend aan
het onderzoeksproject. Vele verrassende
vondsten van kamerbetimmeringen, schouwen,
vloeren, glas in lood, stucplafonds en allerlei
voorbeelden van historische woontechniek,
zoals etensliftjes en bellenborden, zijn het
resultaat. Bewoners zijn niet alleen vereerd
met de belangstelling voor hun huis; ze
willen graag alles over de geschiedenis,
oorspronkelijke functies en voorgaande
bewoners weten, zo blijkt. Bovendien willen
ze hun pand in de regel zo goed mogelijk
onderhouden en ze staan daarom open voor
deskundig advies. Sommige eigenaren van de
onderzochte panden zijn dermate begaan met
het lot van hun bijzondere interieurs, dat ze
graag willen dat de volgende bewoners het in
stand zullen houden. Eigenlijk zouden zij
over hun eigen graf heen willen regeren.
Waarom zouden wij hen daarbij niet een
handje kunnen helpen?
Maar veel bewoners die wij hebben gesproken
4
GLAS IN LOOD J.J. VIOTTASTRAAT
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
zijn huiverig voor de gebiedende en verbiedende
vinger van monumentenzorg. Ze
willen niet dat hun pand monument wordt
bijvoorbeeld omdat ze bang zijn dat het
moeilijker wordt om het te verkopen vanwege
de beperkende voorwaarden. Een groot
woonhuis, oorspronkelijk bedoeld voor een
gezin met inwonend personeel, kan in zo’n
geval minder gemakkelijk worden opgesplitst
in twee afzonderlijke woningen. Ook
wordt gevreesd dat het pand minder waard
wordt. Hoewel sommige studies aantonen
dat woonhuismonumenten juist in waarde
stijgen ten opzicht van niet-monumenten is
men hiervan meestal niet op de hoogte. 8
Bovendien lukt het bepaalde kopers, zoals
projectontwikkelaars en vastgoedhandelaren,
dikwijls om de vraagprijs van een pand te
drukken als er beperkende voorwaarden op
rusten. Daarbij komt dat zowel handelaren
als particulieren heel inventief zijn als het
gaat om het omzeilen van de verplichte
bouw- en monumentenvergunning in het
geval van een verbouwing en zeker voor wat
betreft het interieur. En wie zal het kunnen
terugdraaien als direct na de aankoop vast
‘even’ de keuken en de badkamer worden
‘opgeschoond’ door wat ‘oude rommel’ uit te
breken. De problematiek is helder: de overheid
is niet geliefd en blijft met lege handen
achter en het culturele erfgoed is de dupe.
Andere behoudstrategie:niet
verbieden maar informeren,
enthousiasmeren en stimuleren
Het lijkt erop dat een alternatieve behoudstrategie
mogelijk is: niet verbieden, maar
informeren, enthousiasmeren en stimuleren.
Dit vergt een ander denkmodel dan het
huidige waarin beperkende voorwaarden
worden opgelegd: het vergt een positieve
benadering gericht op het ontwikkelen van
particulier draagvlak. Zoals bij de gedragswetenschappers
goede resultaten worden
geboekt met de strategie van de positieve
‘reinforcement’, zo kan er veel bereikt
worden door de bewoners op hun verantwoordelijkheid
aan te spreken. Niet door ze
te verbieden om veranderingen door te
voeren, maar door ze bewust te maken van
hun rol als schakel in de bewonersgeschiedenis
van het huis in kwestie. De groep
bewoners die het pand heeft bewoond is
lineair verantwoordelijk geweest voor het feit
dat de woning historische waarden bevat.
Het strippen van huizen gebeurt meestal
omdat sommigen die waarden eenvoudigweg
niet zien. Mensen hebben het recht op informatie
en hulp bij het vaststellen van
mogelijke cultuurhistorische of erfgoedwaar-
29
den. 9 Ze krijgen zodoende zicht op hoe goed
hun voorgangers het gedaan hebben, zodat ze
zelf, uit eigen beweging hun bijdrage kunnen
leveren aan het behoud of herstel. Het is
begrijpelijk dat veel mensen niet onder
willen doen voor hun voorgangers. Er blijkt
bovendien behoefte te zijn aan hulp bij het
maken van de afwegingen om veranderingen
op een verantwoorde wijze door te voeren en
de juiste keuzes te maken bij onderhoud en
conservering.
Hoewel er diverse panden zijn onderzocht
die de status van rijks- of gemeentelijk
monument waardig zijn op grond van de
monumentencriteria 10 is het dus nadrukkelijk
niet de bedoeling om het behoud per se
van overheidswege te regelen. Echter, in
acute gevallen kan het wel de enige weg zijn.
Gesterkt door de ervaringen in het veld valt
er veel te winnen op het terrein van de voorlichting
en het advies aan bewoners. Vaak
zijn zij bereid om zelf initiatief te nemen om
te waken over het interieurhistorisch erfgoed.
Wellicht waarderen zij in beginsel het
persoonlijke karakter, maar zij gaan het
collectieve belang daarvan gaandeweg inzien
en willen hun verantwoordelijkheid nemen,
zeker als zij erop worden gewezen en aangesproken.
Daarom willen wij dat bewoners,
gebruikers en eigenaren te weten komen wat
van waarde is en waarom, hoe ze daarmee om
kunnen gaan en welke bijdrage behoud kan
leveren aan de woonkwaliteit.
Waardebepaling toegesneden
op bewoners
De betekenis van het genoemde Joodse interieur
ligt vermoedelijk in de juiste mix van
materiële authenticiteit en immateriële betekenis
voor de geschiedenis van de Joodse
Amsterdammers. Aan de ene kant is er de
betekenis van de plek waar de ‘historische
sensatie’ van het wrede lot van de bewoners
aan den lijve gevoeld kan worden; aan de
andere kant het visuele aspect van deze
belevingswaarde (de tastbaarheid ervan): de
aankleding van de ruimte, de aanwezigheid
van de verlichting, de werkplek bij het
schrijfbureau dat opgenomen is in de betimmering,
de oude radiatoren in hun omkasting
en het decorum van het pièce de résistance:
de haardpartij met zijn luxe uitstraling van
marmer en inlegwerk in dure houtsoorten.
Het interieur is door de familie Korijn ingebracht
in een huis van ouder datum. 11
Kunsthistorisch is de kamer van waarde als
een gaaf en zeldzaam voorbeeld van een werk
gesigneerd door de Joodse ontwerper N. Le
Grand; ontwerp en uitvoering is ongetwijfeld

M VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
van de interieurarchitect en meubelmaker
Napoleon Le Grand (1857-1932), directeur
van ’t Modelhuis, wellicht in samenwerking
met zijn zoons Henri (1903-1989), die toen
juist zijn opleiding tot architect aan de
Académie des Beaux Arts te Parijs had voltooid,
en Simon (1902-1986) die de zaak van
zijn vader zou overnemen.
De invoelbaarheid van de Joodse aspecten
van de geschiedenis zijn belangrijke toegevoegde
waarden waar het zonder de kennis
van de achtergrond van de bewoners ‘slechts’
een voorbeeld zou zijn van de warme sfeer
van het wonen in de jaren ’20, zoals die in
een rijke bankiersfamilie gebruikelijk was. 12
De waardebepaling van interieurs staat in
Nederland nog in de kinderschoenen, zeker
van de jongere bouwkunst. Dit heeft deels te
maken met achterstanden in de beschikbare
kennis waardoor het soms lastig is om de
waarde van individuele voorbeelden te vergelijken
en te plaatsen in de context van nog
bestaande soortgenoten. Deels is het een
gebied waar intensief wordt nagedacht over
de methodiek en de waarderingscriteria,
hoewel het monumentale veld daar anders
mee om gaat dan het museale veld. Het
interieur wordt al jaren op basis van de
monumentencriteria gewaardeerd bij bouwen
architectuurhistorische onderzoeken en
de cultuurhistorische waardestellingen die
ten behoeve van verbouwingen en restauraties
5
gedaan worden. Bij het ICN worden de esthetische,
stilistisch-kunsthistorische aspecten
zwaarder meegewogen en ook nader gespecificeerd
zoals bijvoorbeeld de plek van het
object in het oeuvre van een kunstenaar. Bij
musea worden interieuronderdelen vooral
beoordeeld tegen de achtergrond van het
museale beleidsprofiel van de instelling in
kwestie.
In het kader van het project Historische
Interieurs in Amsterdam Zuid is vooral de
vertaalslag van belang van professioneel
begrippenapparaat naar verstaanbare taal.
Vernieuwend is daarbij dat niet alleen naar
de monumentencriteria gekeken wordt
(mooi, gaaf, zeldzaam, belang voor de wetenschap),
maar dat de criteria die voor bewoners
van belang zijn (bijvoorbeeld gevoelswaarde,
ambachtelijkheid) nader in kaart
zullen worden gebracht en geanalyseerd.
Tegenwoordig nemen overigens ook deskundigen
steeds vaker populaire termen als
‘belevingswaarde’ in de mond als het om
monumentale waarden gaat, maar de inhoud
van het begrip verdient nadere definiëring,
want nu kan er van alles onder vallen: de
charme van het slijtpatina, de levendigheid
van een oude vloer, maar ook het sprekende
aspect van de patronen. 13
Het ligt voor de hand om bij een behoudstrategie
die uit gaat van de particuliere
bereidwilligheid om het interieur te behouden,
andere instrumenten te bedenken dan
de traditionele, i.e. bescherming door het
aanwijzen van monumenten. De instrumenten
die de stichting ontwikkelt worden dan
ook in het bijzonder gericht op de doelgroepen:
bewoners, gebruikers en eigenaren.
Het betreft een pandspecifieke benadering in
combinatie met een algemeen informatieve
aanpak. Per individueel pand kunnen waardeadviezen
worden opgesteld en bouwdossiers
aangelegd. 14 Verder bracht de stichting afgelopen
jaar een voorlichtingsbrochure 15 uit
die bedoeld is om eigenaren van bijzondere
woonhuizen te informeren over de waarde en
betekenis van historische interieurs en inte-
DE JOODSE INTERIEURARCHITECT EN
DIRECTEUR VAN ‘T MODELHUIS NAPOLEON
LE GRAND (1857-1932) IS CIRCA 1920
GEFOTOGRAFEERD IN HET VONDELPARK
(TWEEDE VAN RECHTS BOVENSTE RIJ) SAMEN
MET ZIJN VROUW BE LE GRAND PINKHOF
(LINKS ONDER), HUN ZOON HENRI (LINKS
BOVEN), DOCHTER BETSY (RECHTS ONDER)
EN ANDERE FAMILIELEDEN.
30
rieuronderdelen. Lezers wordt gewezen op
de gevolgen van verbouwingen en krijgen
praktisch advies over aanpassingen en onderhoud
en de gevolgen van onoordeelkundige
omgang voor het verlies aan historische
waarden, onder het motto: weet wat u in huis
heeft en zorg er goed voor.
Ook stimuleert de voorlichtingsbrochure
bewoners tot het aanleggen van het genoemde
bouwdossier, documentatie waarin kennis
over het gebouw en interieur wordt vastgelegd
en bijeengehouden. Zo’n dossier kan
bestaan uit oude en nieuwe foto's, maar ook
uit bouwtekeningen of kopieën daarvan,
documentatie over verbouwingen, groot
onderhoud en restauraties. Uiteraard kunnen
oude verkoopcontracten, die vroeger in
Amsterdam verplicht met het huis moesten
worden mee verkocht, in het bouwdossier
een plaats krijgen. Ook voor de overige
documenten is overdracht aan de volgende
eigenaren essentieel, omdat er zo geen
kennisverlies over het huis op treedt. Het
idee van het bouwdossier komt voort uit de
filosofie: mensen die van hun huis houden
nemen er graag verantwoordelijkheid voor
en willen die erfenis graag doorgeven aan
toekomstige generaties bewoners.
Samenvattend: de ambitie
van de stichting
De ambitie van de stichting Historische
Interieurs in Amsterdam heeft twee speerpunten.
Ten eerste het onderzoek, dus het
vergaren en vastleggen en ontwikkelen van
kennis zodat de vondsten in de juiste context
kunnen worden beoordeeld en gewaardeerd.
Ten tweede het ontwikkelen van een strategie
voor behoud waarbij niet alleen argumenten,
maar ook instrumenten worden aangedragen
waarmee eigenaars en bewoners uit de voeten
kunnen.
Nadat tijdens het inventarisatietraject de
basisgegevens zijn verzameld en vastgelegd
zal nader onderzoek worden verricht naar de
makers en bewoners van de panden. Over dit
onderdeel zal in 2009 een boekje verschijnen
met veel aandacht voor ‘human interest’ en
gericht op een breed publiek.
Het contextuele onderzoek zal resulteren in
een omvangrijker boek waarin de vondsten
in hun context worden geplaatst en beoordeeld
op hun cultuurhistorische waarden.
Er zal aandacht worden gegeven aan de
argumenten voor behoud, mede op basis van
criteria die voor bewoners van belang zijn.
Ook zullen de opzet en de methodieken van
het project worden beoordeeld op hun

elevantie voor andere stadsdelen en gemeenten
in Nederland. Het boek zal in 2011
verschijnen, gelijktijdig met een tentoonstelling
in het Stadsarchief in Amsterdam.
De wens van bewoners om interieurs te
behouden is essentieel voor de instandhouding
ervan. Dit is de belangrijkste tussentijdse
conclusie in het kader van het project
Historische Interieurs in Amsterdam Zuid.
Een monumentenstatus is daarbij niet altijd
nodig. Toch kan de overheid een belangrijke
rol spelen, vooral als het gaat om een duwtje
in de rug: voorlichting, in gesprek gaan, de
instelling van een monumentenwacht voor
het interieur stimuleren; de zogeheten interieurwacht
zoals die in Noord-Brabant al
bestaat,een verordening maken die overdracht
van een bouwdossier bevordert, het
zijn een paar voorbeelden van hulpmiddelen
bij het stimuleren van behoud en instandhouding
van het woonhuisinterieur.
1 Opnieuw werk van Frans Hals ontdekt,
NOS journaal 2 oktober 2008.
2 Van circa half september tot half oktober
2008 kwam het interieur Viottastraat 36 op het
NOS journaal en het AT5 nieuws, op de radio
en verschenen er stukken in de grote landelijke
dagbladen en in de Jüdische Allgemeine.
3 Voor de diverse categorieën woonhuismusea die
internationaal worden onderscheiden verwijs ik
naar de activiteiten van DEMHIST, een afdeling
van de International Councel of Museums
(ICOM) die sinds 1999 jaarlijks een conferentie
organiseert.
4 Zie over het pand Viottastraat 36 en de problematiek
van erfgoedwording van woonhuisinterieurs
de scriptie van Alexander Westra, gemaakt
op basis van het onderzoek dat hij uitvoerde voor
zijn stage bij de Stichting Historische Interieurs
in Amsterdam en het Bureau Monumenten &
Archeologie: A. Westra, De toekomst van de
woonhuisinterieurs van de jongere bouwkunst,
(scriptie duale master erfgoedstudies Universiteit
van Amsterdam), Amsterdam 2008.
5 Zie voor deze werkwijze: P. Thornton, Authentic
decor. The domestic interior 1620-1920, London
1984. En voor Nederland ondermeer: E. Bergvelt,
F. van Burkom en K. Gaillard (red.), Van neorenaissance
tot postmodernisme. Honderdvijfentwintig
jaar Nederlandse interieurs, Rotterdam 1996.
6 Van object naar samenhang. De instandhouding van
ensembles van onroerend en roerend cultureel erfgoed,
Den Haag, Rijkswijk, Zeist, Zoetermeer 2004
(Rapport van de werkgroep Onroerend-roerend,
opgesteld i.o.v. het Directeurenoverleg
Cultuurdiensten).
7 De criteria voor de waardering van gebouwen
zijn ontleend aan de Monumentenwet van 1988,
terwijl de criteria die gebruikt worden voor de
6
TRAPPAAL-
SCULPTUUR
DE LAIRESSE-
STRAAT
weging van losse objecten van wetenschap en
kunst in museale collecties zijn ontleend aan
het Delta-plan Cultuurbehoud.
8 Zie bij voorbeeld het rapport opgesteld door de
werkgroep ‘Monument en rendement’ (maart 2004)
in opdracht van de gemeente Arnhem en de
Rijksdienst voor de Monumentenzorg onder
coördinatie van S.J.P.J. Smeets.
9 De begrippen monumentale- en erfgoedwaarden
worden tegenwoordig door elkaar gebruikt. Voor
een overzicht van betekenissen van monumenten
sinds de negentiende eeuw: C.P. Krabbe,
‘Monumenten: architectonische overblijfselen’,
in: F. Grijzenhout, Erfgoed. De geschiedenis
van een begrip, Amsterdam 2007, 151-174.
10 Zie de voor het MSP aangepaste en nader
gespecificeerde criteria uit de Monumentenwet
1988.
11 Zie de bijdrage van A. Westra in nieuwsbrief
no. 21, oktober 2008, Stichting Het Nederlandse
Interieur.
12 Met dank aan BONAS.
13 Bijvoorbeeld tijdens het RACM symposium
Over de vloer, gehouden op 8 oktober jl. in het
Vredespaleis te Den Haag en de ter gelegenheid
daarvan verschenen publicatie ‘Over de vloer: met
31
voeten getreden erfgoed’ (Zwolle/Zeist/
Amersfoort 2008)
14 Bij wijze van proef maakte erfgoedstudent
Alexander Westra in het kader van zijn stage bij
de stichting een systematiek waarin diverse
aspecten van het interieur volgens een ordesysteem
werden gewaardeerd en in getekende
schema’s werden gepresenteerd. Het ordesysteem
maakt mogelijk dat er rekening wordt gehouden
met de erfgoedgradaties, zodat bewoners duidelijk
zien dat bij lage of indifferente erfgoedwaarde
de mogelijkheden open liggen voor hun eigen
creativiteit en woonwensen.
Ook werkte hij aan de ontwikkeling van een
vragenlijst op basis waarvan inzicht wordt
verkregen in de verschillende waarden die voor
bewoners belangrijk zijn bij de beoordeling van
de indeling en afwerking van hun interieurs.
15 Historische Interieurs in Amsterdam, Amsterdam
2008, samenstelling en teksten B. Laan en
A. Westra. De brochure is via de stichting
verkrijgbaar.
DRS. BARBARA M. LAAN
is projectleider Historische Interieurs
in Amsterdam Zuid.

A ARCHEOLOGIE E.S. MITTENDORFF
Het onderzoek
et eerste geselecteerde onderzoek
werd in 1948 uitgevoerd
door het Biologisch Archeologisch
Instituut (BAI) van
de Rijksuniversiteit Groningen
en de toen nog prille Rijksdienst voor
Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) te
Amersfoort, onder leiding van prof. dr. A. E.
Van Giffen 3 (figuur 1 nr. 012). Het volgende
grote onderzoek werd in het kader van stadsvernieuwing
in 1980-81 onder leiding van H.
Sarfatij door de ROB uitgevoerd 4 (figuur 1 nr.
077). Vervolgens werden in 1982 en 1984
twee kleinere noodopgravingen uitgevoerd
door de Archeologische Werkgemeenschap
Nederland, afd. 18. Dit gebeurde onder
leiding van H. Lubberding (figuur 1 nr. 081 en
095) 5 . Het laatste grote onderzoek in het
gebied vond plaats in 1998-99 onder leiding
van Th. Spitzers, uitgevoerd door BAAC 6
H
(figuur 1 nr. 197 en 199).
Bovengenoemde opgravingen zijn vervolgens
uitgewerkt op structuurniveau, toegespitst
op de grotere structuren als huisplattegronden,
waterputten en afvalkuilen, of
de bestaande basisuitwerking is aangevuld.
In de volgende stap van het onderzoek zijn
de resultaten van deze basisuitwerkingen in
een synthetiserend kader voor het hele
onderzoeksgebied geplaatst. Dit kader
bestond voor een belangrijk deel uit de combinatie
van de gegevens van de individuele
sites, die een hoog detailniveau bevatten, met
de ontwikkelingspatronen, die bij de vergelijking
van de afzonderlijke sites konden
worden waargenomen. Het resultaat is een
totaalbeeld van de ontwikkeling van een van
de oudste delen van Deventer van een overwegend
agrarisch gebied tot middeleeuwse
stad. Bijzonder is dat dit proces voor het eerst
in de onderzoeksgeschiedenis van Deventer
op verschillende schaalniveaus kan worden
gevolgd. Niet alleen op het niveau van de
32
In het kader van de doctoraalscriptie aan
de Universiteit van Amsterdam is door de
auteur een synthetiserend onderzoek
uitgevoerd op basis van de opgravingsresultaten
van vijf grotere opgravingen in
het Polstraatkwartier, in de zuidoosthoek
van de Deventer binnenstad, omsloten
door de Polstraat, de Assenstraat en de
Bursestraat. 1 In dit gebied zijn vanaf
1909 in totaal 19 opgravingen en waarnemingen
uitgevoerd, maar slechts twee
onderzoeken waren (deels) uitgewerkt.
Als gevolg van onvolledigheid of het
geheel ontbreken van documentatie
of vondsten vielen 14 onderzoeken af
voor nadere uitwerking. Vijf opgravingen
kwamen wel in aanmerking.
1
Woningen met uitzicht
DE ONTWIKKELING VAN EEN STEDELIJKE
DE VIJF OPGRAVINGEN IN HET CENTRUM, DIE DE BASIS VORMDEN VAN HET ONDERZOEK.
WOONCULTUUR IN DEVENTER
TUSSEN DE 9DE EN 13DE EEUW
ruimtelijke ontwikkeling van het gebied als
geheel, maar bijvoorbeeld ook op het niveau
van ruimtelijke en functionele indeling van
de individuele percelen en op het niveau van
de huisplattegronden.
Het uitgangspunt van het onderzoek vormde
het archeologische bronnenmateriaal. Omdat
historische bronnen voor de periode die dit
onderzoek beslaat, relatief schaars en vaak
slecht toegankelijk zijn, waar mogelijk, uit
secundaire literatuur beschikbare historische
bronnen gebruikt ter aanvulling van de
archeologische gegevens.
Het onderzoek omvatte bewoningssporen uit
de periode tussen ongeveer 800 en 1250 n. Chr.
Een belangrijk onderdeel van het onderzoek
vormde de ontwikkeling van de woonhuizen
binnen het onderzoeksgebied wat betreft
constructie, vorm en functie. Binnen de
onderzochte periode konden in totaal acht
huistypen worden gedefinieerd. Het resultaat

is de eerste systematische typologie van huisplattegronden
binnen de (vroeg)middeleeuwse
stad. In dit artikel wordt de typologie
van de gevonden huisplattegronden in chronologische
volgorde beschreven. Daarnaast
wordt getracht de ontwikkelingen in de wijze
waarop woonhuizen werden geconstrueerd
en in het uiterlijk van de huizen in de relevante
maatschappelijke context te plaatsen.
De resultaten hebben in eerste instantie
betrekking op het onderzoeksgebied (zie
figuur 1), maar kunnen waarschijnlijk ook op
de rest van Deventer worden toegepast.
Op basis van de historische vermelding van
de stichting van een kerk rond 768 door de
latere heilige Lebuïnus wordt verondersteld
dat de bewoning in Deventer in ieder geval
tot in het laatste kwart van de 8ste eeuw
teruggaat. Vanuit archeologisch perspectief is
deze oudste fase moeilijk traceerbaar.
Grondsporen die mogelijk uit de late 8ste
eeuw dateren zijn schaars en lastig te dateren
als gevolg van het vrijwel ontbreken van
nauwkeurig dateerbare importkeramiek. In
het onderzoeksgebied zijn geen resten uit
deze periode aangetroffen. De oudste hier
aangetroffen structuren daar dateren in de
eerste helft van de 9de eeuw, en dan vermoedelijk
eerder in het tweede dan het eerste
kwart daarvan.
800-850: boerderijen
Tot op heden zijn in de Deventer binnenstad
slechts incomplete plattegronden uit deze
periode aangetroffen. In de typologie van
plattegronden zijn zij beschreven onder het
type Deventer 3. Huisplattegronden van dit
type worden gekenmerkt door een wandgreppel
waarin de wandconstructie is
geplaatst. De dragende constructie bestaat uit
ingegraven houten palen aan de buitenzijde
de wandgreppel (figuur 2). De wanden
bestaan uit vlechtwerk. Alle gebouwen van
dit type lijken een minimale lengte van 12 m
te hebben gehad. Omdat geen complete plattegronden
bewaard zijn gebleven, kunnen de
exacte lengte en de breedte niet worden vastgesteld.
De gebouwen van het type Deventer 3 vertonen
overeenkomst met plattegronden van
boerderijen van het type Odoorn C. Dit type
wordt eveneens gekenmerkt door een draagconstructie
die buiten de wanden is geplaatst.
Daarnaast komen soms stijlen aan de binnenzijde
van de wand voor. De wand is vaak
deels ingegraven. De lengte varieert van 18
tot 21 m. De breedte is over het algemeen 5 m.
De plattegrond is rechthoekig van vorm,
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
veelal met afgeronde hoeken. Dit gebouwtype
wordt tussen 700 en 900 na Chr gedateerd.
7
Gebouwen van het type Deventer 3 dateren
uit de periode 800 - 850, met een uitloop tot
ongeveer 900. De sterke gelijkenis met de
plattegronden van het type Odoorn C doet
een agrarische functie voor de gebouwen van
het type Deventer 3 vermoeden. De afwijkende
oriëntatie van gebouwen in duidelijk rurale
contexten (oost-west) lijkt het belangrijkste
verschil met de Deventer gebouwen, die
overwegend noord-zuid zijn georiënteerd.
De aanwezigheid van boerderijen wijst erop
dat het onderzoeksgebied in deze periode een
agrarisch karakter had. Deze gedachte wordt
onderstreept door de ruime opzet van het
gebied, het ontbreken van een systematisch
verkavelingssysteem en het vrijwel ontbreken
van importkeramiek.
850-900: Functieverandering
weerspiegeld in huisplattegronden
Tussen 850 en 900 onderging het onderzoeksgebied
een ingrijpende verandering in ruimtelijk
en functioneel opzicht. Dat blijkt in de
eerste plaats uit de aanleg van een structureel
en systematisch verkavelingssysteem in het
gehele onderzoeksgebied. De verkaveling
bestond uit lange, smalle percelen, haaks op
de IJssel. 8 De breedte van de individuele
percelen varieerde van 9,5 m tot 11,5 m.
2
33
Opvallend is dat deze verkaveling grotendeels
tot na de Middeleeuwen gehandhaafd
bleef. De huidige Assenstraat en Polstraat,
die tegenwoordig het onderzoeksgebied
omsluiten, fungeerden waarschijnlijk als
primaire assen binnen dit verkavelingssysteem
(figuur 3). Bij archeologische onderzoeken
in andere delen van de binnenstad kon
eenzelfde verkavelingssysteem worden aangetoond.
9 Daarnaast bleek dat deze percelering
al bestond voordat de nederzetting aan
het eind van de 9de eeuw werd omgeven door
een aarden wal. Deze wal is vermoedelijk
aangelegd naar aanleiding van een Vikingaanval
in het jaar 882. De verandering in
ruimtelijke structuur van het 9de-eeuwse
Deventer was niet het gevolg van de bij deze
aanval toegebrachte verwoestingen, maar
moet door andere redenen zijn ingegeven.
Op de nieuwe percelen werden geen grote
boerderijachtige huizen van het type Deventer
3 gebouwd, maar kleinere gebouwen.
Deze gebouwen hebben een uit enkele rijen
paalsporen opgebouwde, rechthoekige plattegrond.
De breedte varieerde van 4,5 m tot 5
m. Gemiddeld waren de huizen ongeveer 12
m lang. Deze gebouwen worden tot het type
Deventer 2 gerekend. Gebouwen van dit type
kwamen in de tweede helft van de 9de eeuw
en de eerste helft van de 10de eeuw op verschillende
plaatsen in de nederzetting voor.
Deze gebouwen verschillen qua afmetingen,
OVERZICHT VAN DE BEKENDE PLATTEGRONDEN VAN HET TYPE DEVENTER 3.
SAMENVATTING
Op basis van de resultaten van vijf grotere opgravingen in het centrum van
Deventer is een synthetiserend onderzoek uitgevoerd, dat zich met name
richtte op de ruimtelijke en sociaal-economische aspecten in de ontwikkeling
van vroegmiddeleeuwse nederzetting tot middeleeuwse stad. Het onderzoek
leverde veel nieuwe inzichten op in het verstedelijkingsproces van Deventer.
Dit artikel richt zich op de ontwikkelingen die de burgerlijke huizenbouw
tussen ca. 800 en 1250 n. Chr. doormaakte, geplaatst in de historische context.
Daarnaast wordt kort aangegeven hoe de resultaten zich verhouden tot een
breder onderzoekskader.

A VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
3
4
DE DRIE HOOFDASSEN, DIE DE BASIS VORMDEN VOOR DE VERKAVELING
VAN DE NEDERZETTING IN DE TWEEDE HELFT VAN DE 9DE EEUW,
GEPROJECTEERD BINNEN DE OMWALLING UIT DE LATE 9DE EEUW.
RECHTHOEKIGE HUISPLATTEGRONDEN VAN HET TYPE DEVENTER 2
34
opbouw en indeling dusdanig van die van
Deventer type 3, dat een agrarische functie
voor deze gebouwen niet erg waarschijnlijk is.
Intern waren deze gebouwen waarschijnlijk
in twee of meerdere ruimtes verdeeld (figuur
4). Mogelijk werd een van de ruimtes
gebruikt als ambachtelijk atelier of voor de
opslag van handelswaar of voorraden. Een
combinatie van beide functies is tevens
mogelijk. De overige ruimtes hadden waarschijnlijk
een woonfunctie. Omdat de gebouwen
uit één verdieping bestonden, hadden zij
ten hoogste een soort vliering ter beschikking
voor de opslag van voorraden of andere
goederen. Het is dan ook niet waarschijnlijk
dat deze als pakhuizen of opslagplaatsen
dienden.
De aanleg van een systematische, bijna planmatige
verkavelingsstructuur betekende een
grote verandering in de ruimtelijke indeling
en ordening van de nederzetting en vormde
in feite een eerste stap in het verstedelijkingsproces.
Het vroegstedelijke uiterlijk van
de nederzetting werd verder versterkt door
de bouw van kleine, rechthoekige huizen.
Deze stonden op een gemeenschappelijke
rooilijn aan een straat en fungeerden zowel
als woning als werkplaats/opslagruimte.
Hiermee begon de nederzetting Deventer
zich in ruimtelijk en economisch opzicht te
onderscheiden van het omringende platteland.
Dat de agrarische component na 850 niet
geheel uit de nederzetting verdween, blijkt
uit de vondst van een plattegrond van een
ander gebouwtype, namelijk het type
Deventer 1 (figuur 5). Van dit type is tot op
heden slechts een plattegrond bekend. Deze
is opgegraven aan de rand van de nederzetting
aan de Smedenstraat. 10 Dit gebouwtype is
naar verhouding groot (9 m breed en minimaal
16 m lang) en bestaat uit een dubbele
palenrij. De hoeken van het gebouw zijn
afgerond. Gezien de datering, die niet scherper
is te stellen dan tussen 800 en 882, vormde
dit type mogelijk een overgangsvorm tussen
de typen Deventer 3 en Deventer 2.
De veranderingen in de ruimtelijke opbouw
en het uiterlijk van de nederzetting impliceren
tegelijkertijd een verandering in de
sociaal-economische structuur. De agrarische
functie raakte meer op de achtergrond, terwijl
de ambachtelijke en uitwisselings- of
handelscomponent lijkt te zijn toegenomen.
Dat kan onder meer worden afgeleid uit de
gevonden resten van been- en ijzerbewerking.
Daarnaast neemt het aandeel importkeramiek
in deze periode sterk toe.

Deze veranderingen zullen ook hun weerslag
hebben gehad op het zelfbeeld van de bewoners
van het 9de-eeuwse Deventer. Het blijft
nog onduidelijk of zij zichzelf anders
beschouwden als de bewoners van het omliggende
platteland. Het initiatief tot de functieverandering
van Deventer ging waarschijnlijk
uit van de vorst en kerkelijke instellingen.
De toegenomen bevolkingsdichtheid en de
toename van uitwisseling werkten mogelijk
wel als katalysator voor de ontwikkeling van
nieuwe organisatievormen zoals gilde-achtige
structuren, naast de feodale gezagsverhoudingen.
Deze nieuwe organisatievormen hadden
vaak de vorm van een eedgenootschap,
waarbij de leden elkaar een eed van trouw
zworen en daarbij beloofden de gezamenlijke
belangen van de leden (vaak handelaren) als
één groep te beschermen. Door deze horizontale
organisatiestructuren kon de hiërarchische
gezagsstructuur met de landsheer in het
gedrang komen. Dergelijke organisaties werden
in de 9de eeuw daarom herhaaldelijk verboden.
11 Vergelijkend onderzoek van Deventer
met andere portes in het Schelde-, Maasen
Rijngebied, die een vergelijkbare toename
in activiteit vertoonden in deze periode, kan
meer duidelijkheid geven over deze belangrijke
stap in het verstedelijkingsproces. 12
900-950: Geleidelijke overgang
naar houtskeletbouw
Vanaf 900 kwam een geleidelijke verandering
in de constructiewijze van houten gebouwen
op gang. Er verscheen een nieuw type plattegrond
op het toneel. Gebouwen van dit type
(type Deventer 6) bestonden nog maar gedeeltelijk
uit ingegraven palen. Dat blijkt uit de
relatief grote afstand tussen de gevonden
paalsporen (figuur 6). Op deze palen was
vermoedelijk een horizontale balk bevestigd,
die de basis voor de wandconstructie vormde.
De breedte van plattegronden van dit type
was minimaal 4 m, de lengte bedroeg minimaal
tussen 11,5 m en 13 m.
Gebouwen van het type Deventer 6 dateren
voornamelijk uit de eerste helft van de 10de
eeuw, maar kwamen ook in de tweede helft
van de 10de eeuw nog voor. Zij verschilden
qua afmetingen weinig van zowel gebouwen
van het type Deventer 2 als Deventer 4 (zie
hieronder). De functie van deze gebouwen
zal daarom waarschijnlijk niet wezenlijk verschillen
van die van de voorgangers en opvolgers
van dit type: een woning voor personen
met een behoefte aan opslagcapaciteit, mogelijk
gecombineerd met een ambachtelijke
werkplaats.
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
5
6
DE ENIGE IN DEVENTER BEKENDE PLATTEGROND VAN HET TYPE DEVENTER 1.
DE PLATTEGRONDEN TYPE DEVENTER 6 MARKEREN HET BEGIN VAN
EEN GELEIDELIJKE OVERGANG NAAR HOUTSKELETBOUW.
De ruimtelijke structuur van de nederzetting
bleef in deze periode vrijwel ongewijzigd. De
perceelsgrenzen bleven gehandhaafd. De aan
het eind van de 9de eeuw aangelegde aarden
verdedigingswal, vormde echter een belangrijk
nieuw element. 13 Mogelijk vormden de
omwalling van de nederzetting en, als gevolg
hiervan, de uitbreiding van de geestelijke
gemeenschap en de verplaatsing van de
bisschopszetel naar Deventer, een belangrijke
impuls voor de verdere ontwikkeling van de
nederzetting en de handel. De omwalling
speelde daarnaast een belangrijke rol in het
verstedelijkingsproces. De wal vormde een
duidelijke fysieke grens tussen de vroegstedelijke
nederzetting en het omringende
platteland.
De plattegronden van het type Deventer 6
vormen de eerste aanzet van de overgang van
gebouwen met ingegraven staanders naar in
houtskeletbouw uitgevoerde gebouwen. De
overgang naar een meer arbeidsintensieve,
technisch geavanceerdere bouwtechniek kan
mogelijk worden gezien als gevolg van de
toegenomen politieke en militaire stabiliteit
na de aanleg van de omwalling.
35
950-1050: Grotere huizen
in houtskeletbouw
Vanaf 950 kwam met de introductie van
gebouwen van het nieuwe type Deventer 4 de
ontwikkeling van de houtskeletbouwtechniek
volledig op gang. De dragende constructie
was opgenomen in de wanden van het
gebouw in de vorm van een stijf houtskelet.
Het geheel rustte op een raamwerk van horizontale
balken, dat direct op de lemen vloer
van het gebouw lag. Deze vakwerk- of houtskeletbouw
maakte het mogelijk om gebouwen
met meerdere verdiepingen te bouwen.
Het subtype Deventer 4A is wat betreft constructie
identiek aan type 4, met de uitzondering
dat gebouwen van dit type geheel of
gedeeltelijk waren onderkelderd (figuur 7).
De gebouwen van dit subtype bestonden dus
altijd uit minimaal twee verdiepingen, aangenomen
dat zich op de begane grond ook een
verdieping bevond. Op basis van de sporen
van gebouwen van het type Deventer 4A kan
worden vastgesteld dat de breedte van deze
gebouwen varieerde van 4,2 m tot 5,2 m. De
lengte kon tussen 11,5 m en 14,5 m bedragen.
De nieuwe bouwtechnieken maakte het
mogelijk het beschikbare bruto vloeroppervlak
per gebouw aanzienlijk te vergroten. Dat

A VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
geldt zeker voor het onderkelderde type
Deventer 4A. Deze gebouwen hadden waarschijnlijk
in de eerste plaats een functie als
woonhuis voor kooplieden of personen met
grondbezit buiten de stad, mogelijk gecombineerd
met een ambachtelijke werkplaats. Dat
de bewoners van deze gebouwen tot de sociale
elite moeten hebben behoord, blijkt uit de
vondst van meerdere bekervormige kacheltegels,
afkomstig van lemen kachelovens. 14
Gebouwen van het type Deventer 4 kwamen
zeker tot 1250 voor. Waarschijnlijk werd dit
type pas verdrongen na de introductie van
baksteen als grootschalig toegepast bouwmateriaal.
Opvallend is dat de onderkelderde
variant na 1050 nauwelijks meer voor lijkt te
komen. Mogelijk bestaat er een verband tus-
7
8
PLATTEGRONDEN VAN
ONDERKELDERDE HOUTEN
HUIZEN VAN HET TYPE
DEVENTER 4A.
OP DE ACHTERERVEN
BEVONDEN ZICH KLEINE
GEBOUWTJES IN HOUT-
SKELETBOUW VAN HET
TYPE DEVENTER 5,
VERMOEDELIJK MET
EEN AMBACHTELIJKE
FUNCTIE.
sen het verdwijnen hiervan en de opkomst
van grote tufstenen woonhuizen na 1050.
De introductie van houtskeletgebouwen van
het type Deventer 4 en Deventer 4A vormt
een belangrijke aanwijzing voor een toenemende
specialisatie op het gebeid van de
handel. In de kelder van een van de gebouwen
zijn resten aangetroffen die op de opslag van
een grote hoeveelheid graan wijzen. Aanwijzingen
voor ambachtelijke activiteiten
bestaan onder andere uit het voorkomen van
kleine bijgebouwtjes van het type Deventer 5
(figuur 8). De gebouwen van dit type vervulden,
gezien het voorkomen van een haardplaats,
mogelijk een functie als smelterij,
stokerij of brouwerij. De aanwezigheid van
haarden in deze relatief kleine gebouwtjes
36
sluit in ieder geval een opslagfunctie uit.
Uit de archeologische data komt in de periode
tussen 950 en 1050 voor het eerst een sociale
groep naar voren, die zichzelf duidelijk profileert
als lokale elite. Zij bewoonden grote
houten huizen, die waarschijnlijk uit meerdere
verdiepingen bestonden. Een deel van
deze gebouwen werd verwarmd met luxe
verwarmingssystemen, die in deze periode
verder vooral in versterkingen en kloosters
worden aangetroffen. Terwijl de economische
activiteiten in de nederzetting als geheel zich
steeds meer toespitsen op handel en ambacht,
is op perceelsniveau een zekere specialisatie
waarneembaar. Dat blijkt onder meer uit het
feit dat bijgebouwen met een ambachtelijke
functie nooit op hetzelfde perceel lagen als
een onderkelderd houten gebouw met een
opslagfunctie.
Na 1050: grote gebouwen van tufsteen
Vanaf 1050 wordt het stedelijke karakter van
Deventer verder versterkt door de bouw van
grote tufstenen gebouwen. In het onderzoeksgebied
zijn in totaal de resten van acht
van dergelijke gebouwen aangetroffen. Ook
buiten het onderzoeksgebied bestaan aanwijzingen
voor burgerlijke tufsteenbouw.
Typologisch zijn deze gebouwen in twee
groepen onder te verdelen.
De gebouwen van het type Deventer 7 zijn
vrijwel vierkant van opzet. De muurdiktes
bedragen tussen 0,60 m en bijna 1 m. De
afmetingen van de gebouwen variëren sterk
van 5,50 bij 5 m tot bijna 8 bij 8,50 m (figuur
9). Gebouwen van het type Deventer 8 daarentegen
zijn langgerekter en rechthoekig van
opzet (figuur 10). Bij deze gebouwen variëren
de afmetingen van bijna 10 m bij 6 m tot 22
m bij 6 m. De afmetingen zijn niet de belangrijkste
criteria bij de toewijzing aan een type,
maar de opzet van de plattegrond is hierin
bepalend. De onderste verdieping van beide
typen gebouwen was over het algemeen verdiept
aangelegd als souterrain. Waarschijnlijk
bestonden deze gebouwen uit meerdere
verdiepingen.
Gebouwen van de typen Deventer 7 en 8 werden
waarschijnlijk kort na 1050 geïntroduceerd.
Na de 12de eeuw lijkt het type Deventer 7
niet meer voor te komen. Enkele gebouwen
van dit type werden, nadat zij in de 12e eeuw
door brand waren verwoest, vervangen door
type Deventer 8. Gebouwen van dit laatste
type functioneerden waarschijnlijk tot ver na
de 13de en 14de eeuw, waarin het gebruik van
baksteen steeds algemener werd.

Stenen gebouwen met een vierkante of rechthoekige
plattegrond zijn in deze periode geen
onbekend verschijnsel in Noordwest-Europa.
We kennen ze onder meer uit Trier, Mainz en
Rosheim (figuur 11). 15 Over het algemeen
bestaan zij uit minimaal drie bouwlagen.
Aangenomen wordt dat de begane grond en
het souterrain een functie als opslagruimte
hadden, terwijl de eerste verdieping als
woonruimte fungeerde. Deze gebouwen moeten
een zeker weerbaar karakter hebben uitgestraald,
hetzij praktisch, hetzij symbolisch.
Het bij de bouw gebruikte tufsteen is waarschijnlijk
grotendeels afkomstig uit de voormalige
Romeinse steden zoals Xanten.
Daarnaast werd ook tufsteen in de voormalige
Romeinse mijnen in het Eifelgebied
gewonnen. 16 In deze periode moet er sprake
zijn geweest van een aanzienlijke aanvoer van
tufsteen als bouwmateriaal, niet zozeer voor
burgerhuizen maar vooral voor de bouw van
een imposante bisschoppelijke palts op enige
honderden meters ten noorden van het
onderzoeksgebied. Deze palts diende, behalve
als tweede residentie van de bisschop van
Utrecht, voornamelijk als uitvalsbasis voor
zijn plaatselijke vertegenwoordiger. Mogelijk
hangt deze bouwactiviteit samen met het
verkrijgen van belangrijke rechten in Deventer
door de bisschop. In deze context komen de
lokale bisschoppelijke ministerialen (in de
hoedanigheid van handelaar, grootgrondbezitter
of beide) in aanmerking als initiatiefnemers
tot de bouw van deze stenen gebouwen.
Zij beschikten blijkbaar over voldoende
invloed en financiële middelen om op eigen
initiatief stenen woningen op te trekken.
Vanwege hun positie als bisschoppelijke
functionarissen hadden zij toegang tot
invloedrijke functies, zoals die van bisschoppelijk
domeinbeheerder. Tegen de achtergrond
van de investituurstrijd is het juist
deze groep die haar invloed aanwend om
gemeenschappelijke belangen als collectief
veilig te stellen. In andere steden, zoals in
Trier en Kamerijk, treedt deze groep in de
11de eeuw steeds meer naar voren als militaire
en bestuurlijke elite. 17 Deze collectieven
kenmerkten zich door een eigen, horizontale
organisatiestructuur en kwamen waarschijnlijk
voort uit soortgelijke collectieven die ook
al in de 9de eeuw bestonden. Daarbij kwam
het regelmatig tot conflicten met de landsheer,
veelal de lokale bisschop.
Een historische aanwijzing voor de aanwezigheid
van een dergelijke georganiseerde
groep in Deventer stamt uit 1116, toen de
lokale bisschoppelijke ministerialen bij een
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
Tufsteen muurwerk
Uitbraakspoor
Reconstructie
Grens opgravingsput
DIT VOORBEELD
VAN EEN GEBOUW
UIT DE 12DE EEUW
IN ROSHEIM (FR.)
GEEFT EEN INDRUK
VAN HET UITERLIJK
VAN GEBOUWEN
VAN HET TYPE
DEVENTER 7 EN 8.
37
9
DE PLATTEGRONDEN
VAN DE TUFSTENEN
GEBOUWEN VAN HET
TYPE DEVENTER 7
ZIJN MIN OF MEER
VIERKANT VAN VORM.
0
PLATTEGRONDEN VAN
HET TYPE DEVENTER 8
ZIJN RECHTHOEKIG
VAN VORM.

A VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
conflict tussen bisschop Godebald (1114 - 1127)
en keizer Hendrik V (1081 - 1125) de zijde van
de laatste kozen. Waarschijnlijk maakten in
de 12de eeuw ook welgestelde, vrije handelaren
deel uit van deze groep. Uit de archeologische
en historische bronnen komen hiermee
de eerste aanwijzingen naar voren van
een maatschappelijke groep, met een eigen
organisatievorm, en als zodanig naar buiten
trad. Deze groep streefde naar een autonomie
positie. Dit collectieve zelfbewustzijn en het
daaruit voortvloeiende streven naar autonomie
zijn belangrijke factoren in het mentale
verstedelijkingsproces. Dit proces zette zich
voort in de 12de een 13de eeuw, waarin uit de
geschreven bronnen een toenemende autonome,
bestuurlijke invloed van ministerialen
en vrije burgers naar voren komt. Deze vond
zijn weerslag bijvoorbeeld in de vorm van de
instelling van een schepenraad. 18
Conclusie
Het onderzoek op basis van de analyse resultaten
van meerdere oude opgravingen heeft
belangrijke nieuwe inzichten opgeleverd
over het ontstaan en de ontwikkeling van de
ruimtelijke ordening en de sociaal-economische
structuur van Deventer in de Vroege en
Volle Middeleeuwen in relatie tot het verstedelijkingsproces.
Ten eerste kan nu een integraal
en systematisch beeld worden gegeven
van de ontwikkelingen in de wooncultuur
van de (vroeg)stedelijke fase in de periode
800-1250. De, grotendeels nieuwe inzichten
in de ruimtelijke indeling en het functionele
gebruik van de nederzetting en de veranderingen
die daarin in de loop der tijd optraden
zijn van grote waarde bij de voorbereiding
van toekomstige opgravingen in de binnenstad
en bepalen voor een groot deel de vraagstellingen
en daaraan gekoppelde onderzoeksmethoden
met betrekking tot deze
periode.
Gezien in het bredere kader van het urbanisatieproces
van Deventer gedurende de Middeleeuwen
is een duidelijke samenhang aan te
wijzen tussen het fysieke proces van verstedelijking,
waarbij de nederzetting een steeds
uitgesprokener stads uiterlijk kreeg, en het
mentale verstedelijkingsproces van (een deel
van) haar inwoners, die zichzelf steeds meer
als aparte maatschappelijke groep gingen
beschouwen en zich als zodanig profileerden.
Hieruit kwam op verschillende momenten
gedurende dit mentale proces een streven
naar autonomie naar voren, dat geleidelijk
steeds meer voet aan de grond kreeg en in het
begin van de 13de eeuw resulteerde in de
instelling van een stadsbestuur dat in ieder
geval voor een deel bestond uit vrije burgers.
Vergelijkbare processen zijn historisch en
archeologisch waarneembaar in vroeg-urbane
centra elders in Noordwest-Europa. 19 De
vraag blijft nog hoe de wisselwerking tussen
het fysieke en mentale deel van het verstedelijkingsproces
werkte: werd de mentaliteitwijziging
van de inwoners ingegeven door
veranderingen in hun fysieke omgeving of
juist omgekeerd?
Uit de gegevens van het onderzoek blijkt in
ieder geval dat essentiële stappen in het
verstedelijkingsproces hun weerslag vinden
in de bodem en dat de mentaliteitswijziging
van de inwoners van Deventer voor een deel
38
wordt weerspiegeld in de veranderingen in
de huisbouwtradities. Het proces van verstedelijking
is in het onderzoeksgebied archeologisch
traceerbaar in de vorm van enkele
cruciale functionele en ruimtelijke veranderingen,
zoals de aanleg van een systematische
verkaveling, verdichting van de bebouwing,
een diversificatie van het economische spectrum,
waarbij de agrarische component
steeds verder afneemt ten opzichte van
ambachten en handel, en de ontwikkeling
van stedelijk gebouwtypen, opgetrokken in
houtskeletbouw of natuursteen. Daarbij moet
ook de invloed van de aanleg van een omwalling
niet worden vergeten. Deze stappen lijken
in het middeleeuwse verstedelijkingsproces
in Noordwest-Europa geen vaststaand chronologisch
traject te kennen. Dat wil zeggen
dat dezelfde stap in verschillende centra op
een ander moment kan worden gezet. In
vergelijking tot andere vroegstedelijke centra
start het urbanisatieproces in Deventer relatief
vroeg. Vergelijkend onderzoek met bijvoorbeeld
Utrecht, Nijmegen, Maastricht of
contemporaire centra in het Duitse Rijnland
kan mogelijk uitwijzen of er groepen van
centra zijn waar het verstedelijkingsproces
synchroon verliep, of dat ieder centrum een
eigen tijdspad volgde.
1 Mittendorff, 2007.
2 Bij veel onderzoeken betrof het een vrij kleine
waarneming, die voor het grootste deel zijn
beschreven door de Deventer tekenleraar
Alex Dorgelo (1888-1963): Dorgelo, z.j.
De onderzoeken, die wel in meer of mindere
mate werden uitgewerkt, zijn in het onderzoek
betrokken, zie noot 3 t/m 6.
DEZE AQUAREL DOOR
ALEX DORGELO UIT 1948
VERBEELDT DE OPGRAVING
VAN EEN TUFSTENEN
GEBOUW VAN HET TYPE
DEVENTER 8 AAN DE
POLSTRAAT.

3 Dit onderzoek werd nooit uitgewerkt en de
documentatie en geborgen vondstmateriaal
raakten verspreid over verschillende instanties.
Zie hiervoor Bartels, 2004, 14-15.
4 Dit onderzoek maakte deel uit van het
onderzoeksproject ‘De urbanisatie van Nederlandse
rivierengebeid tijdens de Middeleeuwen’. Doel van
dit project was om door combinatie van onderzoeksgegevens
uit vier steden (Tiel, Dordrecht,
Nijmegen en Deventer) de ontwikkeling van ieder
van deze steden afzonderlijk in hoofdlijnen te
beschrijven. Daarnaast was het de bedoeling om
deze vier steden onderling te vergelijken, gezien
in een algemener kader van urbanisatie (Sarfatij,
1999, 15-17). Delen van het onderzoek aan het
Burseplein werden uitgewerkt en gepubliceerd.
Een korte beschrijving van de laat-middeleeuwse
sporen en het vondstmateriaal uit de beerputten
werd gepubliceerd (Clevis & Kottman, 1989).
Een groot deel van het vondstmateriaal uit de
beerputten is tevens gepubliceerd in Bartels, 1999.
5 Beide onderzoeken werden kort beschreven
door de opgravingsleider: Lubberding, 1991.
6 Van dit onderzoek verscheen een volledige
basisrapportage: Spitzers, 2000.
7 Huijts, 1992, 149-160.
8 Het zuidoostelijke deel van het onderzoeksgebied
vormt hierop een uitzondering. Omdat de
Polstraat hier een bocht maakt in noordelijke
richting, zijn de percelen in deze bocht meer
oost-west georiënteerd. De bocht in de straat is
waarschijnlijk het gevolg van het natuurlijk
reliëf ter plaatse.
9 Vermeulen, Nalis & Havers, 2006, 53-59.
10 Vermeulen, Nalis & Havers, 2006, 33.
11 Akkerman, 1962, 418-419.
12 Mittendorff, 2007, 278; vgl. ook Verhulst,
1999, 44-67.
13 Bartels, 2006a, 64-65.
14 Mittendorff, 2008, 124-128.
15 Wiedenau, 1983, 166-169; 253-256; 215-217.
16 Bartels, 2006b, 22.
17 Künzel, 1997, 171.
18 Benders, 2004, 43.
19 Zie ondermeer Laleman & Raveschot,
1991, 217-218 (Gent) en Künzel, 1997,
149-222 (Sint-Truiden, Trier en Kamerijk).
Literatuur
– Akkerman, J.B., 1961. Het koopmansgilde
van Tiel omstreeks het jaar 1000, Tijdschrift
voor Rechtsgeschiedenis 30, 407-471.
– Bartels, M.H., 1999. Steden in Scherven. Vondsten
uit beerputten in Deventer, Dordrecht Nijmegen
en Tiel (1250-1900), Zwolle/Amersfoort.
– Bartels, M.H., 2004. Professor Van Giffen in
Deventer. Een historisch verslag van de eerste
systematische archeologische stadskernonderzoek
in 1948, in: E. Kleeman (et. al.) (red.),
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
De onderste steen. Essays over de cultuurgeschiedenis
van Deventer. Liber amoricum
voor Hans Magdelijns, Deventer, 10-17.
– Bartels, M.H., 2006a. De wal tegen de Vikingen
om middeleeuws Deventer Archeologisch en
historisch onderzoek naar wal en stadsmuren
(850-1900) en een vergelijking met andere vroegmiddeleeuwse
omwalde nederzettingen, Deventer
(Rapportages Archeologie Deventer 18).
– Bartels, M.H., 2006b. Tufsteen, duyfsteen, dufsteen;
handel, bouw en sloop in harde bouwmaterialen
in middeleeuws Deventer, in: H. De Beer,
C. Hogenstijn & D. Webbink (red.), Aan
weerszijden van de IJssel; liber amicorum
aangeboden aan Henk Nalis ter gelegenheid
van zijn afscheid als archivaris van de
gemeente Deventer, Deventer, 21-30.
– Benders, J.F., 2004. Bestuursstructuur en
schriftcultuur. Een analyse van de bestuurlijke
verschriftelijking in Deventer tot het eind van
de 15de eeuw, Kampen.
– Clevis, H. & J. Kottman, 1989. Weggegooid
en teruggevonden. Aardewerk en glas uit Deventer
vondstcomplexen 1375-1750, Kampen.
– Dorgelo, A., z.j. Opgravingen in Deventer
1933-1959 (ongepubliceerd handschrift in
twee delen).
– Huijts, C.S.T.J., 1992. De voor-historische
boerderijbouw in Drenthe. Reconstructiemodellen
van 1300 vóór tot 1300 na Chr., Arnhem.
– Künzel, R., 1997. Beelden en zelfbeelden
van middeleeuwse mensen. Historisch - antropologische
studies over groepsculturen in de
Nederlanden, 7de - 13de eeuw, Nijmegen.
– Laleman, M.C. & P. Raveschot, 1991.
Inleiding tot de studie van de woonhuizen in
Gent, periode 1100-1300, de kelders, Brussel.
– Lubberding, H.H.J., 1991. Enkele koopmanshuizen
in de Vrije Keizerlijke (Hanze)stad
Deventer, in: Westerheem XL-4, 156-164.
39
– Mittendorff, E.S., 2007. Huizen van Heren.
Archeologisch onderzoek naar het proces van
verstedelijking en de vorming van een stedelijke
elite in het Polstraatkwartier van Deventer,
ca. 800 - 1200, Deventer (Rapportages
Archeologie Deventer 20).
– Mittendorff, E.S., 2008. Heteluchtverwarming
in huizen van de vroegstedelijke elite in de 11de
eeuw in Deventer (NL), in : L. Henderickx
& N. Mees (red.), Archaeologia Mediaevalis,
Archeologie van de Middeleeuwen en de
Moderne Tijden in België en aangrenzende
gebieden 31, Namen.
– Sarfatij, H., 1999. Stad, archeologie en afval,
in: M.H. Bartels, 1999. Steden in Scherven.
Vondsten uit beerputten in Deventer, Dordrecht
Nijmegen en Tiel (1250-1900),
Zwolle/Amersfoort.
– Spitzers, T.A., 2000. Archeologisch onderzoek
Polstraat 69/71 te Deventer 1998-1999. 1100 jaar
bouwen en leven in de Polstraat, BAAC basisrapportage
(BAAC-rapport 99.006), Deventer.
– Verhulst, A., 1999. The rise of cities in
Northwest Europe, Cambridge.
– Vermeulen, B., H. Nalis & G. Havers, 2006.
Razende mannen, onrustige vrouwen. Archeologisch
onderzoek naar de vroegmiddeleeuwse nederzetting,
een adellijke hofstede en het St. Elisabethsgasthuis
te Deventer, Deventer (Rapportages
Archeologie Deventer 17).
– Wiedenau, A., 1983. Katalog der romanischen
Wohnbauten in westdeutschen Städten und
Siedlungen (ohne Goslar und Regensburg),
Tübingen.
E.S. MITTENDORFF is projectleider
archeologie gemeente Deventer.
OPEN DAG OP
DE OPGRAVING VAN
PROF. DR. A.E. VAN
GIFFEN AAN DE
POLSTRAAT IN 1948,
WAAR DE RESTEN
VAN EEN TUFSTENEN
GEBOUW VAN HET
TYPE DEVENTER 7
ZICHTBAAR ZIJN.

M MONUMENTENZORG T.G. NIJLAND EN R.P.J. VAN HEES
Tufsteen
Onder de stenen die als eerste
ingevoerd werden, was tufsteen
uit de Duitse Eifel,
samen met Drachenfels trachiet
uit het Zevengebergte
en noorden daarvan en enig rood zandsteen
uit de stroomgebieden van Main en Weser.
De namen waarmee de verschillende Rijnlandse
tufstenen aangeduid worden – Römer,
Weiberner/Hohenleie, Ettringer/Hasenstoppler
en Riedener tuf – duiden hun lokale herkomst
aan en zeggen niets over hun (al dan
niet overeenkomstige) eigenschappen. Tufstenen
vertonen aanzienlijke variatie, ook binnen
één en hetzelfde type. Allen zijn macroporeuze
gesteenten met een variabele hoeveelheid
puimsteen en gesteentefragmenten in een
fijnkorrelige matrix die oorspronkelijk uit
vulkanisch glas bestond. In alle Eifel tufsoorten
is dit glas omgezet naar zeolieten.
De Römer tuf is afkomstig van de versteende
asstromen en -wolken van de uitbarsting van
de Laacher Seevulkaan 11.900 jaar geleden.
In oudere literatuur werd ze ook aangeduid
als duifsteen, trastuf, lapillituf of Andernach
tuf.Weiberner en Ettringer tuf worden in de
oudere geologische literatuur te samen wel
aangeduid als selbergitische tuf. Deze tufsoorten
bevatten het mineraal leuciet, en zijn
versteende asafzettingen uit het aanzienlijk
oudere Rieden vulkaancomplex. Hohenleie
(Hohen Ley, Hochlei) is een variëteit van Weiberner
tuf, Hasenstoppler van de Ettringer.
Oorspronkelijk gebruik van
tufsteen in Nederland
Het gebruik van tufsteen als bouwsteen gaat
in Nederland terug tot de Romeinse tijd.
Dezelfde tuf, niet voor niets als Römer tuf
aangeduid, wordt opnieuw gebruikt in de
romaanse periode, van de 10e tot in de 13e
eeuw. Het gebruik is vrij beperkt in het oosten
(Twenthe) en zuidoosten (Limburg),
maar uitgebreid in de rest van het land.
Römer tuf was het meest gangbare type
natuursteen in die periode en werd zowel primair
als secundair verwerkt. De resten van
de vroeg 11e eeuwse romaanse Dom van
Utrecht, gewijd in 1023 door bisschop
Adelbold zijn van Römer tuf, en materiaal
van deze Dom werd opnieuw gebruikt voor
40
Vulkanische tufsteen, in het
bijzonder die varianten die door
de vorming van zeolieten
versteend zijn, zijn als bouwsteen
in veel landen gebruikt, waaronder
Bulgarije, Hongarije,
Duitsland, Griekenland, Italië,
Mexico, Roemenië en de VS.
In Nederland, met haar geringe
hoeveelheid landseigen natuursteen,
werd natuursteen
traditioneel geïmporteerd,
in het bijzonder uit
Duitsland en België.
uit de Eifel TOEPASSINGEN
IN NEDERLAND
1
RESTANTEN RÖMER TUF
IN BAKSTEENMETSELWERK
AAN DE LAURENTIUSKERK
TE BAFLO.
FOTO AUGUSTUS 2004
de gothische Dom, waarvan de 1e steen
gelegd werd in 1254 door bisschop Henry
van Vianden.
Ook aan de 11e eeuwse kapittelkerken van
bisschop Bernold (Jans- en Pieterskerk in
Utrecht, Lebuïnus in Deventer) werd op
grote schaal tufsteen verwerkt, soms van
opmerkelijke lengte, tot 92 cm aan de
Pieterskerk. Het materiaal werd ook benut
voor vele minder prominente kerken, zoals
de vele romaanse dorpskerken in Groningen
(figuur 1) en kerken in de Hollanden. Ook
verdedigingswerken, zoals de Burcht in
Leiden, een van oorsprong 12e eeuws chateau-en-motte,
en profane gebouwen, zoals
het oudste overlevende van oorsprong stenen
huis in Nederland, de Proosdij in Deventer
(figuur 2), werden (deels) opgetrokken uit tufsteen,
net als verschillende andere vroegmiddeleeuwse
huizen zoals Putruwiel, Lichtenberg
en Drakenburg in Utrecht. In de
zuidelijke Nederlanden is (secundair) Römer
tuf gebruikt voor enkele romaanse of vroeggothische
kerken in Belgisch Limburg, en in
steden die ooit over het Zwin bevaarbaar

waren, zoals Brugge en Damme. Behalve als
bouwsteen werd de Römer tuf ook gebruikt
voor grafkisten, zoals in de Jans- en
Nicolaaskerk in Utrecht en de verder van tuf
gespeende St. Servaes in Maastricht. Vanaf
het begin van de 13e eeuw werd de Römer
tuf uit de markt geduwd door lokaal geproduceerde
baksteen en andere natuursteensoorten.
De vele tollen op de Rijn waren hier voor
een deel debet aan. In sommige plaatsen
werd Römer echter nog geruime tijd (her)gebruikt.
Begin 15e eeuw, tot in de 16e eeuw, wordt
opnieuw tufsteen uit de Eifel toegepast. Het
gaat nu om Weiberner tuf, in het bijzonder
de fijnkorrelige variëteit daarvan, Hohenleie.
Deze steen laat zich zeer fijn en fraai bewerken,
zoals onder andere begin 15e eeuwse
kraagstenen hoog in het koor van de Leidse
Pieterskerk (figuur 3) en in de St. Jan in
’s-Hertogenbosch (nu in de bouwloods)
getuigen. Ook hogels op de luchtbogen van
de St. Jan, een muuraltaar in de St. Maarten
in Zaltbommel en de blindtraceringen in de
pandhof van de Dom in Utrecht zijn uit deze
tuf vervaardigd. Het gebruik was echter niet
tot bouwbeeldhouwkunst beperkt. De Weiberner
werd ook voor parement gebruikt, bijvoorbeeld
aan de OLV kerk in Zwolle en verschillende
kerktorens, waaronder de Grote
Kerk in Dordrecht. Veel later, 2e helft 19e
eeuw – begin 20e eeuw werd de Weiberner
opnieuw geïntroduceerd, als restauratiesteen
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
2
SAMENVATTING
Tufsteen uit het Duitse Eifelgebied (Römer, Weiberner/ Hohenleie, Ettringer/
Hasenstoppler tuf) is in Nederland op grote schaal gebruikt als bouwsteen. In
deze bijdrage wordt een overzicht gegeven van dit gebruik en ingegaan op de
behoefte aan geschikte vervangende stenen, in het bijzonder voor de Römer tuf.
en voor nieuwbouw. In deze periode werd
ook de Ettringer tuf voor het eerst geïntroduceerd.
Ook de Ettringer, en haar variant Hasenstoppler,
werden zowel voor nieuwbouw als
restauratie gebruikt. Dat laatste ondermeer
bij de Grote Kerk, Dordrecht (jaren ’20 en
1953-1966), de St. Stevenskerk in Nijmegen
(afgerond 1969), de Bovenkerk in Kampen
(1958-1972) en als bekleding van de door
Verlaan na de oorlog ontworpen toren van
de Eusebiuskerk in Arnhem (1959-1964).
Opmerkelijk genoeg heeft veel van de Ettringer
tuf gebruikt in restauraties zich veel
slechter gehouden dan de Ettringer die eind
19e, begin 20e eeuw voor nieuwbouw
gebruikt is. Voorbeelden van nieuwbouwgevels
uit die periode in Ettringer tuf zijn
ondermeer de toren van het stadhuis in
Rotterdam (1916), het Rijnlandhuis in Utrecht
(1920) en de KAS bank in Amsterdam (1932).
In dezelfde periode werd Ettringer tuf ook
veel gebruikt voor kleine bouwelementen (hoekblokken,
dorpels, ornamenten) in gevels die
RÖMER TUF TE SAMEN
MET DRACHENFELS
TRACHIET AAN DE GEVEL
VAN HET OUDSTE
STEENHUIS IN NEDERLAND,
DE PROOSDIJ AAN DE
SANDRASTEEG IN
DEVENTER.
FOTO OKTOBER 2004
BEGIN 15E EEUWSE
KRAAGSTEEN UIT
WEIBERNER TUF
(HOHENLEI) IN HET
KOOR VAN DE
PIETERSKERK
TE LEIDEN.
FOTO MAART 2005
41
3
verder in rood baksteenmetselwerk zijn
opgetrokken. Deze toepassing is wijd verbreid:
de huizen aan Lange Nieuwstraat 40-
42 in Utrecht en verschillende panden aan
de Hoogehuisstraat in Eindhoven (laat jaren
’30, figuur 4) tonen deze combinatie. Dezelfde
combinatie wordt weer toegepast in de jaren
’50, bijvoorbeeld aan de Rabobank in Ruurlo
(1953), de gesloopte Rabobank in de
Utrechtse wijk C (1956), in de Rechtestraat in
Eindhoven (1954) en het stadhuis van West-
Terschelling (1954).
Typerend is ook het gebruik van Ettringer tuf
in deze perioden voor kerkgebouwen in
ecclectische stijl, soms met sterke orthodoxe
invloeden, zoals de Jacobus de Meerdere in
Enschede (1932-1933; figuur 5) en Heilige
Hart van Jezus- of Koepelkerk in Maastricht.
Na de jaren ’50 wordt het gebruik schaarser,
al worden af en toe gevels (deels) bekleed met
grote platen (Twentsche Schouwburg, Enschede,
1965; St. Gregoriusschool, Utrecht,
c. 1965; flatgebouw Brug. Loeffplein, ’s-Hertogenbosch,
jaren ’90).

M VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
4
ETTRINGER TUF IN COMBINATIE MET RODE BAKSTEEN AAN
DE UIT 1939 DATERENDE GEVEL VAN HOOGEHUISSTRAAT 13
TE EINDHOVEN. FOTO SEPTEMBER 2008
Vervangende steen
voor Rijnlandse tuf
Tuffen uit de Eifel reageren zeer verschillend
op verwering. Typische verweringsvormen
variëren van afvallen van het gehele zichtvlak
en verpoedering voor Römer, exfoliatie
bij Weiberner, en vorming van grote scheuren
in Ettringer. Alveoli zijn gangbaar in tuffen
met veel puimsteen, terwijl zoutuitbloei en
oplossing van de matrix bij alle soorten voorkomen.
Alle tuffen zijn daarnaast ontvankelijk
voor biokolonisatie. Deze verwering
heeft tufsteen een niet onomstreden reputatie
gegeven met betrekking tot duurzaamheid.
Hoewel tufsteen ontegenzeggelijk in verschillende
gevallen, afhankelijk van de steen
en expositie, relatief snel verweert, laat de
aanwezigheid van tufsteen uit de bouwtijd
aan talrijke Nederlandse monumenten,- bijvoorbeeld
de 15e eeuwse Römer en Weiberner
tuf op de luchtbogen van de St. Jan in ’s-
Hertogenbosch-, zien dat de steen heel duurzaam
kan zijn. Vaak komen ook blokken
sterk verweerde tuf voor naast niet of nauwelijks
verweerde blokken van dezelfde ouderdom.
Gelet de vorming van dit type gesteente,
asstromen en -wolken van variabele samenstelling,
verkit onder invloed van in meer of
mindere mate aanwezig grondwater, is dit
niet verwonderlijk. Het verdwijnen van
Römer tuf van monumenten is overigens bij
lange na niet alleen te wijten aan verwering.
Het gebruik van gemalen tuf als puzzolane
toevoeging aan kalkmortels (tras) speelde
eveneens een rol. Waar Nederlandse handelaren
concessies pachten om Romeinse ruïnes
in Xanten voor dit doel van hun tuf te
ontdoen, werd ook in Nederland tuf afgenomen
voor de trasproductie. Toen na de grote storm
van 1674 de Pieterskerk in Utrecht zwaar
beschadigd was, dwong het vroedschap het
kapittel om de torens van te kerk te slopen,
om met de verkoop van de zo beschikbaar
gekomen tufsteen het herstel van de kerk zelf
te financieren. Bij de 19e eeuwse restauratie
van de Domtoren in Utrecht droeg de afgenomen
tuf ook bij aan de financiering van de
restauratie.
Bij restauraties in de 19e en 20e eeuw werd
Ettringer tuf gebruikt als vervangende steen
voor Römer tuf, niet altijd tot hedendaagse
tevredenheid. Ook andere stenen zijn
gebruikt, zoals Udelfanger zandsteen aan de
St. Jan in ’s-Hertogenbosch in de jaren 1880,
een steen die zelf niet altijd al te duurzaam is
en op veel plaatsen binnen 50 jaar vervanging
behoeft. De ideale vervangende steen voor
Römer tuf zou vanzelfsprekend het oorspronkelijke
materiaal zijn. Juist dit werpt een probleem
op. Gedurende de laatste decennia is
slechts een betrekkelijk geringe hoeveelheid
Römer tuf bij restauraties toegepast. Dat
materiaal is evenwel duidelijk afwijkend van
het oorspronkelijke materiaal, zowel qua
42
5
ETTRINGER TUF AAN DE JACOBUS DE MEERDEREKERK
TE ENSCHEDE. FOTO JUNI 2005
uiterlijk (door de talrijke opgenomen donkere
bazaltfragmenten) als fysische eigenschappen
zoals poriestructuur. Deze restauratiesteen
komt, in tegenstelling tot het oorspronkelijke
materiaal, uit het onderste deel van de
laagsgewijze afzettingen. Bij de restauratie
van de St. Jan kon nog de hand gelegd worden
op een, ook qua fysische eigenschappen,
meer op het origineel gelijkende partij. Gelet
op de geringe beschikbare hoeveelheid, ligt
het voor de hand te kijken naar andere vervangende
steen, bijvoorbeeld tufsteen van
elders. Italië, waar in de regio’s rond Rome
en Napels als sinds pre-Romeinse tijd in
tufsteen gebouwd wordt, biedt wellicht alternatieven.
Sommige daarvan passen qua kleur
en structuur erg goed bij de Römer tuf.
De vraag is wel hoe deze stenen zich zullen
houden in het Nederlandse klimaat. Recent
TNO-onderzoek heeft aangetoond dat verschillende
varianten aanzienlijk minder
vorstvast zijn dan goede Römer tuf.
Een vervangende steen die vaak ‘tufsteen’
genoemd wordt, is de begin jaren ’70 geïntroduceerde
eveneens uit Italië (omgeving
Viterbo) afkomstige Peperino duro. Nieuw
in Nederland, maar bepaald geen nieuwe
bouwsteen. Marcus Vitruvius was er bekend
mee en noemde hem in De Architectura:
’lapidicinae Anicianae’, zijnde ‘spissis comparationibus
solidatae’ (hard en compact) en met
‘infinitas virtutes’ (eindeloze deugden). De

ETTRINGER TUF AAN DE ENTREE VAN DE TWENTSE
6
SCHOUWBURG IN ENSCHEDE. FOTO DECEMBER 2007
steen lijkt absoluut niet op de tuf uit de
Eifel. De steen is grijs, met de tijd donker
kleurend, dicht en hard, met een hoog soortelijk
gewicht. Door de vele, vaak lange
gesteentefragmenten en vloeistructuren, heeft
de steen een enigszins gevlamd uiterlijk.
Zoals al opgemerkt, zijn de ervaringen met
Weiberner en Ettringer tuf gebruikt voor
restauratie en nieuwbouw eind 19e, begin 20e
eeuw wisselend. Het is in dit verband saillant
om te realiseren dat de meningen over de
duurzaamheid van Rijnlandse tufsteen gedurende
de 20e eeuw duidelijk veranderd zijn.
Terwijl de eerste Delftse hoogleraar bouwmaterialen
Van der Kloes in 1908 nog alle
tufsteen uit de Eifel als duurzaam beschouwde,
merkt Van der Veen, die in de jaren ’20
onderzoek deed naar natuursteen voor de
toenmalige Rijkscommissie voor de Monumentenzorg,
in verband met de toenmalige
restauratie van de Eusebiuskerk in Arnhem
op dat tuf uit Andernach, i.e. Römer tuf, een
slechte reputatie had en niet meer gebruikt
werd; Ettringer tuf zou haar duurzaamheid
bewezen hebben. Ook in de jaren ’40 werd
leuciethoudende tuf, in het bijzonder
Ettringer, in schoolboeken als die van Vrind
et al. en Lijdsman als meer duurzaam
beschouwd. Veel Ettringer uit die periode
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
(bijvoorbeeld uit de jaren ’20 en ’30 aan de
St. Jan in ’s-Hertogenbosch) wordt echter
nu weer vervangen. De Pieterskerk in Leiden
is een ander voorbeeld waar aanzienlijke
hoeveelheden tuf uit de jaren ’30 nu vervangen
worden. In tegenstelling tot Römer tuf zijn
Weiberner en Ettringer tuf nog zonder
probleem beschikbaar. Zij zouden in aanmerking
kunnen komen bij restauratie. Onderzoek
heeft aangetoond dat zeker van de
Weiberner ook duurzame, vorstbestendige
stenen beschikbaar zijn; overigens wordt de
door van der Veen aangehaalde slechte reputatie
van de Römer tuf door de praktijk in
veel gevallen gelogenstraft.
Rijnlandse tuf als vervangende
steen voor andere natuursteen
Zowel Weiberner als Ettringer/Hasenstoppler
tuf zijn gebruikt als vervangende steen
voor andere steensoorten, in het bijzonder
in het laatste kwart van de 19e en de 1e helft
van de 20e eeuw. De al genoemde Van der
Veen stelde in de jaren ’20 het gebruik van
tuf voor, in het bijzonder Hohenleie, als
vervangende steen voor de Gobertange, een
witte zandige kalksteen uit de omgeving van
Brussel, die voor veel Nederlandse monumenten
gebruikt is. De kleuren zouden goed
samengaan. Ondermeer bij de Bossche St.
43
Jan zijn in de periode 1918-1939 Weiberner
en Ettringer tuf gebruikt als vervangende
steen voor zowel Gobertange als Lede
(Balegem), een eveneens witte Belgische
steen. Aan de Pieterskerk in Leiden werd
Weiberner tuf gebruikt voor het groot
venster van het noordtransept kort na de
Eerste Wereldoorlog, toen de eerder bij de
restauratie gebruikte Franse kalksteen
Morley niet meer beschikbaar was.
Besluit
Tufsteen uit de Eifel vormt een van de meest
prominente natuursteensoorten aan Nederlandse
monumenten door de eeuwen heen, al
gebruikt door de Romeinen. Hoewel nominaal
hetzelfde, toont de steen aanzienlijke
variatie in uiterlijk, ook binnen één type.
Ook de fysische eigenschappen, en daarmee
de duurzaamheid, kunnen aanzienlijk
variëren. Deze zijn ook tijdsafhankelijk, in
de zin dat poriestructuur en -verdeling maar
ook mechanische eigenschappen duidelijk
veranderen met verwering en dus ouderdom.
Een beoordeling van geschiktheid alleen op
herkomst of uiterlijk is niet mogelijk. Tegelijkertijd
zal, bij ongewijzigde productie, de
beschikbaarheid van Römer tuf, en daarmee
van goede vervangende stenen – zowel vanuit
het oogpunt van authenticiteit en aanzien als
van duurzaamheid – bij toekomstige restauraties
een punt van zorg zijn.
Literatuur
Deze bijdrage is mede gebaseerd op vele
bronnen die vermeld zijn in de volgende
publicaties:
– Nijland, T.G. & Hees, R.P.J. van, 2006.
Use of Rhenish tuff in the Netherlands.
ARKUS-Tagung Denkmalgestein Tuff,
Koblenz. Institut für Steinkonservierung
Bericht 22:7-18.
– Nijland, T.G., Hees, R.P.J. van, Brendle,
S. & Haas, G.J.L.M. de, 2005. Tufsteen. Deel
1: Gebruik, samenstelling en verwering van tuf
in Nederlandse monumenten. Praktijkboek
Instandhouding Monumenten 21(14), 20 pp.
– Nijland, T.G., Dubelaar, W. & Tolboom,
H.J., 2007. De historische bouwstenen van
Utrecht. In: Dubelaar, W., Nijland, T.G.
& Tolboom, H.J., red., Utrecht in steen.
Historische bouwstenen in de binnenstad.
Matrijs, Utrecht, 31-109.
TIMO G. NIJLAND is werkzaam bij TNO
Bouw & Ondergrond, Delft.
ROB P. J. VAN HEES is werkzaam bij TNO
Bouw & Ondergrond, en RMIT, Faculteit
Bouwkunde, Delft.

V itruvius
Forum
NAAR
EEN
juridisch dwingende
ERFGOEDTOETS?
ERFGOEDTOETS?SANCTUARY
WOOD
We kennen in Nederland al een habitattoets, een watertoets, een
welstandstoets, een luchtkwaliteitstoets en vele andere toetsen, maar er
bestaat nog geen wettelijke en dwingende erfgoedtoets. Nu we toch bezig
zijn met een moderniseringsoperatie monumentenzorg en er een algemene
trend is van integratie van wetgeving op het gebied van landschapsrecht en
natuurbeschermingsrecht is het wellicht te overwegen om te komen tot één
verplichte toets voor cultuurhistorie, landschap en natuur: erfgoed (heritage)
in ruime zin. Waardevolle, doch thans nog weerloze gebieden en objecten,
krijgen dan naast het stimulerend beleid ook een dwingend sturingsinstrument
en eindelijk de rechtsbescherming die ze verdienen.
De habitattoets voor Natura 2000 kan daarbij als voorbeeld gelden.
ij de evaluatie van Belvedere
merkt Royal Haskoning
terecht op dat dit tienjarig
impulsprogramma best wel
als geslaagd beschouwd kan
worden, maar dat het eindstation nog lang
niet bereikt is. Dankzij vooral het projectbureau
zijn we thans aanmerkelijk verder dan
in 1999, maar belangrijke partijen zoals de
vastgoedmarkt zijn nog steeds niet of nauwelijks
bekend met de betekenis van cultuurhistorie.
Dat hoeven ze ook niet te zijn want
de hardheid van cultuurhistorische waarden
ontbreekt nog steeds: men kan deze waarden
doorgaans straffeloos negeren1. B
De inbreng
van erfgoed vindt niet of althans niet vroeg
F.H. KISTENKAS
genoeg in het ruimtelijk proces plaats en
daardoor zou erfgoed aan de zijlijn staan.
Naast het ontbreken van juridische hardheid
legt het evaluatierapport de vinger op nog
een andere zere plek: de cultuurhistorische
wereld is van oudsher hulpeloos sectoraal
versnipperd georganiseerd. Je hebt archeologie,
je hebt monumenten en je hebt cultuurlandschap
en interne en ook externe integratie
met bijvoorbeeld het ruimtelijke
ordeningsrecht komt in de bestuurspraktijk
amper op gang 2.
Het evaluatierapport geeft aldus twee essentiële
gebreken aan: gebrek aan hardheid en
gebrek aan integratie. Het rapport geeft, nu
44
(HILL 62), IEPER
FOTO FRED KISTENKAS
de opdracht slechts evaluatie was, begrijperlijkerwijs
geen oplossing voor deze twee
gebreken, maar volgens mij is deze in de
nabije toekomst vrij simpel te geven. We
kunnen daarbij leren van aanpalende beleidsvelden
als natuur- en landschapsbeleid.
Natuurbeleid
Vaak wordt gedacht dat de strenge habitattoets
uit de Natuurbeschermingswet en de
EU Habitatrichtlijn alleen maar door ecologen
voor Europese natuurgebieden is uitgedacht
en slechts op Natura 2000 kan
worden losgelaten, maar volgens mij is het
eigenlijk een universele toets die je ook op
andere waardevolle doch weerloze gebieden
probleemloos kunt toepassen.
Bij significante effecten van een voorgenomen
project op de instandhoudingsdoelstellingen
van het gebied moet er nader onderzoek (een
zogenoemde passende beoordeling) volgen,
moet je op zoek naar alternatieven, moeten er
dwingende redenen van groot openbaar
belang voor het (bouw)plan zijn en zal
gekeken moeten worden naar kansrijke
compensatiemogelijkheden. Anders krijg je
geen toestemming van het bevoegd gezag.
Dat is een universele juridische toets die de
overheid meteen ook een gewichtige en tijdige
onderhandelingspositie geeft aan het begin
van de bouwplanontwikkeling. 3

GEEN JURIDISCHE STURING
- Belvedere-gebieden
- Nationale Landschappen
- EHS
- Nationale Parken
ERFGOEDWET
Wet op het natuurlijke en
cultuurhistorische erfgoed
ERFGOEDTOETS
Tot nog toe stelt de huidige wetgeving deze
habitattoets alleen verplicht voor Natura
2000-gebieden, maar volgens mij zou nieuwe
wetgeving ook zo’n toets verplicht kunnen
voorschrijven voor gebiedscategorieën die nu
nog geen enkele of slechts weinig juridische
bescherming hebben.
Erfgoedwet
Wat dacht u bijvoorbeeld van een wet op het
natuurlijk en cultuurhistorisch erfgoed? Die
zouden we kortweg de Erfgoedwet kunnen
noemen. Ik hoef hier niet uit te leggen dat
natuurlijk/landschappelijk en cultuurhistorisch
erfgoed vaak geruisloos in elkaar overgaan.
Ze zijn doorgaans niet van elkaar los te
vezelen en vormen in wezen één ensemble.
Natuur en cultuurhistorie zijn allebei gewoon
heritage zoals de Engelsen in hun Concise
Oxford Dictionary zeggen. Mijn studenten laat
ik altijd een alleszeggende foto van Sanctuary
Wood nabij Ieper zien: een stil stuk bos met
oude met regenwater volgelopen bomkraters
uit de Eerste Wereldoorlog. De grond is er
roestig van het ijzer van wapentuig en Engels
bloed dat daar gevloeid heeft. De loopgraven
van negentig jaar terug meanderen nog door
dit zowel historisch als natuurlijk cultuurlandschap.
Je zou de onderdelen uit de habitattoets als
voorbeeld kunnen nemen voor een bredere
erfgoedtoets die bijvoorbeeld ook geldt voor
cultuurhistorische Belvedere-gebieden, Nationale
Landschappen, Nationale Parken en de
ecologische hoofdstructuur (EHS). Deze
gebieden kennen wel allerlei vormen van
zachtere sturing zoals financiële sturing
(subsidies), planologische sturing (streekplannen)
en communicatieve sturing, maar
ze kennen nog steeds geen harde juridische
sturing middels een wettelijk verplichte
toets. 3 Met zo’n erfgoedtoets is dat juridisch
tekort in één klap opgeheven. Uiteraard kan
zo’n erfgoedtoets ook voor de klassieke
WEL JURIDISCHE STURING
- Natura 2000 en Ffw
- Nsw-landgoederen
- Monumentenwet
- Boswet
objectgerichte monumentenzorg gelden.
We zouden de natuurbeschermingswetgeving
(Natuurbeschermingswet (Nbw), Flora- en
faunawet (Ffw), Boswet, Natuurschoonwet)
tesamen met de Monumentenwet kunnen
integreren tot een algemene erfgoedwet met
naast de reeds bestaande habitattoets voor
Natura 2000 ook een naar het voorbeeld van
die habitattoets gemodelleerde erfgoedtoets
voor de EHS, Nationale Parken, Nationale
Landschappen, cultuurhistorische gebieden
en monumenten. Dit sluit ook nog eens aan
bij de huidige Haagse trend om wetgeving
zoveel mogelijk te integreren en daarmee ook
een vereenvoudigingslag te maken. Zo
besloot de ministerraad afgelopen zomer om
al te gaan werken aan een integratie van de
Nbw, Ffw en Boswet. 5 Wel zullen er voor die
gebieden instandhoudingsdoelstellingen
(natuurwaarden en cultuurwaarden) geformuleerd
moeten worden, want de toetsing
begint immers met een onderzoek naar significante
gevolgen voor deze doelstellingen.
Daarna kunnen alternatieventoets, dwingende
redenen en compensatie volgen. Volgens
mij zou er in de jaarlijkse natuurbalans en
andere evaluaties veel minder te mopperen
zijn over de tegenvallende beleidsprestaties
van tot nog toe zachte beleidsvelden als EHS,
landschap en cultuurhistorie 6 wanneer zij
een ruggesteuntje zouden krijgen in de vorm
van een dwingende wettelijke toetsing.
Hardheid en integratie
Met een integrale erfgoedtoets hebben we
zowel het juridische hardheidsgebrek als het
integratiegebrek opgelost. Erfgoed kan niet
langer straffeloos door projectontwikkelaars
worden genegeerd en moet eindelijk in een
vroegtijdig stadium van het ruimtelijk proces
aan de orde komen. Een wettelijke toets werkt
dat in de hand, zoals Natura 2000 ons heeft
geleerd. Bovendien kan ook het tweede gebrek
opgelost worden: interne integratie van
gebouwde, cultuurlandschappelijk en archeo-
45
SAMENVATTING
Het erfgoedbeleid kent veel stimulerend maar nog heel weinig
dwingend beleid, terwijl het aanpalende natuurbeleid in de vorm van
de habitattoets een dwingend wettelijke toets kent. Daardoor hebben
veel natuurgebieden een keiharde rechtsbescherming waar cultuurhistorische
gebieden die domweg niet hebben. Een naar het voorbeeld
van de (in wezen universele) habitattoets te modelleren
erfgoedtoets zou dit juridisch deficit in één klap kunnen wegnemen.
Dat zou kunnen in een nieuw te ontwerpen integrale Erfgoedwet voor
zowel cultuurlandschap, natuur en monumenten alsook ensembles
daarvan. Waardevolle doch weerloze gebieden en objecten waarvoor
je instandhoudingsdoelstellingen kunt formuleren krijgen zo die
rechtsbescherming die ze nu niet of onvoldoende hebben. Bovendien
sluit deze wetgevingsintegratie aan bij huidige Haagse trends.
logisch erfgoed en ook externe integratie met
natuur- en landschapsbeleid en wellicht zelfs
met het ruimtelijk ordeningsbeleid.
1Royal Haskoning, Evaluatie Belvedere. Op na(ar)
2009, Nijmegen 2008, p. 59.
2Ibidem, p. 11 e.v.
3Bouwplannen worden tijdig aangepast en meestal
kan het project dan doorgaan. Zie Chr.W. Backes,
M.J. Bogaardt, A.G.A. Nijmeijer, J. Vader, De habitattoets
getoetst, LEI Den Haag 2007, p. 62 e.v.
Het aantal projecten in en rondom Natura 2000gebieden
dat uiteindelijk na toetsing bij de Raad
van State niet door kan gaan is de afgelopen jaren
gestaag gedaald. Vgl. F.H. Kistenkas, Recht voor
de groene ruimte, Wageningen 2008, p. 81 e.v. en
F.H. Kistenkas, W. Kuindersma, Jurisprudentiemonitor
natuur 2005-2007. Rechtsontwikkelingen Natura 2000
en Ecologische Hoofdstructuur, WOT NM Wageningen
2008, p. 31 e.v.
4Een optimale sturingsmix bevat naast zachte
stimulerende sturingsinstrumenten ook harde juridische
instrumenten; zie N. Gunningham, P.
Grabosky, D. Sinclair, Smart regulation. Designing
environmental policy, Oxford 1998, passim.
5Zie Persbericht Ministerraad, Kabinet wil sterke
vereenvoudiging natuurwetten, persbericht 11 juli
2008 terug te vinden op www.minlnv.nl.
6Vgl. F.H. Kistenkas, Juridisch is Belvedere-beleid
boterzacht, RO-Magazine 2006 jrg. 24 nr. 5, p. 34-36
en F.H. Kistenkas, Pleidooi voor meer afdwingbaarheid,
Landschap 25 (2008)-2, p. 87-91. Vgl. ook
Projectbureau Belvedere, BelvedereMagazine over
het Belvedere Festival, maart 2008 (ook als download
op www.belvedere.nu), p. 62.
MR. DR. FRED H. KISTENKAS
(tel. 0317-485384, fred.kistenkas@wur.nl) is
universitair hoofddocent bij de leerstoelgroep
Bos- en Natuurbeleid en als senior onderzoeker
omgevingsrecht verbonden aan onderzoeksinstituut
Alterra van Wageningen Universiteit.
Hij was lid van de Commissie modernisering
monumentenzorg instrumentarium van het
ministerie van OCW.

R ecent
V erschenen
Vanuit verschillende gezichtspunten
wordt in Romeinse decadentie
de decadente levenswijze
beschreven die de Romeinen
erop na zouden hebben gehouden.
Zo wordt ingegaan op de
verwerpelijke levenswijze van
verschillende keizers en de
enorme, luxe paleizen waarin zij
woonden. Private luxe, met als
voorbeeld rijk ingerichte badkamers,
wordt geplaatst naast het
tentoonspreiden van decadentie
in het openbaar, de organisatie
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
TITEL Romeinse decadentie
AUTEUR Stephan Mols, Olivier Hekster en Eric Moormann (red.)
UITGAVE Uitgeverij VANTILT
DETAILS Paperback, 171 pagina’s. ISBN: 978-94-6004-010-8. Prijs € 14,95
van kostbare gladiatorenspelen.
Ook de reacties hierop uit de
eigen gelederen, die juist tot
soberheid manen, en de opmerkingen
erover van Griekse
auteurs uit die tijd komen aan
de orde. De rijke inrichting van
vroeg-christelijke kerken wordt
eveneens onder de loep genomen
en ten slotte wordt bezien hoe
het beeld van in luxe zwelgende
Romeinen in de moderne tijd
vorm heeft gekregen.
Met bijdragen van Stephan Mols,
TITEL Gevelstenen in Maastricht
AUTEUR Jef Bartelet
UITGAVE Uitgeversmaatschappij Walburg Pres
Maastricht kent een rijke traditie
van gevelstenen die ook vandaag
de dag nog springlevend is.
Oude stenen worden gekoesterd,
maar er worden ook voortdurend
nieuwe kunstwerken geplaatst.
De stad herbergt een schat aan
gevelstenen die het verdienen
om eens in de schijnwerpers te
worden gezet. Aan de hand van
talrijke foto’s neemt Jef Bartelet
in zijn boek de lezer mee op een
speurtocht naar de boeiende en
mysterieuze wereld achter de
gevelsteen. De auteur belicht de
historische gevelstenen aan de
hand van concrete Maastrichtse
voorbeelden. Het boek bevat tal
van wetenswaardigheden over
materialen, locaties, gebruiken
en symbolen en biedt ter afsluiting
een aantal overzichtslijsten.
46
Olivier Hekster, Eric Moormann,
Nathalie de Haan, Louis van den
Hengel, Floris Overduin,
Vincent Hunink, Sible de
Blaauw en Martijn Icks, allen
specialisten op het terrein van de
Klassieke Oudheid en verbonden
aan de Faculteit der Letteren van
de Radboud Universiteit
Nijmegen.
Romeinse decadentie sluit nauw
aan bij de toptentoonstelling
Luxe en decadentie, leven aan
DETAILS Genaaid gebrocheerd, 160 pagina’s, full colour en rijk geïllustreerd.
ISBN: 978-90-5730-503-0. Prijs € 29,50
Daarop kan de lezer historische
stenen snel terugvinden op soort
en op adres. In de adressenlijst
zijn ook moderne gevelstenen
opgenomen.
Jef Bartelet (1946) is onderwijzer
met een passie voor
gevelstenen. Hij is initiator
van www.gevelstenen.net
voor het inventariseren van
gevelstenen waar dan ook.
TITEL Bouwen aan een weerbarstige stad
AUTEUR Paul Meurs
UITGAVE VSSD Uitgeverij
DETAILS Paperback, 91 pagina’s, full colour. ISBN: 978-90-6562-182-5. Prijs € 13,50
De verschuiving van de bouwopgave
van de stadsuitbreiding naar
bestaand stedelijk gebied drukt
ontwerpers met hun neus op het
verleden en dwingt hen om een
positie ten opzichte van de
geschiedenis in te nemen. Het
begrip cultuurhistorie heeft in
de afgelopen tijd een brede betekenis
gekregen. Het potentiële
werkterrein van de monumentenzorg
bestaat tegenwoordig uit
ongeveer alles wat ooit is gebouwd.
Concreet gevolg is dat in Nederland
een ontwerpopgave zonder
cultuurhistorische component
bijna ondenkbaar is. Door de
stad niet radicaal te vernieuwen
maar te transformeren ontstaat
een positief te waarderen histori-
sche gelaagdheid. Ontwerpers
zoeken in elke opgave opnieuw
een balans tussen de bestaande
en de nieuw toe te voegen kwaliteiten.
De creatieve opgave om
cultuurhistorie op te nemen in
integrale planvorming staat centraal
in ‘bouwen aan een weerbarstige
stad'. Hoe cultuurhistorie
heldere kaders aan transfor-
de Romeinse goudkust, die tot en
met 4 januari 2009 nog
te zien zal zijn in museum
Het Valkhof.
matieprocessen kan geven, komt
aan de orde in een tweede essay
over interventie en restauratie:
‘restaureren zonder dogma’.

R ecent
V erschenen
TITEL Archeologie en beekdalen –
Schatkamers van het verleden
AUTEUR Eelco Rensink
UITGAVE Matrijs (i.s.m. RACM)
DETAILS Genaaid gebrocheerd, 176 pagina’s, full colour en rijk geïllustreerd
ISBN: 978-90-5345-349-0. Actieprijs € 29,95 (tot 1 mei 2009)
Beekdalen hebben altijd een
grote aantrekkingskracht
uitgeoefend op mensen. In de
steentijd waren het geliefde
plaatsen van rondtrekkende
jagers, vissers en verzamelaars.
Later vestigden boeren zich
langs de randen van beekdalen
Naar aanleiding van de restauratie
van de toren van de Sint Walburgiskerk
vertellen drie Zutphense
specialisten de grote en
kleine verhalen over de toren,
zijn historie en zijn patrones
Walburga, die rond 1460 beloofde
de bliksem te verdelgen en de
duivel te verdrijven.
De majestueuze toren van de
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
en werden er grafvelden en
akkers aangelegd. Vanaf de middeleeuwen
verschenen watermolens
langs beken. Steeds meer
voorzieningen werden aangelegd
om de natte beekdalbodems beter
te kunnen oversteken en gebruiken.
Over archeologische resten
Sint Walburgiskerk bepaalt al
eeuwenlang het gezicht van
Zutphen. Niets bleef de toren
bespaard: blikseminslagen,
brand of oorlogsgeweld. In
2004 werd begonnen aan een
grootscheepse restauratie van de
toren, waarbij niet alleen de hele
constructie werd aangepakt,
maar ook aandacht was voor de
47
in beekdalen was tot voor kort
weinig bekend. Toch bleek uit
toevalsvondsten (zoals de
beroemde kano van Pesse in
1955) dat beekdalen archeologisch
erg rijk zijn. Sinds enige
jaren houden archeologen
graafwerkzaamheden in en langs
TITEL De toren van de Sint Walburgiskerk –
Bouw en restauratie van een
klinkend Zutphens monument
AUTEUR Jeroen Krijnen, Gert Oldenbeuving en Constant Willems
UITGAVE Uitgeversmaatschappij Walburg Pres
DETAILS Genaaid gebrocheerd, 112 pagina’s, full colour en geïllustreerd.
ISBN: 978-90-5730-454-5. Prijs € 16,95
details. Zelfs de haan op de toren
kreeg een oppoetsbeurt. Het in
de toren hijsen van twee nieuwe
klokken vormde de spectaculaire
afronding. Het boek beschrijft de
bouwgeschiedenis van de toren
vanaf de vroegste vermeldingen
van de kerk in de elfde eeuw tot
aan de oplevering van de restauratie
in 2005. Ook is er aandacht
TITEL Jobsveem Rotterdam –
Een gebouw in beweging 1912-2008
AUTEUR Paul Groenendijk, Hans Citroen en Carel van Hees (fotografie)
UITGAVE Uitgeverij 010
DETAILS Hardcover, 208 pagina’s, full colour en rijk geïllustreerd
Het voormalige pakhuis St. Job
in Rotterdam is ingrijpend verbouwd.
Het kloeke industriële
rijksmonument veranderde van
opslagruimte tot woonruimte.
Het gerenoveerde Jobsveem is
net als andere pakhuizen in verouderde
havengebieden een
voortrekker in de herstructure-
ISBN: 978-90-6450-677-2. Prijs € 34,50
ring van het Lloydkwartier. De
transformatie tot woon/werkgebouw
kreeg gestalte door de
samenwerkende architecten
Robert Winkel van Mei architecten
en stedenbouwers en Wessel
de Jonge architecten.
Winkel perforeerde het circa 22
meter diepe gebouw met drie
grote gaten van voor- tot achtergevel.
In deze ‘horizontale atria’
is al het verticale verkeer opgenomen
en zijn de wanden van de
aangrenzende woningen uitgevoerd
in glas. Maar het oorspronkelijke
karakter van het gebouw
bleef zo bewaard. In dit boek zijn
de geschiedenis en de transfor-
beken nauwlettend in de gaten.
In dit boek worden archeologische
ontdekkingen in en langs
beken in Nederland, van Limburg
tot Groningen, op aansprekende
wijze gepresenteerd.
voor allerlei andere ontwikkelingen
die in de twintigste eeuw
plaatsvonden, zoals de torenbrand
in 1948 en de discussie
over een passende bekroning die
daarop volgde. Vervolgens wordt
er uitgebreid ingegaan op de
diverse restauraties van de toren.
En tenslotte wordt de klokkengeschiedenis
beschreven.
matie van pakhuis tot woon/
werkgebouw gedocumenteerd.
Een boeiende confrontatie tussen
oud en nieuw.
De renovatie van Jobsveem tot
woongebouw is winnaar
Nationale Staalprijs 2008 de
categorie woningbouw.

R ecent
V erschenen
TITEL Landschapsatlas Walcheren
Inspirerende sporen van tijd
AUTEUR Kees Bos (eindred.), bijdragen van Gerrie Andela, Jan Willem Bosch,
Jan van Mourik en Jan Zwemer
RECENSENT Henk Baas
UITGAVE Bos & Böttcher, Koudekerke.
DETAILS Te bestellen via www.landschapsatlas.nl. Prijs € 269,50
Vierhonderdzestien pagina’s dik
en drie kilo zwaar is deze prachtig
uitgegeven Landschapsatlas
van Walcheren. De atlas geeft
vooral een overzicht van de
ontstaansgeschiedenis van
Walcheren, maar ook een handreiking
voor hoe om te gaan met
cultuurhistorie in gebieden met
een bijzondere ontstaansgeschiedenis.
De atlas ontleend een
groot deel van zijn waarde aan
de prachtige illustraties: ruim
230 (historische kaarten), prenten,
figuren en oude en nieuwe foto’s.
Met name het gebruik van oude
foto’s geven het boek een prettige
uitstraling, het nodigt uit tot
wegzakken in een luie stoel,
met een lekker glas wijn erbij. In
die zin is het de op één na beste
manier voor een eerste kennismaking
met het landschap van
Walcheren.
Als lezer ben je uiteraard geïnteresseerd
in de inhoud van het
boek, maar evenzeer in de doelstelling
en achtergronden ervan.
Waarom ligt dit lijvige boek er?
Normaliter staat in een voorwoord
wel iets over doel en aanleiding,
maar de Zeeuwse gedeputeerde
voor Water, Natuur en
Landschap, Frans Hamelink,
heeft het daar niet over. Een
beetje speuren op internet leert
dat dit boek voortkomt uit een
Belvedere-kennisproject van
Bosch&Slabbers, een landschapsarchitectenbureau
uit Middelburg.
Vanuit de Belvedere-regeling
heeft het bureau € 90.000
euro ontvangen, met name
bedoeld om zicht te geven op het
omgaan met cultuurhistorie in
planvorming en inrichting. Het
is dan ook goed om met name
hierop te letten: in hoeverre is
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
het aardkundig en cultuurhistorisch
erfgoed inspiratiebron
geweest voor de toekomstvisie
voor het landschap van
Walcheren?
Het boek heeft een chronologische
opzet, lopend van 600 na
Christus tot de huidige tijd. De
periode daarvoor wordt vanuit
geologisch en fysisch-geografisch
perspectief behandeld. Hoewel
het archeologisch perspectief wel
wordt genoemd, krijgt dit nauwelijks
enige verdieping. Dat is
jammer, want er ligt genoeg
materiaal dat met weinig moeite
geïntegreerd had kunnen worden
met dit aardwetenschappelijk
perspectief. Daarmee kom ik
direct op een ander (klein) kritiekpunt:
het noten en literatuurapparaat.
Het is duidelijk geen
wetenschappelijk werk. Er wordt
niet aan literatuurverwijzing
gedaan, en er ontbreekt ook een
literatuuroverzicht. Weliswaar
kent het boek 88 eindnoten, met
daarin ook de nodige literatuurverwijzingen,
maar het had de
leesbaarheid goed gedaan als dit
aspect wat nadrukkelijker aandacht
had gekregen. Zoals gezegd
is het geen wetenschappelijk
boek, maar een echt overzichtswerk,
geschreven voor een breed
publiek.
Goed, over tot de inhoud van
het boek. Waar lezen we allemaal
iets over? Zoals gezegd begint het
boek met een uitgebreid hoofdstuk
over de geologische en
fysisch-geografische landschapsgeschiedenis.
Aan de hand van
reconstructiekaartjes wordt de
lezer meegenomen door de laatste
10.000 jaar, de periode van zeespiegelstijging
en de daarmee
samenhangende vernatting, met
48
als gevolg een kustopbouw met
getijdeafzettingen, de vorming
van strandwallen en duinen en
de vorming (en latere afslag) van
veen. Deze ontwikkeling wordt
in een zestal paleogeografische
kaarten gepresenteerd. Opvallend
is dat bij de verantwoording van
deze kaarten wordt verwezen
naar Zagwijn uit 1986 (Nederland
in het Holoceen). Het is mij niet
duidelijk waarom hier niet de
latere (1997) en meer gedetailleerde
kaarten van Vos en Van
Heeringen zijn gebruikt.
Verdiende aandacht in dit hoofdstuk
krijgen de kreekruggen,
poelgronden en gemoerneerde
poelen, een landschappelijk
verhaal dat bij veel mensen niet
bekend zal zijn, maar dat ontegenzeggelijk
‘typisch’ is voor
Zeeland. Het hoofdstuk sluit af
met een verhaal over ‘landschappelijke
waarden’, een soort
samenvatting waarbij gefocust is
op de nog in het huidige landschap
zichtbare sporen van deze
lange landschapsgeschiedenis.
In het volgende hoofdstuk wordt
het middeleeuwse erfgoed (600-
1500) nader beschouwd. Dit op
de inleiding na kortste hoofdstuk
focust op de oudste geschiedenis
die nu nog in het landschap
zichtbaar is, die van de strijd
tegen het water, de vliedbergen,
de steden en de dorpen.
Algemene lijnen worden door
illustraties tastbaar, zoals de
reconstructie van de inpolderingen
ten noorden van Oostkapelle
en Serooskerke, waar het een
komen en gaan was van dijken.
Het reconstructiekaartje toont
aan dat het een dynamische tijd
was, waarbij land werd en gewonnen
maar ook weer prijs werd
gegeven. Debet hieraan was
(deels) ook het moerneren, het
winnen van turf ten behoeve
van de zoutwinning.
De periode van 1500 tot 1650
wordt in het hoofdstuk ‘Een laatmiddeleeuws
panorama’ behandeld.
Dit hoofdstuk is wel heel
letterlijk opgepakt door het
opnemen van het landschappelijk
deel (20 bladzijden!) van het
Panorama dat (vermoedelijk)
Anton van den Wijngaerde rond
1550 van het eiland Walcheren
maakte. Het panorama laat zien
dat het een drukke boel was in de
havenstadjes, met name door de
aanwezigheid van talrijke koopvaardijschepen.
Het is dan ook de
periode van bloei voor Walcheren
en voor Middelburg in het bijzonder.
Dit hoofdstuk gaat verder
in op de periode van de Opstand
tegen de Spaanse vorst, die een
aanvang had in 1568. Deze strijd
toonde zich ook in het landschap,
door de bouw van vestingwerken
rond Veere, Arnemuiden, Middelburg
en Vlissingen. Minder te
weten komen we over de gevolgen
die de strijd had voor de kleine
nederzettingen.
De periode 1650-1800 wordt
gekenmerkt door de opkomst van
de buitenplaatsen. De belangrijkste
impulsen voor het ontstaan
hiervan was de handel, eerst in
de VOC en later in de WIC.
Het hoofdstuk heeft als titel ‘een
tijdelijke buitenplaatscultuur’
meegekregen, hetgeen direct
het kenmerk al weggeeft: op een
aantal buitenplaatsen na, kent
het huidige landschap nog
nauwelijks sporen van deze bijzondere
periode. Een groot aantal
prachtige prenten en kaarten
laat deze verdwenen pracht en
praal in al haar glorie goed zien.
Met de sprekende titel ‘Van

R ecent
V erschenen
Fransen tot Duitsers’ worden
we meegevoerd naar de periode
1800-1940. Het is de periode na
de grote bloei, een periode met
weinig landschappelijke neerslag.
Of het moet de aanleg van klinkerwegen
zijn, of de opkomst van
het toerisme (badplaatsen).
Tijdens de Franse periode wordt
een groot aantal van nieuwe
vestingwerken aangelegd. Bij
een foto van een aantal moderne
windturbines op de ruïne van fort
de Ruyter bij Vlissingen wordt
gezegd dat dit geen recht doet
aan het adagium ‘behoud door
ontwikkeling’. De niet ingevoerde
lezer die de Belvedere-wereld niet
kent zal dit bijschrift niet begrijpen,
maar evengoed zal een wel ingevoerde
lezer dit niet doen, want
nergens wordt dit normatief
standpunt toegelicht of verklaard.
De oude foto’s die betrekking
hebben op deze periode tonen
een landschap met veel beplanting
(tot aan de inundatie van
1944 kenmerkend voor
Walcheren) en met onverharde
wegen. Een landschap van armoede
en oude boerengebruiken.
Hoe korter geleden, hoe meer
aandacht het beschreven hoofdstuk
krijgt. De periode 1900-2000
omvat ongeveer een derde van
het totaal aantal pagina’s van
het boek (116 pagina’s). Het is
ontegenzeggelijk een belangrijke
periode in de landschapsgeschiedenis,
al was het maar door de
inundatie van 1944 en het creëren
van een totaal nieuw landschap
als gevolg daarvan, maar het staat
toch wel een beetje in contrast
met de perioden daarvoor, die
wat betreft landschapsontwikke-
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
ling zeker zo veelbetekenend zijn
geweest. Los van deze kanttekening
zijn het opnieuw prachtige
afbeeldingen die de teksten illustreren,
zoals het schoonmaken
van de wegen na de afzetting van
50 cm slib (!) na de inundatie. De
foto’s tonen een – als gevolg van
de inundaties, de bombardementen
en de vele beschietingen –
desolaat landschap. Terecht geeft
het boek een overzicht van het
werk dat is uitgevoerd om dit
verwoeste landschap weer te
‘herstellen’, feitelijk om een
nieuw landschap te maken. De
Herverkavelingswet Walcheren
(1947) maakte een integrale herinrichting
van het landschap van
Walcheren mogelijk, waarbij niet
alleen de agrarische ontsluiting,
waterbeheersing en grondverbetering
aandacht kregen, maar
waarbij ook een landschapsplan,
de bouw of verplaatsing van boerderijen
of bijvoorbeeld de aanleg
van waterleidingen in het plan
werden opgenomen.
De tweede helft van de twintigste
eeuw wordt verder gekenmerkt
door komst van het massatoerisme,
met alle landschappelijke
gevolgen van dien (campings,
bungalowparken, vermaakcultuur).
Wat zeker positief moet
worden beoordeeld is de aandacht
die wordt geschonken aan
de moderne ontwikkelingen,
zoals de na-oorlogse groei van
steden en dorpen. Geschiedenis
houdt immers niet op bij 1900.
Moderne stadswijken, hoogbouw
en bedrijventerreinen worden
allemaal in hun historische context
geplaatst. En passant lezen
we verder dat echt alles aan het
49
landschap van Walcheren is
bedacht en gemaakt. Ook de
aanwezigheid van fluitenkruid
in de bermen, zo geurend in
het voorjaar, is bedacht!
Het laatste hoofdstuk betreft de
toekomstvisie van Walcheren.
Feitelijk het product waar het
Belvedere als subsidiegever om te
doen was. De auteurs stellen zich
de vraag welke ontwikkelingen
Walcheren gemaakt hebben tot
wat het is, en welke mogelijkheden
dit biedt voor de verdere ontwikkeling.
Naast een foto-impressie
zijn zeven aandachtsvelden
benoemd waar rekening mee
moet worden gehouden: kustveiligheid,
woningbouw, landbouw,
recreatie, zeehaven en industrie,
infrastructuur en overheidsbeleid.
Maar moet er ook geen rekening
worden gehouden met de
cultuurhistorische waarden, met
het landschap van Walcheren dat
zo centraal heeft gestaan in het
boek? Belvedere gaat toch niet
alleen over ontwikkeling? Om
te bepalen op welke manier men
aan wil sluiten bij de genoemde
ontwikkelingen hebben de
samenstellers van de visie een
Belvedere-workshop georganiseerd.
Met professionals overigens.
De bewoners en gebruikers
van het landschap van Walcheren
hebben blijkbaar geen invloed
kunnen uitoefenen op de visie.
Dat is jammer in een tijd waarin
het gaat om draagvlak en burgerparticipatie.
De gemeente als
belangrijke partij in de uitvoering
van een dergelijke landschapsvisie
is overigens ook niet gekend.
Uitkomst van deze workshop is
dat voor Walcheren moet worden
ingezet op de ontwikkeling van
hoogwaardig wonen en recreëren,
gecombineerd met bijzondere
vormen van landbouw. Deze
uitkomst biedt kansen voor
een groenblauwe ontwikkeling
van het platteland. Het feit dat
Walcheren aan goed vaarwater
ligt biedt ook kansen voor een
stedelijk-industriële ontwikkeling
van Middelburg-Vlissingen. Los
van de constatering dat dit niet
echt specifiek voor Walcheren te
noemen valt (elke regio wil hoogwaardig
wonen en recreëren),
is mij ook niet direct een relatie
opgevallen met de historischlandschappelijke
ontwikkelingen
zoals die zijn beschreven. Was het
schrijven van zo’n dik boek echt
nodig voor het opstellen van deze
landschapsvisie? Welke elementen
uit de landschapsgeschiedenis
zijn richtinggevend voor de landschapsvisie?
Ter vergelijking wil
ik hier de landschapsvisie Zuid-
Limburg aanhalen (zie bespreking
Vitruvius 5, pp. 52-53).
Hier is op basis van de analyse
van de landschapsgeschiedenis
een ‘landschappelijk raamwerk’
samengesteld: een groene dooradering,
bestaande uit steile hellingen,
dalbodems en dorpsranden
die het reliëf en de kenmerkende
verschillen tussen de dalen en de
plateaus accentueert en de landschappelijke
samenhang versterkt.
Dit landschappelijke
raamwerk vormt vervolgens de
duurzame basis voor alle toekomstige
ontwikkelingen, zoals het
waterbeheer, de ontwikkeling
van de natuur en het cultuurhistorisch
erfgoed en de toeristisch
recreatieve ontsluiting
van dit landschap.
Een dergelijke analyse van het
landschappelijk raamwerk van
Walcheren ontbreekt. Wat is nu
de essentie van het landschap
dat je wilt behouden, of waar je
op voort wilt borduren?
Misschien mist Walcheren een
dergelijk raamwerk als gevolg
van de totale herinrichting na de
Tweede Wereldoorlog, maar ook
die analyse ontbreekt. Conclusie:
we hebben er een prachtig boek
over Walcheren bij, dat chronologisch
alle historisch-landschappelijke
ontwikkelingen op een
prachtig geïllustreerde wijze
aan ons toont. Maar ook een visie
die niet duidelijk maakt welke
rol die landschapsgeschiedenis
nou daadwerkelijk speelt voor
het landschap van de toekomst.
De doelstelling van het
Belvedere-project lijkt daarmee
maar deels te zijn behaald.

R ecent
V erschenen
TITEL Nederlandse Tegels 1900-2000
AUTEURS Jan Pluis
Dit boek biedt een representatief
overzicht van de in Nederland in
de periode 1900-2000 vervaardigde
en/of gedecoreerde wandtegels.
Was de decoratie en productie van
de Nederlandse tegel tot ca. 1900
betrekkelijk traditioneel gebleven,
na 1900 onderging de Nederlandse
tegel in zowel decoratief
als technisch opzicht veel veranderingen.
De vormentaal van de
jugendstil leende zich bijvoorbeeld
uitstekend voor toepassing
op tegels. Door de welvaartstoename
kregen ruimtes in huizen en
bedrijven waar traditioneel tegels
werden toegepast meer aandacht
en groeide de vraag naar tegels.
Een andere belangrijke ontwikkeling
was een type elektrische oven
dat rond 1950 op de markt kwam
en waarmee het mogelijk werd
om tegels ook in een kleinere
oplage te vervaardigen: dit bracht
een stroom aan nieuwe bedrijven
en creativiteit op gang.
De auteur beschrijft meer dan 150
bedrijven en ateliers die tussen
TITEL Villatuinen in Nederland 1900-1940
AUTEUR Eric Blok & Birgit Lang
UITGAVE RACM / SB4 Bureau voor Historische Tuinen, Parken en Landschappen
DETAILS ISBN: 978-90-76046-57-0. Paperback, 156 pagina’s, full colour en rijk geïllustreerd.
Prijs € 19,50. Bestellen via www.villatuinen.nl en www.sb4.nl. Meer informatie: RACM,
afdeling Gebouwd Erfgoed, unit Groen Erfgoed, tel 030-6983211, of met SB4 Bureau voor
Historische Tuinen, Parken en Landschappen, Eric Blok, telefoon 0317-424 167.
Op woensdag 22 oktober verscheen
Villatuinen in Nederland
1900-1940, een tuinhistorische
publicatie over het groene erfgoed
van de villatuin. Het boek
is geschreven door de landschapsarchitecten
/ tuinhistorici
Eric Blok en Birgit Lang van
SB4 Bureau voor Historische
Tuinen, Parken en Landschappen
uit Wageningen. De publicatie
kwam tot stand in nauwe samenwerking
met de Rijksdienst voor
Archeologie, Cultuurlandschap
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
UITGAVE RACM
DETAILS ISBN/EAN 978 90 6650 090 7, 192 pagina’s, gebonden. Prijs € 19,90
1900 en 2000 tegels gemaakt
en/of gedecoreerd hebben. Naast
de grote bekende bedrijven als
Tichelaar (Makkum), Mosa en
Sphinx (Maastricht), De Porceleyne
Fles (Delft) komen ook vele
kleinere fabrikanten en ateliers
aan bod, zoals o.a. Gamma
Sierkunst uit Amsterdam of
Plateelfabriek Ivora uit Gouda.
De tegels in dit boek zijn over
het algemeen seriematig gemaakt:
van één ontwerp zijn meer tegels
geproduceerd. Uit de groep van
kunstenaars die van een ontwerp
maar één tegel gemaakt hebben
(de unica-keramisten) is een
beperkte keuze gemaakt.
Het boek bevat niet alleen de topproducten,
maar ook eenvoudig
gedecoreerde tegels die door brede
lagen van de bevolking werden
gekocht. De auteur interviewde
talloze ontwerpers en makers van
tegels: van veel bedrijven worden
in dit boek voor het eerst de
gegevens en de geschiedenis
op een rij gezet.
en Monumenten (RACM).
Ons land kent talrijke tuinen die
onder architectuur werden aangelegd.
In veel gevallen werden
die tuinen met de villa volgens
één stijlopvatting ontworpen.
Soms gebeurde dat door de
architect van de woning, veelal
ook door de in die tijd opkomende
beroepsgroep van tuin- en landschapsarchitecten.
Concentraties
van villatuinen uit periode 1900-
1940 bevinden zich in de periferie
van stads- en dorpskernen
50
In de inleiding worden de technische
aspecten van het productieproces
behandeld zoals de glazuren
en decoratietechnieken. Ook aan
de wijze van toepassing en gebruik
van de tegels in de 20ste eeuw is
aandacht besteed.
Omdat onder verzamelaars van
tegels en bouwhistorici veel
behoefte is aan dateermogelijkheden
biedt dit boek veel informatie
over wanneer bepaalde merken
voorkomen en worden ook veel
achterkanten van tegels afgebeeld.
Het boek is zo gebruikersvriendelijk
mogelijk opgezet: de fabrikanten
en ateliers zijn geordend
op plaatsnaam. Een uitgebreide
index vergemakkelijkt het zoeken
op namen en begrippen.
Door de eeuwen heen volgde de
decoratieve wandtegel als toegepaste
kunst de heersende modes
en stijlen. Ook in de twintigste
eeuw sluit de vormentaal van de
tegel aan bij de visuele cultuur
van die eeuw. Dit overzicht van
en met name in speciaal voor
gegoede burgers aangelegde,
suburbane wijken. Bekende
voorbeelden treffen we aan in
het Gooi, in de regio Bloemendaal-Heemstede-Aerdenhout
en
Wassenaar.
Villatuinen in Nederland 1900-
1940 beoogt de cultuurhistorische
waarde van villatuinen uit
de eerste helft van de twintigste
eeuw nauwkeuriger dan voorheen
vast te stellen. Een groot
aantal typische stijlkenmerken
toegepaste kunst bij uitstek,
waarin de enorme diversiteit
van de visuele cultuur in de
twintigste eeuw bijeen is gebracht,
heeft daarom ook een kunsthistorische
waarde.
Aan dit standaardwerk met circa
2000 afbeeldingen in kleur is
ruim negen jaar intensief gewerkt.
De auteur, Jan Pluis, is dé Nederlandse
expert op het gebied van
tegels. Eerder verschenen diverse
standaardwerken van zijn hand:
De Nederlandse tegel, decors en
benamingen 1570-1930 (1997),
Bijbeltegels-Bibelfliesen (1994),
Kinderspelen op tegels (1979).
en elementen worden beschreven,
waardoor het herkennen en
duiden van deze tuinen wordt
vereenvoudigd. Het boek richt
zich op overheden, erfgoedinstellingen,
monumentendiensten,
tuin- en landschapsarchitecten,
hoveniersbedrijven en eigenaren
als belangrijke spelers bij het in
stand houden van dit bijzondere
groen erfgoed.

R ecent
V erschenen
Ter gelegenheid van het RACMsymposium
‘Over de vloer’ op 8
oktober in het Vredespaleis in
Den Haag is deze uitgave verschenen,
de allereerste in
Nederland over dit onderwerp.
Ruim twintig auteurs uit
Nederland en Vlaanderen gaan
in op de geschiedenis van de
vloer, de diversiteit hiervan en de
rol die de historische vloer speelt
in het huidige interieur. De bijdragen
gaan over zeer uiteenlopende
aspecten van de
Nederlandse vloer en bestrijken
onder meer de archeologie,
bouwhistorie, architectuurhistorie
en instandhouding. Van keitjes-
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
TITEL Over de vloer: met voeten getreden erfgoed
AUTEUR T. Hermans, E. Koldeweij & D. Snoodijk (red.)
UITGAVE Waanders uitgevers, Zwolle (i.s.m. Rijksdienst voor Archeologie,
Cultuurlandschap en Monumenten)
DETAILS ISBN 978 90 400 8561 1 / NUR 648
Gebonden, 424 pagina’s, zeer rijk geïllustreerd. Prijs € 24.95
vloer tot keramische tegel, van
leem tot linoleum.
Opzienbarend is de Vlaamse bijdrage
over de dagelijkse omgang,
vernieuwend de kijk op de kerkvloeren
uit de negende tot en
met de veertiende eeuw, opmerkelijk
het artikel over industrieel
vervaardigde vloeren, verrassend
de archeologische invalshoek,
maar ontluisterend de onderwaardering
van de vloer. Het
boek bevat tevens artikelen over
de laatste stand van kennis over
baksteenvloeren op houten balklagen,
over opmerkelijke
gebruikssporen in een tegelvloer
in Utrecht, over de unieke blind
51
bevestigde grenenhouten vloer
in de grote zaal van kasteel
Amerongen, over glazen en
natuurstenen vloeren, over keramische
en cementtegels en over
stalvloeren: van paardenbox tot
tuigenkamer. De enorme variatie
in materiaal, afwerking en ontwerp
van dit zesde wandvlak van
een ruimte blijkt groot en rijk.
Het is verbazingwekkend dat
vloeren en vloerafwerkingen zo
weinig aandacht hebben gekregen.
Dit is wellicht symptomatisch
voor de stand van kennis
over de diverse vloertypen: dit
onderwerp behoort tot de
slechtst bestudeerde gebouwon-
ADVERTENTIE
derdelen. Met dit boek wordt dit
gebrek aan tastbare gegevens
enigszins ingevuld, maar talloze
deelaspecten wachten op nadere
bestudering, onderzoek en
publicatie.
Nooit eerder verscheen er in
Nederland een overzichtswerk
over historische vloeren. Dit
handboek is onontbeerlijk voor
iedereen die regelmatig met
monumenten in aanraking komt
en voor hen die meer over dit
onderwerp willen weten.

FOTO'S EN RECONSTRUCTIE: MAJA D'HOLOSSY
VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
AGENDA
v.a. 13.11.2008 Den Haag
De eerste kustbewoners
Vanaf 13 november 2008 is in het Museon in Den Haag de
permanente tentoonstelling De eerste kustbewoners te zien. De vinexlocatie
Ypenburg, het zuidoostelijke stadsdeel van de gemeente
Den Haag, was gedurende een aantal
eeuwen het woongebied van de prehistorische
mens. Deze plek lag toen
aan de kust en bestond uit lage duinen
in een getijdengebied. De Steentijdmens
leefde hier op de grens van zoet
en zout water, van droog en nat land.
Door graafwerkzaamheden werd een
grafveld ontdekt met daarin de resten
van 42 personen, zowel vrouwen,
mannen als kinderen. Al gauw bleek
dat het om mensen ging die hier
hadden geleefd in de tijd van de
Hunebedbouwers, zo’n 5500 jaar
geleden. In deze nieuwe vaste presentatie
wordt het accent gelegd op het
werk van de verschillende specialisten
binnen de archeologie, maar ook de
kennis van andere vakdisciplines,
zoals landschapsmicromorfologie
(zeer gedetailleerd bodemonderzoek)
en bouwhistorie worden benut.
De expositie toont moderne archeologische
onderzoekstechnieken en
geeft een beeld van het leven in die tijd.
Onderzoek en reconstructie
van de skeletten
Eén van de disciplines houdt zich
bezig met het menselijk botmateriaal.
Daarbij wordt eerst vastgesteld hoe
compleet een skelet is en dan of het
om een man of een vrouw gaat.
De botten van een man zijn meestal
groter en ruwer dan van een vrouw.
Dat komt omdat mannen over het
algemeen grotere spieren hebben.
Die spieren zitten op bepaalde plekken
aan het bot. Op die plekken zitten
richeltjes of soms hele knobbels.
Hoe groter de knobbel of randjes,
hoe groter de kans dat het een man
52
is geweest. De schedel en het bekken zijn de plaatsen waar je dat
het beste kan zien. Daarna worden de botten onderzocht op onder
andere ouderdom, lengte en ziektes. Botten waarop specifieke
ziekteverschijnselen zijn geconstateerd zoals misvormingen in
de gewrichten zijn in één van de laboratoria in de nieuwe zaal te
zien en de botspecialist vertelt daarbij over zijn onderzoek.
Van drie van de opgegraven skeletten zijn reconstructies gemaakt.
Zij zijn te zien in de nieuwe expositie: een man, een vrouw en een
kind. Vooral het reconstrueren van een gezicht is een vak apart.
Er wordt eerst een mal gemaakt van de schedel. Het uiterlijk wordt
bepaald door kenmerken van de schedel. Het vet- en spierweefsel
wordt bepaald op grond van wetenschappelijk vastgestelde standaarden.
Zo is de dikte van spieren en de huid voor mannen, vrouwen
en kinderen zeer verschillend. De ogen worden voor een groot
deel met de hand gemaakt, zo worden de irissen met de hand
geschilderd.
Sporen van huizen
Er werden ook sporen van huizen van
deze Steentijdmensen teruggevonden.
Deze sporen zien er voor een leek uit
als vlekken in het landschap, maar bij
nadere bestudering kan er veel uit
worden geconcludeerd, al blijft het
een lastige klus om vast te stellen
welke sporen tot een huisplattegrond kunnen worden gerekend.
Archeologen kijken dan vooral naar de plaats, vorm, kleur en
samenstelling en maken zo een selectie van sporen die tot een huisplattegrond
kunnen worden gerekend. De grootte en de diepte van
een paalspoor zijn belangrijk om vast te stellen wat de dragende
functie is geweest. Er wordt gezocht naar de onderlinge samenhang
in de ruimtelijke opbouw. Uit al die gegevens wordt vastgesteld wat
de constructie van het ‘skelet’ van het huis was. In dit geval werd een
bouwhistoricus gevraagd een reconstructie van het gebouw te maken.
Meer onderzoek
Naast de bovengenoemde terreinen van onderzoek binnen de
archeologie zijn er nog veel meer en daar wordt ook aandacht
aan besteed. Onderzoek naar het gebruik van natuur- en vuursteen:
met behulp van speciaal microscopisch onderzoek kan worden
vastgesteld waar bepaalde gereedschappen voor werden gebruikt.
Uit onderzoek naar het aardewerk weten we hoe de potten werden
gemaakt en door onderzoek van de aankoeksels (etensresten) aan
het aardewerk en door zaden- en pollenonderzoek weten we wat
ze aten. Het onderzoek aan het dierlijk botmateriaal laat zien wat
er nog meer op het menu van de steentijdmens stond.
INFORMATIE: WWW.MUSEON.NL

VITRUVIUS NUMMER 6 JANUARI 2009
tot 21.12.2008 Almere
Rituelen. Van toen, nu, jou, mij, hier!
Tijdens de tentoonstelling
worden rituelen uit het verre
verleden met die van het
kleurrijke Almere van nu vergeleken
en wordt antwoord
gezocht op vragen als hoe
‘anders’ waren de mensen uit
het vroege Almere – uit de
Steentijd en de Zuiderzeetijd?
Wat weten archeologen van
hun rituelen? Nog tot 21 december a.s. in het Kunstencentrum
de Kunstlinie.
INFORMATIE: WWW.DEKUNSTLINIE.NL
9/10.12.2008 Rotterdam
Digitaal Erfgoedconferentie 2008
Digitaal Erfgoed Nederland (DEN)
organiseert in samenwerking met
Erfgoed Nederland de lustrumeditie
van de Digitaal Erfgoedconferentie
in de Doelen in Rotterdam. De
conferentie staat in het teken van de
mogelijkheden om digitaal beschikbaar
erfgoed optimaal vindbaar en
bruikbaar te maken. Niet alleen de
grote zoekmachines maar ook community
websites, open geografische
systemen en mash up websites bieden
mogelijkheden om het beschikbare
digitale erfgoed bij het publiek te
brengen. Hier is wel actief beleid
voor open uitwisseling van informatie nodig. De presentaties,
debatten en workshops hebben een gemeenschappelijke boodschap:
zoek actief contact met je doelgroepen. Naar buiten! Werkt u bij
een erfgoedinstelling, en wilt u uw kennis verbreden en verdiepen
om digitale erfgoedinformatie bij het publiek te brengen?
DE conferentie richt zich op wie de inzet van ICT kunnen sturen,
en ook wie met digitalisering bezig zijn. DE conferentie heeft een
erfgoedbreed karakter en is er voor musea, archieven, bibliotheken,
monumentenzorg- en archeologische instellingen.
INFORMATIE: DEN, 070 - 314 0343
10.2.2009 Utrecht
Manhattan aan de Oude Gracht?
De 24ste Nicolaas van der Monde-lezing in de Pieterskerk te
Utrecht: Manhattan aan de Oude
Gracht? Erfgoedbehoud versus moderne
ruimtelijke ordening, gaat in op de
problematiek van stedelijke structuren,
oude gebouwen en landschappelijke
elementen die voortdurend
worden aangepast en veranderd
ten behoeve van nieuwe functies.
Soms gebeurt dat met respect
53
voor waardevol erfgoed, maar vaak wordt dit zodanig ingekapseld
dat de zeggingskracht ervan verloren gaat.
INFORMATIE: WWW.OUD-UTRECHT.NL
11.2.2009 Amsterdam
Congres nu voor later!
Erfgoed Nederland start een congresreeks met als thema nieuw erfgoed.
Doel is het selecteren, bewaren (behouden en beheren) en presenteren
van nieuw erfgoed en het zodanig op de kaart te zetten bij
beleidsmakers, erfgoedinstellingen en hun medewerkers en particuliere
verzamelaars dat het een vanzelfsprekend onderdeel wordt
van het erfgoedbeleid. Het eerste congres van de reeks – in de
Reinwardt Academie te Amsterdam – staat in het teken van
computererfgoed en wordt georganiseerd samen met de stichting
computererfgoed Nederland (SCEN).
INFORMATIE: BINNENKORT OP
WWW.ERFGOEDNEDERLAND.NL
23 25.4.2009
’s-Hertogenbosch
Nederlandse
Restauratiebeurs
2009
De Nederlandse Restauratiebeurs
stimuleert de vakwereld door kennisuitwisseling
en draagt tegelijkertijd
bij aan verbreding van het maatschappelijke
draagvlak voor de instandhouding
van het cultureel erfgoed.
Speciale aandacht is er voor actuele
ontwikkelingen in de monumentenzorg,
nieuwe producten en
technologieën, kennis en vakmanschap. Experts verzorgen
lezingen, presentaties en workshops. Daarnaast biedt de beurs
gelegenheid om het publiek te interesseren voor de restauratiemethoden
en conserveringstechnieken voor historische gebouwen
en interieurs, archiefstukken, archeologische bodemvondsten
en voorwerpen uit kunstcollecties.
INFORMATIE: WWW.RESTAURATIEBEURS.NL
Locatie: Brabanthallen te ’s-Hertogenbosch.
Tips en persberichten voor de Agenda kunt
u mailen naar info@uitgeverijeducom.nl

online...
op tafel...
Archeologie – Cultuurlandschap – Monumentenzorg:
Vitruvius bereikt beslissers en betrokkenen.
De mix van archeologie, cultuurlandschap en monumentenzorg onderscheidt VITRUVIUS
– synergie in de zuiverste vorm. Nu ook op internet: www.vakbladvitruvius.nl
Maar wie VITRUVIUS in handen houdt, valt voor ‘ouderwets drukwerk’. VITRUVIUS
verschijnt niet in de winkel. Interesse? Mail dan naar info@uitgeverijeducom.nl.
4x per jaar Nederland € 45,- / België € 55,-. Ook ideaal als cadeau!