'Hier leijt begraven…' Begraven, begravenen en grafzerken in de ...

1. Rond het sterfbed, door Egbert van
Heemskerck, ca. 1670.
Na de verovering van de stad door Frederik Hendrik in 1629 en de overgang naar de gereformeerde
religie bleven deze vier begraafplaatsen bestaan. 2. Aanvankelijk vonden nog af en toe begrafenissen
plaats in de kerken van nog bestaande vrouwenkloosters, maar met het uitsterven van die kloosters
beperkte het ter aarde bestellen zich vanaf het einde van de zeventiende eeuw tot de vier oude parochiële
begraafplaatsen. Vanaf 1811, onder het bewind van Napoleon, mocht er in ’s-Hertogenbosch niet meer
in kerken worden begraven. De nieuwe koning Willem I hief dit verbod in 1813 weliswaar op, maar dit
had voor de Sint-Jan – in tegenstelling tot veel kerken in Nederland –geen gevolgen: ook na 1813 werd
hier uitsluitend nog op het kerkhof begraven. 3. Hoewel men steeds meer inzag dat begraven van grote
aantallen doden in een dichtbevolkte stad allerlei risico’s met zich meebracht, heeft het nog tot 1858
geduurd voordat buiten de stad, bij Orthen, een nieuwe begraafplaats werd geopend. Binnen de stad
waren vanaf dat jaar begrafenissen verboden. Men zou kunnen zeggen dat hiermee de cirkel rond was:
net als in de begintijd van de stad moest de Bosschenaar vanaf 1858 zijn doden weer in Orthen begraven.
Na deze korte impressie van de manier waarop er door de eeuwen heen in ’s-Hertogenbosch is begraven,
richten we ons nu op de begraafpraktijk op één speciale plaats in de stad, namelijk binnen de muren
van de Sint-Janskerk. Allereerst werpen we een blik op de praktische gang van zaken en de rituelen en
2. Kerkdiensten werden niet meer gehouden in de Sint-Jacobskerk, maar het kerkhof bleef
wel in gebruik. De Sint-Pieterskerk werd in 1637 gesloopt en ook het bijbehorende
kerkhof moest wijken. Ter vervanging werden voortaan de kloosterkerk van het
Geertruiklooster en het bijbehorende kerkhof gebruikt voor begrafenissen van inwoners
van die parochie.
3. Het feit dat de katholieken vanaf die tijd het beheer over de kerk hadden, heeft hier een
belangrijke rol bij gespeeld. Zo werd bijvoorbeeld de gereformeerde Aletta Cornelia
Bowier (1749-1820) noodgedwongen in de Geertruikerk begraven. Haar familie bezat
weliswaar een grafkelder in de Sint-Jan (zerk 473), maar de roomschgezinden lieten hier geen
begrafenis toe.
2. Interieur met oude man op sterfbed
en geestelijke die een notaris een
muntstuk toestopt, door Egbert van
Heemskerck, ca. 1670.
22 I. Inleiding
23
gebruiken rond sterven en begraven (par. 1). Vervolgens besteden we aandacht aan degenen die begraven
zijn in de kerk: wie waren dat, hoeveel waren dat er? (par. 2). Daarna onderwerpen we de bewaard gebleven
grafzerken en de personen die daarop vermeld staan aan een nader onderzoek (par. 3). Ten slotte
gaan we in op verdwenen zerken en andere memoria – epitafen, memorieschilderingen, glasramen, rouwborden
– die de kerk ooit hebben gesierd (par. 4).
1. Van sterfbed tot laatste rustplaats
Elke godvrezende middeleeuwer die zijn of haar einde voelde naderen liet een priester bij het sterfbed
roepen om de laatste sacramenten te kunnen ontvangen. De komst van de geestelijke ging met het
nodige ceremonieel gepaard. 4. In vol ornaat, in superplie en stool, meestal voorafgegaan door de koster
en begeleid door familieleden en buren van de stervende, liep de priester, het H. Sacrament eerbiedig in
beide handen voor zich uit dragend, van de kerk naar het huis van de zieke (afb. 1). Daar aangekomen
nam hij allereerst de zieke de biecht af. Dit was bovendien het uitgelezen moment om de zieke eraan
te herinneren om, als hij dat nog niet had gedaan, een testament te maken. Volgens de statuten van het
bisdom Luik uit 1288 moest de pastoor zijn parochianen aansporen om in hun testament in ieder geval
iets te vermaken aan de Sint-Lambertuskathedraal in Luik en aan de eigen parochiekerk. 5. Ervoor zorgen
dat een zieke parochiaan een testament maakt, wordt in het Manuale Pastorum van het Bossche bisdom
uit 1572 als een taak van de pastoor omschreven. 6. Deze combinatie van biechten en testament maken
doet ons het voorhoofd fronsen, maar moet voor de middeleeuwer vanzelfsprekend zijn geweest. In
tegenstelling tot tegenwoordig was voor onze voorouders het testament in de eerste plaats en vooral een
religieuze daad, een onmisbaar onderdeel van de zorg voor het eigen zielenheil. 7. De gelovige beleed zijn
4. Post 1954, 422-423.
5. Van den Bichelaer, 384.
6. Post 1954, 423.
7. Ariès 1987, 200. Meer over testamenten hierna p. 40-51.