Ambtelijke Binding - VGVZ

50 1. EXPERTMEETING
bood immers gedepriveerde groepen (katholieken, gereformeerden) de gelegenheid
om zich te emanciperen, en overigens ten gevolge van dat succes de
verzuilde structuur in de tweede helft van de 20ste eeuw goeddeels van zich
af te schudden. Het beginsel van scheiding van kerk en staat betekent vanaf
dat moment dan ook dat religieuze genootschappen in de behartiging van
zorg een marginale positie toegewezen kregen. Kerken vullen met hun charitatieve
en diaconale activiteiten met wisselend succes hooguit de gaten van
de verzorgingsstaat. De verzorgingsstaat als enig overgebleven en voor velen
onzichtbare – want evidente – zuil vertoont echter gedurende het laatste decennium
ook barsten en scheuren. De sociale voorzieningen zijn demografisch
moeilijk langer op te brengen, ook al vanwege het feit dat de voortgang van
sociale en medische techniek tot een steeds groter hulpaanbod leidt dat op
zijn beurt weer nieuwe zorgvragen genereert. De overheid maakt in antwoord
daarop twee beleidsbewegingen, namelijk enerzijds het toelaten van marktwerking
in de zorg volgens het Angelsaksische liberale model en anderzijds
het mobiliseren van maatschappelijk draagvlak voor steun en hulp conform het
continentale en corporatistische ideaal. Dat roept de vraag op welk alternatief
er bestaat voor de teloorgang van de band tussen (religieuze) overtuigingen
en zorg. Kunnen markt en gemeenschap de zorg faciliteren zonder dat religieuze
of seculiere overtuigingen die in sociaal en cultureel opzicht borgen?
In verband met deze vraag naar zorglegitimiteit zijn verschillende risico’s te
onderkennen die ik kort zal schetsen, namelijk de anonimisering van solidariteit,
de ‘verzorgelijking’ van de moraal en de kwestie van de rehabilitatie- en
reïntegratieproblematiek.
Een eerste risico dat verbonden is met de ontvlechting van religie en zorg
is de mogelijke verzwakking van solidariteit als een herkenbare waarde in de
zorg. De Swaan constateert in zijn civilisatiesociologisch betoog een voortgaande
beschaving van sociaal bewustzijn op grond van collectiviseringsprocessen.
Bij een dergelijk vooruitgangsidee hangt echter veel af van de vraag hoe men
sociaal bewustzijn opvat en welke rol men groepen en overtuigingen daarin
toekent. De tegenhypothese is die van een anonimisering van solidariteit:
maatschappelijke cohesie vermindert omdat sociale groepsbanden en gedeelde
ideologieën een minder krachtige functie vervullen voor de zorg. Ongetwijfeld
heeft de vraag naar zorg in vroegere tijden meer kans gehad om als een morele
categorie ervaren te worden dan tegenwoordig, nu de zorg een band verloren
lijkt te hebben met ‘face-to-face’ contacten, lokale voorzieningen voor hulp en
ondersteuning en min of meer gedeelde overtuigingen. Het charitatief ondernemerschap
van lokale kerken is in dit opzicht een historische categorie geworden
die op gespannen voet is komen te staan met de sociale consequenties van
modernisering. Een transformatie van liefdadigheid naar sociaal bewustzijn is
winst voor de rechtsbescherming van ieder die door welke omstandigheid dan
ook zorg behoeft. Steeds duidelijker wordt echter ook dat men van de overheid
niet kan vragen wat de samenleving niet meer bieden kan. Tenzij men van burgerschap
en positief recht voldoende evidentie voor solidariteit verwacht, moet
men het als riskant aanmerken dat de band van zorg met overtuigingen en een
daarop gebaseerd sociaal netwerk verloren gaat en dat solidariteit zich tot een
anonieme veronderstelling onder de zorg ontwikkelt.