downloaden - Breda
downloaden - Breda
downloaden - Breda
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
eda<br />
W a n d e l ‘ n s . . .<br />
Historische Kilometer<br />
B r e d a
HANDIG OM TE WETEN<br />
In dit gidsje stellen wij het oudste gedeelte van de stad <strong>Breda</strong><br />
aan u voor.Aan de hand van de routebeschrijving maakt u kennis<br />
met de belangrijkste historische bezienswaardigheden. Ook nieuwe<br />
monumenten zoals bijvoorbeeld het Chassé Theater maken<br />
deel uit van de wandeling. Over sommige gebouwen in deze stad<br />
is zoveel te vertellen dat we een deel van de tekst blauw hebben<br />
gemaakt. In deze kleur staat de meest relevante informatie.<br />
De echte liefhebbers kunnen ook de rest van de tekst lezen.<br />
Op deze manier proberen wij de Historische Kilometer voor<br />
iedereen zo aantrekkelijk mogelijk te maken.<br />
U kunt de route lopen aan de hand van de beschrijving vanaf<br />
pagina 5 en het kaartje op de midden-pagina’s.<br />
WANDELEN MET EEN VVV-GIDS<br />
Iedere laatste zaterdag van de maand en tijdens schoolvakanties<br />
kunt u deze of een andere wandeling lopen o.l.v. een VVV-gids.<br />
U brengt dan ook een bezoek aan het terrein van het Kasteel<br />
van <strong>Breda</strong> (zie www.vvvbreda.nl).<br />
Groepen kunnen het hele jaar op afspraak wandelen met een<br />
gids. Belt u daarvoor even met de VVV <strong>Breda</strong> 0900-5222444<br />
(€ 0,45 per minuut). Die kan voor u ook koffie met gebak of<br />
andere extra’s verzorgen. Bovendien kan de VVV bemiddelen bij<br />
tal van andere leuke groepsactiviteiten in <strong>Breda</strong>.<br />
Nog even dit: laat u niet misleiden door de titel van dit boekje.<br />
De Historische ‘kilometer’ telt namelijk ± 4 kilometer.<br />
BEGINPUNT EN EINDPUNT<br />
Het beginpunt van de Historische Kilometer is de VVV <strong>Breda</strong> in<br />
de Willemstraat. Het eindpunt is het Begijnhof waarna u terug<br />
kunt lopen naar de VVV of verder kunt naar de binnenstad van<br />
<strong>Breda</strong>.Wij vertrouwen erop dat u op een prettige manier kennis<br />
maakt met <strong>Breda</strong> en wensen u veel wandelplezier! Mocht u een<br />
aandenken aan <strong>Breda</strong> willen meenemen, dan biedt de VVV een<br />
ruim assortiment <strong>Breda</strong>-souvenirs.<br />
VVV <strong>Breda</strong><br />
Willemstraat 17-19 Grote Markt 38<br />
4811 AJ <strong>Breda</strong> 4811 XS <strong>Breda</strong><br />
Tel: 0900 – 522 24 44 (€ 0,45 per minuut)<br />
info@vvvbreda.nl<br />
www.vvvbreda.nl<br />
2<br />
breda
DE WANDELING<br />
Deze wandeling voert u, op enkele uitzonderingen na, door wat<br />
het oudste deel van <strong>Breda</strong> genoemd mag worden.<br />
Het gaat hier om de historische binnenstad, zoals deze<br />
omstreeks 1330 door de Heer van <strong>Breda</strong>, in opdracht van de<br />
Hertog van Brabant, door stenen muren en poorten werd<br />
omgeven.<br />
Het is voor de duidelijkheid misschien goed om die eerste stadsmuur<br />
in gedachte even te volgen, zodat u een betere indruk<br />
krijgt van het middeleeuwse <strong>Breda</strong>, waar u met behulp van dit<br />
gidsje doorheen wandelt.<br />
<strong>Breda</strong> was omsloten door een stadsmuur, versterkt met torens<br />
en poorten. Die begon bij het Kasteel van <strong>Breda</strong> en liep<br />
vervolgens door langs het water van de Mark, richting Haven,<br />
Tolbrugstraat (poort), Markendaalseweg, Karnemelkstraat,<br />
Eindstraat (poort), Houtmarkt, Oude Vest,Vlaszak,<br />
Veemarktstraat (poort), ten noorden van de Catharinastraat,<br />
om tenslotte in het Valkenberg bij het kasteel de ring te sluiten.<br />
3
BREDA GROEIT<br />
Een uitbreiding van de stad kwam tot stand onder Hendrik<br />
de Derde van Nassau, die vanaf ca. 1535 nieuwe verdedigingswallen<br />
liet aanleggen, waaraan nog de hele eeuw gewerkt werd.<br />
In 1537 was de hele muur rond het ‘eitje’ gesloopt.<br />
Hij verlegde de stadsgrens naar het huidige singelgebied, zodat<br />
een driehoekige vorm ontstond, waarvan de Boschstraat,<br />
de Ginnekenstraat en de Haagdijk de punten vormden.<br />
Tot de zeventiger jaren van de negentiende eeuw was de<br />
buitenste gracht tevens de gemeentegrens. Na het slopen van de<br />
poorten en vestingwerken en het graven van de tegenwoordige<br />
singels, werden de eerste stadsuitbreidingen gerealiseerd op<br />
de daarvoor vrijgekomen strook grond, beginnend met de buurt<br />
rond het station. Pas na 1927, toen de Belcrumpolder werd<br />
geannexeerd, kon de stad verder uit haar nauwe keurslijf<br />
groeien.<br />
STEEDS GROTER<br />
<strong>Breda</strong> was dus voor die tijd een kleine gemeente, omgeven door<br />
veel grotere zoals Princenhage,Teteringen, Ginneken en Bavel.<br />
Deze gemeenten werden dan ook de grootste leveranciers van<br />
grond: in 1942 Ginneken en Princenhage, in 1961 de Vuchtpolder,<br />
Heusdenhout en Ypelaar en in 1976 de Haagse Beemden.<br />
Sinds de gemeentelijke herindelingen van 1997 behoren ook<br />
Bavel, Ulvenhout, Prinsenbeek en Teteringen tot <strong>Breda</strong>. <strong>Breda</strong>,<br />
dat in 1927 nog slechts 30.000 inwoners telde, is nu uitgegroeid<br />
tot een stad met ruim 170.000 inwoners.<br />
4
START VAN DE WANDELING<br />
DOOR DE WILLEMSTRAAT NAAR HET VALKENBERG<br />
EN HET KASTEEL VAN BREDA<br />
1<br />
U verlaat de VVV en gaat rechtsaf de Willemstraat in.<br />
Als u nog even achterom kijkt,<br />
vangt u nog net een glimp op van<br />
het station, dat in 1975 tot stand<br />
kwam. Het oude, uit de 19 e eeuw<br />
daterende gebouwtje, noemden<br />
de <strong>Breda</strong>naars spottend 'het visitekaartje<br />
van de stad', daarmee<br />
gaven zij eigenlijk aan dat dit fraaie<br />
bouwwerk niet bepaald een<br />
representatief stationsgebouw<br />
kon worden genoemd voor<br />
'Het Haagje van het Zuiden'.<br />
<strong>Breda</strong> kende overigens in de negentiende eeuw twee stationsgebouwtjes.<br />
Het uit 1873 daterende en in deze eeuw nog eens verbouwde<br />
oude station, was niet het eerste station van <strong>Breda</strong>.Twintig<br />
jaar eerder was <strong>Breda</strong> reeds door het zgn. 'Belzenlijntje' verbonden<br />
met Antwerpen. Deze lijn had een eigen stationnetje in de buurt<br />
van de Etnastraat. De <strong>Breda</strong>naars hebben ook een spotnaam<br />
bedacht voor hun huidige station, dat naar de architect ir. Bak, het<br />
'bakblik' wordt genoemd.<br />
De Willemstraat en omgeving, tot stand gekomen rond 1880, na<br />
het slopen van de vestingwallen rond de stad, werd 'de Nieuwe<br />
Stad' of ook wel 'het Noorderkwartier' genoemd. De komende<br />
jaren ondergaat de spoorzone een gedaanteverwisseling. Er komt<br />
een nieuw station voor treinen en bussen. Na aansluiting op<br />
de HSL naar Amsterdam krijgt <strong>Breda</strong> ook een rechtstreekse<br />
verbinding met Antwerpen.<br />
We beginnen nu echt de wandeling richting de singel.<br />
U treft op de hoek met de Academiesingel<br />
en de Willemstraat het beeld 'Liefdeszuster<br />
van St.Vincent de St. Paul de Chartres' aan.<br />
Dit bronzen beeld van Jos van Riemsdijk is<br />
een symbolisch beeld voor het religieuze<br />
verleden van <strong>Breda</strong>. De Liefdeszuster geeft<br />
de dienstverlening weer, zoals de Gasthuiszusters<br />
die eeuwenlang in de praktijk<br />
brachten.<br />
5
U steekt de weg over en staat<br />
nu op de brug over de singel.<br />
Deze singelgracht markeert de plaats<br />
waar tot de zeventiger jaren van de<br />
negentiende eeuw de binnenste grens<br />
van de vestingwerken lag. <strong>Breda</strong> was<br />
van 1530 tot 1870 in dit nauwe<br />
keurslijf opgesloten.<br />
In deze singelgracht staat aan uw<br />
rechterhand de vuurtoren 'The Lighthouse’<br />
van Aldo Rossi. Het idee om<br />
professor doctor Rossi een kunstwerk<br />
te laten maken voor <strong>Breda</strong><br />
ontstond in 1985, toen hij exposeerde<br />
in de Beyerd. (Beyerd, blz. 26).<br />
Het duurde echter nog zeven jaar voordat burgemeester Nijpels<br />
de vuurtoren onthulde.The Lighthouse heeft een totale hoogte<br />
van 18 meter.<br />
Als u de brug overgaat, ziet u aan uw linkerhand het<br />
Nassau-Baroniemonument.<br />
Bij de ingang van stadspark het<br />
Valkenberg staat een monument<br />
dat u iets vertelt over de wordingsgeschiedenis<br />
van de stad <strong>Breda</strong>,<br />
maar vooral over de Heren van de<br />
stad uit het Huis van Nassau en de<br />
600-jarige band tussen <strong>Breda</strong> en het<br />
Huis van Nassau.<br />
Op 3 juli 1905 werd het Nassau-<br />
Baronie-monument, zoals het<br />
officieel heet, met veel feestelijk<br />
vertoon door Koningin Wilhelmina<br />
onthuld. Het beeld herinnert aan<br />
het feit dat in 1404 Graaf Engelbert,<br />
de eerste <strong>Breda</strong>se Nassau en zijn gemalin, Johanna van Polanen,<br />
werden ingehuldigd als Heer en Vrouwe van <strong>Breda</strong>.<br />
De ontwerper is de welbekende dr. P.J.H. Cuypers, die o.m. het<br />
Rijksmuseum en het Centraal Station in Amsterdam ontwierp.<br />
Op dit monument zijn niet alleen de wapenschilden van twintig<br />
gemeenten in en rond de Baronie aangebracht maar ook de<br />
Leeuw van Nassau die boven alles uittorent met koningskroon,<br />
zwaard en wapenschild. In de drie reliëfs is de 'blijde incomste'<br />
van Graaf Engelbert en zijn gemalin afgebeeld. De poorters<br />
bieden de sleutel van de stad aan.<br />
6
U duikt meteen al in de vroege historie van<br />
<strong>Breda</strong>, als u het pad rechts over het bruggetje<br />
neemt en verder door het Valkenberg wandelt.<br />
Tot 1812 deed dit park dienst als kasteeltuin voor de<br />
Heren van <strong>Breda</strong>. Het park dankt zijn naam aan een<br />
valkenhuis, dat aan de rand ervan stond en van waaruit de<br />
kasteelbewoners en hun gasten de valkenjacht bedreven.<br />
Het park was van origine een echt bos met hoge bomen.<br />
In de zeventiende eeuw verdween dat karakter door de<br />
aanleg van een tuin naar Franse stijl.<br />
Eén replica van de zeventien beelden<br />
staat verderop in het park, in<br />
een speciaal aangelegd perkje.<br />
Dit perkje is een herinnering aan de<br />
Franse stijltuin.<br />
Het originele beeld van Hercules<br />
is te bezichtigen in het Holland<br />
Casino <strong>Breda</strong>.<br />
Bij opgravingen in het park zijn<br />
de fundamenten van een middeleeuwse<br />
muurtoren en van de stenen<br />
muur gevonden, die tot 1537 ‘klein <strong>Breda</strong>’<br />
omringde.<br />
Van twee muurtorens is een klein stukje<br />
opgebouwd.<br />
HET KASTEEL<br />
Vanuit het park, voor de slotgracht, heeft u het mooiste<br />
uitzicht op het Kasteel van <strong>Breda</strong>.<br />
In dit kasteel is sinds 1828<br />
de Koninklijke Militaire<br />
Academie (KMA) gevestigd.<br />
Daarom is dit monument<br />
voor individuele bezoekers<br />
helaas niet toegankelijk. De<br />
VVV organiseert rondwandelingen<br />
over het terrein van<br />
de KMA onder leiding van<br />
een gids.<br />
Het uitzicht op één van de<br />
belangrijkste monumenten<br />
van de stad zal u duidelijk<br />
maken waarom <strong>Breda</strong> zich<br />
zo nadrukkelijk Nassaustad<br />
7
noemt. De Heren van <strong>Breda</strong>, telgen uit<br />
het vorstenhuis Oranje-Nassau, hebben<br />
hier immers gewoond, hofgehouden,<br />
gefeest en hun macht uitgeoefend.<br />
In 1198 stond er op de plaats van het<br />
huidige kasteel al een burcht en vlakbij<br />
die burcht bevond zich het Hof of de<br />
Herberghe van <strong>Breda</strong>. Dit was een<br />
aanzienlijk huis, waar belangrijke<br />
verwanten, gasten en opperdienaren<br />
onderdak vonden. Er is in de loop der<br />
eeuwen aan dit kasteel bijna voortdurend gesloopt en gebouwd.<br />
In de veertiende eeuw bouwde Jan de Eerste van Polanen een<br />
nieuw kasteel met vier hoektorens en een kapel.<br />
Daar is nu nauwelijks meer iets van over. Van de verbouwing<br />
door Jan IV uit omstreeks 1470 resteert alleen nog het kleine<br />
hoektorentje links van het voorgebouw. Dit heeft de naam<br />
Nassautoren gekregen en was oorspronkelijk een traptoren<br />
bij de naastliggende Rekenkamer van de Nassaus (1462).<br />
Het kasteel zoals u het nu ziet, is tot stand gekomen onder<br />
Graaf Hendrik de Derde van Nassau en Koning-stadhouder<br />
Willem de Derde.<br />
Graaf Hendrik van Nassau, opvoeder en raadsman van Keizer<br />
Karel de Vijfde, was een rijk en invloedrijk<br />
vorst. Hij is voor de stad <strong>Breda</strong> van<br />
grote betekenis geweest, omdat, na de<br />
verwoestende brand van 1534, onder<br />
zijn leiding de wederopbouw van <strong>Breda</strong><br />
tot stand kwam. Hij gaf de beroemde<br />
architect Thomas Vincidor de Bologna<br />
opdracht om van de oncomfortabele<br />
burcht een luisterrijk kasteel te maken.<br />
Uit die periode, maar dat ziet u zo<br />
meteen aan de zuidzijde van het<br />
kasteel beter, dateren ook de toegangsgebouwen<br />
en het Blokhuis.<br />
Van hieruit kijkend naar het hoofdgebouw ziet u dat er later<br />
een verdieping bovenop gebouwd is. Dat gebeurde bij de<br />
verbouwing van het kasteel in de periode 1826–1828, toen<br />
de KMA in het kasteel van <strong>Breda</strong> werd gehuisvest. Bij deze<br />
gelegenheid werd het overgrote deel van de decoratieve<br />
ornamenten van het kasteel verwijderd.<br />
8
2<br />
Aan het einde van het<br />
park loopt u langs het<br />
poortgebouw van het<br />
kasteel. Links kijkt u<br />
op het Kasteelplein.<br />
Dit plein bevindt zich aan de<br />
zuidzijde van het kasteel. U<br />
heeft zo een mooi uitzicht op<br />
de monumentale poort, de<br />
zgn. Stadhouderspoort met<br />
het wapen van Koning-stadhouder Willem de Vijfde, dat<br />
overigens pas later is aangebracht.<br />
Achter u ziet u het ruiterstandbeeld van Koning-stadhouder<br />
Willem III.<br />
Voor dit standbeeld werd onder de burgerij van <strong>Breda</strong> een<br />
inzameling gehouden die f 47.000,-- (€ 21.360,--) opbracht.<br />
Voor de oude Nassaustad <strong>Breda</strong> is de Koning-stadhouder van<br />
grote betekenis geweest. Hij voltooide na anderhalve eeuw de<br />
verbouwing van het kasteel.<br />
Hendrik de Derde van Nassau en zijn (derde) vrouw Mencia de<br />
Mendoza hebben veel in <strong>Breda</strong> vertoefd, maar verbleven dan<br />
toch bij voorkeur in de vertrekken boven de overigens al lang<br />
geleden gesloopte watermolen op het terrein van het kasteel.<br />
Rechts van de poort bevindt zich het zgn. Blokhuis, de ambtswoning<br />
van de gouverneur van de KMA.Willem van Oranje<br />
woonde daar in een aangrenzende ruimte, maar Prins Maurits<br />
prefereerde de watermolen als dagelijks verblijf.<br />
Prins Philips Willem (1554–1618), de oudste en roomskatholieke<br />
zoon van Willem van Oranje, die vele jaren in Spaanse ballingschap<br />
verbleef en in Diest werd begraven, is de eerste Oranje<br />
geweest, die met zijn vrouw ook in het kasteel ging wonen.<br />
Hij liet het park Valkenberg verfraaien en het kasteel echt als<br />
een paleis inrichten. Bij zijn dood in 1618 werden in <strong>Breda</strong><br />
tweeënveertig dagen achtereen de kerkklokken geluid.<br />
Op de plaats van de vensters, links en rechts van de poort,<br />
bevonden zich in de zestiende en zeventiende eeuw sierlijke<br />
open galerijen. Het muisgrijze gebouw links van de kasteelpoort<br />
werd in 1867 als HBS gebouwd en in 2008 grondig gerestaureerd.<br />
Het heeft toen de naam Koningin Wilhelminapaviljoen<br />
gekregen. Er huist nu een permanente expositie over de historie<br />
van het kasteel en zijn bewoners door de eeuwen heen. Het<br />
maakt deel uit van het KMA gebouwencomplex en is op dinsdag<br />
voor publiek geopend.<br />
9
Meer geschiedenis schuilt er achter de witte pui van het gebouw<br />
'Justinus van Nassau' op de hoek van het Kasteelplein en de<br />
Cingelstraat. Het gebouw heeft tot 1 januari 1993 dienst gedaan<br />
als volkenkundig museum en is nu een luxe appartementencomplex.<br />
Het zou in eerste aanleg gebouwd zijn door de<br />
bastaardzoon van Willem de Zwijger, Justinus van Nassau.<br />
Onderzoekingen doen veronderstellen dat het tóch ouder is.<br />
Het was in 1680 door de overheid gekocht met de bedoeling er<br />
de militaire gouverneurs van de stad <strong>Breda</strong> te huisvesten, maar<br />
het heeft in de loop der eeuwen allerlei functies gekend: het<br />
deed dienst als gerechtsgebouw, koning Lodewijk Napoleon<br />
logeerde er en zijn machtige broer, de keizer van Frankrijk<br />
berispte er in 1810 de <strong>Breda</strong>se roomskatholieke geestelijkheid,<br />
omdat deze hem niet met de nodige égards behandelde.<br />
Van 1828 tot 1923 deed het gebouw dienst als ambtswoning van<br />
de gouverneur van de KMA.<br />
Nog even iets over het plein waar u nu staat:<br />
De naam van dit plein geeft al aan dat zijn geschiedenis nauw<br />
verbonden is met het kasteel van de Heren van <strong>Breda</strong>.<br />
Gevechten rond het kasteel speelden zich vaak op dit plein af.<br />
Eén van die gevechten, waarvan nog een tekening is bewaard, de<br />
zgn. Furie van Haultepenne, brak uit in 1581, nadat de burgers<br />
van <strong>Breda</strong> tevergeefs hun stad tegen de Spaanse overmacht hadden<br />
verdedigd. Het Kasteelplein was ten tijde van Alva ook een<br />
executieplaats, waar protestanten nadat ze berecht waren in de<br />
Inquisitie, ofwel Bloedraad, de marteldood vonden en in het<br />
openbaar verbrand werden.<br />
DOOR DE CINGELSTRAAT VIA DE KRAANSTRAAT<br />
NAAR DE HAVEN<br />
Vanaf het Kasteelplein gaat u rechtdoor de Cingelstraat<br />
in. De Cingelstraat loopt over in de Kraanstraat<br />
(rechts aanhouden).<br />
Wij zeiden het u al, de plek waar u zich bevindt, straalt overal<br />
historie uit. Op dit grondgebied bevond zich tot in de zestiende<br />
eeuw Het Hof of de Herberghe van de Heren van <strong>Breda</strong>.<br />
Hier lag een groot aantal voorname huizen, waar opperhovelingen<br />
woonden en waar gasten van het Hof logeerden. Eén van de<br />
voornaamste, in ieder geval ook oudste hofhuizen van <strong>Breda</strong>, is<br />
het Huis van Brecht (± 1490). Het is aan de rechterzijde van de<br />
Cingelstraat gelegen en is waarschijnlijk één van de weinige<br />
voorname stenen gebouwen, die de grote stadsbrand van 1534<br />
hebben overleefd.<br />
10
Wisselende bestemmingen<br />
en functies heeft ook dit<br />
huis gekend.Vast staat dat<br />
het huis zijn naam dankt<br />
aan de man die het liet<br />
bouwen, Jonker Godevaart<br />
van Brecht. Rijke kooplieden<br />
en officieren hebben<br />
er gewoond, maar het<br />
heeft ook vele jaren dienst gedaan als militair hospitaal. Na de<br />
Tweede Wereldoorlog is het Huis van Brecht als onderdeel van<br />
de KMA voor allerlei doeleinden gebruikt, zoals legering ten<br />
behoeve van de administratieve compagnie en de opslag van<br />
uniformen en uitrusting, terwijl ook de kleermaker en de<br />
eetzalen van de onderofficieren hier hun plaats vonden. In 1952<br />
werd de tentoonstelling ter gelegenheid van de viering van <strong>Breda</strong><br />
700 jaar Oranjestad in het Huis van Brecht ingericht. In 1988<br />
werd een aanvang gemaakt met archeologisch onderzoek dat<br />
aan de restauratie, die uiteindelijk ruim twee jaar duurde,<br />
vooraf ging. Sinds 24 november 1993, de 165e verjaardag van de<br />
Koninklijke Militaire Academie, is in het Huis van Brecht de<br />
bibliotheek van de KMA gehuisvest.<br />
Deze wandeling gunt u slechts een oppervlakkige blik in het<br />
straatje links van u, de Schoolstraat. Die blik, hoe vluchtig ook,<br />
zal u duidelijk maken dat er hier niet veel historische verkenning<br />
meer mogelijk is. En toch heeft dit smalle straatje zijn eigen<br />
grote betekenis gehad in de geschiedenis van <strong>Breda</strong>.<br />
De naam Schoolstraat herinnert er aan, dat de straat tot 1514<br />
voerde naar de toen in de Cingelstraat gevestigde Latijnse<br />
School. Bovendien stond hier in de Middeleeuwen een Heilig<br />
Geesthuis, een verzorgingshuis voor de armen in de stad.<br />
Op de hoek van de Kraanstraat en de Schoolstraat stond de<br />
Herberghe van Thorn, eigendom van de<br />
abdij van Thorn.<br />
Iets verder links in de Schoolstraat<br />
bevindt zich de synagoge van de Joodse<br />
Gemeente. Het gebouw is in de<br />
Tweede Wereldoorlog volledig<br />
verwoest en pas in september 1992<br />
in oude glorie hersteld.<br />
Na de oorlog werd het pand onder<br />
andere gebruikt als fabrieksruimte. Bij<br />
de restauratie werden alle historische<br />
toevoegingen uit de weg geruimd. Alle<br />
oorspronkelijke, wel tot de synagoge<br />
behorende delen, zoals funderingen en<br />
11
stukken muur, werden zoveel mogelijk gespaard. De synagoge is<br />
momenteel in gebruik door de leden van de Nederlandse<br />
Israëlitische Gemeente <strong>Breda</strong>. Daarnaast wordt de synagoge<br />
gebruikt als studiecentrum voor het joodse geloof en als<br />
ontmoetingsruimte voor Joden en Christenen.<br />
HET SPANJAARDSGAT<br />
3<br />
U vervolgt de Kraanstraat en komt bij de Haven en<br />
het Spanjaardsgat.<br />
Op bijna iedere oude prent van de <strong>Breda</strong>se Haven ziet u de<br />
houten kraan waarmee tot 1864 in de Haven de schepen<br />
werden gelost. De naam Kraanstraat duidt op die functie,<br />
zoals straatnamen als Visserstraat,Vismarktstraat en Haven al<br />
aangeven dat u hier terechtgekomen bent in het havenkwartier<br />
van de stad <strong>Breda</strong>.<br />
Voor u ligt het Spanjaardsgat.<br />
Graaf Hendrik de Derde, we kunnen in <strong>Breda</strong> niet om hem<br />
heen, bouwde omstreeks 1509 ook deze twee stevige<br />
verdedigingstorens, ter versterking van het kasteel. De linkertoren<br />
heet 'Granaattoren' en de rechter de 'Duiventoren'.<br />
De naam Duiventoren is ontleend aan het feit dat er voor<br />
Willem van Oranje postduiven werden gehouden. De beide<br />
torens doen nu dienst als kapellen.<br />
Eén misverstand moeten wij u, bij het bekijken van dit overigens<br />
toch aanlokkelijk stukje <strong>Breda</strong>se historie, even uit het hoofd<br />
praten. Het hardnekkige verhaal wil namelijk dat hier in 1590 de<br />
overval van Adriaan van Bergen met zijn turfschip zou hebben<br />
plaatsgevonden.<br />
Historici hebben echter aangetoond dat deze twee torens in dit<br />
gebeuren geen rol hebben kunnen spelen, omdat er zich hier<br />
toen nog geen waterpoort bevond. Het Spanjaardsgat, zoals u<br />
12
er nu naar kijkt, is pas in 1610 uitgegraven teneinde de binnengracht<br />
van vers water te kunnen voorzien.<br />
Deze heldhaftige en zo vaak bezongen overval van Adriaan van<br />
Bergen moet zich noordelijker hebben afgespeeld, namelijk op<br />
een plaats, waar in 1940 het monument Het Vosje werd onthuld,<br />
bij het huidige sportterrein van de KMA.<br />
Daar zijn op die bewuste vastenavond van 1590 de soldaten van<br />
Prins Maurits vanonder het turf vandaan gesprongen, nadat het<br />
'wankele oude scheepje' van turfschipper Adriaan van Bergen<br />
eenmaal binnen de muren van het kasteel was geloodst.<br />
'Op Gods genade syn sy uyt het schip gesprongen'. 'Onraad, verraad',<br />
riepen de Spaanse wachten, maar het was al te laat.<br />
De Spaanse bezetters waren totaal verrast en het kasteel<br />
kwam na enkele felle gevechten weer in handen van de Staatse<br />
troepen. De turfschipper had zijn doel bereikt. 'Hun vlag is<br />
van de toren neer', en 'de onze waait in stee', zo zongen de<br />
overwinnaars op 4 maart 1590.<br />
U gaat nu linksaf.Voor u ziet u de voormalige vishal, nu<br />
het overdekte terras van restaurant Binnen.<br />
In 1367 is er al sprake van een vismarkt. De schippers van<br />
Holland, Zeeland en Vlaanderen kwamen over de rivier de Mark<br />
(vele eeuwen lang de voornaamste aanvoerweg) en legden hier<br />
aan. De haven, de waag en de vishal (deze dateert uit ca. 1760)<br />
en de oude kraan hebben vele eeuwen lang hier het stadsbeeld<br />
bepaald. In dit deel van de haven waren tot in de zestiende eeuw<br />
scheepstimmerwerven, maar vooral ook bierbrouwerijen<br />
gevestigd. Een gedeelte van de bierbrouwerij 'De Witte Leeuw'<br />
steekt nog boven de vishal uit. Het is het hoge gebouw, waar nu<br />
Restaurant BINNEN is gevestigd. Het herenhuis ervoor, aan de<br />
Haven op nr. 20, is het voormalige Brouwershuis.<br />
13
In 1964 werd de haven gedempt (met één stem meerderheid in<br />
de gemeenteraad!) om plaats te maken voor de eerste ondergrondse<br />
parkeergarage van Nederland. Gelukkig werd de haven<br />
in 2007 weer in ere hersteld waardoor <strong>Breda</strong> een mooi stukje<br />
binnenstad heeft teruggekregen.<br />
VIA DE VISMARKTSTRAAT NAAR DE HAVERMARKT<br />
Bij de Vishal gaat u de Vismarktstraat in. Deze straat<br />
komt uit op de Havermarkt.<br />
Van de plaats waar de vishal (1725) nog aangeeft dat hier vroeger<br />
een levendige handel in zeevis werd bedreven, wandelen we<br />
door de Vismarktstraat naar de Havermarkt. Deze markt is al<br />
ruim vijftig jaar hét uitgaanscentrum van <strong>Breda</strong>.<br />
De naam Havermarkt ten spijt moet worden vastgesteld, dat de<br />
granen niet hier, maar op de Grote Markt werden verhandeld.<br />
Wel werden hier door de boeren uit de omtrek groenten,<br />
eieren en boter aangevoerd en verkocht. In de zeventiende<br />
eeuw werd hier ook een leermarkt gehouden.<br />
De oude benamingen van dit pleintje: Groenmarkt, Botermarkt<br />
en Korenmarkt duiden de vroegere functies iets beter aan.<br />
Rond 1490 werd de Havermarkt aangelegd als een verbreding<br />
van de Visserstraat.Wie op dit verrukkelijke pleintje in de zomer<br />
op een terrasje een pilsje pakt, ontdekt (overigens ook zonder<br />
dat pilsje) al heel gauw dat dit plein het mooiste uitzicht biedt<br />
op de grote toren van de Grote Kerk.<br />
Vanaf deze plek kunt u ook de mooie brede onderbouw van die<br />
toren bewonderen.<br />
Er is veel te zien op dit pleintje. Links op de hoek van Havermarkt<br />
en Reigerstraat ziet u het huis 'De Arent', gebouwd rond<br />
ca. 1490. Het heeft nu een zeventiende eeuwse trapgevel en is in<br />
1966 geheel gerestaureerd en verbouwd tot restaurant.<br />
Tegenover u op de Havermarkt bevinden zich nog twee panden<br />
die uw aandacht verdienen. Havermarkt nummer 5 dateert uit<br />
de zestiende en zeventiende eeuw. 'De Vogelstruys' op<br />
Havermarkt 21 is een opmerkelijk zeventiende eeuws monument<br />
met een hoge, niet symmetrische trapgevel. Ook dit huis heeft in<br />
de loop der eeuwen allerlei functies en bestemmingen gehad.<br />
Het was in de zeventiende eeuw onder meer refugiéhuis voor<br />
de zusters van Catharinadal.<br />
Van het beeldje 'De Troubadour', dat aan het eind van de<br />
Havermarkt prijkt, zijn vier exemplaren vervaardigd. De andere<br />
drie werden onthuld in Diest, Orange en Dillenburg, de zustersteden<br />
van <strong>Breda</strong> in de in 1963 tot stand gekomen Unie van<br />
Oranjesteden.<br />
14
Een stukje verder in de Visserstraat<br />
(nr. 31), staat aan de<br />
rechterkant een fraai bakstenen<br />
huis uit de 17e eeuw met overblijfselen<br />
van een zestiende<br />
eeuwse gotische woning,<br />
de Drie Moren geheten.<br />
VIA WINKELGEBIED<br />
’T SAS GAAT U NAAR<br />
HET KERKPLEIN EN<br />
DE GROTE KERK<br />
4<br />
U loopt een stukje terug<br />
richting Havermarkt en<br />
gaat links naast café<br />
brooklyn winkelgebied<br />
’t Sas in.<br />
U neemt vervolgens de<br />
uitgang links naar de<br />
Torenstraat en steekt deze recht over naar het<br />
Kerkplein.<br />
In 1969 werden in <strong>Breda</strong> de Torenfeesten gehouden uit vreugde<br />
over de afsluiting van de restauratieperiode van de Grote Toren,<br />
die 25 jaar in beslag nam. Al die tijd hebben de <strong>Breda</strong>naars, maar<br />
zij niet alleen, tegen een toren aangekeken die zijn schoonheid<br />
achter een netwerk van steigers verborgen hield.<br />
Ook tussen 1995 en 1997 werd de schoonheid van de Grote of<br />
Onze Lieve Vrouwe Kerk tijdelijk verborgen gehouden achter<br />
steigers. In bijna drie jaar tijd werd de kerk wederom van binnen<br />
naar buiten gerestaureerd.<br />
De restauratie was onderverdeeld in drie fasen. In de eerste fase<br />
stonden onder andere werkzaamheden als het schoonspuiten van<br />
de buitenzijde, het repareren van het voegwerk en de<br />
glas-in-loodramen en het schilderen van de binnenzijde centraal.<br />
In de tweede fase werd de vloerverwarming aangelegd. In deze<br />
fase werd ook de toren onder handen genomen. In de derde fase<br />
is de rest van de kerk gerestaureerd.<br />
Uit onderzoek is vast komen te staan dat de bouw van de kerk in<br />
1410 is begonnen. In de zestiende eeuw is de kerk aan de zuidzijde<br />
en aan de noordzijde uitgebreid met enkele kapellen,<br />
de huidige consistoriekamer en de kooromgang. De toren kwam<br />
in 1509 gereed. In 1468 was daarvoor de eerste steen gelegd,<br />
zodat de bouwperiode alles bij elkaar toch wel veertig jaar heeft<br />
geduurd. De torenspits brandde in 1694 af. In de jaren daarna<br />
15
Slingerweg<br />
H<br />
Tramsingel<br />
Haagdijk<br />
Markkade<br />
P<br />
Middellaan<br />
Adriaan<br />
van Bergenstraat<br />
= HOTEL<br />
Belcrumweg<br />
Nieuwe Prinsenkade<br />
Prinsenkade<br />
Nieuweweg<br />
SEELIGKAZERNE<br />
KONINKLIJKE<br />
MILITAIRE ACADEMIE<br />
Haven<br />
Visserstraat<br />
Kraanstraat<br />
Vismarktstr.<br />
School<br />
straat<br />
Spoorstraat<br />
RONDVAART<br />
8<br />
SINGELS VISHAL<br />
Haver<br />
markt Reigerstraat<br />
H<br />
GROTE of<br />
OLV KERK<br />
Stadserf<br />
Kerk H 4<br />
plein STADHUIS<br />
WINKELGEBIED<br />
LUTHERS<br />
KERK<br />
Tolbrug ‘T SAS H<br />
straat Lange Brugstraat Brugstraat<br />
P<br />
Nieuwstraat<br />
Waterstraat<br />
Markendaalseweg<br />
Academiesingel<br />
KASTEEL VAN BREDA<br />
SPANJAARDSGAT<br />
STADHOUDERS<br />
HUIS<br />
POORT<br />
VAN<br />
BRECHT 2<br />
Cingelstraat<br />
3<br />
P<br />
P<br />
Torenstraat Korte<br />
WINKELCENTRUM<br />
DE BARONES<br />
Karrestraat<br />
Eindstraat<br />
Kasteelplein<br />
Grote Markt<br />
P<br />
Karnemelkstraat<br />
P<br />
5<br />
Ridder<br />
straat<br />
Catharinas<br />
Veemark<br />
Halstraat<br />
H<br />
Houtmarkt<br />
Houtmarkt<br />
Passage<br />
St<br />
St Jans<br />
ANTONIU<br />
KATHEDRA<br />
ST. JOOS<br />
KAPEL<br />
H<br />
P
Emmastraat<br />
traat<br />
. Annastraat<br />
E<br />
tstraat<br />
traat<br />
Oude Vest<br />
T<br />
BEGIJN<br />
HOF<br />
WILLEM<br />
MERKXTUIN<br />
S AL<br />
P<br />
Keizerstraat<br />
Stationsplein<br />
Willemstraat<br />
NASSAU<br />
BARONIE<br />
MONUMENT<br />
Valkenberg<br />
6<br />
1<br />
WAALSE<br />
KERK<br />
BISSCHOPS<br />
HUIS<br />
Molenstraat<br />
CENTRALE<br />
BIBLIOTHEEK<br />
Oude Vest<br />
Delpratsingel<br />
Vlaszak<br />
Nonnenveld<br />
Nonnenveld<br />
H<br />
NS Station<br />
<strong>Breda</strong><br />
BREDA’S MUSEUM<br />
J.F. Kennedylaan<br />
GRAPHIC DESIGN<br />
MUSEUM<br />
7<br />
Beyerd<br />
Vlaszak<br />
Kloosterplein<br />
H<br />
Stationsweg<br />
P<br />
Seeligsingel<br />
Sophiastraat<br />
Pasbaan<br />
HOLLAND<br />
CASINO CHASSÉ<br />
THEATER<br />
CINEMA<br />
Chassé Promenade<br />
P<br />
Delpratsingel<br />
Boschstraat<br />
Kloosterlaan<br />
Terheijdenstraat<br />
Mauritsstraat<br />
Kloosterlaan<br />
Chasseveld<br />
Claudius Prinsenlaan<br />
STADSKANTOOR<br />
P<br />
POLITIEBUREAU<br />
CENTRUM<br />
Chassésingel<br />
PATHÉ<br />
BIOSCOOP<br />
Wilhelminasingel<br />
P<br />
BOWLING<br />
BREDA
werd hij herbouwd, onder<br />
andere met hout dat door<br />
Koning-stadhouder Willem<br />
de Derde uit zijn bossen<br />
was geschonken.<br />
In 1702 kon de haan er<br />
weer op worden geplaatst.<br />
Het is duidelijk dat de<br />
Heren van <strong>Breda</strong>, met name<br />
de Nassaus, een belangrijke<br />
bijdrage hebben geleverd<br />
aan de wordingsgeschiedenis<br />
van de Grote Kerk. Die<br />
Heren van <strong>Breda</strong> liggen<br />
er ook begraven. Hun graftomben<br />
zijn ware kunsthistorische<br />
pronkstukken.<br />
Prins Willem van Oranje,<br />
die in 1584 in Delft werd<br />
vermoord, had in de Grote Kerk onder het prachtige grafmonument<br />
van Graaf Engelbert de Tweede een laatste rustplaats<br />
gereserveerd.Toen Willem werd doodgeschoten was <strong>Breda</strong> in<br />
Spaanse handen. Daardoor werden zijn stoffelijk overschot en<br />
dat van de na hem komende Oranjevorsten voortaan in Delft<br />
ter aarde besteld.<br />
De van oorsprong katholieke kerk ging na de beeldenstorm van<br />
1566 over in hervormde handen.<br />
Er zijn veel bezienswaardigheden in deze kerk: de Prinsenkapel<br />
(met 16e eeuwse fresco’s en een schitterend met bladgoud<br />
gerestaureerd plafond), de koorbanken, het prachtige koperen<br />
traliewerk, de graftombes van de Polanens, Engelbrecht de<br />
Eerste, Jan de Vierde en Engelbrecht de Tweede van Nassau, de<br />
fraai bewerkte grafschriften ter nagedachtenis aan andere gestorven<br />
edelen, het gerestaureerde orgel uit 1715, de grafzerken<br />
waar u overheen loopt en niet te vergeten de Prinsenbank, waar<br />
traditiegetrouw de Baronnen en de Baronessen van <strong>Breda</strong> de<br />
dienst volgden.<br />
Koningin Wilhelmina heeft daar gezeten toen zij in 1945 de<br />
bevrijdingsdienst bijwoonde. Nog even enkele feiten en cijfers<br />
over deze in onze ogen mooiste toren van Nederland: hij is<br />
precies 97 meter en 9 centimeter hoog, de eerste trans (torenomgang)<br />
bevindt zich op vijftig meter hoogte en de beiaardier<br />
moet minstens twee maal in de week 276 treden bestijgen<br />
voordat hij vanuit zijn cabine dartelende klanken over de stad<br />
kan uitstrooien.<br />
18
De Grote Kerk wordt nog beperkt gebruikt als bedehuis. Een<br />
beheerstichting heeft zich tot doel gesteld dit prachtige gotische<br />
monument voor een breder publiek te benutten en toegankelijker<br />
te maken.Voor de Hervormden werd het beheer van de<br />
Grote Kerk een te kostbare zaak.<br />
U loopt vanaf het Kerkplein terug naar de Torenstraat<br />
en gaat linksaf. De eerste zijstraat aan uw rechterhand<br />
is de Lange Brugstraat.<br />
Op de hoek van Torenstraat en Lange Brugstraat bevindt<br />
zich nog een zeventiende eeuwse trapgevel uit ca. 1600.<br />
Het uithangbord geeft de oude naam 't Schaekbort (vóór 1727<br />
'Het Dambord') van dit pand aan. Let u eens op de mooie<br />
muurankers.<br />
U vervolgt de Torenstraat die overgaat in de<br />
Karrestraat.<br />
Opvallende monumenten zijn in deze winkelstraat zo op het<br />
eerste gezicht niet te ontdekken. Of misschien toch wel.<br />
Het poortje links met de schapenkoppen en met het wapen van<br />
<strong>Breda</strong> vormde vroeger de achteruitgang van de vleeshal op de<br />
Grote Markt. Dit gebouw deed tot 1 januari 1995 dienst als<br />
onderkomen voor het <strong>Breda</strong>'s Museum. Het poortje dateert uit<br />
1614, steenhouwer Melchior van Herbach maakte het en het zal<br />
u straks opvallen dat er enige gelijkenis is met de toegangspoort<br />
op de Grote Markt.<br />
5<br />
Op dit punt kunt u kiezen voor een kleine<br />
alternatieve route.<br />
U kunt een tweetal winkelstraten verderop de St. Joostkapel<br />
bezichtigen. Indien u er de voorkeur aangeeft deze kapel niet aan<br />
te doen, vervolgt u vanaf hier de route vanaf het op pag. 20.<br />
U loopt de winkelstraat uit (= Eindstraat) tot aan de stoplichten.<br />
Hier steekt u over en komt zo in de Ginnekenstraat. In deze<br />
straat treft u na ongeveer 100 meter aan de linkerkant de<br />
St. Joostkapel aan.<br />
Deze kapel, de oudste van <strong>Breda</strong>, werd in verschillende fasen<br />
vanaf ca. 1490 gebouwd, maar er was al rond 1300 sprake van<br />
een kapel op deze plaats. De kapel is gewijd aan St. Joost of<br />
St. Judocus, patroonheilige tegen besmettelijke ziekten. Het nu<br />
verdwenen kerkhof erachter werd in de zeventiende en<br />
achttiende eeuw vooral gebruikt voor bijzondere categorieën<br />
gestorvenen, zoals armlastigen en zelfmoordenaars.<br />
19<br />
*
Het kapelletje zelf heeft in die eeuwen en later, ongeveer alle<br />
bestemmingen gehad die maar denkbaar zijn, zoals bijvoorbeeld<br />
bergplaats voor hooi, schermschool, paardenstal, hovenierswoning,<br />
koestal en kazerne.Tot 1945 was het kapelletje in<br />
gebruik als woning. In dat jaar werd het geheel gerestaureerde<br />
kapelletje weer ingewijd.Aldus werd een belofte ingelost van de<br />
bisschop van <strong>Breda</strong> die inhield dat een Mariakapel zou worden<br />
gesticht als <strong>Breda</strong> voor ernstig oorlogsgeweld zou worden<br />
gespaard.<br />
De gebrandschilderde ramen van Gisèle Waterschoot van de<br />
Fracht vertellen u iets over de gebeurtenissen in de oorlog<br />
in <strong>Breda</strong> en over Maria als beschermheilige van de stad.<br />
Na de St. Joostkapel te hebben verlaten, gaat u rechtsaf terug<br />
de Ginnekenstraat in. Op de hoek van de Eindstraat met de<br />
Karrestraat gaat u rechtsaf de Ridderstraat in.<br />
VIA DE RIDDERSTRAAT NAAR DE GROTE MARKT<br />
*<br />
U gaat linksaf de Ridderstraat in.<br />
In de Ridderstraat waant u zich met een beetje verbeelding in de<br />
Hall of Fame in Los Angeles.Wandelend over de fraaie koperen<br />
gedenktegels moet u maar eens denken aan het volgende verhaal:<br />
begin deze eeuw werd het carnavalsfeest door de Katholieke<br />
Kerk verboden.Wanneer de Kielegatters, zo heten de <strong>Breda</strong>naars<br />
tijdens carnaval, vroegen naar de terugkeer van hun carnavalsfeest,<br />
was steevast het antwoord: "Met St. Juttemis." Gelukkig<br />
konden in 1936 de feestmutsen weer uit de kast gehaald worden.<br />
Jaren later ontstond het idee om ieder jaar een gedenktegel voor<br />
Prins Carnaval te leggen. De winkeliers uit de Ridderstraat,<br />
tijdens carnaval Prinsenstraat, hebben de handen ineengeslagen<br />
en dit project gezamenlijk gefinancierd.<br />
In 1991, toen het <strong>Breda</strong>se carnaval 55 jaar bestond, heeft de<br />
Stichting ter bevordering van Carnavalsviering (BCV) het<br />
opmerkelijke beeldje van St. Juttemis aan de inwoners van <strong>Breda</strong><br />
geschonken.<br />
De Ridderstraat komt uit op de Grote Markt.<br />
Om de Grote Markt en haar karakteristieke panden<br />
goed te kunnen bekijken, maken we linksom een rondje<br />
over de Grote Markt.<br />
'Een Bourgondisch marktplein' zeggen stedenbouwkundigen en<br />
kunsthistorici herhalen het. Zij die op dit machtige plein op de<br />
inmiddels verbrede terrasjes een drankje drinken, proeven in die<br />
benaming iets dat naar het goede leven smaakt. Op dit plein<br />
bezoeken de <strong>Breda</strong>naars de weekmarkt, zij komen er van een<br />
20
drankje genieten onder de platanen of zij komen er het jazzfestival<br />
of carnaval vieren.<br />
Voor al die <strong>Breda</strong>naars, maar voor hen niet alleen, is de Grote<br />
Markt vooral het hart van een mooie, oude stad gebleven.<br />
De Grote Markt, het hoogst gelegen punt van de stad, was in<br />
vroegere eeuwen ook al in gebruik als marktplaats. Er werden<br />
vooral granen verhandeld. De gewone weekmarkten, die nu op<br />
dinsdag- en vrijdagochtend worden gehouden, dateren van 1321.<br />
En nu we het toch over die markten hebben, al vóór 1694 was<br />
het de gewoonte dat het carillon van de Grote Toren speelde<br />
tijdens marktdagen.<br />
Maar de Grote Markt, waarvan de oudste naam 'De Plaatse' is,<br />
was ook wel het toneel van minder plezierige zaken. Er werden<br />
ook terechtstellingen voltrokken. Het torentje op het dak van<br />
het stadhuis herinnert daar nog aan. In dat torentje hing een<br />
klok die werd geluid als op het schavot voor het stadhuis<br />
terechtstellingen plaatsvonden.Tijdens het proces dat daaraan<br />
vooraf ging, zat de dader opgesloten in het 's Heeren Gevangenhuys<br />
in de Molenstraat.<br />
In de zeventiende en achttiende eeuw werden voor het eerst<br />
doodvonnissen voltrokken op het schavot voor het stadhuis.<br />
De lijken werden na de terechtstelling door de 'moosmeier',<br />
de man van de stadsreiniging, naar een gebied buiten de stad<br />
gebracht. Het beulszwaard van de laatste scherprechter van<br />
<strong>Breda</strong> uit 1692 wordt nog in het <strong>Breda</strong>'s Museum bewaard.<br />
Aan uw linkerhand ziet u het pand op nr. 19. Dit heette 'Het<br />
Lam' of 'Het wit Lam', voordat Prins Philips Willem in 1614<br />
toestemming gaf om hierin de Vleeshal onder te brengen.<br />
Alleen op deze plek mocht vlees worden verkocht.<br />
Over het poortje met de twee liggende leeuwen, het wapen van<br />
<strong>Breda</strong> en de schapenkoppen, vervaardigd door de <strong>Breda</strong>se steenhouwer<br />
Melchior van Herbach, hebben wij in de Karrestraat al<br />
het één en ander verteld.<br />
In 1617 kreeg het kruis en voetbooggilde St. Joris toestemming<br />
om de bovenverdieping<br />
van het gebouw te gebruiken.Vandaar<br />
het bijzonder<br />
rijk bewerkte fronton<br />
(spitsversiering) met de<br />
afbeelding van St. Joris en<br />
de draak en de kruisboog<br />
boven de poort.<br />
De wimpel onder het<br />
fronton geeft als jaartal<br />
1772 aan, zodat mag<br />
21
worden aangenomen dat het gebouw in<br />
dat jaar van een nieuwe voorgevel is<br />
voorzien.<br />
Van 1933 tot 1998 was hier het Stedelijk<br />
en Bisschoppelijk en later het <strong>Breda</strong>’s<br />
Museum gevestigd.<br />
Tegenwoordig huist dit museum in het<br />
hoofdgebouw van de voormalige<br />
Chassékazerne aan de Keizerstraat.<br />
Het bevrijdingsmonument 'Judith' van<br />
Niel Steenbergen vlak voor de voormalige<br />
Vleeshal, geeft aan dat de Grote<br />
Markt voor de <strong>Breda</strong>naars ook de plaats<br />
is waar zij de meest ellendige en meest<br />
vreugdevolle momenten uit de jongste<br />
geschiedenis van de stad in hun herinnering<br />
bewaren.<br />
De algemene evacuatie van de <strong>Breda</strong>se<br />
bevolking op 12 mei 1940 en de feestelijke<br />
bevrijdingsparade van de eerste Poolse pantserdivisie op<br />
1 november 1944, nadat de stad op 29 oktober door de Polen<br />
was bevrijd, zijn uitersten in die oorlogsherinneringen.<br />
Schuin aan de overkant op de Grote Markt vindt u het<br />
stadhuis van <strong>Breda</strong> en tevens de dependance van de<br />
VVV.<br />
De hoofdingang van het stadhuis bevindt zich boven het bordes,<br />
dat bewaakt wordt door twee zandstenen leeuwen. Het stadhuis,<br />
zoals dat er nu uitziet, kwam pas in 1767 tot stand. Het zijn<br />
eigenlijk vier huizen, die toen door de bouwmeester van Oranje,<br />
Philips Willem Schonck, achter één gevel werden verborgen. Het<br />
oudste deel is de grote hal.Al in de vijftiende eeuw werd daarnaast<br />
ook een zgn. 'Cleyn raedthuys' in gebruik genomen.<br />
In 1898 kwam het meest rechtse huis, het 'Liggend Hert' erbij,<br />
dat nog steeds een aparte gevel heeft.<br />
Ondanks het feit dat het stadhuis slechts beperkt geopend is<br />
voor het publiek, willen we u de volgende informatie over<br />
de binnenzijde ervan toch niet onthouden.<br />
Vrouwe Justitia boven de hoofdingang en het houten beeld<br />
achter in de hal geven aan dat in het stadhuis vroeger ook recht<br />
gesproken werd.<br />
De balie van de vroegere rechtbank, eens staande tegen de<br />
achtermuur van de hal, wordt nu in het <strong>Breda</strong>'s Museum<br />
bewaard.<br />
22
Links in de hal hangt een grote<br />
kopie van het beroemde schilderij<br />
van Velazquez 'Las Lanzas',<br />
dat de overgave van <strong>Breda</strong> aan<br />
de Spaanse bevelhebber<br />
Spinola (1625) in beeld brengt.<br />
Het oorspronkelijke schilderij<br />
hangt in het Prado te Madrid.<br />
Het stadhuis wordt nog<br />
gebruikt voor openbare raadsvergaderingen<br />
en voor het<br />
sluiten van huwelijken.<br />
De burgemeester, wethouders<br />
en gemeenteambtenaren<br />
huizen sinds 1992 in het<br />
nieuwe Stadskantoor aan de<br />
Claudius Prinsenlaan.<br />
Door het poortgebouw rechts van het stadhuis lopen we het<br />
Stadserf op. Midden op dit pleintje herinnert het beeldje De<br />
Turfschipper van Gerarda Rueb, aan de legendarische overval in<br />
1590 van Adriaan van Bergen met zijn Turfschip (de VVV <strong>Breda</strong><br />
verkoopt een replica van het beeldje).<br />
U loopt via het poortje weer terug<br />
naar de Grote Markt en gaat linksaf.<br />
De tweede straat links is de St.<br />
Janstraat. Hier gaat u in.<br />
Op de hoek van de Halstraat /<br />
St. Janstraat staan we voor het gebouw<br />
met de pilaren: het garnizoenscommando.<br />
Vroeger werd het gebouwtje ‘hoofdwacht’<br />
genoemd.Voordat die hoofdwacht<br />
daar introk, stond op deze plaats de<br />
St. Janskapel met daar weer achter de<br />
gebouwen van de Ridderorde van St. Jan.<br />
De leden van deze orde verzorgden hier<br />
zieken en armen.<br />
De straatnaam herinnert aan deze<br />
ridders van St. Jan. In de kapel begon<br />
de grote stadsbrand van 1534.<br />
De St. Janstraat heeft ooit ook de<br />
Veterstraat geheten, waarschijnlijk naar<br />
de huydvetters of leerlooiers, die in de<br />
St. Janstraat hun beroep uitoefenden.<br />
23
Aan uw rechterhand in de<br />
St. Janstraat staat de Antonius<br />
Kathedraal, een opvallend rijk<br />
uitgevoerde waterstaatskerk.<br />
Deze kerk is in 1836 gebouwd<br />
als eerste katholieke kerk na<br />
de schuilkerkenperiode, die<br />
officieel gebouwd mocht worden.<br />
In 1853 werd het de<br />
eerste bisschopskerk (kathedraal)<br />
van het nieuwe bisdom<br />
in <strong>Breda</strong>. De zetel van de<br />
bisschop van <strong>Breda</strong> keerde in<br />
2001, na een afwezigheid van<br />
32 jaar, terug naar de<br />
Antoniuskerk die daarmee de<br />
status van kathedraal opnieuw verwierf. De afgelopen jaren is<br />
de kathedraal grondig gerestaureerd.Aan de voorgevel zijn<br />
duidelijk de drie soorten antieke zuilen te zien.Van onder naar<br />
boven: Dorische, Ionische en Corinthische zuilen. Het beeld<br />
boven de ingang stelt ‘de Godsdienst’ voor. Binnen valt direct de<br />
schitterende houten preekstoel op. Hierin is in verschillende<br />
panelen het leven van H.Antonius uitgebeeld.<br />
Even verder bevinden zich restanten of alleen maar herinneringen<br />
aan twee zeer voorname hofhuizen, het Huis Ocrum, waarin<br />
tot 1994 de Kunstacademie St. Joost was gevestigd en het Huis<br />
Hersbeeck, thans pastorie. In 1667 verbleven in beide huizen de<br />
Engelse gezanten, die deelnamen aan de Vredesonderhandelingen<br />
van <strong>Breda</strong>. De afgevaardigden van de Raad van State gebruikten<br />
het pand (nr. 16) wanneer zij in de stad op dienstreis waren.<br />
Ook koning Lodewijk Napoleon heeft er gelogeerd.<br />
De erker van dit pand had een controlerende functie. Zo kon de<br />
pastoor goed in de gaten houden wie er naar de kerk ging.<br />
Het Huis Ocrum (nr. 18) was van 1848 tot 1952 rooms burgerweeshuis.<br />
Dat kunt u nog zien aan de kinderkopjes die aan de<br />
negentiende eeuwse voorgevel van het academiegebouw zijn<br />
aangebracht. De rode kleur van dit huis (na de restauratie<br />
aangebracht) zal in de loop der jaren naar grijs-rood verkleuren.<br />
6<br />
Aan het eind van de St. Janstraat gaat u rechtsaf de<br />
Molenstraat in.<br />
In de Molenstraat ziet u rechts de bibliotheek, ontworpen door<br />
architect Herman Hertzberger. In de bibliotheek is ook het<br />
UITpunt gevestigd. Omdat de Molenstraat vrij smal is, heeft de<br />
architect ruimte gecreëerd door de bibliotheek schuin oplopen-<br />
24
de wanden te geven. Op de<br />
plaats van de bibliotheek<br />
(op de hoek met de Oude<br />
Vest) bevond zich vroeger<br />
een poort. Boven deze<br />
poort bevond zich<br />
's Heeren Gevangenhuys,<br />
waar de zwaarst gestraften<br />
werden ondergebracht.<br />
De plaats is nog met keitjes in het asfalt aangegeven. De asfaltweg<br />
is de plaats van de oude stadsgracht.<br />
Op de hoek Molenstraat en de Oude Vest gaat u linksaf.<br />
Op deze hoek ziet u aan de overkant een voornaam monument<br />
uit de geschiedenis van <strong>Breda</strong>: de Kloosterkazerne.<br />
Het is een deel van het vroegere zusterklooster St. Catharinadal,<br />
dat hier sinds 1295 gevestigd was. Het huidige gebouw<br />
dateert uit 1504.<br />
In 1645 werden de zusters Norbertinessen vanuit <strong>Breda</strong> naar<br />
Oosterhout verdreven.<br />
Bekendheid kreeg dit complex, omdat het werd ingericht tot<br />
Illustere School, een hoger onderwijsinstituut, dat op initiatief<br />
van Frederik Hendrik in het leven werd geroepen.Vanwege<br />
gebrek aan belangstelling werd de school in 1669 gesloten.<br />
In 1814 werden de overgebleven gebouwen definitief ingericht<br />
als kazerne. In 2003 is deze kazerne geheel gerestaureerd door<br />
Holland Casino <strong>Breda</strong>. In het Holland Casino is een museumpje<br />
ingericht over de geschiedenis van het gebouw (gratis entree<br />
aan de voorzijde). Naast de Kloosterkazerne ziet u het<br />
Chassé Theater. Dit theater is eveneens ontworpen door<br />
25
Herman Hertzberger, de ontwerper van de bibliotheek.<br />
De naam Chassé is van Generaal Chassé, bekend door de Slag bij<br />
Waterloo en de verdediging van de Citadel van Antwerpen. Hij ligt<br />
in de <strong>Breda</strong>se wijk Ginneken begraven.<br />
Onder het golvende dak bevinden zich drie toneelzalen en drie<br />
filmzalen, twee toneeltorens en een grote foyer. Bij de vormgeving<br />
van het dak heeft de architect zich laten inspireren door een<br />
beeldhouwwerk van een liggende vrouw, genaamd ‘femme couchée<br />
qui rêve’.Van buiten is het gebouw stemmig wit/grijs met veel<br />
groenig glas. Binnen overheerst de kleur rood. Heel knap heeft<br />
Hertzberger de kopse kant van het aangrenzende kazerne-gebouw<br />
uit de vorige eeuw naar binnen laten komen. Het Chassé Theater<br />
en Holland Casino hebben een gezamenlijke entreehal.<br />
VIA DE VLASZAK EN DE BOSCHSTRAAT NAAR DE<br />
VEEMARKTSTRAAT<br />
Als u een klein stukje terugloopt, gaat u rechtsaf de<br />
Vlaszak op.<br />
Een markant kunstwerk domineert de Vlaszak. Bijna iedere<br />
<strong>Breda</strong>naar kent het. Over de betekenis ervan wordt<br />
nog regelmatig gespeculeerd: een stier, een roestig beeld,<br />
zijn maar enkele suggesties. Maar in werkelijkheid stelt het<br />
roestbruine, gevlekte werk van staal de 'Binding van Isaäc'<br />
voor. Het beeld is 7,5 meter hoog en is gemaakt door de<br />
Israëlische kunstenaar Menashe Kadishman.<br />
Het werk grijpt terug op het bijbelse verhaal van Abraham<br />
die de opdracht krijgt zijn zoon Isaäc te offeren. Op het<br />
laatste moment weet een engel Abraham tegen te houden. Een<br />
ram die verstrikt is geraakt in het struikgewas wordt vervolgens<br />
geofferd.Abraham die zoveel deed in de naam van God, werd hiermee<br />
op de proef gesteld.<br />
7<br />
Bij het verkeerslicht gaat u even naar rechts, de<br />
Boschstraat in.<br />
Op nummer 22 was al vóór 1246 een gasthuis gevestigd, dat tot<br />
1530 buiten en daarna binnen de stadsmuren stond. Het gebouw<br />
heette de Beyerd (of beyaert) wat oorspronkelijk ziekenzaal,<br />
gemeenschappelijke eetzaal in een gasthuis of passantenhuis<br />
betekent. Het instituut heeft verscheidene functies gekend.<br />
In eerste instantie was het een gasthuis, waar zieken en armen<br />
verzorgd en bijgestaan konden worden.<br />
In de zestiende eeuw deed het dienst als pesthuis en heeft het<br />
ook nog dienst gedaan als ‘Dolhuis’ (gekkenhuis).Tot 1955 was<br />
het een Oude Mannenhuis. Mensen die werden opgenomen in het<br />
26
Gasthuys moesten vaak<br />
een aanzienlijke som geld<br />
betalen. En zover hun<br />
gezondheid het toeliet<br />
moesten ze werken in de<br />
eigen bakkerij, brouwerij<br />
of groentetuin om in hun<br />
onderhoud te voorzien.<br />
Het gasthuis had weliswaar<br />
een eigen brouwerij, maar<br />
wie zich aan de drank of<br />
aan ‘toeback’ te buiten<br />
ging, verbeurde voor<br />
zekere tijd zijn maaltijd, zo<br />
schreef het strenge reglement<br />
voor.<br />
Vanaf juni 2008 is hier het Graphic Design Museum gevestigd,<br />
het eerste museum ter wereld dat zich geheel richt op Graphic<br />
Design. De moeite waard om eens te bezoeken!<br />
U loopt terug en steekt de Vlaszak over.<br />
In het trottoir, maar ook in het<br />
gebouw links, ziet u een aanduiding<br />
van de vroegere Gasthuispoort. Deze<br />
poort ontleende haar naam aan het<br />
Gasthuis (nu het Graphic Design<br />
Museum).<br />
U komt, links aanhoudend, uit in de Veemarktstraat.<br />
De oorspronkelijke naam van deze straat is de Gasthuisstraat.<br />
De straat wordt voor het eerst vermeld in een oorkonde in het<br />
archief van het klooster St. Catharinadal uit 1340 als<br />
Gasthuusstrate. Hiermee is het een van de vroegst vermelde<br />
straten in <strong>Breda</strong>. De naam Veemarkt en later ook Veemarktstraat<br />
heeft op den duur de oorspronkelijke naam geheel verdrongen.<br />
Van het Bisschopshuis (nr. 46), een beetje achteraf in de<br />
Veemarktstraat, ziet u jammer genoeg alleen de voorkant.Alleen<br />
aan de achterkant is namelijk het achttiende eeuwse karakter<br />
bewaard gebleven. Hier woonde in de zestiende eeuw de<br />
thesauriergeneraal van Prins Maurits en de burgemeester van de<br />
stad <strong>Breda</strong>, Godevaert Montens. Het huis werd in 1869 aan het<br />
Bisdom verkocht, maar pas in 1872 kreeg de bisschop toestemming<br />
om van het grootseminarie Hoeven naar <strong>Breda</strong> te verhuizen.<br />
27
In de Veemarktstraat loopt u gemakkelijk voorbij aan de<br />
Lutherse Kerk, want die ligt verscholen achter een vrij onopvallende<br />
poort. Het Lutherse kerkgebouw (nr 11) heeft van<br />
oorsprong het karakter van een schuilkerk. In de tijd van de<br />
Republiek der Verenigde Nederlanden mochten immers alleen<br />
de hervormden als zodanig herkenbare kerkgebouwen beheren.<br />
De Lutheranen bouwden dus in 1782 achter het huis, genaamd<br />
'Repos Ailleurs' (rust elders), hun kerk en hielden daar zonder<br />
dat het in het oog viel hun samenkomsten.<br />
De nog steeds aanwezige wapenspreuk 'Repos Ailleurs' op het<br />
nieuwe huis dat de Lutherse Kerk verbergt, heeft nog aanleiding<br />
tot verwarring gegeven. Omdat dit ook het devies was van<br />
Marnix van St.Aldegonde, de tekstdichter van het Wilhelmus<br />
en raadsheer van Willem de Zwijger, heeft enige tijd de indruk<br />
bestaan dat deze hier ook zou hebben gewoond. Maar Marnix<br />
heeft, zo is aangetoond, op een andere plaats in de stad<br />
gelogeerd toen hij met de Prins in <strong>Breda</strong> vertoefde.<br />
U draait zich nu om en loopt terug tot aan de St.Annastraat.<br />
U ziet aan de rechterkant<br />
op nummer 38 een<br />
Jugendstilgevel, die u ook in<br />
Wenen zou kunnen aantreffen.<br />
Zelfs de kleuren zijn<br />
origineel. Het pand hiernaast<br />
(nr. 40) heeft een<br />
mooie originele houten<br />
winkelpui uit de negentiende<br />
eeuw.<br />
DOOR DE ST.ANNASTRAAT NAAR DE CATHARINA-<br />
STRAAT EN HET BEGIJNHOF<br />
U gaat links de St.Annastraat in.<br />
De St.Annastraat, aangelegd in 1518, heet zo sinds 1519.<br />
Vóór die tijd werd de straat Korte Nieuwstraat genoemd<br />
en er is ook nog sprake geweest van de Hoendermarkt, omdat<br />
in deze straat kippen (hoenders) werden verhandeld. De naam<br />
St.Annastraat verwijst naar de Annadevotie die rond 1500 op<br />
haar hoogtepunt was.<br />
De St.Annastraat ontstond waarschijnlijk omdat de Heren van<br />
<strong>Breda</strong> van het Kasteel voor hun paarden en rijtuigen een directe<br />
toegang wilden hebben vanuit de Molenpoort naar het<br />
Valkenberg. De poort aan uw rechterhand geeft toegang tot de<br />
Willem Merkxtuin. In 1984 nam Ir.Willem Merkx afscheid als<br />
burgemeester van <strong>Breda</strong>. Zijn wens om van het braakliggend<br />
terrein achter de patriciërshuizen aan de Catharinastraat een<br />
28
fraaie tuin te maken, werd vervuld.Als afscheidscadeau bood de<br />
<strong>Breda</strong>se bevolking haar burgemeester deze fraaie beeldentuin<br />
aan.Vanuit de W. Merkxtuin heeft u een mooi uitzicht op de<br />
achterkant van de patriciërswoningen in de Catharinastraat.<br />
De tuin is tussen 9.00 en 17.00 gratis toegankelijk voor publiek.<br />
U vervolgt uw route door de St.Annastraat en u slaat<br />
rechtsaf de Catharinastraat in. Links de poort in die<br />
toegang geeft tot het Begijnhof.<br />
Het Begijnhof, het meest rustieke plekje in de <strong>Breda</strong>se binnenstad,<br />
heeft zijn bestaan, in ieder geval op deze plaats, te danken<br />
aan de Heren van <strong>Breda</strong>.<br />
De geschiedenis van het <strong>Breda</strong>se Begijnhof gaat terug tot 1267.<br />
Het Begijnhof heeft tot 1531 dichter bij het Kasteel gelegen,<br />
maar in dat jaar schonk Hendrik de Derde van Nassau aan<br />
vrome vrouwen dit stuk grond in het Valkenberg, langs wat<br />
vroeger de Katerstraat werd genoemd.<br />
De grond waarop voorheen het Begijnhof was gelegen, had<br />
Hendrik nodig voor de verbouwing van zijn kasteel. De begijnen<br />
gingen gebruik maken van de aan de straat gelegen Sint<br />
Wendelinuskapel, die net gereed was en van 1530 dateert. In<br />
1590 en opnieuw na 1648 werd de kapel ter beschikking gesteld<br />
aan de Waalse gemeente en dat is nog steeds zo. Bij de overgave<br />
van de stad aan de Staatse troepen werd de merkwaardige<br />
overeenkomst gesloten, dat de begijnen en hun pastoors in deze<br />
kerk ook in de toekomst wel mochten worden begraven.<br />
Dat is het geval geweest tot de begijnen in 1830 een eigen<br />
begraafruimte kregen op de r.k. begraafplaats Zuylen. In de<br />
Waalse kerk bevinden zich nog grafzerken van begijnen en<br />
29
pastoors van na 1648. Hun diensten deden ze in een paar<br />
verbouwde huisjes, die op het hof tegen de kapel aanlagen.<br />
De begijnen kregen weer een eigen kerk in 1836/37. Deze<br />
bevindt zich achteraan op het Begijnhof. Bij alle wisselingen van<br />
bezetters in de Tachtigjarige Oorlog, bleef het Begijnhof toch<br />
bestaan, omdat het de bijzondere bescherming genoot van de<br />
Prinsen van Oranje.<br />
Die binding bleef bestaan en iedere keer als een lid van het Huis<br />
van Oranje de stad bezocht, stonden een ontvangst in het huisje<br />
van ‘juffrouw meesteres’ en het eten van de saffraangele<br />
begijnenrijst traditioneel op het programma. Met deze traditie<br />
is gebroken op Koninginnedag 1981.<br />
Het Begijnhof werd meer dan 700 jaar lang bewoond door<br />
begijntjes, tot de laatste van hen, zuster Frijters, overleed op<br />
Goede Vrijdag 1990.Aan het leven en werken van de begijntjes<br />
wordt nog herinnerd in het Begijnhofmuseum op<br />
nummer 29.<br />
De tuin van het Begijnhof is een kruidentuin. U vindt er honderden<br />
soorten kruiden. Rechts vooraan in die kruidentuin vindt u<br />
een beeld van Hans Bayens, voorstellend twee begijnen (de VVV<br />
<strong>Breda</strong> verkoopt hiervan een replica). In de jaren 60 van de<br />
negentiende eeuw werd het Begijnhof uitgebreid met een tweede<br />
hofje. Daar prijkt sinds enkele jaren een beeldje, voorstellend<br />
Johanna van Polanen, stichtster van de Wendelinuskapel en echtgenote<br />
van graaf Engelbrecht, de eerste ‘<strong>Breda</strong>se’ Nassau.<br />
In 1980 werd het hof voorzien van een nieuw poortgebouw.<br />
Daarmee werd de oude situatie die in 1953 was veranderd<br />
ongeveer hersteld. Boven de poort in de Catharinastraat en in<br />
de gevel van de kerk staan beelden van de schutspatrones van<br />
de begijnen, de heilige Catharina met het rad. Catharina is<br />
namelijk ‘geradbraakt’, omdat zij niet met keizer Maxentius wilde<br />
trouwen. Zij had haar leven aan God gewijd.<br />
In het poortgebouw is de Stichting Cultuurbehoud <strong>Breda</strong><br />
gevestigd met o.a. het Miniaturenkabinet van kunstenares Tine<br />
Merkx.<br />
U verlaat het Begijnhof (links van u ziet u de Waalse<br />
Kerk) en u gaat rechtsaf de Catharinastraat in.<br />
In de mooie, maar vooral intieme Waalse Kerk, hadden de officieren<br />
en cadetten hun eigen banken. De vader van de dichter<br />
Jacques Perk was hier van 1868 tot 1872 Waals predikant.<br />
In 1983 werd de geheel gerestaureerde Waalse Kerk weer in<br />
gebruik genomen. Ze wordt heden gebruikt voor tentoonstellingen<br />
en concerten.<br />
Tegenover de Waalse Kerk in het pand Catharinastraat nr. 20<br />
30
logeerden afgevaardigden van<br />
de Staten van Holland,<br />
Zeeland en West-Friesland.<br />
In 1667 waren zij aanwezig bij<br />
de onderhandelingen voor de<br />
Vrede van <strong>Breda</strong>, die werden<br />
gevoerd in het Kasteel van<br />
<strong>Breda</strong>.Toen de Vrede van<br />
<strong>Breda</strong> was gesloten, werd in<br />
de stad een groot feest<br />
gehouden en stonden voor<br />
dit huis fonteinen opgesteld,<br />
waar louter wijn uit spoot.<br />
De Catharinastraat heeft ondanks alle vernieuwingen nog steeds<br />
een voornaam aanzien.Vroeger heette deze straat Katerstraat.<br />
Het woord 'kater' zou ontleend zijn aan 'couter', dat landbouwgrond<br />
betekent en hier rond het Hof van de Heren van <strong>Breda</strong> in<br />
royale mate aanwezig was. Sinds de Franse tijd is de naam van de<br />
straat officieel veranderd in Catharinastraat.<br />
In 1812 veranderden de Franse<br />
bezetters de naam in Rue St. Cathérine.<br />
Over het bijzonder fraaie, uit 1614<br />
daterende huis, Catharinastraat 9<br />
(het Huis van Wijngaerde), bestond<br />
lange tijd, vanwege de initialen in het<br />
schilderwerk boven de gevel, het<br />
misverstand dat hier de Vrede van<br />
<strong>Breda</strong> zou zijn gesloten.<br />
De druiventros en de initialen hebben<br />
echter betrekking op de man, die het<br />
huis in 1614 liet bouwen: Hendrik van<br />
Wijngaerde.<br />
8<br />
Hier eindigt de wandeling 'Historische Kilometer'.<br />
U kunt eventueel nog linksaf naar de Grote Markt of<br />
rechtsaf het Kasteelplein op. U loopt dit plein over,<br />
door het Valkenbergpark richting station en VVV.<br />
Wij hopen dat u een plezierige wandeling heeft gehad en dat u<br />
ons eventuele op- of aanmerkingen laat weten via telefoonnummer<br />
0900-5222444 (€0,45 per minuut) of via e-mail:<br />
marketing@vvvbreda.nl.<br />
Tot ziens in <strong>Breda</strong>!<br />
31
W a n d e l ‘ n s . . .<br />
DE ISTORISCHE KILOMETER<br />
H<br />
Dit boekje ‘Wandel 'ns... de Historische<br />
kilometer’ is een uitgave van:<br />
www.vvvbreda.nl<br />
breda<br />
Wandelt u ook eens onze Shops & Fun route.<br />
Uitgave : VVV <strong>Breda</strong> 2011<br />
Vormgeving : Ad Vermeulen, Studio 9, <strong>Breda</strong><br />
Topografische ondergrond © Gemeente <strong>Breda</strong><br />
Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorg samengesteld.<br />
Aansprakelijkheid ten aanzien van wijzigingen of onvolledigheden<br />
in de vermelding kan niet worden aanvaard.