ATEX-Handleiding - Nevedi

VOORWOORD 

Bedrijven in de mengvoedersector worden geconfronteerd met het gevaar op stofexplosie. Elk bedrijf 

dient over dit onderwerp op elk moment te voldoen aan de geldende wetgeving. Sinds de 

inwerkingtreding van de Europese Sociale “ATEX”-richtlijn 137, zijn er nieuwe verplichtingen voor de 

werkgevers. Om de ondernemingen in staat te stellen deze regelgeving na te leven en om de 

bedrijven in de sector nog beter te beschermen tegen eventuele stofexplosies is door Nevedi in 

samenspraak met Bemefa en KVBM de Atex Handleiding 2005 gemaakt. Deze handleiding is in het 

najaar van 2010 volledig herzien. Nevedi is de volgende personen van haar Commissie Arbeid & 

Milieu zeer erkentelijk voor hun inzet en collegiaal ingebrachte expertise: 

- Alix van Erven (Arie Blok); 

- Allard Knook (CMS Derks Star Busmann); 

- Martin van de Vendel (Rijnvallei); 

- Heleen van Weele (Nevedi); 

- Peter Westerink (De Heus); 

- Maarten Wouters (Agrifirm). 

Deze handleiding is opgesplitst in drie documenten. Een eerste deel (A) behandelt theoretisch wat 

een stofexplosie is. Tevens wordt het wettelijke kader besproken in dit deel. Het tweede gedeelte (B) 

behandelt de zonering van de fabriek. Nevedi heeft in 2002 een ATEX handleiding ontwikkeld m.b.t. 

de zonering. Deze handleiding is in dit gedeelte verwerkt. Het derde gedeelte (C) behandelt de 

risicoanalyse. De verplichting tot het opstellen van een gevarenzone indeling en het opstellen van een 

explosieveiligheidsdocument is opgenomen in de Nederlandse Praktijk Richtlijn 7910-2, juli 2008. 

Daar de industrie meer te maken heeft met stofexplosies dan met gas/dampexplosies komt in deze 

handleiding enkel de stofexplosieproblematiek aan bod. Bij het opstellen van de handleiding is gebruik 

gemaakt van de Nederlandse Praktijk Richtlijn NPR 7910-2 (Gevarenzone-indeling met betrekking tot 

stofontploffingsgevaar, juli 2008) van het Nederlands Normalisatie Instituut. 

Bedrijven die te maken kunnen hebben met gas/dampexplosierisico’s (denk maar aan de opslag van 

licht ontvlambare vloeistoffen zoals aceton en brandbare gassen zoals acetyleen, of de laadstations 

voor batterijen waar tijdens het opladen het ontplofbare waterstofgas ontstaat) dienen uiteraard ook 

daaraan de nodige aandacht te schenken. 

De informatie in dit rapport wordt te goeder trouw gepubliceerd. Nevedi, Bemefa en KVBM 

aanvaarden geen verantwoordelijkheid noch aansprakelijkheid voor de eventuele directe of indirecte 

gevolgen die zouden kunnen voortvloeien uit het gebruik van dit document. 

Deze uitgave mag niet worden verveelvoudigd, in enige vorm of op enige wijze, of openbaar gemaakt 

worden zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Het gebruik van deze uitgave 

is eveneens slechts toegestaan na uitdrukkelijke toestemming van de uitgever. 

©Nevedi handleiding 2005 ATEX-richtlijn 137 1

FLOW-SCHEMA: 

PLAN VAN AANPAK EXPLOSIEVEILIGHEIDSDOCUMENT 

Ja 

Bekend met de 

theorie en 

wetgeving? 

Neem deel 

A door 

H1 theorie 

H2 wettelijk 

kader 

Ja Ja 

Is de fabriek 

gezoneerd? 

Nee Nee Nee 

Volg de 

werkwijze van 

bijlage I deel B 

I.1 Beschrijving 

productieproces 

I.2 Inventarisatie 

grondstoffen 


Stofwolk 


Stofafzetting 

I.5 Overige 

gevarenbron(en) 

I.6 Maatregelen 

technische en 

organisatorisch 

I.7 Alternatieve 

maatregelen 

I.8 Motivatie en 

Beoordeling 

I.9 Gevarenzones 

I.10 Plattegronden en 

technische plannen 

Gegevens 

voor 

Stamkaart 

Bent u in het bezit van een 

explosieveiligheidsdocument? 

Volg de 

werkwijze 

bijlage II van 

deel C 

II.1 Stamkaart 

afdeling 


arbeidsmiddel 

II.3 Plan van aanpak 

©Nevedi handleiding 2005 ATEX-richtlijn 137 2 

of 

Volg de 

werkwijze 

bijlage III van 

deel C 

III.1 Neem de 

checklijst 

organisatorische 

maatregelen 

door 

III.2 Neem de 

vragenlijst 

door

INHOUDSOPGAVE 

Voorwoord ........................................................................................................................................................... 1 

Flow-schema: 

plan van aanpak explosieveiligheidsdocument ......................................................................................... 2 

Inhoudsopgave ....................................................................................................................................................... 3 

DEEL A.................................................................................................................................................................. 5 

1. Theorie: Fundamentele begrippen omtrent stofexplosie ............................................................ 6 

1.1 WAT IS EEN STOFEXPLOSIE?........................................................................................................ 6 

1.2 DEFLAGRATIE EN DETONATIE .................................................................................................... 6 

1.3 PRIMAIRE EN SECUNDAIRE EXPLOSIES ................................................................................... 7 

1.4 HYBRIDE MENGSELS....................................................................................................................... 7 

1.5 EXPLOSIE – EFFECTEN ................................................................................................................... 7 

1.6 EXPLOSIEKARAKTERISTIEKEN .................................................................................................. 8 

1.6.1 Explosiegrenzen .............................................................................................................................. 8 

1.6.2 Karakteristieke temperaturen .......................................................................................................... 8 

1.6.3 De maximale explosiedruk en de maximale drukstijgsnelheid ....................................................... 9 

1.6.4 De minimale ontstekingsenergie (MOE)....................................................................................... 11 

1.6.5 Samenvatting belang van explosiekarakteristieken bij de risicobepaling .................................... 11 

1.7 ONTSTEKINGSBRONNEN.............................................................................................................. 12 

1.7.1 Mechanische bronnen.................................................................................................................... 12 

1.7.2 Thermische bronnen...................................................................................................................... 13 

1.7.3 Elektrische bronnen....................................................................................................................... 14 

1.7.4 Chemische bronnen....................................................................................................................... 19 

1.7.5 Praktische betekenis van de ontstekingsbronnen bij de uitvoering van......................................... 20 

de risicobeoordeling...................................................................................................................................... 20 

1.8 PREVENTIE EN BESTRIJDING VAN STOFEXPLOSIES.......................................................... 21 

1.8.1 Voorkoming van stofexplosies...................................................................................................... 21 

1.8.2 Voorkoming van schade................................................................................................................ 23 

1.8.3 Beperking van de schade............................................................................................................... 24 

1.8.4 Keuze van de toe te passen preventie- en beheersmaatregelen. .................................................... 29 

2. Wettelijk KAder..................................................................................................................................... 31 

2.1 EUROPESE REGELGEVING .......................................................................................................... 31 

2.2 NEDERLANDSE REGELGEVING.................................................................................................. 31 

2.3 NEDERLANDS BEVOEGD GEZAG ............................................................................................... 33 

3. Termen en Definties ............................................................................................................................ 34 

DEEL B................................................................................................................................................................ 37 

4. De gevarenzone-indeling d.m.v. risicoanalyse .................................................................................... 38 

4.1 INLEIDENDE BEGRIPPEN OMTRENT RISICOANALYSE..................................................... 38 

4.2 DEFINITIE VAN DE VERSCHILLENDE GEVARENZONES .................................................... 38 

4.3 IDENTIFICATIE VAN POTENTIËLE GEVARENBRONNEN................................................... 39 

4.3.1 Brandbaar stof - karakteristieken - concentratie............................................................................ 39 

4.3.2 Systematisch opsporen van de gevarenbronnen ............................................................................ 40 

4.4 TOEKENNING VAN DE GEVARENZONEKLASSE ................................................................... 41 

4.4.1 De aard van de gevarenbronnen .................................................................................................... 41 

4.4.2 Ventilatie in de omgeving van de gevarenbron............................................................................. 42 

4.4.3 Schoonhuishouden ........................................................................................................................ 43 


4.4.4 Flow-schema’s ter bepaling van de zoneklasse............................................................................. 43 

4.5 AFMETINGEN VAN DE GEVARENZONEKLASSE ................................................................... 44 

4.5.1 De afmetingen van een stofwolk ................................................................................................... 44 

4.5.2 De afmeting van een stofafzetting................................................................................................. 44 

4.5.3 Samenvattende tabel afmeting stofwolken en stofafzetting .......................................................... 44 

4.5.4 Zonering van aangrenzende ruimtes omwille van stofverplaatsing............................................... 45 

5. Flow-schema: 

plan van aanpak explosieveiligheidsdocument ....................................................................................... 46 

Bijlage I: zonering ............................................................................................................................................ 47 

Figuur I.1. Bepaling van de zoneklasse als gevolg van opgewerveld stof, .................................................. 48 

Figuur I.2. Bepaling van de zoneklasse als gevolg van een stofafzetting,................................................... 49 

Stappenplan....................................................................................................................................................... 50 

DEEL C................................................................................................................................................................ 56 

6. RISICOANALYSE ONTSTEKINGSBRONNEN EN MOGELIJKE GEVOLGEN................................. 57 

6.1 ORGANISATORISCHE MAATREGELEN.................................................................................... 57 

6.2 ALGEMENE TECHNISCHE MAATREGELEN ........................................................................... 61 

6.2.1 Ontstekingsbronnen en hun doeltreffendheid................................................................................ 61 

6.2.2 Maatregelen bij niet-productietoestellen en installaties ................................................................ 61 

6.2.3 Risicoanalyses van productietoestellen en installaties .................................................................. 63 

7. EXPLOSIEVEILIGHEIDSDOCUMENT............................................................................................... 65 

8. Flow-schema: plan van aanpak explosieveiligheidsdocument................................................ 67 

BIJLAGE II: RISICOANALYSE ONTSTEKINGSBRONNEN EN EXPLOSIEGEVAAR ....................... 68 

BIJLAGE III: Extra Informatie ........................................................................................................................ 73 


DEEL A 


1. THEORIE: FUNDAMENTELE BEGRIPPEN OMTRENT 

STOFEXPLOSIE 

Voor u deze handleiding kunt gaan gebruiken dient u te beschikken over een minimale 

kennis van het fenomeen stofexplosie. Reeds in de ATEX handleiding Nevedi 2002 werd een 

inleiding gegeven over het fenomeen stofexplosie. Deze handleiding is verwerkt in dit 

gedeelte. Met de ATEX handleiding 2002 is de eerste stap (zonering van de fabriek) gezet 

voor het maken van een explosieveiligheidsdocument. 

1.1 WAT IS EEN STOFEXPLOSIE? 

Onder een explosie verstaat men in het algemeen een plotselinge, heftige uitzetting van 

energie die drukgolven in de omgeving creëert. De heftigheid van de explosie, de mogelijke 

gevolgen ervan en de maatregelen die men er tegen kan treffen zijn afhankelijk van de 

snelheid waarmee de energie vrijkomt. 

Naargelang de aard van de vrijgezette energie kan men twee belangrijke explosietypes 

onderscheiden, namelijk fysische en chemische explosies. Onder fysische explosies verstaat 

men explosies waaraan geen chemische of nucleaire reacties aan de basis liggen. Het 

meest gekende voorbeeld van een fysische explosie is het plots begeven van een 

drukhouder die met een samengeperst gas gevuld is. (BLEVE: Boiling Liquid Expanding 

Vapour Explosion). 

Stofexplosies maken deel uit van de chemische explosies en ontstaan door snelle, 

exotherme chemische reacties tussen het stof en bijvoorbeeld zuurstof in de lucht. Voordat 

er een omgeving ontstaat die gunstig is voor een stofexplosie moet aan volgende 

voorwaarden voldaan zijn: 

- Er moet sprake zijn van een droge, niet vochtige, lucht; 

- Het poeder moet brandbaar zijn (afhankelijk van de minimale ontstekingsenergie); 

- Om de verbranding toe te laten, moet het stof zweven in zuurstofrijke lucht; 

- Het stof moet verspreid zijn in afmetingen van deeltjes die de voortplanting van de 

vlammen toelaten; 

- De concentratie aan zwevend stof moet binnen de limieten van de ontplofbaarheid 

liggen; 

- Het zwevend stof moet in aanraking komen met een ontstekingsbron die voldoende 

energie ontwikkelt. 

1.2 DEFLAGRATIE EN DETONATIE 

In het algemeen bedraagt de verbrandingssnelheid bij stofexplosies enkele tientallen meters 

per seconde. Dergelijk type van ontploffing waarbij de verbrandingssnelheid kleiner is dan de 

snelheid van het geluid (340 m/s) wordt deflagratie genoemd. 

Bij een deflagratie blijven de snelheden dus subsoon en worden er drukgolven gevormd. De 

drukgolven planten zich echter veel sneller voort dan het vlamfront. De sterkte van de 

drukgolf wordt o.a. bepaald door de samenstelling van het brandbare stof, de concentratie 

van dat stof in het mengsel en de mate van omsluiting van de ruimte waarin de ontploffing 

plaatsvindt. Bij zogenaamde vrije explosies waarbij het exploderend volume niet begrensd 

wordt door wanden zijn de overdrukken meestal tot enkele tienden van een bar beperkt. Bij 

inwendige explosies wordt de drukopbouw mede bepaald door de aanwezigheid van wanden 


die het exploderend volume volledig begrenzen en kunnen drukken gegenereerd worden tot 

10 maal de begindruk. 

Wanneer de verbrandingssnelheid groter is dan de snelheid van het geluid spreekt men van 

een detonatie. De voortplantingssnelheid bij detonaties bedraagt 1 tot 10 km/s. Deze zeer 

hoge voortplantingssnelheid van de reactiezone geeft aanleiding tot supersone snelheden en 

de vorming van schokgolven. Het reactiefront en de schokgolf vallen ongeveer samen. 

In het algemeen zijn stofexplosies geen detonaties, omdat dit extreme begincondities vergt. 

Men kan aannemen dat stofexplosies in het beginstadium steeds van het deflagratie-type 

zijn, maar dat ze in bepaalde omstandigheden in een detonatie kunnen omslaan. Dit is 

bijvoorbeeld het geval wanneer één afmeting van de ruimte waarin de explosie zich voordoet 

veel groter is dan de andere zoals bij leidingen en kanalen met een lengte/diameter 

verhouding ≥ 50. De overdruk veroorzaakt door een detonatie kan zeer sterk oplopen (ca. 20 

bar). Daarnaast komen detonaties, een enkele uitzondering daargelaten, alleen voor bij 

vaste en vloeibare explosieven. Het is in principe niet mogelijk om apparatuur te bouwen die 

tegen detonatie bestand is. Een detonatie, in tegenstelling tot een deflagratie, kan niet tijdig 

gedetecteerd worden. Detonaties moeten dan ook te allen tijde vermeden worden. 

1.3 PRIMAIRE EN SECUNDAIRE EXPLOSIES 

Stofexplosies die veroorzaakt worden door ontstekingsbronnen worden primaire explosies 

genoemd. Deze explosies kunnen echter ook de oorzaak zijn van secundaire explosies. 

Doordat de drukgolf, die het vlamfront bij een deflagratie uitzendt, vooruit loopt op het 

vlamfront ontstaat er een tijdsinterval tussen het passeren van de drukgolf en de aankomst 

van het vlamfront. De vooruitlopende drukgolf zal neergezette stofdeeltjes doen opstuiven 

waardoor een nieuwe stofwolk ontstaat. 

Deze nieuwe stofwolk kan op zijn beurt ontstoken worden door het volgende vlamfront 

waardoor een secundaire explosie ontstaat. Secundaire explosies zijn meestal veel 

verwoestender dan de primaire explosies. 

1.4 HYBRIDE MENGSELS 

Bijzonder gevaarlijk zijn de zogenaamde hybride mengsels die bestaan uit een combinatie 

van stof en gas. Zelfs wanneer uiterst geringe hoeveelheden van een brandbaar gas in een 

stofwolk aanwezig zijn is de ontsteking van dergelijke hybride wolk gemakkelijker en de 

explosie ervan heftiger dan die van de corresponderende stofwolk. Een voorbeeld waarop 

gelet dient te worden is een hexaan vrij verklaring. 

1.5 EXPLOSIE – EFFECTEN 

Over het algemeen wordt een onderscheid gemaakt tussen de directe en de indirecte 

effecten van een explosie. De directe effecten worden door de schokgolf van de explosie zelf 

veroorzaakt. Typische voorbeelden zijn trommelvliesscheuren en longschade bij de mens en 

de structuurschade aan woningen en installaties. Fragmentatie is een belangrijk indirect 

schademechanisme van een explosie. Fragmenten die afkomstig zijn van de explosiebron 

worden primaire fragmenten genoemd. Zij zijn weinig gevaarlijk op enige afstand van de 

bron, omdat de kans om door een dergelijk projectiel getroffen te worden uitermate klein is. 


Secundaire fragmenten, d.i. fragmenten die door de schokgolf gevormd worden zoals 

glasscherven en vallende dakpannen, vormen een veel belangrijkere bron van schade. 

Andere belangrijke indirecte effecten zijn: 

- Personen die zelf door de drukgolven omver- of weggeworpen worden; 

- Het uitbreken van brand; 

- Het ontstaan van secundaire explosies. 

1.6 EXPLOSIEKARAKTERISTIEKEN 

1.6.1 Explosiegrenzen 

Niet alle mengsels van brandbaar stof en lucht zijn ontplofbaar. De concentratie van de stoflucht- 

mengsels moet binnen de ontplofbaarheidsgrenzen liggen. De laagste stofconcentratie 

waarbij het mengsel ontvlamt wordt de Lower Explosion Limit (LEL) genoemd. Beneden 

deze concentratie is het mengsel te arm aan stof om nog te kunnen ontvlammen. De OEL 

ligt voor heel wat stoffen tussen 10 en 30 g/m³. Ofschoon deze concentratie laag schijnt te 

zijn komt ze voor als een zeer dichte wolk. Dergelijke stofconcentraties komen zelden voor in 

de werkplaatsen van bedrijven. Stofexplosies kunnen zich vooral voor doen binnenin de 

procesuitrusting zoals maalmolens, mengers, zeven, drogers, filters, hoppers, silo’s en 

pneumatische transportsystemen. 

Het explosiegebied van de meeste poeders bevindt zich tussen 40 g/m 3 en 4 kg/m 3 . Dit 

gebied is niet alleen bepaald door de chemische samenstelling van het ontplofbaar stof, 

maar ook van onder meer de afmetingen en de fijnheid van de stofdeeltjes. Zelfs bij de 

laagste explosiegrenzen hebben stofwolken een hoge optische dichtheid. 

In de praktijk wordt de parameter OEL weinig gebruikt voor de beoordeling van 

explosierisico’s. De concentratie in industriële installaties verandert soms drastisch door de 

niet-homogeniteit van het stof-luchtmengsel. Wanneer deze parameter toch gebruikt zou 

worden moet rekening gehouden worden met het feit dat de onderste explosiegrens daalt 

wanneer de temperatuur stijgt. 

1.6.2 Karakteristieke temperaturen 

De term “karakteristieke temperaturen” heeft betrekking op temperaturen waarbij een stof 

onder welbepaalde omstandigheden een specifiek brandgedrag begint te vertonen. 

De glimtemperatuur (Tglim): 

Dit is de laagste temperatuur van een oppervlak waarbij de daarop gelegen stoflaag 

spontaan tot ontbranding komt. De Tglim hangt af van de dikte van de stoflaag, omdat de 

stoflaag als een isolatiedeken zal optreden. Bovendien is de Tglim afhankelijk van de 

omgevingstemperatuur. De Tglim wordt zelden bereikt in normale gebruiksomstandigheden 

van toestellen in mengvoederbedrijven. 

De Tglim van een stoflaag wordt bepaald door een stoflaag van 5 mm dik op een verwarmde 

plaat te plaatsen. De temperatuur van de plaat wordt geleidelijk verhoogd totdat een 

ontvlamming van de stoflaag wordt waargenomen. 

Een frequent optredend fenomeen is dat een stoflaag bij opwarming niet gaat smeulen, maar 

gaat smelten. Dit betekent dat de stof geen Tglim heeft, hetgeen niet betekent dat de 

opwarming van de stoflaag ongevaarlijk zou zijn. Bij het smelten kunnen immers brandbare 

dampen vrijkomen die met de omgevingslucht een explosief mengsel vormen. 


De zelfontstekingstemperatuur van stoflagen: 

Dit is de temperatuur waarbij een stoflaag spontaan ontbrandt wanneer deze omgeven wordt 

door een warmtebron en lucht. De zelfontsteking is een gevolg van de zelfopwarming van de 

laag. Stoflagen ontsteken bij een lagere temperatuur dan stofwolken. 

De zelfontstekingstemperatuur van stofwolken (MOT): 

De zelfontstekingstemperatuur van een stofwolk is de minimale temperatuur van een heet 

oppervlak dat, wanneer er een stofwolk onder bepaalde omstandigheden langs geleid wordt, 

aanleiding geeft tot de ontsteking van de stofwolk. Merk op dat deze temperatuur niet gelijk 

is aan de temperatuur die in de stofwolk heerst. 

Samen met de Tglim is de MOT van poeders mede bepalend voor de keuze van apparatuur 

en in het bijzonder voor de temperatuurklasse waartoe ze moeten behoren. 

Een stofwolk kan door de smeulende of brandende stoflaag ontstoken worden. Om dit te 

vermijden moet in de praktijk de oppervlaktetemperatuur van warme oppervlakken en 

elektrische toestellen 75 °C beneden de glimte mperatuur van de stoflaag (met laagdikte 

die in de praktijk te verwachten valt) gehouden worden. De directe ontsteking van een 

stofwolk op een warm oppervlak of elektrische apparatuur kan worden vermeden als de 

temperatuur van het warme oppervlak beperkt blijft tot 2/3 van de MOT van de stofwolk. 

1.6.3 De maximale explosiedruk en de maximale drukstijgsnelheid 

Een typisch tijdsverloop van de inwendige druk in een gesloten volume waarin een 

deflagratie plaatsvindt is weergegeven in figuur 1. 

Fig.1. Tijdsverloop van de inwendige druk in een gesloten volume 

(Arbeidsveiligheid nr.65 Stofexplosies, G. Huys,Kluwer Editorial, 23/03/1998) 

Wanneer het mengsel in het midden van een bolvormig volume ontstoken wordt, verkrijgt 

men de maximale druk wanneer het vlamfront de wand bereikt. Daarna zal de druk 

geleidelijk afnemen door warmteverliezen naar de omgeving. De maximale overdruk die 

tijdens het deflagratieproces bereikt wordt noemt men de explosiedruk Pex. De waarde van 

de explosiedruk kan gemakkelijk waarden van enkele bar bereiken. 


De explosiedruk is afhankelijk van de brandstofconcentratie. Immers wanneer deze 

concentratie kleiner is dan de onderste explosiegrens of groter dan de bovenste 

explosiegrens kan geen explosie optreden en is de explosiedruk gelijk aan nul. In het 

explosiegebied varieert de explosiedruk en bereikt een maximum bij een bepaalde 

brandstofconcentratie. Deze waarde noemt men de maximale explosiedruk Pex,max van de 

betrokken stof. Het is deze waarde die men in de literatuur terugvindt als explosiedruk. 

Wanneer de drukopbouw groter is dan 0,5 bar wordt het stof gecatalogeerd als explosief. 

Tijdens een explosie zal de druk niet plots oplopen tot de explosiedruk. Tussen het ogenblik 

van de ontsteking en het bereiken van de explosiedruk bestaat een punt waar de 

drukstijgsnelheid het grootst is. Dit is waar de raaklijn aan de drukcurve het steilst is. Dit is 

grafisch weergegeven in figuur 1. 

De maximale drukstijgsnelheid (dP/dt)max wordt gedefinieerd als de maximale 

drukstijgsnelheid die opgetekend kan worden over het volledige concentratiegebied. Het is 

een maat voor de heftigheid van een explosie en is in de praktijk meestal veel belangrijker 

dan de maximale explosiedruk (Pmax). Uit proeven is gebleken dat de maximale 

drukstijgsnelheid afhankelijk is van de grootte van het volume waarin de explosie plaatsvindt. 

Dit verband wordt gegeven door de formule: ( dP/dt )max = K / V 1/3 

met : V = volume van de houder uitgedrukt in m³ 

K = een constante uitgedrukt in bar m/s, en die eigen is aan het 

brandbaar mengsel. 

Dit verband laat toe om de resultaten van kleinschalige proeven naar grotere volumes om te 

rekenen en vormt de basis van de explosiebeveiliging door drukontlasting en door 

onderdrukking. Met betrekking tot stofwolken spreekt men van de KST-waarde waarbij ST 

staat voor het Duitse Staub.Op basis van de KST-waarde worden brandbare poeders 

ingedeeld in vier zogenaamde explosieklasse, zoals weergegeven in tabel 1.1. 

Tabel 1.1: Indeling van poeders in explosieklasses volgens de Duitse norm VDI 3673 

KST-waarde in bar.m/s Explosieklasse Explosiesnelheid van de stof 

0 0 niet explosief 

Tussen 0 en 200 1 laag tot matig explosief 

Tussen 200 en 300 2 hoog explosief 

Groter dan 300 3 zeer hoog explosief 

Hierbij dient opgemerkt te worden dat zowel de maximale explosiedruk als de maximale 

drukstijgsnelheid afhankelijk zijn van de beginvoorwaarden (o.a. begintemperatuur, 

begindruk en de turbulentiegraad) bij de explosie: 

- Zowel de maximale explosiedruk als de KST-waarde zijn rechtevenredig met de 

begindruk; 

- De maximale explosiedruk daalt bij een hogere begintemperatuur; de KST-waarde kan 

zowel toenemen als afnemen bij een hogere begintemperatuur; 

- De turbulentiegraad heeft een zeer sterke invloed op de KST-waarde. De proeven zijn 

echter zo ontworpen dat in de meeste praktijksituaties de turbulentiegraad niet hoger 

zal zijn dan in de proeven. 


Ook de deeltjesgrootte en de vochtigheidsgraad van het stof beïnvloeden de KST-waarde. 

Vele organische poeders hebben een KST-waarde van circa 100 bar.m/s. Bij de ontploffing 

van een dergelijk poeder binnen een volume van 1 m³ kan de explosiedruk (b.v. 10 bar) 

bereikt worden in ordegrootte van 100 ms. In een volume van 1000 m³ duurt dit slechts 10 

keer langer. De meeste agrarische producten horen tot een lage stofexplosieklasse (KST1, 

laag tot matig explosief, voor een standaard monster met mediaandiameter

- De maximum drukstijgingssnelheid; 

- De KST-waarde van het poeder. 

1.7 ONTSTEKINGSBRONNEN 

Een brandbare stofwolk zal slechts ontstoken kunnen worden door een ontstekingsbron met 

voldoende sterkte. De potentiële ontstekingsbronnen kunnen van mechanische, elektrische, 

thermische of chemische aard zijn. De belangrijkste ontstekingsbronnen bij stofexplosies zijn 

in dalende orde van belangrijkheid 1 : 

- Mechanische vonken; 

- Brandend materiaal; 

- Statische elektriciteit; 

- Vlammen; 

- Hete oppervlakken; 

- Spontane opwarming; 

- Lassen en verspanen; 

- Overige/onbekend; 

- Elektrische vonken. 

Hierna volgt een korte bespreking van de voornaamste ontstekingsbronnen. Zowel het 

ontstaan als het vermijden van de ontstekingsbronnen komen aan bod. 

1.7.1 Mechanische bronnen 

Mechanische vonken: 

Mechanische vonken zijn hete deeltjes die vrijkomen tengevolge van het over elkaar schuren 

of het op elkaar slaan van daarvoor geschikte stoffen. Deze deeltjes kunnen voldoende 

energierijk zijn om ontplofbare stof-luchtmengsels te ontsteken of in afgezet brandbaar stof 

een smeulproces op gang te brengen dat vervolgens tot een ontsteking kan leiden. 

Belangrijke voorwaarde voor het ontstaan van mechanische vonken is een hoge relatieve 

snelheid tussen de twee elkaar rakende voorwerpen. De vonken kunnen ontstaan wanneer 

een metaal of steen in contact komt met een ander metaal, zoals : 

- Bij bewerkingen met mechanisch aangedreven gereedschap zoals boren, slijpen of 

schuren. Bij slijpen liggen de snelheden vele malen hoger dan bij boren waardoor 

ook veel meer mechanische vonken zullen worden opgewekt. De energie in vonken 

van slijpschijven is hoger dan de ontstekingsenergie van de meeste mengsels. 

Vonken bij het slijpen kunnen door waterkoeling vermeden worden. Bovendien moet 

de aandrijving van gereedschap dat gebruikt wordt in een explosiegevaarlijke 

atmosfeer explosieveilig uitgevoerd zijn, bij voorkeur pneumatisch. In geen geval 

mag normaal elektrisch handgereedschap met open collector gebruikt worden; 

- Wanneer vreemde voorwerpen in de installatie raken en daar in contact komen met 

snel bewegende onderdelen zoals de bladen van een ventilator. Vreemde 

voorwerpen kunnen voor een groot deel uit de installatie gehouden worden met 

magnetische, zwaartekracht- of pneumatische afscheiders, die eventueel kunnen 

worden gecombineerd met metaaldetectoren die de installatie stilleggen indien de 

aanwezigheid van vreemde voorwerpen wordt vastgesteld; 

- Bij het losraken van onderdelen in een draaiende machine zoals ventilatorbladen die 

in aanraking komen met de behuizing. Om te vermijden dat hierbij vonken ontstaan 

kunnen speciale niet-vonkende metalen tippen gebruikt worden; 

1 J. Berghmans (oktober 1990). Ontstekingsenergie bij stofexplosies – Technisch Dossier 83, NVBB. 


- Bij het storten van materiaal in bunkers e.d.; 

- Bij aanlopers (ventilatoren, drijfriemen, transportbanden, elevatorbakken). 

Voor de evaluatie van het gevaar die bepaalde mechanische vonken inhouden moet men 

niet alleen de explosiekarakteristieken van het stof kennen maar ook de eigenschappen van 

de stof zelf. 

Wrijving: 

Wrijving is, in tegenstelling tot impactverschijnselen waarbij mechanische vonken kunnen 

worden gevormd, een proces van lange duur waarbij objecten tegen elkaar wrijven. Hitte 

wordt hierbij trapsgewijs geaccumuleerd. Gekende voorbeelden zijn: 

- Lagers, draaiende assen door afdichtingen; 

- Slecht uitgelijnde en gebroken machineonderdelen; 

- Verstopt raken en ontstoppen van materialen; 

- Foute afstelling van aandrijfeenheden, riemoverbrengingen; 

- Foute afstelling van transporteenheden (b.v. slippen van een transportband); 

- Wrijvingskoppelingen; 

- Mechanische remmen. 

De te treffen preventieve maatregelen situeren zich dan ook voornamelijk op het vlak van het 

plannen en uitvoeren van preventief en curatief onderhoud. Het verlagen van de snelheid en 

voorzien van temperatuurbewaking zijn andere mogelijke preventieve maatregelen. 

1.7.2 Thermische bronnen 

Hete oppervlakken: 

Naast directe ontsteking van een stof-luchtmengsel door een heet oppervlak kan ook het stof 

dat in een laag op dat hete oppervlak is uitgezakt aanleiding geven tot vorming van een 

smeulnest dat vervolgens weer de ontstekingsbron kan zijn van het stof-luchtmengsel. 

Voorbeelden van hete oppervlakken die een ontstekingsrisico kunnen inhouden zijn: 

- Oppervlakken van hete apparaten zoals verwarmingen, drogers, verbrandingsmotoren, 

stoomleidingen, leidingen van thermische olie, schoorstenen en afgasleidingen; 

- Oppervlakken die zijn verhit ten gevolge van las-, soldeer- of slijpwerkzaamheden; 

- Onderdelen van machines die mechanisch opwarmen (breekmolens, mengmachines, 

maalinstallaties) of carters van machines opgewarmd door geleiding, onvoldoende 

gesmeerde bewegende onderdelen van toestellen (lagers, pakkingen); 

- Toestellen die de mechanische energie omzetten in warmte (wrijvingskoppelingen, 

remmen); 

- Oververhitte elektrische draden of stroomgeleiders door een overbelasting; 

- Warmgelopen elektromotoren, lampen, verwarmingsweerstanden, transformatoren, 

remmen e.d. 

De preventie van ontsteking van stof door hete oppervlakken wordt meestal gerealiseerd 

door de oppervlaktetemperaturen van objecten te beperken tot ongeveer 75°C beneden de 

Tglim van stoflagen of tot 2/3 van de MOT van stofwolken waarbij de laagste van deze 

temperaturen weerhouden wordt. 

Beperking van de oppervlaktetemperatuur kan bijv. voorkomen worden door: 

- Isolatie van warme oppervlakken; 

- Beperking van de snelheid van draaiende onderdelen; 

- Temperatuurbewaking gekoppeld aan de sturing van bepaalde toestellen; 

- Opstellen en toepassen van preventieve onderhoudsschema’s (smering). 


Tevens kunnen uit veel organische stoffen, wanneer opgewarmd, brandbare gassen 

ontsnappen die gemengd met de omgevingslucht een ontplofbaar mengsel kunnen vormen. 

In zulke gevallen moeten de maatregelen bescherming bieden tegen zowel 

gasontploffingsgevaar als stofontploffingsgevaar. 

Open vuur en vlammen: 

Onder open vuur en vlammen worden verbrandingsprocessen verstaan die in direct contact 

met de omgevingslucht plaatsvinden. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn bij: 

- Vuurhaarden, kachels, waakvlammen, kaarsen, lucifers; 

- Werkzaamheden als lassen, snijbranden, solderen, bedekken van daken, afbranden 

van verf. 

Open vuur en vlammen kunnen te allen tijde explosies inleiden. De temperatuur en energie 

in een vlam zijn altijd hoger dan de MOT van een brandbare stof. Het vermijden van open 

vuur en vlammen is dus noodzakelijk. Dit kan o.a. voorkomen worden door een vergunning 

brandgevaarlijke werkzaamheden. 

Smeulen: 

Brandbaar opgehoopt stof kan onder bepaalde omstandigheden aanleiding geven tot 

inwendige verbranding en hoge temperaturen. Dit verschijnsel kan verklaard worden door de 

poreuze structuur van het stof. Door die poreuze structuur heeft zuurstof gemakkelijk 

toegang tot de oppervlaktedeeltjes van het stof en wordt de geleidbaarheid van de 

voortgebrachte hittelaag verlaagd. De hitte kan niet snel worden afgevoerd waardoor de 

temperatuur van het opgehoopte stof vrij snel stijgt. Komt deze smeulende stofzone in een 

stofwolk terecht dan kan een stofexplosie ontstaan. 

Door een gelimiteerde aanvoer van zuurstof kan een smeulende stofzone koolmonoxide en 

andere brandbare gassen ontwikkelen. Zo kan zich een explosief gasmengsel boven de 

stoflaag vormen. Wanneer nu een smeulende stofzone dit gasmengsel bereikt (bijv. bij het 

legen van een hopper) kan dit ontstoken worden. Door de gasexplosie kan het dak van de 

silo beschadigd worden. Hierdoor kan opgehoopt stof op bijv. een draagbalk verspreid 

worden en resulteren in een secundaire stofexplosie. Heel wat materialen zijn gevoelig voor 

spontane opwarming bij gewone omgevingstemperaturen. Zeer gevoelig zijn o.a. steenkool, 

zaagmeel, reactieve metalen en stof doordrenkt met plantaardige oliën. 

Spontane opwarming kan in zekere mate beperkt worden door: 

- Materiaal op te slaan in verschillende kleine ruimtes i.p.v. een grote ruimte; 

- Materiaal regelmatig te laten circuleren en de warmteafvoer te verbeteren; 

- Inertisering (inspuiten van een ruimte met inerte gassen zoals CO2 en N2); 

- Materiaal op te slaan bij verlaagde temperatuur; 

- Een temperatuur- of drukbewaking. 

Elektrische vonken: 

1.7.3 Elektrische bronnen 

Een elektrische vonk ontstaat als een stroomvoerend elektrisch 

circuit wordt onderbroken of als twee geleiders van verschillende potentiaal zo dicht bij 

elkaar worden gebracht dat de isolatiewaarde of doorbraakveldsterkte van de lucht tussen de 

geleiders overschreden wordt. In principe geeft iedere bediening van een elektrische 

schakelaar een elektrische vonk. 

Enkele andere potentiële bronnen van elektrische vonken zijn: 

- Relais; 

- Elektrische motoren of generatoren met koolborstels en sleepringen of 

commutatoren; 

- Schuifweerstanden; 


- Sleepcontacten en stroomafnemers. 

Door storingen kunnen vonken ontstaan in elektrische apparatuur die tijdens normaal bedrijf 

geen vonken veroorzaakt zoals: 

- Smeltveiligheden; 

- Slechte contacten en onbedoelde onderbrekingen in stroomkringen; 

- Kortsluitingen en aardsluitingen. 

Als algemene preventiemaatregel geldt dat elektrische installaties zoveel mogelijk geweerd 

dienen te worden uit die delen van de installatie waar explosief stof aanwezig kan zijn. 

Wanneer dit niet mogelijk is zal aangepast, stofdicht materiaal moeten worden geïnstalleerd. 

Elektrostatische ontladingen: 

Statische elektriciteit kan op verschillende manieren ontstaan. De bekendste vorm is 

contactelektrificatie. Dit verschijnsel bestaat uit ladingsoverdracht indien twee verschillende 

niet geladen materialen eerst met elkaar in contact worden gebracht en vervolgens weer 

worden gescheiden. Het mechanisme van contactelektrificatie vindt bijvoorbeeld plaats bij 

transport van poeders door leidingen. 

Voorwerpen kunnen ook worden opgeladen door inductie. Indien een geleidend en geaard 

voorwerp wordt blootgesteld aan een elektrisch veld (dat aanwezig is rond een elektrisch 

opgeladen voorwerp) zal een tegenlading worden geïnduceerd op dit voorwerp. Deze vorm 

van opladen heet inductie. Ook mensen kunnen op deze wijze opgeladen worden. 

Personen worden alleen opgeladen als zij geïsoleerd opgesteld staan, bijvoorbeeld op niet 

geleidende schoenzolen of op een niet geleidende vloer. Als een opgeladen persoon een 

geaard of geleidend voorwerp nadert kan een vonkontlading ontstaan die voldoende energie 

(25 à 40 mJ) bevat om een omringend stofmengsel te ontsteken. Op de eerste plaats dient 

men te zorgen voor geleidende vloeren. Er kunnen de volgende additionele maatregelen 

genomen worden om oplading van personen te voorkomen: 

- Dragen van geleidend schoeisel en kledij; 

- Niet verwisselen van kleding in een zone 20 of 21 (zie hoofdstuk 4 over zonering); 

- Alleen veiligheidshelmen dragen van niet oplaadbaar materiaal; 

- Alleen veiligheidshandschoenen dragen met een doorgangsweerstand van maximaal 

10 8 . 

Voorbeelden van industriële activiteiten waarbij elektrostatische opladingen zich kunnen 

voordoen zijn: 

- Pneumatisch transport van poeders; 

- Bewegende transportband over rollen; 

- Lopen over isolerende vloeren; 

- Ledigen van papieren of plastic zakken zonder goed geaard te zijn; 

- Scheidingsprocessen onder invloed van de zwaartekracht (b.v. uitzakken van 

suspensies); 

- Mechanische processen met poeders (malen, zeven); 

- Oplading via ladingsoverdracht wanneer een opgeladen voorwerp met een niet 

opgeladen voorwerp in aanraking komt (stofwolken die een voorwerp treffen of er op 

neerslaan). 

Elektrostatische oplading op zich maakt statische elektriciteit nog niet tot een 

ontstekingsbron. Hiervoor is het noodzakelijk dat de lading voldoende accumuleert. 

Accumulatie van lading resulteert in een elektrisch veld met een toenemende veldsterkte. 

Boven een bepaalde waarde van deze veldsterkte, de zogenaamde doorslagveldsterkte, 

verliest een isolator of slechte geleider zijn isolerend vermogen. Er vindt een ontlading plaats 


welke verschillende vormen en energie-inhouden kan hebben. De bekendste is de 

elektrostatische vonk. Een vonk ontstaat tussen twee geleidende materialen die een 

verschillende potentiaal bezitten. 

Fig.2. Grafische voorstelling van een elektrostatische vonk 


Bij alle andere ontladingen zijn minder goed geleidende materialen betrokken waardoor 

tijdens de ontlading weerstandsverliezen optreden. De nettovonkenergie is daardoor lager 

dan de opgeslagen energie. Een andere soort ontlading is de borstelontlading. Voor 

dergelijke ontladingen is in de meeste gevallen een tegenvoorwerp in de vorm van een 

slechte geleider noodzakelijk. Dit kan een stofwolk zijn. 

Fig.3. Grafische voorstelling van een borstelontlading 


Minder bekende vormen van elektrostatische ontladingen zijn de stortkegelontlading en de 

glij-ontlading. Als een poeder gestort wordt in een silo ontstaat een kegelvormige hoop die 

stortkegel genoemd wordt. Indien dit poeder bestaat uit slecht geleidend en hoog opgeladen 

materiaal kunnen stortkegelontladingen ontstaan van de geaarde silowand naar de top van 

de kegel. Deze ontstaan doordat aan het oppervlak van de stortkegel de doorslagveldsterkte 

van lucht wordt bereikt, waardoor zich ionisatiekanalen vormen op het oppervlak van de 

stortkegel. De sterkste stortkegelontladingen treden op bij het storten van grofkorrelig 

materiaal met een deeltjesgrootte van 1 tot 10 mm in aanwezigheid van fijn stof met een lage 

minimale ontstekingsenergie of in de aanwezigheid van gassen. 


Fig.4. Grafische voorstelling stortkegelontlading 


Glijontladingen kunnen optreden tussen een geleidende elektrode en een sterk 

gepolariseerde kunststoffolie. Een folie is gepolariseerd indien ze aan beide zijden sterk 

tegengesteld opgeladen is. De polarisatie van een folie vindt plaats wanneer tegen of dichtbij 

een geladen en slecht geleidende folie een geaarde geleider wordt geplaatst. Als een sterk 

gepolariseerde folie wordt benaderd door een geaard voorwerp ontstaat er een 

borstelontlading tussen de folie en het geaarde voorwerp zeer hoge energie-inhoud. 

Glijontladingen zullen alleen ontstaan in processen waar een zeer hoge wrijving optreedt 

zoals bij het pneumatisch transport van poeders. 

Fig.5. Grafische voorstelling van glij-ontlading 


Ten slotte bestaat ook nog de bliksemontlading. Er wordt echter aangenomen dat 

bliksemachtige ontladingen niet optreden in apparatuur op industriële schaal. 

Elektrostatische ontladingen kunnen als ontstekingsbron optreden bij stof-luchtmengsels en 

hybride mengsels wanneer de bij de ontlading vrijkomende energie groter is dan de MOE 

van het brandbaar mengsel. In onderstaande tabel 2 is een overzicht opgenomen van de 

verschillende elektrostatische ontladingsvormen en hun potentieel als ontstekingsbron voor 

stof-luchtmengsels. 

2 A.Debeil (mei 1998). Risicoanalyse aangaande stofexplosie in mengvoederbedrijven en maalderijen. 


De omvang van de te nemen maatregelen is sterk afhankelijk van de 

ontstekingsgevoeligheid van het betreffende stof/lucht mengsel dat ter plaatse kan 

voorkomen. 

De belangrijkste, eenvoudigste en meest gebruikte preventiemaatregel die in de praktijk 

wordt toegepast is het elektrostatisch aarden en doorverbinden van geleidende delen van de 

installatie. 

Soms kan het ook voorkomen dat niet-geleidende voorwerpen met de aarde verbonden 

moeten worden. In de meeste gevallen kan dit niet gerealiseerd worden met een metalen 

aardverbinding. Men kan dan bijvoorbeeld: 

- Geleidend materiaal inbrengen; 

- Geleidende vulstoffen toevoegen; 

- De voorwerpen met geleidende verf bestrijken. 

Merk op dat bij poeder transportsystemen het bestrijken met geleidende verf en het 

omwikkelen met gaas sterk af te raden is, omdat dan aan de binnenzijde van de leiding 

gevaarlijke glij-ontladingen kunnen optreden. 

Tabel 1.2: Overzicht van de elektrostatische ontladingen en hun potentieel als 

ontstekingsbron 

Type 

ontlading 

Beschrijving Energieinhoud 

in mJ 

Vonk Ontlading tussen 2 geleiders die 

op verschillende potentiaal 

staan (dus 1 niet of 

onvoldoende geaard) 

Vb. opgeladen persoon 

tot 10.000 

( 25 à 40 mJ ) 

Potentiële 

ontstekingsbron voor 

stof-luchtmengsel 

Sterk 

Corona Zone rond puntige geleiders < 1 Weinig waarschijnlijk 

Borstel Ontlading tussen geleider en 

een niet geleider 

< 4 à 5 MOE zal bepalend zijn 

Stortkegel Slecht geleidend poeder 

(weerstand > 10 10 Ohm.m) in 

een geaarde silo (*) 

< 25 Minder sterk 

Glij Zoals bij pneumatisch transport 

van poeder door een geaarde of 

geleidende leider voorzien van 

een dunne niet geleidende 

coating 

tot 3000 Sterk 

(*) De sterkste stortkegelontladingen treden op bij het storten van grofkorrelig 

materiaal met een deeltjesgrootte van 1 tot 10 mm in aanwezigheid van fijn stof 

met een lage MOE. 

Met onderstaande formule kan de vrijkomende energie bij een stortkegelontlading 

berekend worden 

Bliksem: 

E = 5,22 x D 3,36 x d 1,462 ( mJ ) 

met D = diameter van de silo in m 

d = mediaan deeltjesgrootte in mm 

Opmerking : voor kunststofsilo’s moet de diameter verdubbeld worden 


Bliksem is uiteraard een voor de hand liggende ontstekingsbron van explosies. Bovendien 

kan een blikseminslag zeer grote elektrische spanningen, zogenaamde overspanningen, 

veroorzaken in geleiders. Door geleiding kan deze overspanning verplaatst worden tot ver 

buiten de directe invloedssfeer van de blikseminslag. Daar kan een elektrische overslag in 

de vorm van een vonk plaats vinden die een explosie of brand kan veroorzaken. 

De beschermingsmaatregelen tegen bliksem kunnen onderverdeeld worden in uitwendige en 

inwendige bliksembeveiliging. De uitwendige bliksembeveiliging bestaat uit een 

opvanginrichting, afgaande leidingen en een aardingssysteem. De opvanginrichting zorgt 

ervoor dat de bliksem opgevangen wordt voordat hij het object raakt. De afgaande leidingen 

zorgen ervoor dat de bliksemstroom buiten het object om naar de aarde wordt geleid. Het 

aardingssysteem zorgt er tenslotte voor dat de bliksemstroom zich goed in de bodem kan 

verspreiden 

Zwerfstromen: 

Zwerfstromen zijn gelijkstromen die zich onbedoeld door de aarde en door metalen 

constructies bewegen. De belangrijkste oorzaken van zwerfstromen zijn: 

- Nabijheid van andere kathodische beschermingssystemen; 

- Elektrisch lassen (wanneer de massaklem niet in de onmiddellijke nabijheid van de 

lasplaats is aangebracht); 

- Wisselstroombronnen (hoogspanningstrajecten, laagspanningsinstallaties, enz.); 

- Verstoringen van het aardmagnetische veld. 

Zwerfstromen kunnen voor een deel over een uitgestrekt object lopen. Op de plaats waar 

deze stromen het object weer verlaten kan zware corrosie ontstaan. Dergelijke vorm van 

corrosie die veroorzaakt wordt door een elektrische stroom die door een object loopt wordt 

elektrochemische corrosie genoemd. De stroomsterkte van zwerfstromen kan zeer hoog zijn. 

Bij het onderbreken van de stroomkring waarin de zwerfstroom loopt zal dit leiden tot 

vonkvorming. Op deze wijze vormt een zwerfstroom een potentiële ontstekingsbron. Een 

veel toegepaste voorkomingmaatregel is de leidingen en opslagtanks die onderhevig kunnen 

zijn aan elektrochemische corrosie uit te rusten met een kathodische bescherming. 

Ten slotte kunnen ook elektromagnetische straling in het optische gebied (3x10 11 Hz tot 

3x10 15 Hz), in het radiofrequentiegebied (10 4 Hz tot 3x10 12 Hz) en ioniserende straling 

ontstekingsbronnen vormen. B.v. laserstraling, zonlicht, UV-straling. 

1.7.4 Chemische bronnen 

Open vuur en smeulende stoffen, die reeds besproken werden bij de thermische bronnen, 

zijn in feite beide chemische reacties tussen een brandstof en zuurstof waarbij warmte 

vrijkomt. Men spreekt van exotherme reacties. Een minder bekende exotherme reactie is de 

zogenaamde zelfverhitting. 

Onder zelfverhitting wordt de ontsteking verstaan die optreedt zonder tussenkomst van een 

vreemde ontstekingsbron zoals een mechanische vonk of heet voorwerp. Zelfverhitting zal in 

de praktijk optreden bij stoffen die bij lage temperatuur al voldoende warmte produceren en 

die bovendien die warmte slecht naar de omgeving kunnen afstaan, zoals wanneer de stof in 

grote hoeveelheden is opgeslagen en thermisch goed is geïsoleerd. Volgende types kunnen 

onderscheiden worden: 

Broei: dit is een reactie die kan optreden in vaste stoffen van organische oorsprong. 

Wanneer dergelijke materialen worden opgeslagen in grote hoeveelheden onder 

enigszins vochtige omstandigheden kunnen micro-organismen een exotherme reactie 

veroorzaken. Door die reactie kan het materiaal lokaal verhit worden tot maximaal 75 

°C. Boven deze temperatuur sterven de organismen af maar kan een gewone 


oxidatie de temperatuur verder doen stijgen tot het materiaal daadwerkelijk gaat 

smeulen. Onder andere steenkool, hooi en melkpoeder kunnen dit gedrag vertonen. 

Oxidaties: oxidaties treden vooral op bij opgeslagen poeders waarbij smeulnesten 

gevormd worden die bij omscheppen van de poederhoop een mogelijke 

ontstekingsbron kunnen vormen voor stof-luchtmengsels die bij dat omscheppen 

ontstaan. Pyrofore stoffen zijn stoffen die bij contact met lucht spontaan ontbranden 

zelfs wanneer er sprake is van een goede warmte afgifte. Reden daarvoor is het 

snelle verloop van de chemische reactie bij lage temperaturen. IJzersulfide en fijn 

aluminiumpoeder zijn voorbeelden van pyrofore stoffen. 

Ontleding: ontledingsreacties kunnen een ontstekingsbron vormen wanneer bij de 

ontleding warmte vrijkomt. Stoffen die bekend staan om hun gevaar van 

ongecontroleerde ontledingsreacties zijn b.v. peroxides en ethyleen. 

1.7.5 Praktische betekenis van de ontstekingsbronnen bij de uitvoering van 

de risicobeoordeling 

Het vermogen van een ontstekingsbron om een ontsteking te veroorzaken hangt af van de 

eigenschappen van de aanwezige substanties, met name de minimale ontstekingsenergie 

(MOE) en de minimale ontstekingstemperatuur (MOT). Men moet voor elke ontstekingsbron 

nagaan in welke mate deze zich kan voordoen en ze op de volgende manier classificeren: 

- Ontstekingsbronnen die continu of vaak kunnen voorkomen bij de normale werking 

van toestellen; 

- Ontstekingsbronnen die in zeldzame omstandigheden kunnen voorkomen ten 

gevolge van functiestoornissen in toestellen; 

- Ontstekingsbronnen die in zeer zeldzame situaties kunnen voorkomen ten gevolge 

van zeldzame defecten. 

Indien men niet kan evalueren of een ontstekingsbron kan voorkomen is deze volgens de 

norm NEN-EN 1127-1:2007 NL permanent aanwezig. 

Een korte beschrijving van de “energie-inhoud” van de belangrijkste ontstekingsbronnen. 

Hete oppervlakken (veroorzaakt door wrijving, slippen en andere storingen): 

Om ontsteking te voorkomen moet de temperatuur van het warme oppervlak: 

- lager zijn dan circa 75 °C beneden de glimtempera tuur van de stoflagen; 

- én 2/3 van de ontstekingstemperatuur van de stofwolken zijn (MOT). 

Rekening houdend met bovenvermelde veiligheidsparameters betekent dit dat de 

oppervlaktetemperatuur van elektrische apparaten en de temperatuur van andere 

warme oppervlakken beperkt moet blijven tot maximaal : 

- 195°C in de mengvoederbedrijven 

- 240 °C in de maalderijen 

Vlammen en hete gassen: vlammen, ongeacht hun grootte, worden tot de actiefste 

ontstekingsbronnen gerekend en zijn dus altijd relevant. 

- Elektrische vonken: zijn doorgaans relevant. 

- Mechanische vonken ( impactvonken, slijpvonken en wrijvingsvonken): 

- Veroorzaakt door mechanisch aangedreven gereedschap (boren,slijpen), 

door vreemde voorwerpen, door het losraken van onderdelen, door het 

storten van materiaal in bunkers en silo’s, door verspanende bewerkingen 

zijn doorgaans relevant; 

- Veroorzaakt door vallende werktuigen zijn enkel relevant bij stof met een 

zeer lage MOE; 


- Veroorzaakt met door handkracht gedreven gereedschap (scheppen, 

hakken, hameren, zagen) zijn alleen relevant als MOE < 0,25 mJ (er is 

wel gevaar voor gloeikernen in stoflagen). 

Uiteraard zal de relevantie afhangen van de snelheid “ v “ van bewegende 

onderdelen: 

- v < 1 m/s: geen ontstekingsgevaar; 

- 1 < v < 10 m/s: ontstekingsgevaar zeer waarschijnlijk, maar het hangt af 

van de veiligheidsparameters van de betrokken stoffen; 

- v > 10 m/s : ontstekingsgevaar in alle gevallen. 

In de zogenaamde Debeil studie (Risicoanalyse aangaande stofexplosie in 

Mengvoederbedrijven en Maalderijen) wordt gesteld dat er geen gevaar is op 

vonkvorming bij het loskomen van de metalen bekers van een elevator indien de 

snelheid van de elevator maximaal 2,5 m/s bedraagt. 

1.8 PREVENTIE EN BESTRIJDING VAN STOFEXPLOSIES 

In de Arbeidsomstandighedenbesluit hoofdstuk 3, paragraaf 2a, artikel 3.5a t/m/ 3.5f is de 

sociale ATEX-richtlijn geïmplementeerd. Daarin staat vermeld dat het de verplichting is van 

de werkgever technische en/of organisatorische maatregelen te nemen ter voorkoming van 

en bescherming tegen explosies volgens volgende grondbeginselen: 

- Het voorkomen van het ontstaan van explosieve atmosferen; 

- Het vermijden van de ontsteking van explosieve atmosferen; 

- Het beperken van de gevolgen van een explosie. 

Deze preventiemaatregelen kunnen betrekking hebben op: 

- De organisatie van de onderneming met inbegrip van de gebruikte werken 

productiemethodes; 

- De inrichting van de arbeidsplaats; 

- De keuze en het gebruik van arbeidsmiddelen en van collectieve en persoonlijke 

beschermingsmiddelen en van werkkleding; 

- De toepassing van een aangepaste veiligheids- en gezondheidssignalering; 

- De bekwaamheid, de opleiding en de informatie van alle werknemers, met 

inbegrip van aangepaste instructies; 

- De noodprocedures. 

1.8.1 Voorkoming van stofexplosies 

Om een stofexplosie te kunnen veroorzaken moeten tegelijkertijd op dezelfde plaats 

aanwezig zijn (ook wel genoemd de branddriehoek): 

- Een brandbare stof in fijn verdeelde vorm; 

- Een oxidatiemiddel (in het algemeen zuurstof uit de omgevingslucht); 

- Een ontstekingsbron die de nodige energie kan leveren voor het initiëren van de 

oxidatiereactie. 

De preventie van stofexplosies zal dan ook bestaan uit ervoor te zorgen dat minstens één 

van deze elementen ontbreekt. Binnen de apparatuur zullen dergelijke preventieve 

maatregelen vaak niet uitvoerbaar zijn. Buiten de apparatuur komen preventieve 

maatregelen, die gericht zijn op het voorkomen van de aanwezigheid, het afzetten of 

opwervelen van brandbaar stof alsook het regelmatig verwijderen van afgezet stof, wel in 

aanmerking. 


Vermijden van fijn verdeelde brandbare stof: 

- Het middel bij uitstek om explosieve mengsels te vermijden bestaat er in 

producten te gebruiken die geen aanleiding kunnen geven tot explosies. 

- Een andere preventieve maatregel bestaat er in buiten de explosiegrenzen van 

het stof te werken. 

- Het toevoegen van vloeistoffen als stofbeheersing wordt wel eens in de graan- en 

voedingsnijverheid toegepast. Het toevoegen van bijvoorbeeld kleine 

hoeveelheden minerale plantaardige olie of lecithine aan graanpoeder blijkt 

efficiënt om stofwolken te vermijden. 

Het risico op een explosie zal significant gereduceerd worden op 2 manieren: 

- De stofwolken in de procesapparatuur zijn minder gevoelig voor ontsteking en 

explosie; 

- Het vrijkomen en de afzetting van fijn stof wordt sterk verminderd. 

Ter voorkoming of beperking van de aanwezigheid van brandbaar stof buiten de apparatuur 

kunnen de volgende maatregelen getroffen worden: 

• Alleen gebruik maken van gesloten en stofdichte apparatuur. Dit houdt o.a. in dat 

constructies van plaatwerk die niet bedrijfsmatig (voor schoonmaken of 

onderhoud) losgemaakt moeten worden bij voorkeur gelast worden i.p.v. ze te 

bevestigen met schroeven of klinknagels. Verbindingen die wel moeten kunnen 

worden losgemaakt worden het best uitgevoerd met bout/moer bevestigingen in 

stevige lekvrije flenzen. 

• Door enige onderdruk in de installatie te handhaven kan voorkomen worden dat 

uit openingen stof naar buiten komt. De onderdruk moet dan wel bewaakt worden 

(signalering bij wegvallen). Als het wegvallen van de onderdruk direct gevaar kan 

opleveren moet de installatie uitvallen en/of niet kunnen worden ingeschakeld. 

Bijkomend voordeel wanneer de druk lager dan 50 mbar gehouden kan worden is 

dat de maximale explosiedruk niet boven de 1 bar zal kunnen oplopen. 

• Indien mogelijk het werken met stoffige producten in de omgevingslucht 

vermijden. Dus geen vrije valtrajecten in transportsystemen en geen 

toevoegingen, doseringen of monsternames via bedrijfsmatig te openen deksels 

of luiken. 

• Plaatsen waar niet te vermijden is dat stof uit de apparatuur ontsnapt, moeten 

uitgerust worden met een afzuiginstallatie zodat het stof zich niet kan verspreiden. 

Dit kan onder meer het geval zijn ter hoogte van bandtransporteurs, 

zakkenvulinrichtingen en laad- en lospunten. 

• Afgezet stof moet regelmatig worden verwijderd. Hierbij mag geen gebruik 

gemaakt worden van perslucht. Stofzuiginstallaties moeten beantwoorden aan de 

EX norm: 

o De aanzuigventilator moet beschermd zijn tegen inslag van vreemde 

voorwerpen; 

o De elektrische motoren moeten beschermd zijn tegen indringing van 

stof; 

o Alle geleidende onderdelen, inclusief aanzuigslangen en 

voorzetstukken, moeten geaard zijn; 

o De behuizing moet uit onbrandbaar materiaal bestaan. 

Een belangrijke factor die good housekeeping sterk bevordert is de doordachte bouw van de 

gebouwen en installaties. Zij dienen zo te worden uitgevoerd dat er zo weinig mogelijk 

plaatsen zijn waar zich stof kan afzetten en gemakkelijk stofvrij gehouden kunnen worden. 

Zo is het onder meer aanbevolen om: 


- Zoveel mogelijk hellende vlakken (onder een hoek van 60°) toe te passen i.p.v. 

horizontale vlakken; 

- De inwendige muren van dergelijke gebouwen vlak en afwasbaar uit te voeren; 

- De overgang tussen muren en vloeren af te ronden; 

- Leidingen en kabels zo kort mogelijk te houden en zoveel mogelijk in te bouwen. 

Vermijden van zuurstof: 

Omgevingslucht bevat circa 21% zuurstof. Als stof gemengd wordt met lucht die minder 

zuurstof bevat zal het mengsel minder gemakkelijk ontstoken kunnen worden en minder 

heftig ontploffen. De minimum ontstekingsenergie en de onderste explosiegrens zullen 

immers stijgen, terwijl de maximale explosiedruk en de drukstijgsnelheid zullen dalen. Voor 

iedere stof bestaat er een zuurstofgehalte waaronder geen ontsteekbaar mengsel meer 

gevormd kan worden. Voor veel stoffen ligt het gehalte in de buurt van 10%. Het verlagen 

van het zuurstofgehalte is soms mogelijk binnen de apparatuur en gebeurt in het algemeen 

door bijmenging van inerte gassen stikstof, koolstofdioxide of zuurstofarme 

verbrandingsgassen. Aandachtspunt bij een dergelijke werkwijze dienen storingen te zijn. 

Juist op die momenten kan de zuurstofconcentratie plotseling stijgen, waardoor men binnen 

de explosiegrenzen komt en vrij snel een klap krijgt. In de praktijk is deze maatregel echter 

weinig toepasbaar in de mengvoedersector of bij de maalderijen. 

Vermijden van ontstekingsbronnen: 

Het vermijden van ontstekingsbronnen is een belangrijke preventieve maatregel, maar kan 

bijna nooit voldoende zekerheid bieden om als enige maatregel te mogen gelden. Welke 

ontstekingsbronnen in een bepaalde situatie wel en welke niet meer gevaarlijk zijn hangt af 

van de stofexplosiekarakteristieken van het betrokken stof. 

Daar de meeste poedervormige stoffen een relatief hoge ontstekingsenergie en een relatief 

lage ontstekingstemperatuur hebben en dat bovendien veel organische producten al 

smeulen bij een lagere temperatuur dan de ontstekingstemperatuur, zijn de belangrijkste 

ontstekingsbronnen voor stof-luchtmengsels de energierijkere ontstekingsbronnen zoals 

mechanische en elektrische vonken, statische elektriciteit (vonk-, glij- en 

stortkegelontladingen), open vuur en vlammen, maar ook hete oppervlakken en spontane 

opwarming. 

Het vermijden van ontstekingsbronnen moet zowel met procedurele (bijv. rookverbod) als 

technische maatregelen (bijv. scheefloopbeveiliging in elevatoren en transportbanden). 

Daarnaast kunnen ook nog preventieve maatregelen getroffen worden welke de kans op 

ontstekingsbronnen verkleinen of deze ontstekingsbronnen detecteren waarna ze 

onschadelijk kunnen worden gemaakt: 

- Aardingscontrolesystemen (b.v. capacitieve of resistieve controle op een 

silowagen); 

- Ionisatie-apparatuur om statische oplading te elimineren; 

- Vonkdetectiesysteem eventueel in combinatie met blussing; 

- CO-detectie om smeulbranden te detecteren (b.v. vroegtijdige detectie van een 

klomp smeulend product); 

- Permanente temperatuurscanning op een productstroom met infraroodstraal (bijv. 

detecteren van smeulend heet product op een transportband of transportketting). 

Preventieve maatregelen die genomen kunnen worden staan vermeld in hoofdstuk 5 deel B 

bij de risicoanalyses per toestel. 

1.8.2 Voorkoming van schade 

Explosie-onderdrukking: 


Onder bepaalde omstandigheden kan verhinderd worden dat de ontsteking van een 

explosief mengsel zich ontwikkelt tot een explosie die schade kan veroorzaken. Men spreekt 

van explosie-onderdrukking. Op dergelijke maatregelen is veel minder directe invloed uit te 

oefenen door het personeel daar het hier gaat om procestechnische en mechanische 

veiligheden welke installatiegebonden zijn. 

Het principe van explosieonderdrukking bestaat erin dat de ontsteking door detectoren 

gedetecteerd wordt en een beveiligingssysteem in werking gesteld wordt waardoor ofwel de 

verbranding stopt ofwel de leiding waarin het vlamfront voortloopt afsluit. Daardoor zal de 

maximaal ontwikkelde explosiedruk een vooraf bepaalde waarde niet kunnen overschrijden 

en zal bijgevolg geen of slechts beperkte schade aangericht worden. Belangrijk is hierbij op 

te merken dat de beschermde toestellen de verlaagde explosiedruk moeten kunnen 

weerstaan en eventuele verbindingen naar andere toestellen ook beschermd moeten 

worden. Proefondervindelijk werd vastgesteld dat de toepassing van explosieonderdrukking 

een doelmatige en efficiënte bescherming biedt binnen de volgende algemeen geldende 

grenzen (ref.: Handboek Explosiebeveiliging, Kluwer en Ten Hagen & Stam): 

- Volumes tot ongeveer 1000 m³; 

- Voor poeders met KST = 300 bar.m/s. 

Drukvaste constructies: 

Apparatuur en installaties die in staat zijn de hoogste druk die een inwendige explosie kan 

veroorzaken te doorstaan zonder blijvende vervorming en zonder dat de explosie zich 

uitbreidt tot de omringende atmosfeer, worden drukvast genoemd. Aangenomen wordt dat 

de te verwachten maximale explosiedruk circa 10 bar bedraagt. Voor drukvaste bouwwijze 

moet dus alle apparatuur, met inbegrip van aansluitingen, appendages, luiken, 

instrumentatie, deze te verwachten druk kunnen weerstaan. Voor ontwerp en vervaardiging 

kunnen de voor drukhoudende apparatuur geldende voorschriften worden gebruikt (bijv. BS 

5500). 

Over het algemeen is het de regel dat grote installaties niet kunnen worden ontworpen of 

aangepast om weerstand te bieden aan de maximale explosiedruk. Daarom wordt deze 

beveiligingstechniek slechts toegepast voor relatief kleine en nieuwe installaties. 

Bij explosies in aaneengesloten vaten treedt drukopbouw op waarbij de druk heel hoog kan 

oplopen. De hoogte van dergelijke drukken is moeilijk te voorspellen en in ieder geval is het 

moeilijker om de apparatuur voldoende sterk te bouwen. Compartimenteringmaatregelen zijn 

dan absoluut noodzakelijk. 

1.8.3 Beperking van de schade 

Ter beperking van de gevolgen van explosies kunnen zowel procedurele als technische 

maatregelen getroffen worden. 

Drukstootvaste constructies: 

Men spreekt van een drukstootvaste constructie wanneer deze constructie wel in staat is de 

explosie te weerstaan en te verhinderen dat die zich tot de omringende atmosfeer uitbreidt, 

maar daarbij wel blijvend vervormd wordt. Ook voor het ontwerp en vervaardiging van 

dergelijke constructies kan gebruik gemaakt worden van de voor drukhoudende apparatuur 

geldende voorschriften waarbij gerekend wordt met een zekerheidsfactor gelijk aan 1. Voor 

drukvaste constructies bedraagt de zekerheidsfactor 1,5. 

Explosiedrukontlasting: 

Om de door een explosie in een apparaat of systeem ontwikkelde overdruk te beperken 

kunnen explosieluiken en -panelen of breekplaten aangebracht worden. Deze moeten open 

gaan of bezwijken bij een zo lage overdruk dat hierdoor geen schade aan het apparaat of de 


installatie aangericht kan worden. Het principe van drukontlasting berust dus op het creëren 

van een zwakke plek in de te beveiligen installatie. Een apparaat dat door drukontlasting 

beschermd wordt moet drukvast of drukstootvast zijn uitgevoerd t.o.v. de gereduceerde 

explosiedruk. De ontlastopening dient voldoende groot te zijn om de snelheid waarmee de 

druk in de installatie zal stijgen met uitstroming te kunnen compenseren. Bij het ontwerp van 

ontlastopeningen moet daarom aandacht besteed worden aan: 

- De te verwachten snelheid waarmee de druk in de installatie stijgt ten gevolge 

van een stofexplosie, de (dp/dt)max -waarde; 

- De aanspreekdruk van de ontlastvoorziening; 

- De bezwijkdruk van de installatie; 

- Het oppervlak van de ontlastvoorziening. Voor de berekening van deze factor 

werden een aantal methodes ontwikkeld (bijv. de Duitse norm VDI 3673). 

De belangrijkste ontlastconstructies zijn: 

- Breekplaten bestaande uit een roestvrij stalen voorgegroefde folie. Deze groef is 

zodanig gedimensioneerd dat de plaat openbreekt bij de voorziene 

openingsdruk. Breekplaten zijn veruit het meest toegepaste systeem voor 

explosiedrukontlasting; 

- Membranen die bestaan uit een raamwerk dat bespannen is met een zeer dunne 

plastic of metaalfolie; 

- Panelen opgebouwd uit een stijve constructie die in een raamwerk is gevat of 

veerbelast is; 

- Deuren of zogenaamde scharnierende panelen. 

Bij explosiedrukontlasting moet rekening gehouden worden met het uittreden van hete 

verbrandingsgassen en brandbaar stof, vlamverschijnselen en drukontwikkeling. Mensen en 

installaties worden zo bedreigd. De ontlasting moet daarom zoveel mogelijk in de buitenlucht 

plaatsvinden en altijd in een ongevaarlijke richting zoals via het dak omhoog, niet naar 

bedrijfsruimten of op verkeerswegen. Indien de ontlasting niet rechtstreeks in de buitenlucht 

kan plaatsvinden, kan de explosiedruk mogelijk naar een veilige zone worden afgeleid via 

bijv. een schouw of buis. Het aanbrengen van dergelijke afblaaskanalen heeft wel enkele 

nadelen: 

- De doorstroming van brandend product is aan weerstand onderhevig; 

- Door turbulentie in de schouw kunnen tegendrukken ontstaan die zelfs hoger 

kunnen zijn dan explosiedrukken die in gesloten sferische vaten werden 

vastgesteld; 

- Niet verbrand stof-luchtmengsel kan in de schouw tot ontvlamming komen en 

het ontluchtingsproces verstoren. 

Dergelijke kanalen dienen dan ook zonder bochten en zo kort mogelijk te worden uitgevoerd. 

Wanneer de explosiedrukontlasting niet naar de vrije atmosfeer of naar een veilige zone kan 

worden geleid, kan gebruik worden gemaakt van zogenaamde vlamdovers. Dit zijn een soort 

vlammenfilters (quenchbuizen) waarin de oppervlaktetemperatuur van de vlam verlaagd 

wordt tot beneden de ontstekingstemperatuur van de brandstof waardoor de vlam gedoofd 

wordt. 


Fig.6. Doorsnede van een vlamdover 


Scheiding en compartimentering: 

Installatiedelen waarin explosies kunnen optreden dienen op ruime afstand geplaatst te 

worden van gebouwen, installaties of andere plaatsen waar zich veel mensen kunnen 

bevinden. Dit zal zeker van toepassing zijn wanneer het niet mogelijk is met voldoende 

zekerheid te waarborgen dat geen ontploffing optreedt en de apparatuur ook niet zo kan 

worden uitgevoerd dat de ontploffing te beheersen is. Bovendien moet de installatie worden 

omgeven door voldoende stevige muren of wallen die verhinderen dat weggeslingerde delen 

schade aanrichten. De toegang tot dergelijk geïsoleerd opgestelde installatieonderdelen 

behoort streng te worden geregeld en tot het strikt noodzakelijke te worden beperkt. In 

principe mogen alleen personen aanwezig zijn als er geen ontploffingsgevaar bestaat, bijv. 

als de installatie buiten bedrijf is. 

Stofexplosies kunnen zich verplaatsen van een procesonderdeel naar een ander via de 

verbindingsleidingen tussen de twee procesonderdelen. Kan de explosie zich verder 

ontwikkelen en is er voldoende brandstof en lucht aanwezig dan zal de deflagratie steeds in 

snelheid toenemen. In bepaalde omstandigheden kan de deflagratie overgaan in een 

detonatie. Wegens de enorme drukstoten die hierbij ontstaan moet dit te allen tijde vermeden 

worden. 

Compartimentering houdt in dat de explosie in de verbindingsleiding tijdig wordt gestopt door 

bijv. het sluiten van een klep of het injecteren van een blusmiddel. Voor de meeste 

technieken geldt dat de minimale lengte van de verbindingsleiding 6 meter moet zijn. Kortere 

buizen geven eenvoudigweg te weinig tijd om de noodzakelijke maatregelen te treffen. 

Indien de stofexplosie van twee kanten kan komen zijn verbindingsleidingen van minstens 

12m noodzakelijk. De compartimentering kan gerealiseerd worden met behulp van: 

- Passieve mechanische systemen; 

- Actieve mechanische systemen; 

- Actieve chemische systemen. 

De passieve mechanische systemen leiden de vlam af naar een veilige zone (fig.8) of koelen 

de vlam af zodanig dat de ontstekingstemperatuur van het onverbrande medium niet meer 

wordt bereikt (fig.7). 


Fig.7. Fig.8. 

Fig.7. Rooster voor het afkoelen van de vlam 

Fig.8. Afleiden van de vlam via een explosieslot 


Men kan ook gebruik maken van de procesonderdelen, zoals doseerschroeven en 

draaisluizen, als isolators tegen explosiedoorslag. De massa poeder in een doseerschroef 

kan bij een juist ontwerp van de schroef voldoende tegendruk leveren om de explosiedruk te 

weerstaan. Daarvoor wordt het blad van de schroef onderbroken zodat er een soort 

permanente poederprop aanwezig is. Bij trogvormige schroefbehuizingen moeten in de 

bovenkant van de trog van plaatselijk baffles voorzien worden om vlamoverslag over de 

schroef te voorkomen. 

Fig.9. Voorbeeld van een doseerschroef die ook dienst doet als barriére 



De draaisluizen fungeren als een soort vlamdover waarbij het vlamfront van de stofexplosie 

wordt gesmoord in de nauwe spleten tussen de rotor en het huis van de draaisluis. 

Fig.10. Schematische voorstelling van een draaisluis 


Hoewel draaisluizen een zeer goede barrière vormen tegen stofexplosies hebben ze als 

groot nadeel dat alleen poeder kan worden doorgesluisd. Wanneer de verbindingsleiding 

tussen twee apparaten ook lucht moet transporteren kan een draaisluis niet worden 

toegepast. Een andere mogelijkheid bestaat er in een installatieonderdeel te isoleren door 

zowel aan de ingang als de uitgang een klep te installeren en de sturing zo te voorzien dat 

steeds minstens 1 klep gesloten is. 

De actieve mechanische systemen zullen na detectie in de beginfase de explosie 

mechanisch isoleren m.b.v. een snelafsluiter zodat de voortplanting van de vlam verhinderd 

wordt. Gekende voorbeelden zijn o.a. het Ventexventiel, de Iris-klep en bol- en 

vlinderkleppen. 

Fig.11. Voorbeeld van een actief mechanisch systeem 



De actieve chemische isolatiesystemen bestaan uit een detector, een controle-eenheid en 

een drukvat gevuld met een blusmiddel. Door de snelle injectie van het blusmiddel in de 

verbindingsleiding wordt verhinderd dat de vlam zich voortplant. 

Dergelijke systemen worden soms toegepast bij o.m.: 

- De breker- en maalinstallaties; 

- De ingangsdetectie op smeulend product. 

Fig.12. Schematische voorstelling van een blusmiddelbarriére 


Alle systemen moeten worden voorzien van de nodige controle- en alarmeringsapparatuur 

om bij storingen een automatische noodstop van de installatie te kunnen realiseren. 

Brandbestrijding: 

Vaak ontstaat brand ten gevolge van een explosie. De schade veroorzaakt door brand kan 

beperkt worden door 

- De bedrijfsgebouwen oordeelkundig in te delen in brandbestendige 

compartimenten; 

- Te voorzien in aangepaste en voldoende brandbestrijdingsmiddelen. Uiteraard 

moet ook voorzien worden in voldoende opleiding van de werknemers voor de 

bediening van deze brandbestrijdingsmiddelen; 

- Te voorzien in een intern noodplan. 

1.8.4 Keuze van de toe te passen preventie- en beheersmaatregelen. 

Welke maatregelen toepasbaar zijn, zal in de eerste plaats afhangen van de resultaten van 

de risicoanalyse en dus ook van de zone-indeling. Hierbij zal uiteraard rekening moeten 

gehouden worden met de algemene preventieprincipes. Maar ook economische criteria 

zullen meespelen in de keuze van maatregelen. 

In ieder geval zullen zowel bestaande als nieuwe bedrijven niet alleen de wettelijk opgelegde 

maatregelen moeten treffen, maar ook alle mogelijke organisatorische maatregelen al dan 

niet expliciet vermeld in de wetgeving. Niet expliciet in de wetgeving vermelde maatregelen 

van technische of constructieve aard, maar bijv. opgenomen in normen of andere codes van 

goede praktijk zoals sectorstudies, kunnen relatief eenvoudig toegepast worden bij het 

ontwerp van nieuwe installaties. Dit is echter niet zo voor bestaande installaties, waar 

rekening zal moeten gehouden worden met technische en economische belemmeringen. 

Twee factoren die telkens terugkomen zijn de kostprijs en de effectiviteit van de voorgestelde 

maatregel. Afsluitend wordt in onderstaande tabel (tabel 1.3.) op dit gebied een vergelijking 


gemaakt tussen enkele van de belangrijkste veiligheidsmaatregelen van technische aard die 

bestaan op het vlak van de stofexplosieveiligheid. Deze tabel geeft enkel een idee van de 

gemiddelde waarde van de betrouwbaarheid en de kostprijs van de 

beveiligingssystemen tegen stofexplosies. 

Tabel 1.3: Overzicht mogelijke technische veiligheidsmaatregelen 

( 1 = meest gunstig / 5 = minst gunstig.) 

Systeem Betrouwbaarheid Installatiekost Installatiekos rendement 

nieuw t bestaand 

Isolatie 1 1 5 2 

Opsluiting 

(druk(stoot)vast 

) 

2 4 4 1 

Drukontlasting 3 2 1 3 

Onderdrukking 4 5 3 4 

Inertisering 5 3 2 5 


2. WETTELIJK KADER 

2.1 EUROPESE REGELGEVING 

De regelgeving voor de beperking van stofexplosiegevaar vindt zijn oorsprong in een 

tweetal Europese Richtlijnen: 

1. Richtlijn 94/9/EG van het Europese Parlement en de Raad van 23 maart 1994 

inzake de onderlinge aanpassing van de wetgevingen van de Lid-Staten 

betreffende apparaten en beveiligingssystemen, bedoeld voor gebruik op plaatsen 

waar ontploffingsgevaar kan heersen. Ook wordt gesproken van ”Atex 95”, naar 

het artikelnummer van het EG-Verdrag, waarop zij berusten. 

Deze richtlijn wordt wel de ”economische richtlijn” genoemd, daar hij vrijwel geheel 

bestaat uit voorschriften van elektrische en niet-elektrische aard, die van invloed 

zijn op het ontwerp en de bouw van materieel, dat kan worden gebruikt op 

plaatsen waar ontploffingsgevaar kan heersen. 

Deze richtlijn wordt volledigheidshalve vermeld, was echter reeds 

geïmplementeerd in het Nederlandse recht (bv. door de invoering van CEmarkering). 

2. Richtlijn 1999/92/EG van het Europese Parlement en de Raad van 16 december 

1999 betreffende minimumvoorschriften voor de verbetering van de 

gezondheidsbescherming en van de veiligheid van werknemers, die door 

atmosferen gevaar kunnen lopen. Ook wordt wel gesproken van ”Atex 137”. 

Deze richtlijn wordt wel de ”sociale richtlijn” genoemd, daar hij betrekking heeft op 

de gezondheid en veiligheid van werknemers. 

Belangrijkste bepalingen van de richtlijn zijn: 

a. de verplichting van de werkgever voor de opstelling en het bijhouden van een 

explosieveiligheidsdocument; 

b. de indeling van plaatsen in zones waar explosieve atmosferen kunnen 

voorkomen; 

c. het nemen van organisatorische en veiligheidsmaatregelen ter verbetering van 

de gezondheidsbescherming en veiligheid van werknemers. 

De richtlijn diende uiterlijk op 30 juni 2003 in nationale wettelijke en 

bestuursrechtelijke bepalingen te zijn geïmplementeerd. 

2.2 NEDERLANDSE REGELGEVING 

De implementatie in het Nederlandse recht heeft plaatsgevonden door middel van de 

volgende regelgeving: 

1. Arbeidsomstandighedenwet 2007 (Arbowet) 

Reeds vóór het geven van ATEX-richtlijn 1999/92/EG diende aandacht aan 

explosieveiligheid te worden gegeven. De Arbowet 1998 bepaalt in artikel 5 dat in 

een (explosie)risico-inventarisatie en –evaluatie (RIE) de arbeidsrisico’s voor 

werknemers schriftelijk dienen te worden vastgelegd. Ten aanzien van dit aspect is 

de wet niet naar aanleiding van de ATEX-richtlijn aangepast. 


2. Arbeidsomstandighedenbesluit (Arbo-besluit) 

Aangepast werd wel het Arbobesluit van 15 januari 1997, een uitwerking van de 

Arbowet. Bij Besluit van 19 juni 2003, in werking getreden op 30 juni 2003, werd 

een geheel nieuwe paragraaf over explosieve atmosferen (§ 2a) aan Afdeling 1 

van Hoofdstuk 3 over de inrichting van arbeidsplaatsen toegevoegd. In deze 

paragraaf werd, onder meer, de volgende bepalingen opgenomen: 

a. De risico-inventarisatie en –evaluatie van gevaren in verband met explosieve 

atmosferen. Deze gevaren dienen te worden vastgelegd in een 

explosieveiligheidsdocument. 

b. Voorkoming van een explosieve atmosfeer dan wel de ontsteking daarvan dan 

wel beperking van de gevolgen van een explosie. 

c. de indeling van plaatsen in zones waar explosieve atmosferen kunnen 

voorkomen. 

d. Nemen van maatregelen voor gevarenzones. 

3. Praktijkrichtlijn NPR 7910 

Deze richtlijn van het Nederlands Normalisatie Instituut. werd in opdracht van het 

ministerie van Sociale en Economische Zaken opgesteld door de normcommissie 

NEC 31 ”Elektrisch materieel in verband met ontploffingsgevaar”. Deze 

Praktijkrichtlijn behandelt specifiek de gevarenzone-indeling met betrekking tot 

explosiegevaar en bestaat uit twee delen, waarvan het eerste (NPR 7910- 

1)handelt over gasontploffingsgevaar en het tweede over stofontploffingsgevaar 

(NPR 7910-2). Het tweede deel van juli 2001 is een nadere uitwerking van NEN- 

EN-IEC 61241-10:2004 en betreft voornamelijk de gevaren binnen gebouwen en in 

het inwendige van apparatuur. 

De zone-indeling luidt als volgt: 

a. NGG: Gebied waarbinnen geen ontplofbare atmosfeer geacht wordt voor te 

komen in zodanige mate dat speciale voorzieningen ten aanzien van 

ontstekingsbronnen nodig zijn. 

b. Zone 20: Gebied met voortdurend of gedurende lange perioden 

ontplofbaar stof-luchtmengsel (te denken aan > 10% van de bedrijfsuren); 

c. Zone 21: Gebied met grote kans op aanwezigheid van een ontplofbaar 

stof-luchtmengsel (te denken aan > 0,1% … 1010); 

d. Zone 22: Gebied met geringe kans op aanwezigheid van een ontplofbaar 

stof-luchtmengsel (te denken aan < 0,1% …). 

Deze praktijkrichtlijn is opgenomen in de beleidsregels 4.4-5 

Arbeidsomstandighedenwetgeving. Dat betekent dat er een status aan is gegeven: 

Als de NPR wordt gebruikt voor de gevarenzone-indeling voldoet men aan de 

minimumvoorschriften van de wetgeving. Echter, als men op een andere manier 

minimaal hetzelfde beschermingsniveau kan bereiken dan mag dat ook. De 

bewijslast ligt dan wel bij de gebruiker. 

Omdat elektrische installaties en elektrisch materieel een ontstekingsbron kan 

vormen is tevens van belang het: 

4. Warenwetbesluit Explosieveilig Materieel 

Dit besluit van 1 augustus 1995 is een uitwerking van de Wet op de Gevaarlijke 

Werktuigen. Het berust op ATEX-richtlijn 94/9/EG betreffende apparaten en 

beveiligingssystemen en derhalve niet op de sociale ATEX-richtlijn 1999/92/EG. 


2.3 NEDERLANDS BEVOEGD GEZAG 

Blijkens artikel 24, lid 1, van de Arbowet wijst het minister van Sociale Zaken en 

Werkgelegenheid toezichthoudende ambtenaren aan uit onder hem ressorterende 

ambtenaren. Deze aangewezen ambtenaren zijn verbonden aan de Arbeidsinspectie. 

Bij Organisatie-, Mandaat- en Volmachtbesluit Arbeidsinspectie 2003 heeft het 

minister van Sociale Zaken het toezicht op de naleving van wet en regelgeving 

geregeld (artikel 17, lid 3, sub a). Deze toezichtregeling geldt uiteraard ook voor de 

regelgeving, die op de Arbowet is gebaseerd, zoals het Arbo-besluit en de NPRrichtlijn 

7910-2. 


3. TERMEN EN DEFINTIES 

Hieronder worden de termen en definities weergegeven die in dit rapport worden gebruikt. 

● Atmosferische omstandigheden: condities van de omgeving waar de druk kan variëren 

tussen 80 kPa en 110 kPa en de temperatuur tussen -20 °C en +40 °C en waar het 

zuurstofgehalte (21±1)% (volumeprocenten) bedraagt. 

● Beheersbare dikte: stofafzetting die door schoon huishouden tot zodanige dikte wordt 

beperkt dat geen stofontploffingsgevaar in de ruimte kan ontstaan. 

● BIA: een Duits instituut (samenwerkend beroepsverband) voor arbeidsveiligheid. Hun 

website bevat een database met stoffen en hun eigenschappen: 

http://www.dguv.de/ifa/de/gestis/stoffdb/index.jsp (zie ook voorbeelden in bijlage 4) 

● Bovenste explosiegrens (UEL): concentratie van fijn verdeeld brandbaar stof in lucht 

waarboven geen ontplofbaar atmosfeer wordt gevormd. 

● Brandbaar stof: Fijn verdeelde brandbare vaste stof die door opwerveling in lucht onder 

atmosferische omstandigheden, een ontplofbaar mengsel kan vormen. 

● Continue stofafzetting: plaats waar brandbaar stof voortdurend wordt afgezet ofwel een 

laag afgezet stof gedurende langere perioden aanwezig is (in totaal meer dan 1000 uur 

per jaar). 

● Directe ontsteking: ontsteking van een ontplofbaar stof-luchtmengsel door een actieve 

ontstekingsbron. 

● Gebied: driedimensionale ruimte. 

● Geleidbaarheid: in verband met statische lading; mate waarin een stof elektrisch stroom 

kan geleiden. OPMERKING: Op een stof met een geringe geleidbaarheid (isolerend 

materiaal) kan lading accumuleren (statische oplading). Een materiaal wordt als isolerend 

beschouwd als de soortelijke weerstand 10 8 Ωm of de oppervlakteweerstand meer dan 

10 8 Ω bedraagt. 

● Geleidend stof: stof met een soortelijke weerstand kleiner dan of gelijk aan 10 3 Ωm. 

● Gevaarlijk gebied: gebied waarbinnen een ontplofbaar stof-luchtmengsel aanwezig is of 

kan zijn, waardoor speciale voorzieningen ten aanzien van ontstekingsbronnen nodig 

zijn. 

● Gevarenbron: plaats waar brandbaar stof kan vrijkomen (als opgewerveld stof of een 

stofwolk) of waar afgezet brandbaar stof (stofafzetting) kan worden opgewerveld, zodat 

een ontplofbaar stof-luchtmengsel kan ontstaan. 

- Continue gevarenbron: plaats waar brandbaar stof, met lucht vermengd, voortdurend 

of gedurende lange perioden kan vrijkomen (> 10%). 

- Primaire gevarenbron: plaats waarvan te verwachten is dat er regelmatig of 

incidenteel tijdens normaal bedrijf brandbaar stof, met lucht vermengd, kan vrijkomen 

(0,1% tot 10%). 

- Secundaire gevarenbron: plaats waarvan het niet te verwachten is dat er tijdens 

normaal bedrijf brandbaar stof, met lucht vermengd, kan vrijkomen, en indien dit 

vrijkomen wel gebeurt dan is dat niet frequent en gedurende korte perioden (< 0,1%). 

● Gevarenzone-indeling: indeling van gevaarlijke gebieden in zones, afhankelijk van de 

waarschijnlijkheid van het aanwezig zijn van een ontplofbare atmosfeer. 

● Glimtemperatuur: De laagste temperatuur van een oppervlakte waarbij de daarop 

gelegen stoflaag spontaan tot ontbranding komt. 

● Hybride mengsel: mengsel van fijn verdeeld brandbaar stof en brandbaar gas met lucht. 

OPMERKING: Bij een lagere concentratie brandbaar gas dan 20% van de LEL van dit 

gas, kan het hybride mengsel in de meeste gevallen worden beschouwd als zijnde alleen 

een stof- luchtmengsel. Boven deze concentratie beheert rekening te worden gehouden 

met mogelijk lagere minimum ontstekingstemperatuur, hogere ontploffingsdruk en grotere 

drukstijgsnelheid dan bij een enkelvoudig mengsel. 


● Indirecte ontsteking: wijze van ontsteken waarbij een stofwolk niet direct wordt 

ontstoken, maar waarbij de ontsteking en meestal het ontstaan van een stofwolk wordt 

veroorzaakt door een daaraan voorafgaand proces (bijvoorbeeld broeien, smeulen of 

brand) 

● Kst-waarde van brandbaar stof: maximale drukstijgsnelheid van de meest ontplofbare 

stof-lucht mengsel in een bolvormige volume van 1m 3 . 

● Maximum explosiedruk van brandbare stof (pmax): hoogste druk die ontstaat bij een 

ontploffing in een afgesloten ruimte die geheel met het mengsel met de optimale 

concentratie van de desbetreffende stof en lucht is gevuld. 

● Minimum ontstekingsenergie van een brandbaar mengsel (MOE): kleinste 

energiehoeveelheid van een capacitieve elektrische ontlading, die in staat is om een 

mengsel met een optimale concentratie van stof met lucht te ontsteken. 

● Minimum ontstekingstemperatuur (MOT): de laagste temperatuur van een verhit 

verticaal oppervlak dat het daarmee in contact komende mengsel van stof en lucht met 

een optimale concentratie nog juist ontsteekt. 

● Migrerend stof: stofdeeltjes die zo klein zijn en bestaan uit materiaal met een zo lage 

dichtheid, dat dit stof zich over de gehele ruimte verspreidt. 

● Niet-gevaarlijk gebied (NGG): gebied waarbinnen geen ontplofbare atmosfeer wordt 

geacht voor te komen in zodanige mate dat speciale voorzieningen ten aanzien van 


● Normaal bedrijf: situatie waarin het materieel binnen zijn ontwerpparameters werkt. 

● Omvang van de zone: afstand in elke richting van de rand van de gevarenbron tot het 

punt waar het gevaar, gerelateerd aan de desbetreffende zone, geacht wordt niet meer te 

bestaan. 

● Ontplofbare atmosfeer: mengsel van brandbare stoffen, in de vorm van poeder, stof, 

gruis of vezels, met lucht, onder atmosferische omstandigheden, waarin na ontsteking de 

verbranding zich verspreidt door het gehele onverbrande mengsel. 

● Onderste explosiegrens (LEL of OEG): concentratie van fijn verdeeld brandbaar stof in 

lucht waaronder geen ontplofbare atmosfeer wordt gevormd. 

● Primaire stofafzetting: plaats waar afgezet brandbaar stof door regelmatig verwijderen 

niet langdurig aanwezig is (0,1% tot 10%). 

● Schoon huishouden: het regelmatig controleren en verwijderen van stofafzettingen, 

zodat geen stofontploffingsgevaar in de ruimte kan ontstaan. 

● Smeultemperatuur: laagste temperatuur van een horizontaal oppervlak waarbij een op 

dat oppervlak afgezette laag stof van 5mm dikte gaat smeulen. 

● Stof: kleine vaste deeltjes ( 1000 uur per 

jaar. 

- Primaire: plaats waar afzet brandbare stof door regelmatig verwijderen niet langdurig 

aanwezig is. OPMERKING: gedurende in totaal 0,1% tot 10%. 

● Ventilatie 

- Kunstmatige plaatselijke ventilatie: luchtverversing ter plaatse van- en specifiek voor 

een bepaalde gevarenbron, zoals de luchtverversing in een apparaatomkasting of 

een puntafzuiging. Kunstmatige plaatselijke ventilatie is zo uitgevoerd dat voldoende 

luchtsnelheid wordt gegenereerd om ter plaatse vrijkomend stof mee te voeren. 

Hierbij wordt onder andere rekening gehouden met de impuls van het vrijkomende 

stof, de vorm, de deeltjesgrootte, de deeltjesgrootte-verdeling en de soortelijke 

massa van dat stof. 

- Goed uitgevoerde en absoluut gewaarborgde ventilatie: wanneer ontplofbare 

mengsels aanwezig kunnen zijn, moet een geheel van het openbare net 


onafhankelijke energievoorziening, waarop bij storing van het openbare net 

automatisch wordt omgeschakeld, te allen tijde voorhanden is. De ventilatie-installatie 

behoort dubbel te zijn uitgevoerd, zoals omschreven onder extra waarborgen. 

- Goed uitgevoerde ventilatie met extra waarborgen: de continuïteit van de ventilatie is 

gewaarborgd door het dubbel uitvoeren van de ventilatie-installatie, waarbij de 

energie van twee verschillende verdeelinrichtingen wordt betrokken. Eén installatie 

behoort steeds in bedrijf te zijn, de tweede in reserve. Uitval van de in werking zijnde 

ventilator start automatisch de reserve; tevens geeft deze situatie aanleiding tot een 

alarm, waarna de eerste installatie direct wordt hersteld. Indien ook de reserveinstallatie 

weigert, volgt afschakeling van alle niet-explosieveilige elektrische 

apparatuur, alsmede van eventuele andere ontstekingsbronnen in de betrokken 

ruimten. De aanwezigheid van de luchtstroom wordt rechtstreeks bewaakt, niet 

indirect via grootheden als stroomopname of toerental van de ventilatormotor. 

● Zones: ingedeelde gebieden, gebaseerd op frequentie en duur van de potentiële 

aanwezigheid van ontplofbare atmosfeer (stofafzettingen worden ook in de beschouwing 

meegenomen). 

● Zone 20: gebied waarbinnen tijdens normaal bedrijf een ontplofbaar stof-luchtmengsel 

voortdurend of gedurende lange perioden aanwezig is (> 10%). 

● Zone 21: gebied waarbinnen tijdens normaal bedrijf de kans op aanwezigheid van een 

ontplofbaar stof-luchtmengsel groot is, tengevolge van vrijkomen uit een gevarenbron 

en/of opwerveling van gedurende langere perioden aanwezig afgezet stof (gedurende in 

totaal 10 tot 1000 uur aanwezig brandbaar stof-luchtmengsel per jaar of stofafzettingen 

die in totaal meer dan 1000 uur per jaar aanwezig zijn. 

● Zone 22: gebied waarbinnen tijdens normaal bedrijf de kans op aanwezigheid van een 

ontplofbaar stof-luchtmengsel gering is en waar dergelijke mengsels slechts kortstondig 

kunnen bestaan ten gevolge van vrijkomen uit een gevarenbron en/of opwerveling van 

gedurende langere perioden aanwezig afgezet stof (gedurende in totaal minder dan 10 

uur aanwezig brandbaar stof-luchtmengsel per jaar of stofafzettingen die in totaal minder 

dan 1000 uur per jaar aanwezig zijn). 


DEEL B 


4. DE GEVARENZONE-INDELING D.M.V. RISICOANALYSE 

4.1 INLEIDENDE BEGRIPPEN OMTRENT RISICOANALYSE 

Dit hoofdstuk is een handleiding waarmee de fabrikant zijn bedrijf in gevarenzones kan 

indelen. Het indelen van een bedrijf in verschillende zones is een wettelijke verplichting 

betreffende het welzijn van werknemers die door explosieve atmosferen gevaar kunnen 

lopen. 

Een risicoanalyse is: 

- Het identificeren van de gevaren voor het welzijn van de werknemers bij de uitvoering 

van hun werk; 

- Het vaststellen en nader bepalen van de risico’s; 

- Het evalueren van de risico’s. 

De risico-evaluatie bestaat uit het beoordelen van de vastgestelde risico’s naar frequentie en 

ernst met als doel een waardecijfer (grootte-orde) toe te kennen aan de risico’s. De evaluatie 

maakt het mogelijk gefundeerde prioriteiten vast te leggen voor het treffen van 

preventiemaatregelen. 

Bij het vastleggen van preventiemaatregelen dient de prioriteit gegeven te worden aan, in 

volgorde van belang: 

- Preventiemaatregelen die tot doel hebben risico’s te voorkomen (risico-uitsluiting); 

- Preventiemaatregelen die tot doel hebben schade te voorkomen 

(frequentieverlagend); 

- Preventiemaatregelen die tot doel hebben de schade te beperken (ernstverlagend). 

De uitvoering van een risicoanalyse op het vlak van stofexplosies zal niet fundamenteel 

verschillen van de algemene aanpak zoals hierboven beschreven. Ook hier zullen de 

identificatie van de gevaren en de risicofactoren de eerste stappen zijn. 

Met betrekking tot stofexplosies kan het gevaar gedefinieerd worden als “de mogelijke 

aanwezigheid of vorming van een ontplofbaar stof-luchtmengsel”. De aanwezigheid van één 

of meerdere relevante ontstekingsbronnen kan beschouwd worden als risicofactor (strikt 

genomen zou het zuurstofgehalte ook beschouwd kunnen worden als risicofactor, maar met 

deze factor wordt reeds rekening gehouden in de term ontplofbaar stof-luchtmengsel). 

Voor het uitvoeren van de gevarenzone-indeling werd geopteerd gebruik te maken van de 

Nederlandse praktijkrichtlijn NPR 7910-2 (juni 2008): “Gevarenzone-indeling met betrekking 

tot stofontploffingsgevaar.” 

4.2 DEFINITIE VAN DE VERSCHILLENDE GEVARENZONES 

Een gevaarlijk gebied is een gebied waarbinnen een ontplofbaar stof-luchtmengsel aanwezig 

is of kan zijn, waardoor speciale voorzieningen ten aanzien van ontstekingsbronnen nodig 

zijn. Om de aard van die maatregelen te bepalen wordt het gevaarlijke gebied ingedeeld in 

zones, waarbij 4 klassen te onderscheiden zijn: zone 20, 21, 22 en NGG. Onder normaal 

bedrijf wordt verstaan niet alleen de installaties in het bedrijf, maar ook onderhoud en 

mogelijke storingen. 


Zone 20: is een gebied waarbinnen, tijdens normaal bedrijf 3 , een ontplofbaar stofluchtmengsel 

voortdurend of gedurende lange perioden aanwezig is. (daarbij is te denken 

aan > 10% per jaar). 

Zone 21: is een gebied waarbinnen tijdens normaal bedrijf de kans op aanwezigheid van een 

ontplofbaar stof-luchtmengsel groot is, ten gevolge van vrijkomen uit een gevarenbron en/of 

opwerveling van gedurende lange perioden aanwezig afgezet stof. (daarbij is te denken aan 

ontplofbare stof-luchtmengsels gedurende 10 tot 1000 uur per jaar, en aan stofafzettingen 

die in totaal meer dan 1000 uur per jaar aanwezig zijn ). 

Zone 22: is een gebied waarbinnen tijdens normaal bedrijf de kans op aanwezigheid van een 

ontplofbaar stof-luchtmengsel gering is en waar dergelijke mengsels slechts kortstondig 

kunnen ontstaan ten gevolge van vrijkomen uit een gevarenbron en/of opwerveling van 

zelden aanwezig afgezet stof. (daarbij is te denken aan ontplofbare stof-luchtmengsels die in 

totaal minder dan 10 uur per jaar of aan stofafzettingen die in totaal minder dan 1000 uur per 

jaar aanwezig zijn). 

NGG: Niet-Gevaarlijk Gebied. Gebied waarbinnen geen ontplofbare atmosfeer geacht wordt 

voor te komen in zodanige mate dat speciale voorzieningen ten aanzien van 


De gevarenzone-indeling is gebaseerd op de waarschijnlijkheid (frequentie en duur) van 

voorkomen van een ontplofbaar stof-luchtmengsel. Om tot de indeling te komen zullen in de 

risicoanalyse ter opstelling van een zoneringsdossier de volgende vragen moeten worden 

beantwoord: 

- Welke gevarenbronnen zijn aanwezig en wat is hun aard (frequentie, tijdsduur en 

omstandigheden van voorkomen); 

- Welke eigenschappen en afmetingen hebben de gevarenzones. 

4.3 IDENTIFICATIE VAN POTENTIËLE GEVARENBRONNEN 

4.3.1 Brandbaar stof - karakteristieken - concentratie 

Een gevarenbron is een plaats waar brandbaar stof kan vrijkomen (als stofwolk) of waar 

afgezet brandbaar stof (stofafzetting) kan worden opgewerveld zodat een ontplofbaar stofluchtmengsel 

kan ontstaan. 

Definities: 

- Brandbaar stof: fijn verdeelde brandbare (= reagerend met zuurstof onder 

warmteafgifte) vaste stof die door opwerveling in de lucht onder atmosferische 

omstandigheden een ontplofbaar mengsel kan vormen. (ref.: Handboek 

Explosiebeveiliging, Kluwer en Ten Hagen & Stam); 

- Stof: kleine vaste deeltjes (

Elke stofsoort heeft welbepaalde eigenschappen zoals korrelgrootte, minimale 

ontstekingsenergie (MOE), minimale ontstekingstemperatuur (MOT), glimtemperatuur, etc. 

(Voor uitleg over deze begrippen zie deel A, hoofdstuk 3). Deze parameters zijn terug te 

vinden in de VIB’s (Veiligheids Informatie Bladen) of MSDS’en (Material Safety Data Sheets), 

opgesteld door de fabrikant van een product) of in de literatuur, zoals in het BIA-rapport 

13/97 “Combustion and explosion characteristics of dusts waarin de explosiekarakteristieken 

van 4300 brandbare stoffen zijn weergegeven. Deze kunnen ook op de website: 

http://www.dguv.de/ifa/de/gestis/stoffdb/index.jsp gevonden worden. 

De explosiekarakteristieken worden beïnvloed door de druk, temperatuur, vochtigheid en 

deeltjesgrootte. Hierdoor kunnen literatuurgegevens vaak niet zomaar gebruikt worden. Men 

kan in daartoe uitgeruste laboratoria een monster laten onderzoeken. Wanneer brandbaar 

stof aanwezig is, is de volgende logische stap het inschatten van de concentratie. Een 

explosie is immers slechts mogelijk bij een bepaalde concentratie. Stofwolken en - 

afzettingen zijn in de praktijk echter zeer heterogeen waardoor het inschatten van de juiste 

concentratie moeilijk wordt. In de Nederlandse Praktijk Richtlijn (NPR 7910-2, 2008) staat als 

praktische hulpmiddel dat een ontplofbare stofwolk herkend kan worden wanneer het zicht 

minder dan 1 meter bedraagt. De Europese Norm (EN 1127-1) stelt dat bij aanwezigheid van 

neergeslagen stof steeds rekening moet worden gehouden met de mogelijke vorming van 

een explosieve atmosfeer door opwerveling van de stofafzetting. 

4.3.2 Systematisch opsporen van de gevarenbronnen 

Deze aanwezigheid van stof, als stofwolk of als afzetting, kan zowel binnen als buiten de 

apparatuur voorkomen. Als systematiek om de potentiële gevarenbronnen op te sporen dient 

men de volledige installatie per eenheidsbewerking (inname grondstoffen, intern transport, 

behandeling en verwerking grondstoffen, intern transport en afvoer) te analyseren. Dit moet 

gebeuren voor iedere gebruiksfase van de apparatuur en installatie. Per gebruiksfase dient 

ook nagegaan te worden welke werkzaamheden de operators moeten uitoefenen. Volgende 

algemene gebruiksfasen kunnen beschouwd worden: 

- Normaal gebruik; 

- Voorzienbaar misbruik en/of verkeerd gebruik; 

- Ongeplande, maar te verwachten gebeurtenissen, zoals werkonderbrekingen (o.a. 

noodstop), defecten en storingen, opstart; 

- Toevallige en niet-routinematige werkzaamheden zoals het uitvoeren van 

onderhoud en herstellingen. 


Tabel 4.1: Mogelijke gevarenbronnen 

Binnen de apparatuur: 

- Binnenkant van stortputten, transportsystemen (schroeven, redlers, elevatoren), 

silo’s; 

- Binnenkant van pneumatische transportsystemen (bv. de zuigerinstallatie, 

blowerinstallatie); 

- Binnenkant van de stofafzuig- en verzamelinstallaties (cyclonen, filters); 

- Binnenkant van wacht- en weegbunkers, hoppers en behandelingstoestellen (graan- 

tarwereiniger, snijder/zifter/schudder, molens, mengers, zeven, persen, koelers, 

kruimelaars); 

- Binnenkant van bulkbeladings- en afzakinstallaties. 

Buiten de apparatuur: 

- STOFWOLKEN in de omgeving van stortputten, bijstortpunten, overgangen 

(aanvoer- en afvoerpunt) op een open transportband, ontlastingsopeningen in 

gesloten transport-systemen, de omgeving van mangaten of andere openingen in 

silo’s, stoffilters, luchtuitlaten, ontsnappingskanalen, explosieluiken, monstername- 

en inspectiepunten, afblaas- en afzuigpunten, flexibele verbindingen, koppelingen, 

kleppen, afzak- en bulkbeladingsinstallaties, niet-stofdichte delen (plaatwerk, 

beschadigde behuizingen), koppelingen (en dan voornamelijk dichtingen met 

rubberen ringen), opgeslagen volle zakken; 

- STOFAFZETTINGEN op constructie-elementen (bv. I-profielen), vensterbanken, 

vloeren, trappen, op kabels en kabelgoten, leidingen, op horizontale vlakken van 

apparatuur, machines, voedings- en stuurkasten. 

4.4 TOEKENNING VAN DE GEVARENZONEKLASSE 

De klasse van de zone (20, 21, 22 of NGG) zal afhankelijk zijn van: 

- De aard van de gevarenbronnen; 

- De plaatselijke ventilatieomstandigheden in de omgeving van de gevarenbronnen; 

- De mate van schoonhuishouden in de omgeving van stofafzettingen. 

4.4.1 De aard van de gevarenbronnen 

De aard van de potentiële gevarenbronnen is bepaald door de frequentie, de tijdsduur en de 

omstandigheden waarin de gevarenbronnen voorkomen. 

Voor stofwolken worden volgende gevarenbronnen geïdentificeerd: 

- Continue stofwolk: plaats waar brandbaar stof, met lucht vermengd, voortdurend 

of gedurende langere perioden kan vrijkomen. Daarbij is te denken aan in totaal 

meer dan 1000 uur per jaar; 

- Primaire stofwolk: plaats waar te verwachten is dat er regelmatig of incidenteel 

tijdens normaal bedrijf brandbaar stof, met lucht vermengd, kan vrijkomen. Daarbij 

is te denken aan in totaal 10 tot 1000 uur per jaar; 


- Secundaire stofwolk: plaats waarvan het niet te verwachten is dat er tijdens 

normaal bedrijf brandbaar stof, met lucht vermengd, kan vrijkomen. Indien dit 

vrijkomen wel gebeurt, dan niet frequent en gedurende korte perioden. Daarbij is 

te denken aan in totaal minder dan 10 uur per jaar. 

Voor stofafzettingen : 

- Een continue stofafzetting: dit is een plaats waar brandbaar stof voortdurend wordt 

afgezet ofwel een laag afgezet stof gedurende langere perioden aanwezig is. 

Daarbij is te denken aan in totaal meer dan 1000 uur per jaar (een stoflaagdikte 

van 0,1 mm kan reeds voldoende zijn om een ontplofbaar stof-luchtmengsel te 

creëren door opwerveling. Een praktische richtlijn is dat gevaar aanwezig is als 

men zijn voetstappen op de vloer kan zien); 

- Een primaire stofafzetting: dit is een plaats waar afgezet brandbaar stof regelmatig 

doch slechts gedurende korte perioden aanwezig is. Daarbij is te denken aan in 

totaal minder dan 1000 uur per jaar. 

Een andere factor die van belang is voor de bepaling van de zoneklasse is de ventilatie in de 

omgeving van de gevarenbronnen. Indien er een goede ventilatie is wordt de aanwezigheid 

van stofafzettingen of stofwolken minder waarschijnlijk. 

4.4.2 Ventilatie in de omgeving van de gevarenbron 

Vanwege het effect van wind, regen en andere weerscondities is in het algemeen in de 

buitenlucht, voor een gevarenbron buiten de apparatuur, een zone-indeling overbodig. Dit is 

echter wel het geval voor plaatsen waar een stofwolk kan ontstaan die rechtstreeks in 

verbinding staat met de binnenkant van apparatuur. Wanneer een dergelijke wolk wordt 

ontstoken kan de vlam immers terugslaan in de apparatuur. Voorbeelden van dergelijke 

plaatsen zijn de uitlaat van een drukontlastingssysteem en de ontluchting van een stoffilter. 

Met open gebouwen worden constructies bedoeld waar dezelfde ventilatieomstandigheden 

heersen als in de buitenlucht. Volgens de NPR 7910-2 dienen open gebouwen echter voor 

wat de ventilatiecondities betreft te worden behandeld als een gesloten gebouw. 

Voor gevarenbronnen buiten de apparatuur geplaatst in een gesloten gebouw is het 

belangrijk na te gaan of er kunstmatige plaatselijke ventilatie aanwezig is en wat de 

bedrijfszekerheid is van die ventilatie. 

Met kunstmatige plaatselijke ventilatie wordt luchtverversing op de plaats van de 

gevarenbron bedoeld, m.a.w. het stof wordt ter plaatse verwijderd door een 

stofafzuiginstallatie. Hierdoor kan de klasse of afmeting van de gevarenzone gereduceerd 

worden. 

Dit is niet het geval voor kunstmatige ruimtelijke ventilatie. Dergelijke ventilatie kan immers 

bij de opstart stofafzettingen doen opwervelen en een ontplofbare stofwolk veroorzaken! 

Wanneer de afzuiging in werking is zal de gevarenzone zeer klein zijn. Dit is echter niet het 

geval als de afzuiging uitvalt. De zone-indeling zal dan ook mede bepaald worden door de 

bedrijfszekerheid van de afzuiging. Volgende onderscheid wordt gemaakt in het type van 

ventilatie (definitie zoals opgenomen in de NPR 7910-2): 

a. Goed uitgevoerde ventilatie: ( = gericht op de gevarenbron) 

- Gewaarborgde continuïteit doordat een eventueel uitvallen automatisch wordt 

gesignaleerd en hersteld; of een eventueel uitvallen van de ventilatie wordt 

onmiddellijk automatisch gesignaleerd en alle niet-explosieveilige elektrische 

apparatuur en eventuele andere ontstekingsbronnen in de betrokken ruimte worden 

automatisch uitgeschakeld. 

b. Goed uitgevoerde ventilatie met extra waarborgen: 

- Gewaarborgde continuïteit door een dubbele afzuiging (1 effectieve en 1 reserve) te 

voorzien, elk met een aparte voeding. Bij uitval van de in werking zijnde afzuiging 


start automatisch de reserve op, én indien ook deze niet opstart of uitvalt volgt 

automatische afschakeling van alle niet-explosieveilige elektrische apparatuur en 

eventuele andere ontstekingsbronnen in de betrokken ruimte. 

c. Goed uitgevoerde en absoluut gewaarborgde ventilatie: 

Dit houdt in dat er naast een voeding via het openbare net nog een volledig 

onafhankelijke voeding voorzien is, waarop automatisch overgeschakeld wordt bij 

storing van het openbare net. Bovendien moet een dubbele afzuiging zijn 

uitgevoerd, die beantwoordt aan de bepalingen zoals hierboven aangegeven. 

d. Gelijkwaardig alternatief 

Dit dient duidelijk beargumenteerd te worden. 

4.4.3 Schoonhuishouden 

De werkgever heeft er alle belang bij dat de stofafzettingen tot een minimum beperkt blijven. 

Immers door het toepassen van de praktijk van schoonhuishouden kunnen een aantal 

stofafzettingszones beperkt worden in omvang en/of zoneklasse. 

Onder schoonhuishouden wordt verstaan een zodanig reinigingsprogramma dat geen 

stofafzettingen voorkomen die bij opwerveling kunnen leiden tot een ontplofbaar stofluchtmengsel. 

In de meeste gevallen is een stoflaagdikte van 1 mm reeds voldoende om een 

ontplofbaar stof-luchtmengsel te creëren. Een praktische richtlijn is daarom dat gevaar 

aanwezig is als men zijn/haar voetstappen op de vloer kan zien. Uiteraard mogen ook op 

hoger gelegen horizontale oppervlakken geen (overmatige) stofafzettingen voorkomen, 

voorbeeld is de bakken van TL verlichting. 

De praktijk van schoonhuishouden dient in interne procedures vastgelegd te worden, zodat 

het traceerbaar en gewaarborgd is. Het is aangewezen een logboek met de reinigingsacties 

bij te houden. Hiervoor kan gebruik gemaakt worden van de GMP + -documenten. Het bedrijf 

dient zich strikt te houden tot het toepassen van de praktijk van schoonhuishouden. Het 

reinigen met perslucht dient zo niet verboden dan toch zo veel mogelijk beperkt te blijven, en 

is in ieder geval alleen maar toegestaan als alle potentiële ontstekingsbronnen uitgeschakeld 

of voldoende beheerst zijn. Bij voorkeur wordt gebruik gemaakt van stofzuiginstallaties of 

wordt er nat gereinigd. Een verklaring terzake kan aan het zoneringsdossier toegevoegd 

worden. Bij de formulering van de zoneklasse en de zone-afmetingen kan met de praktijk 

van schoonhuishouden rekening gehouden worden door er bij te vermelden “dit vervalt als 

de praktijk van schoonhuishouden wordt toegepast”. 

Deze vorm van “voorwaardelijke zonering” kan ook toegepast worden voor andere 

maatregelen die de stofhuishouding verbeteren: plaatsen van stofafzuigingen of de 

bedrijfszekerheid van stofafzuigingen verhogen, omkasten van apparatuur, aanpassen van 

arbeidsplaatsen zoals dichtmaken van openingen in muren en wanden, zoveel mogelijk 

horizontale oppervlakken vermijden (geen horizontale I-profielen, kabelbanen verticaal 

geïnstalleerd) installeren van een drager op een deur, warme luchtblazers en ruimtelijke 

ventilatie zo aanpassen dat geen gevaar bestaat voor opwerveling van stof. 

4.4.4 Flow-schema’s ter bepaling van de zoneklasse 

Op basis van de verzamelde informatie betreffende de aard van de gevarenbronnen, de 

ventilatiecondities en de mate van schoonhuishouden kunnen de zoneklasses bepaald 

worden aan de hand van de Flow-schema’s zoals opgenomen in de NPR 7910-2: 2008. 

Deze Flow-schema’s vindt men terug in de bijlage I over zonering. 


4.5 AFMETINGEN VAN DE GEVARENZONEKLASSE 

4.5.1 De afmetingen van een stofwolk 

Een stofwolk valt ten gevolge van de zwaartekracht naar beneden. Door luchtverplaatsingen 

in de omgeving van de gevarenbron wordt het stof ook zijwaarts verplaatst. Bij stuivend stof 

zal er ook verspreiding optreden rondom het emissiepunt. Een stofwolk kan echter ook 

vrijkomen met een puls. Ook de ventilatieomstandigheden beïnvloeden de vorm van een 

stofwolk. Daarom is het aan te raden de vorm en afmetingen van een stofwolk te bepalen 

door eigen observaties (=praktijkinspectie). 

4.5.2 De afmeting van een stofafzetting 

Wanneer niet aan de eisen van schoonhuishouden wordt voldaan moet de volledige ruimte 

tot een hoogte van 2 meter worden gezoneerd. Indien wel aan de eisen van 

schoonhuishouden wordt voldaan kunnen de afmetingen van de gevarenzone beperkt blijven 

tot een geprojecteerd vlak van 3 meter rondom de afzettingsplaatsen. De zone strekt zich 

dan uit van de onderliggende stofdichte vloer tot 2 meter boven de stofafzetting. Opnieuw is 

het aan te raden via praktijkinspectie de werkelijk vorm en afmetingen van een stofafzetting 

na te gaan. 

Bij installaties waar veel gevarenbronnen aanwezig zijn wordt aanbevolen de gehele 

installatie met haar omhulling als een gevarenbron te beschouwen. Een overzichtstabel, 

gebaseerd op de NPR 7910-2, is hierna bijgevoegd. 

4.5.3 Samenvattende tabel afmeting stofwolken en stofafzetting 


Tabel 4.2: Overzichtstabel afmetingen stofwolken en stofafzettingen 

STOFWOLKEN (opgewerveld stof ) 4 

Plaats Zone-afmetingen (indicatief) 

Buiten 1m rondom de afmetingen van de stofwolk. Indien 

de stofwolk rechtstreeks in verbinding staat met de 

binnenkant van apparatuur, waarin zich op dat 

moment een ontplofbaar stof-luchtmengsel kan 

bevinden. 

Open gebouw Behandelen zoals in gesloten gebouw 

Gesloten gebouw én geen ventilatie 3m rondom de afmetingen van de stofwolk 

Gesloten gebouw én ruimtelijke 

(kunstmatige) ventilatie of goed 

uitgevoerde (= gericht op de gevarenbron ) 

kunstmatige plaatselijke ventilatie al dan 

niet met extra waarborgen én vergrendeld 

met de installatie 

3m rondom de afmetingen van de stofwolk 

Gesloten gebouw én goed uitgevoerde Directe invloedsfeer van de ventilatie 

kunstmatige plaatselijke ventilatie met 

absolute waarborg 

Aangrenzende ruimten Aanwezigheid stofdichte afscheidingen na te gaan 

STOFAFZETTINGEN 

Open gebouw Behandelen zoals in gesloten gebouw 

Gesloten gebouw én geen praktijk van 

schoonhuishouden 5 

De gehele ruimte tot een hoogte van 2m boven de 

afzettingsplaatsen 

Gesloten gebouw én praktijk van 3m rondom afzettingsplaatsen en daaronder tot een 

schoonhuishouden 

hoogte van 2m boven de stofafzetting 

Aangrenzende ruimten Aanwezigheid stofdichte afscheidingen na te gaan 

Voor meer informatie zie NPR 7910-2 paragraaf 5.6. e.v. 

4.5.4 Zonering van aangrenzende ruimtes omwille van stofverplaatsing 

Stofdichte muren, daken en zonesluizen kunnen als stofdichte afscheiding tussen een 

gezoneerd gebied en NGG worden beschouwd. Hiermee kunnen de afmetingen van het 

gezoneerde gebied worden beperkt. Als zone sluis kunnen worden gebruikt: 

- Deuren, luiken, kleppen enz., die normaal stofdicht en gesloten zijn en die 

weinig frequent worden geopend. Deze zonesluizen worden als gevarenbron 

voor het naastliggende gebied geschouwd. 

- Dubbel uitgevoerde stofdichte muren, luiken kleppen enz. Deze sluis hoeft niet 

als gevarenbron voor het naastliggende gebied te worden beschouwd. De 

sluisruimte wordt ingedeeld in de klasse van de zwaarste geklasseerde 

aangrenzende zone. 

De toegepaste deuren, luiken en kleppen enz. behoren zelfsluitend te zijn en mogen niet in 

open stand kunnen worden geblokkeerd. De deuren enz. behoren te zijn voorzien van 

opschriften die de bijzondere functie van de sluisruimte en de verplichting te sluiten 

vermelden. Bij de afbakening van een gezoneerd gebied door stofdichte mechanische 

structuren (muren enz.) kunnen deze structuren worden gebruikt als de rand van het 

gezoneerd gebied. 

4 In deze tabel wordt er vanuit gegaan dat het stof weinig of niet verstuivend is. Heeft men toch te maken met 

stuivend stof dan dient de gehele ruimte beschouwd te worden als gevarenzone. 

5 De mogelijke aanwezigheid van een ruimtelijke (kunstmatige) ventilatie wordt niet in beschouwing genomen 

daar het effect van de mate van ventilatie, de ventilatieverdeling e.d. moeilijk te kwantificeren zijn. 


5. FLOW-SCHEMA: 

PLAN VAN AANPAK EXPLOSIEVEILIGHEIDSDOCUMENT 

Ja 

Bekend met de 

theorie en 

wetgeving? 

Neem deel 

A door 

H1 theorie 

H2 wet 

Ja Ja 

Is de fabriek 

gezoneerd? 

Nee Nee Nee 

Volg de 

werkwijze van 





grondstoffen 


Stofwolk 


Stofafzetting 

I.5 Overige 


I.6 Maatregelen 

technische en 

organisatorisch 

I.7 Alternatieve 

maatregelen 

I.8 Motivatie en 

Beoordeling 

I.9 Gevarenzones 

I.10 Plattegronden en 

technische plannen 

Gegevens 

voor 

Stamkaart 

Arbeidsmiddel 

Gegevens 

voor 

Stamkaart 

Afdeling 

Bent u in het bezit van een 

explosieveiligheidsdocument? 

Volg de 

werkwijze 


deel C 


afdeling 


arbeidsmiddel 



of 

Volg de 

werkwijze 


deel C 

III.1 Neem 

de checklijst 


maatregelen 

door 

III.2 Neem de 

vragenlijst 

door

BIJLAGE I: ZONERING 


Figuur I.1. Bepaling van de zoneklasse als gevolg van opgewerveld 

stof, 

(Ref.: NPR 7910-2) 

Is de stofwolk langer dan 

1000 uur/jaar aanwezig ? 

Continue 

stofwolk 

Goed 

uitgevoerde 

kunstmatige 

plaatselijke 

ventilatie ? 

Zone 20 

Met extra 

waarborgen? 

* NGG = niet gevaarlijk gebied 

Langer dan 10 

uur/jaar ? 

nee nee 

ja ja 

nee 

ja 

nee 

ja 

Primaire 

stofwolk 

Goed uitgevoerde 

kunstmatige 

plaatselijke 

ventilatie ? 

nee 

Zone 21 

Absolute 

waarborg ? 

Met extra 

waarborgen? 

nee 

Secundaire 

stofwolk 

Goed 

uitgevoerde 

kunstmatige 

plaatselijke 

ventilatie ? 

Zone 22 NGG 


ja 

nee 

ja 

nee 

ja 

ja

Figuur I.2. Bepaling van de zoneklasse als gevolg van een 

stofafzetting, 

(Ref.: NPR 7910-2) 

Kan de stofafzetting een 

stofwolk vormen ? 

Stofafzetting langer dan 

1000 uur/jaar aanwezig 

Continue 

stoflaag 

Schoonhuishouden ? 

Zone 21 

ja 

ja 

nee 

ja 

nee 

nee 

nee 

Primaire 

stoflaag 

Schoonhuishouden? 

Zone 22 NGG 


ja

STAPPENPLAN 

Tabel I.1 Opbouw Zonering 

111 1 2 3 4 5 6 7 8 9 

Nr Nr. 

Beschrijving 

procesonderdeel 

Grondstof soort 

Stofklasse 

grondstof 

Stofwolk : 

uren/ jaar 

Aard Stofwolk: 

Continu,primaire 

of secundaire 

Afzuiging: 

Ja / Nee 

Afmeting Stofwolk 

Stofafzetting: 

uren/ jaar 

Ja/ Nee 

Aard Stofafzetting: 

continu/primaire of 

secundaire 

Schoon 

Huishouden 

Afmeting 

Stofafzetting 

Overige 


Organisatorische 

maatregelen: 

Ja / Nee 

De bovenstaande tabel is op twee manieren in te vullen. De eerste mogelijkheid is per kolom en de andere mogelijkheid is per rij. De uitwerking 

van het stappenplan zal per rij zijn. Het stappenplan bestaat uit negen stappen. De ingevulde tabel I.1 dient als basis voor de 

risicoanalyse.(deel C). 

1. Stel een beschrijving op van het productieproces. Hiervoor kan mogelijks ook verwezen worden naar de reeds eerder uitgevoerde 

stofexplosiestudie in het kader van de milieuvergunning, de milieuvergunningsaanvraag zelf of het GMP-dossier. Of andere documenten waarin 

het proces beschreven is. Noteer de verschillende procesonderdelen (de verdeling van de fabriek) in de tweede kolom van tabel I.1. Nummer 

de verschillende onderdelen van het proces. Dezelfde nummering zal bij de risicoanalyse worden gebruikt. 

2. Stel een inventaris op van de betrokken grondstoffen, bijproducten, tussenproducten, eindproducten en afvalstoffen. Noteer tevens in tabel 

I.1 de stofklasse. Bij gebruik van een grondstof die niet stofklasse 1 is, dient de tabel I.2 ingevuld te worden. Raadpleeg hiervoor: 

- de veiligheidsinformatiebladen van de betrokken producten; 

- de website: http://www.hvbg.de/e/bia/fac/expl/index.html. 

Alternatieve 

maatregelen 

Motivatie & 

Beoordeling 


Gevarenzone: 

20,21,22 en NGG

Tabel I.2 

Fysische 

eigenschappen 

Product 

(en bij welke 

eenheids - 

bewerking) 

Bron vermelding 

Productgroep 

omschrijving 

Kst waarde 

Stofklasse 

Bovenste explosiegrens 

(g/m³) 

Onderste explosiegrens 

(g/m³) 

Minimale 

ontstekingstemperatuur 

(°C) 

Minimale 

ontstekingsenergie (MJ) 

Maximale 

ontploffingsdruk 

( bar ) 

Maximale 

drukstijgsnelheid 

(bar/s) 

3. Bepaal voor de gevarenbronnen STOFWOLKEN buiten de apparatuur de aantal uren/ jaar aanwezigheid, de aard, de afmeting en de 

ventilatieomstandigheden in de omgeving van de gevarenbron. Over ventilatie kunt u informatie lezen in paragraaf 4.4 deel B. De aard van de 

gevarenbronnen wordt bepaald door de optredings- of vrijkomingsfrequentie ervan na te gaan. Voor definities zie paragraaf 4.4 van deel B. De 

gegevens dienen ingevuld te worden in tabel I.1 kolom 3. Voor een gelijkwaardig alternatief dient argumentatie te worden toegevoegd. 

3.1 Buiten: 

Klasse van de gevarenzone is dezelfde als deze van de gevarenbron, mits de stofwolk in verband staat met appartuur; 

Over de afmetingen van de gevarenzone kunt u informatie lezen in paragraaf 4.5 deel B. 

3.2 Open of gesloten gebouw: 

Géén ventilatie: 

Klasse van de gevarenzone is dezelfde als deze van de gevarenbron; 

Over de afmetingen van de gevarenzone kunt u informatie lezen in paragraaf 4.5 deel B. 

Granulometrische 

samenstelling (mm) 


Glimtemperatuur (°C) 

Geleidbaarheid (Ohm)

Kunstmatige plaatselijke ventilatie: 

- Ga na of de afzuiging zich in de directe nabijheid bevindt van de plaats waar de brandbare stof vrijkomt; 

- Ga na of de afzuiging een voldoende capaciteit heeft; 

- Ga na of de werking van de installatie vergrendeld is met de afzuiging; 

- Ga na wat de bedrijfszekerheid van de afzuiging is; 

o ‘goed uitgevoerde ventilatie’ 

o ‘goed uitgevoerde ventilatie met extra waarborgen’ 

o ‘goed uitgevoerde ventilatie met absolute waarborg’ 

- Gelijkwaardig alternatief 

De klasse van de gevarenzone kan afgeleid worden uit figuur I.1. Over de afmetingen van de gevarenzone kunt u informatie lezen in 

paragraaf 4.5 deel B. 

4. Bepaal voor de gevarenbronnen “Stofafzettingen” de klasse en afmetingen van de gevarenzones door na te gaan of er al dan niet een 

praktijk van schoonhuishouden is. Over de afmetingen van de gevarenzone kunt u informatie lezen in paragraaf 4.5 deel B. De gegevens 

dienen ingevuld te worden in tabel I.1 kolom 4 

5. Identificeer, inventariseer de aard van de gevarenbronnen per afdeling (tabel I.1 kolom 5). Daarbij dient rekening te worden gehouden met 

binnen en buiten de apparatuur. Daarbij moet gedacht worden aan vrijkomende stofwolken, overdruk, interne stofafzuiginstallatie, stortbunker, 

silo, pneumatisch transport, zakvulinstallaties, molens, etc. De aard van de gevarenbronnen wordt bepaald door de optredings- of 

vrijkomingsfrequentie ervan na te gaan. Voor definities zie paragraaf 4.4 van deel B. 

6. Ga na of en welke maatregelen (technisch/organisatorisch) getroffen zijn om de vorming van een gevaarlijke explosieve atmosfeer afdoende 

te voorkomen, zowel binnen als buiten de apparatuur. Gebruik hierbij de checklist (tabel I.3) als leidraad. Verzamel voor de technische 

maatregelen de beschikbare technische documentatie en attesten. Verzamel voor de organisatorische maatregelen de beschikbare schriftelijke 

instructies, procedures, 


egistratieformulieren en dergelijke. Noteer (summier) de belangrijkste informatie over deze maatregelen bij de beschrijving van de activiteiten 

van de onderneming (tabel I.1). Hou met deze informatie rekening bij de bepaling van de gevarenzones zoals beschreven in de volgende 

stappen. 

Tabel I.3 

Nr Checkpunt J N Nvt Getroffen maatregelen / 

opmerkingen 

1. BINNEN DE APPARATUUR 

1.1. Inwerken op de brandbare stof: 

Vervanging van de brandbare stof? 

Vergroten van de korrelgrootte? 

Verhogen van de vochtigheid? 

In alle bedrijfsomstandigheden en ook bij (zeldzame) storingen verzekerd? 

Toevoegen van pasteuze producten? 

Geen gevaar voor ontmenging in alle bedrijfsomstandigheden en ook niet bij 

(zeldzame) storingen? 

1.2. Inertisering (met gasvormige inerte stoffen zoals N2, CO2, 

edelgassen,waterdamp, of met stofvormige inerte stoffen zoals CaSO4, 

NH3PO4, steenmeel 

Na-hydrogeencarbonaat): 

De vorming van een explosief mengsel is onder alle bedrijfsomstandigheden met 

zekerheid verhinderd. 

De veiligheidsmarge tussen de experimenteel bepaalde zuurstofgrensconcentratie 

en de maximaal toelaatbare zuurstofconcentratie is bepaald, en is te allen tijde 

verzekerd. (Er is dus rekening gehouden met door een bedrijf en storingen 

veroorzaakte plaatselijke en tijdelijke schommelingen, en de tijdsvertraging voor de 

inwerkingtreding van geactiveerde voorzorgsmaatregelen?) 

Is bij de inertisering met waterdamp rekening gehouden met de invloed van 

condensatie? 

- In alle bedrijfsomstandigheden (bv ook bij opstart en stilleggen); 

- Bij alle storingen (ook diegene die zelden voorkomen). 

Is er rekening mee gehouden dat na bijmenging van toereikende hoeveelheden 

zuurstof of lucht (bijv. bij uitstoot in de buitenlucht) een inert mengsel niet opnieuw 

explosief wordt? 

- In alle bedrijfsomstandigheden (bijv. ook bij opstart en stilleggen); 


Afdeling 


Nr Checkpunt J N Nvt Getroffen maatregelen / 

opmerkingen 

1.3. Voorkomen van stofafzettingen in de apparatuur : 

Apparatuur constructief zo aanpassen dat stofafzettingen gemakkelijk en veilig 

kunnen gereinigd worden (bijv. openingen in de afzuigleidingen). 

Reinigingsprogramma opgesteld (met registratie) 

Stofafzuigingen na einde van de werkzaamheden nog tijdje laten werken 

2. BUITEN DE APPARATUUR 

2.1. Gesloten en dichte apparaten en installaties : 

Zijn de apparaten / installaties gesloten en dicht? (bijv. omkaste filtermouwen, 

inspectieluiken en dergelijke voorzien van veiligheidscontacten): 

- In alle bedrijfsomstandigheden (bijv. ook bij opstart en stilleggen); 


2.2 Ventilatie en afzuiging : 

Wordt gebruikgemaakt van ventilatie – of afzuigingsmaatregelen met voldoende 

capaciteit en bedrijfszekerheid? 

- In alle bedrijfsomstandigheden (bijv ook bij opstart en stilleggen); 


2.3. Maatregelen voor het verwijderen van stofafzettingen (voornamelijk 

voorkomen van secundaire stofexplosies) 

Natte reiniging of centrale ( verdient de voorkeur) of mobiele stofzuiger. 

Registratie van de reiniging? 

3. MEET – & REGELTECHNIEK (MRT; in werking stellen, controleren en handhaven van beschermingsmaatregelen ) 

Wordt ter voorkoming van het ontstaan van een gevaarlijke explosieve atmosfeer 

gebruik gemaakt van MRT? 

Zo ja, welke? ( bijv. bewaking vochtigheid, concentratie inerte stof, zuurstof) 

Heeft de MRT – inrichting een voldoende grote betrouwbaarheid? 

- In alle bedrijfsomstandigheden (bijv ook bij opstart en stilleggen). 

- Bij alle storingen ( ook diegene die zelden voorkomen). 

4. ORGANISATORISCHE MAATREGELEN 

Afdeling 


Nr Checkpunt 

Worden organisatorische maatregelen getroffen om de doeltreffendheid van de 

technische maatregelen te waarborgen? Zo ja welke? 

- Bedrijfsinstructies? Zo ja, specificeer; 

- Periodiek en preventief onderhoud? Zo ja, specificeer; 

- Wordt gebruik gemaakt van gekwalificeerde medewerkers? Zo ja, specificeer; 

- Worden de werknemers geschoold? Zo ja, specificeer. 

Hoe wordt verzekerd dat de organisatorische maatregelen ook uitgevoerd worden? 

J N Nvt Getroffen maatregelen / 

opmerkingen 

7. Bij gebruik van gelijkwaardige alternatieven kolom 7 invullen. 

8. Motiveer en beoordeel wat is ingevuld in de tabel I.1, om tot de gevast gestelde zone-indeling te komen. 

9. Beschrijf zo nauwkeurig mogelijk de vastgelegde gevarenzones. De gegevens dienen ingevuld te worden in tabel I.1 kolom 9. 

Afdeling 

10. Duidt de vastgelegde gevarenzones 20/21/22/NGG aan op de grondplannen en technische plannen (bovenaanzicht en/of zijaanzicht en/of 

dwarsdoorsnede). 

Opmerking: 

De gevarenzone-indeling dient goedgekeurd te worden door de werkgever. 


DEEL C 


6. RISICOANALYSE ONTSTEKINGSBRONNEN EN MOGELIJKE 

GEVOLGEN 

In de zonering is bekeken hoe brandbaar stof weggenomen en beheerst kan worden. Nu de 

gevarenzones gekend zijn, kan nagegaan worden welke ontstekingsbronnen wanneer 

(tijdens welke gebruiksfase van de installatie en bij welke werkzaamheden) in welke 

gevarenzone (kunnen) aanwezig zijn, én wat hun doeltreffendheid of relevantie is. Daarmee 

rekening houdend dienen een aantal preventie- en beheersmaatregelen getroffen te worden. 

In dit hoofdstuk zullen eerst organisatorische maatregelen besproken worden. Deze 

organisatorische beheersmaatregelen moeten eerst uitgevoerd worden om daarna met enige 

efficiëntie meer toestelspecifieke maatregelen uit te voeren. 

Bij het formuleren van beheersmaatregelen moet rekening gehouden worden met een 

zogenaamde preventiehiërarchie. In volgorde van belangrijkheid moeten de volgende 

maatregelen getroffen worden: 

1. Vermijden / beperken van ontstekingsbronnen in gevarenzones zoals: 

- Het (ver)plaatsen van elektrische apparatuur buiten de gevarenzones; 

- Het gebruik van pneumatisch gereedschap i.p.v. elektrische apparatuur; 

- Het gebruik van vonkvrij gereedschap; 

- Het gebruik van kunststofbakken i.p.v. metalen bakken in een elevator; 

- Rookverbod en een procedure voor het uitschrijven van vuurvergunningen; 

- Preventief onderhoud van de installaties. 

2. Vermijden dat de ontstekingsbronnen ook daadwerkelijk actief en effectief 

kunnen worden zoals: 

- Aangepaste elektrische apparatuur; 

- Aarden van geleidende delen voor de afvoer van statische elektriciteit. 

3. Voorkomen of beperken van schade zoals: 

- Explosiedrukontlastingsystemen; 

- Explosieonderdrukkingssystemen; 

- Interne interventieploeg en intern noodplan. 

6.1 ORGANISATORISCHE MAATREGELEN 

De doeltreffendheid van getroffen (of te treffen) technische maatregelen kan vaak slechts 

gewaarborgd worden indien een aantal belangrijke en noodzakelijke organisatorische 

maatregelen voorafgaand is toegepast. De organisatorische maatregelen die steeds gelden 

en getroffen moeten worden vooraleer de toestelspecifieke maatregelen genomen worden 

zijn: 

a. Opstellen van een procedure voor de opleiding van de eigen werknemers bij: 

- Het in dienst treden (voor aanvang werkzaamheden); 

- Het veranderen van functie of afdeling; 

- Het veranderen of in dienst nemen van nieuwe arbeidsmiddelen; 

- Het toepassen van een nieuwe technologie (grondstoffen, arbeidsmiddelen) 

Tijdens de opleiding dienen ten minste aan bod te komen waar, hoe en wanneer er 

explosiegevaar is of kan zijn. Hierbij moet uitgelegd worden wat de getroffen en de 

voorzorgsmaatregelen (organisatorisch en technisch) zijn en wat gedaan moet worden 

bij noodsituaties. 


De opleiding wordt op regelmatige tijdstippen herhaald, wordt schriftelijk ondersteund (o.m. 

schriftelijke procedures en instructies) en wordt geregistreerd. De werknemers dienen steeds 

te kunnen beschikken over de bedienings- en veiligheidsinstructies, én alle overige relevante 

informatie. De werkgever organiseert het toezicht op de naleving van de instructies. 

b. Opstellen van een procedure voor de bestelling en het in gebruik nemen van 

(nieuwe) arbeidsmiddelen (inclusief draagbare en mobiele arbeidsmiddelen) en de 

collectieve en persoonlijke beschermingsmiddelen. 

Betreffende het gebruik van arbeidsmiddelen wordt de werkgever verplicht de zogenaamde 

bestelprocedure bij aankoop en ingebruikname van nieuwe arbeidsmiddelen toe te passen. 

Het doel van deze procedure is te voorkomen dat door de aankoop van arbeidsmiddelen 

nieuwe en ongekende risico’s in het bedrijf worden binnengebracht. De procedure bestaat uit 

drie stappen: 

1. De bestelbon bij de bestelling dient de eis tot naleving van de vigerende 

wetten en reglementen inzake veiligheid en hygiëne (en eventueel 

bijkomende voorwaarden) te bevatten; 

2. Bij de levering dient een attest meegeleverd te worden waarin de leverancier 

verklaart dat voldaan is aan de eisen opgenomen in de bestelbon; 

3. Vóór de ingebruikname dient de interne preventieadviseur een verslag op te 

maken waaruit de naleving blijkt van de vigerende wetten en reglementen 

inzake veiligheid en hygiëne en de bijkomende voorwaarden opgenomen in 

de bestelbon. 

De 2 laatste stappen zijn niet van toepassing voor zaken die een merk van goedkeuring 

dragen (bv machines met CE-markering). De CE keuring geeft aan dat voldaan is aan de 

huidige wetgeving. Beide stappen zijn wel verplicht voor de aanvullende eisen opgenomen in 

de bestelbon of voor aspecten die niet gedekt worden door dit keurmerk of door die controle. 

Ook voor de collectieve en persoonlijke beschermingsmiddelen bestaan analoge wettelijke 

verplichtingen. 

c. Opstellen van een procedure en instructies voor de inname van nieuwe 

grondstoffen: 

De procedure moet voorzien in een controle van de relevante veiligheidsparameters van de 

grondstoffen. Op die manier wordt voorkomen dat grondstoffen zouden worden verwerkt die 

ontstekingsgevoeliger zijn zonder dat men daarvan op de hoogte is (bv. concentratie hexaan 

in schroot of stofklasse 3 grondstoffen) 

De instructies voor de inname van de grondstoffen maken melding van: 

o De gevaren en risico’s bij inname; 

o De te treffen maatregelen (zoals de plaats van de vrachtwagen, stilleggen 

motor, aansluiten op aardingsklem, rookverbod) 

d. Opstellen van een procedure voor het uitschrijven van werkvergunningen door een 

bevoegd persoon: 

Deze procedure dient voor: 

o Werkzaamheden met open vlam (lassen, slijpen) of de zogenaamde 

vuurvergunning; 

o Werkzaamheden in besloten ruimtes (silo’s, bunkers); 

o Eventueel andere (risicovolle) onderhouds- of herstelwerkzaamheden (bv. het 

ontstoppen van leidingen). 


In de werkvergunning staan minimaal de volgende gegevens: 

o De locatie en aard van de werkzaamheden; 

o De gevaren; 

o De noodzakelijke voorzorgsmaatregelen (waarbij de verantwoordelijke 

persoon de voorzorgsmaatregelen aftekent om te laten zien dat deze 

maatregelen zijn genomen); 

o Apparatuur en middelen die nodig zijn voor collectieve en persoonlijke 

bescherming; 

o Wanneer de werkzaamheden beginnen en wanneer ze naar verwachting 

eindigen; 

o Aanvaarding en bevestiging van de afspraak; 

o Controle van (het blijven bestaan van) de veiligheid van de installatie; 

o Alle betrokkenen op de hoogte stellen van het einde van de werkzaamheden. 

e. Opstellen van een procedure voor periodiek & preventief onderhoud van 

arbeidsplaatsen, arbeidsmiddelen, installaties en beveiligingssystemen: 

Preventieve onderhoudsschema’s moeten storingen voorkomen en de goede werking 

garanderen. Daarbij kan gebruik worden gemaakt van de informatie van de fabrikant en 

bevatten o.a.: 

o Een periodieke visuele controle en een periodieke uitlijning van bewegende 

delen; 

o Een smeringsprogramma; 

o Een periodieke controle (of meting) van de elektrische conductiviteit van de 

verschillende mechanische elementen ten einde accumulatie van statische 

elektriciteit te vermijden. 

Er dient voorzien te worden in de schriftelijke registratie van de uitgevoerde werkzaamheden. 

f. Opstellen van procedures en instructies voor onderhoudswerkzaamheden: 

Volgende procedures dienen voorzien te worden: 

o Melding en opvolging van defecten en gevaarlijke situaties; 

o Het in beslag nemen en weer in gebruik nemen van installaties, 

arbeidsmiddelen en arbeidsplaatsen. 

Er zijn schriftelijke instructies opgesteld en toegelicht voor het uitvoeren van 

onderhouds- en herstelwerkzaamheden (bijv. het ontstoppen van leidingen). De 

reparaties en revisies van elektrische en niet-elektrische apparatuur en 

beveiligingssystemen (uit de gevarenzones) gebeuren door een bevoegd persoon of 

firma. Procedures voor e. en f. kunnen gebundeld worden. 

g. Opstellen van procedures en instructies voor het gebruik van draagbare en 

mobiele arbeidsmiddelen, werkkleding en persoonlijke beschermingsmiddelen in 

de gevarenzones: 

Op die manier wordt verzekerd dat de draagbare en mobiele arbeidsmiddelen en de 

persoonlijke beschermingsmiddelen aangepast zijn aan de zoneklasse 

(beschermingsgraad en beveiligingscategorie) waarin ze gebruikt worden. Een 

passende markering van de arbeidsmiddelen en beschermingsmiddelen moeten 

verkeerd gebruik uitsluiten. 

h. Opstellen van een procedure voor de reiniging van arbeidsplaatsen en -middelen: 

Dit komt neer op het toepassen van de praktijk van schoonhuishouden (zie ook de 

gevarenzone- indeling). 


i. Opstellen van een procedure voor de planning, uitvoering en opvolging van de 

periodieke controles: 

Elektrische installaties, stoomtoestellen, persluchtvaten en hefwerktuigen moeten 

periodiek gecontroleerd worden. De procedure moet verzekeren dat de controles tijdig 

uitgevoerd worden en er passend gevolg gegeven wordt aan de vastgestelde 

afwijkingen. 

j. Opstellen van een procedure voor de planning, uitvoering en opvolging van de 

periodieke controles: 

Elektrische installaties, brandbestrijdingsmiddelen, de waarschuwings- en 

alarmeringsmiddelen, de verwarmingsinstallaties, de noodverlichting e.d. moeten 

periodiek gecontroleerd worden door een bevoegd persoon. De procedure moet 

verzekeren dat de controles tijdig uitgevoerd worden, er passend gevolg gegeven wordt 

aan de vastgestelde afwijkingen. Een schriftelijke registratie van de controles en de 

gevolgen die er aan gegeven worden zijn noodzakelijk. 

k. Opstellen van een procedure voor het “Werken met derden“: 

Hiermee worden werkzaamheden bedoeld waarbij werknemers betrokken zijn van 

vreemde werkgevers. Het hoofddoel van deze procedure is er voor te zorgen dat de 

werknemers van een bedrijf van buitenaf die werkzaamheden komen uitvoeren een 

gelijkwaardige bescherming hebben als de eigen werknemers, én dat de eigen 

werknemers niet blootgesteld worden aan nieuwe (ongekende) risico’s te wijten aan de 

uitvoering van die werkzaamheden. In de procedure zal dan ook een wederzijdse 

uitwisseling van informatie moeten zijn voorzien, en (schriftelijk vastgelegde) afspraken 

m.b.t. te treffen preventiemaatregelen. 

Indien de werkzaamheden plaats vinden in (of in de buurt van) gevarenzones zal 

aandacht moeten worden besteed aan: 

o De bijzondere voorwaarden voor de uitvoering van de werkzaamheden; 

o De specifieke maatregelen ter bescherming tegen het explosiegevaar; 

o De explosiegevaarlijke plaatsen; 

o De te treffen maatregelen in geval van nood of storingen. 

l. Opstellen van een procedures in het geval van nood: 

De werkgever is verplicht een zogenaamd intern noodplan op te stellen waarin duidelijk 

vermeld wordt wie wat en hoe moet doen in het geval van nood (brand, explosie). Dit 

noodplan moet toegelicht worden aan de betrokken werknemers en regelmatig worden 

geoefend. Daarnaast dient ook de bhv geregeld te zijn. 

m. Rookverbod: 

Overal. 

Als geheugensteun staan de bovenvermelde organisatorische maatregelen opgesomd in 

bijlage III deel C tabel III.1 “Extra informatie”. Hierop kunnen de genomen maatregelen 

aangevinkt worden. 


6.2 ALGEMENE TECHNISCHE MAATREGELEN 

6.2.1 Ontstekingsbronnen en hun doeltreffendheid 

Als de organisatorische maatregelen genomen zijn zal het ook noodzakelijk zijn algemene 

technische maatregelen te nemen ter voorkoming en beheersing van de ontstekingsbronnen 

en de explosie-risico’s. De aard en omvang van die technische maatregelen zal in de eerste 

plaats bepaald worden door de aard van de (potentiële) ontstekingsbronnen. De potentiële 

ontstekingsbronnen zullen m.a.w. eerst moeten worden geïnventariseerd. 

Overeenkomstig NEN-EN 1127-1:2007 NL worden 13 soorten ontstekingsbronnen 

onderscheiden: 

1. Hete oppervlakken; 

2. Vlammen (open vuur ) en hete gassen; 

3. Mechanische vonken en lasvonken; 

4. Elektrische installaties en - materieel; 

5. Zwerfstromen en kathodische bescherming; 

6. Statische elektriciteit; 

7. Bliksem; 

8. Elektromagnetische straling in het radiofrequentiegebied 

(10 4 Hz tot 3x10 12 Hz); 

9. Elektromagnetische straling in het optische gebied (3x10 11 Hz tot 3x10 15 Hz); 

10. Ioniserende straling; 

11. Ultrasoon geluid; 

12. Schokgolven en stromende gassen; 

13. Exotherme chemische reacties. 

De eerste 7 categorieën zijn de belangrijkste en de meest voorkomende ontstekingsbronnen. 

Voor nadere uitleg over de betekenis van deze begrippen wordt verwezen naar hoofdstuk 2 

van Deel A van deze handleiding. 

Een belangrijk criterium dat de aard en de omvang van de te treffen technische maatregelen 

bepaalt is de doeltreffendheid of relevantie van de ontstekingsbronnen. De doeltreffendheid 

van een ontstekingsbron is afhankelijk van: 

- De energie-inhoud van de ontstekingsbron; 

- De veiligheidsparameters van de betrokken brandbare stof, zoals de minimale 

ontstekingsenergie van stofwolken, de glimtemperatuur van stofafzettingen en de 

zelfontstekingstemperatuur van stofwolken. Zie stap 2 van de zonering. 

6.2.2 Maatregelen bij niet-productietoestellen en installaties 

Daar het Nederlands en Europees recht oplegt dat: 

- Er in de gevarenzones enkel aangepaste elektrische installaties en toestellen 

mogen worden gebruikt; 

- En dat de conformiteit van de elektrische installaties en toestellen in de 

gevarenzones moet worden nagegaan. 

A. Maatregelen voor vast opgestelde elektrische apparatuur en installaties 

Voor de elektrische ontstekingsbronnen, veroorzaakt door de vast opgestelde elektrische 

apparatuur en installaties, kunnen we ons omwille van het bovenstaande beperken tot het 

opvragen van het controleverslag van de elektrische installaties en toestellen in de 

gevarenzones. 

Indien het een blanco (d.w.z. zonder afwijkingen) en actueel controleverslag betreft, kunnen 

en mogen we er vanuit gaan dat de elektrische ontstekingsbronnen, te wijten aan de vast 

opgestelde elektrische installaties en apparatuur, voldoende beheerst zijn. 


Onder de vast opgestelde elektrische installaties en toestellen wordt verstaan: 

- Motoren; 

- Verlichtingstoestellen; 

- Verwarmingstoestellen; 

- Schakelende toestellen; 

- Aftak- en aansluitdozen; 

- Meet- en regelapparatuur, beveiligingssystemen. 

Om voldoende zekerheid te hebben over de actualiteit en volledigheid van het 

controleverslag, én om te kunnen voldoen aan de aantoningsplicht is het absoluut 

noodzakelijk dat in het controleverslag duidelijk en ondubbelzinnig omschreven is over welke 

apparatuur het gaat. 

Daarnaast dienen voor de elektrische apparaten en installaties in de gevarenzones die pas 

na 30/06/03 in gebruik genomen werden de nodige EG-verklaringen van overeenstemming 

met de ATEX 95-richtlijn kunnen worden overgelegd. 

Indien geen blanco controleverslag (d.w.z. er zijn afwijkingen) kan worden overgelegd dienen 

de vastgestelde afwijkingen (zo snel mogelijk) weggewerkt te worden en dient een nieuwe 

controle van de elektrische apparatuur en installaties in de gevarenzones uitgevoerd te 

worden. Afwijkingen die niet op korte termijn kunnen weggewerkt worden dienen samen met 

de te treffen maatregelen opgenomen te worden in een plan van aanpak zie tabel II.3 Deel 

C. 

B. Maatregelen voor de verplaatsbare elektrische apparatuur die gebruikt worden in de 

gevarenzones 

Daar dergelijke toestellen bijna uitsluitend aanleiding kunnen geven tot elektrische 

ontstekingsbronnen (vonken en warm oppervlak) volstaat het: 

- De toestellen en hun identificatiegegevens te inventariseren; 

- De technische informatie van de apparatuur te verzamelen; 

- Na te gaan of ze beantwoorden aan: 

o De voorschriften opgenomen in de artikels 111-113 van het 

Nederlands en Europees recht (zie ook rubriek 3.4. p. 30 van deel A 

van deze handleiding); 

o De Economische ATEX-richtlijn indien ze voor het eerst in gebruik 

genomen werden na 30/06/03 (zie ook Hoofdstuk 3 van deel A van 

deze handleiding). 

Met de verplaatsbare elektrische apparatuur worden o.m. bedoeld: 

- Elektrisch aangedreven stofzuiger; 

- Elektrisch aangedreven handgereedschap; 

- Looplampen; 

- Verlengkabels; 

- Meet- en communicatieapparatuur; 

- Silolift; 

- Elektrische heftruck of transpalet, hefwerktuigen zoals een takel; 

- Mobiele afzuiging; 

- Radio. 

De risicoanalyse zelf houdt in dat moet worden nagegaan of de arbeidsmiddelen, toestellen 

en beveiligingsystemen: 

- Een geschikte IP-graad hebben (afhankelijk van de zoneklasse waarin ze 

gebruikt worden); 

- Een geschikte maximale oppervlaktetemperatuur (afhankelijk van de 

glimtemperatuur en de ontstekingstemperatuur van het stof); 


- Een geschikte beveiligingscategorie voor die arbeidsmiddelen, toestellen en 

beveiligingssystemen die pas na 30/06/03 voor het eerst gebruikt werden 

(afhankelijk van de zoneklasse waarin ze gebruikt worden); 

- Voorzien zijn van de voorgeschreven markeringen en vergezeld gaan van de 

voorgeschreven EG verklaring van overeenstemming voor die arbeidsmiddelen, 

toestellen en beveiligingssystemen die pas na 30/06/03 voor het eerst gebruikt 

werden. 

- De gevarenzones gemarkeerd zijn. 

Vastgestelde afwijkingen dienen samen met de te treffen maatregelen opgenomen te worden 

in een plan van aanpak zie tabel II.3 deel C. 

C. Maatregelen voor overige arbeidsmiddelen, toestellen of beveiligingssystemen 

Bovenstaande werkwijze kan ook worden gevolgd voor vaste en verplaatsbare 

arbeidsmiddelen, toestellen en beveiligingsystemen die in de gevarenzones (kunnen) 

worden gebruikt én niet behoren tot de eigenlijke productie-installaties én nog andere dan 

elektrische ontstekingsbronnen kunnen veroorzaken. 

Hierbij is bijvoorbeeld te denken aan heftrucks of andere transportvoertuigen die rijden op 

diesel of LPG, nutsvoorzieningen, niet-aangedreven handgereedschap e.d. 

Ook voor die arbeidsmiddelen, toestellen en beveiligingssystemen zal dus een inventaris 

opgesteld moeten worden. Daar het hier kan gaan om zeer uiteenlopende arbeidsmiddelen, 

toestellen en beveiligingssystemen en verschillende types ontstekingsbronnen is het bijna 

onmogelijk om hiervoor een aantal algemeen geldende en eenvoudige voorschriften op te 

stellen. 

6.2.3 Risicoanalyses van productietoestellen en installaties 

1. De mogelijke oorzaken van optreden; 

2. Een inschatting van de frequentie van optreden van de ontstekingsbron. Hiervoor 

werd het volgend classificatiesysteem 6 gebruikt: 

Tabel 6.1: Frequentie ontstekingsbronnen 

Waarschijnlijkheid Specifieke kenmerken 

Veelvuldig (V) Komt frequent voor 

Waarschijnlijk (W) Komt regelmatig voor gedurende 

levensduur 

Toevallig (T) Komt wel eens voor gedurende 

levensduur 

Weinig waarschijnlijk (WW) Onwaarschijnlijk maar mogelijk 

gedurende levensduur 

Onwaarschijnlijk (O) Hoogst onwaarschijnlijk 

gedurende levensduur 

6 Overgenomen van het Europese RASE – project (Risk Assessment of Unit Operations and Equipment, 

http://www.safetynet.de/EC-Projects/Rase.html) 


3. De doeltreffendheid of relevantie van de ontstekingsbron. 

Tabel 6.2: Ernst van een explosie 

Ernst Incidentenomschrijving 

Naar personen Naar installaties 

Catastrofaal Talrjjke doden 1.000.000 of meer 

Zeer ernstig Eén dode 100.000 à 1.000.000 € 

Kritisch Zware letsels 10.000 à 100.000 € 

Marginaal Beperkte letsels < 10.000 € 

Merk op dat het in deze fase van de studie de bedoeling is dat de ernst van een explosie 

wordt bepaald voor de “onbeveiligde toestand”. De ernst van een mogelijke explosie zal 

onder meer worden bepaald worden door: 

- De veiligheidsparameters van de betrokken stoffen (de maximale explosiedruk en 

de explosieklasse); 

- De plaats van de installaties (bijv. buiten of midden in de fabriek); 

- De toestellen en installaties die verbonden zijn met het beschouwde toestel; 

- De eigenschappen van de toestellen en installaties (bijv. volume van een silo); 

- De aanwezigheid van personen en hun aantal. 

Vervolgens werd voor ieder toestel of installatie vastgelegd welke frequentieverlagende 

maatregelen er moeten worden genomen. Vastgestelde afwijkingen dienen samen met de te 

treffen maatregelen opgenomen te worden in een plan van aanpak. Zie tabel II.3 deel C. 

Door alle bovenvermelde preventiemaatregelen te nemen en toe te passen zal de kans op 

een stofexplosie aanzienlijk verkleind worden. Maar zelfs dan hebben we geen absolute, 

statistische zekerheid dat er nooit een stofexplosie zal optreden. De mogelijke ernst van de 

gevolgen van een stofexplosie zal bepalend zijn of (nog bijkomende) ernstverlagende 

maatregelen dienen te worden genomen. 

Het is de verantwoordelijkheid van de werkgever om te beslissen of en welke (bijkomende) 

ernstverlagende maatregelen zullen worden genomen. In ieder geval heeft de werkgever de 

wettelijke verplichting schade ten gevolge van een explosie zo veel mogelijk te voorkomen, 

en indien dat niet mogelijk is de schade te beperken. 

Per toestel wordt een aantal mogelijke ernstverlagende maatregelen opgesomd. Indien de 

werkgever beslist om één of meerdere ernstverlagende maatregelen in te voeren dient hij 

deze op te nemen in het actiepan voor regularisatie zie tabel II.3 deel C. Bij voorkeur wordt in 

de studie ook geargumenteerd waarom een bepaalde maatregel wordt getroffen. 


7. EXPLOSIEVEILIGHEIDSDOCUMENT 

De werkgever heeft de verplichting om een explosieveiligheidsdocument op te stellen. Uit 

het document moet ondermeer blijken dat de explosierisico’s geïdentificeerd en beoordeeld 

zijn en dat afdoende maatregelen genomen zullen worden. Ook de gevarenzone – indeling 

vormt een onderdeel van het document. Hieronder is de korte inhoudstabel van het 

explosieveiligheidsdocument weergegeven met een praktische beschrijving over hoe men dit 

document samenstelt. 

Inhoud explosieveiligheidsdocument: 

1. ADMINISTRATIEVE GEGEVENS 

1.1. Algemeen 

1.2. Gebouw – en ruimteaanduiding 

1.3. Wettelijk kader en betrokken personen 

Verzamel de voornaamste algemene administratieve gegevens van de onderneming 

(naam,adres, bedrijfsleider, intern preventieadviseur, aantal werknemers,..) en ook één of 

meerdere grondplannen en breng ze onder de rubriek “Administratieve gegevens”. 

2. BESCHRIJVING OPSLAGPLAATSEN EN HET PRODUCTIEPROCES 

1.1. Beschrijvend gedeelte van de procédés en/of activiteiten 

1.2. Stroomschema 

1.3. Tabel veiligheidsparameters van de betrokken stoffen 

Breng de opgestelde beschrijving van het productieproces (Stap 1 en Stap 2 van het 

stappenplan deel B) onder in de rubriek “Beschrijving opslagplaatsen en het 

productieproces”. 

3. RISICOANALYSE / GEVARENBRONNEN EN ZONERING 

3.1. Referentiedocumenten en definities 

3.2. Inventarisatie van de potentiële gevarenbronnen 

3.3. Gevarenzone – indeling ( zone en afmetingen ) 

Breng de opgestelde gevarenzone-indeling onder in de rubriek “Risicoanalyse / 

Gevarenbronnen en zonering”. Dit zijn de Stappen 3 t/m 9 van deel B en Stap 10 de 

grondplattegronden en de technische plannen. 

4. RISICOANALYSE / INVENTARISATIE EN EVALUATIE VAN DE 

ONTSTEKINGSBRONNEN EN EXPLOSIERISICO’S 

Breng de hieronder vermelde documenten onder in de rubriek “Risicoanalyse / 

inventarisatie en evaluatie van de ontstekingsbronnen en explosierisico’s” : 

- Organisatorische maatregelen per afdeling; 

- Het meest recente controleverslag van de elektrische installaties in de 

gevarenzones; 

- Lijst verplaatsbare en vastopgestelde elektrische apparatuur per afdeling; 

- De ingevulde stamkaart (tabel II.1 deel C). 

5. GETROFFEN MAATREGELEN TER BESCHERMING TEGEN HET 

EXPLOSIEGEVAAR 

5.1. Organisatorische maatregelen 

5.2. Technische maatregelen 


Breng de hieronder vermelde documenten onder in de rubriek “Getroffen maatregelen ter 

bescherming tegen het explosiegevaar” : 

- De schriftelijke procedures, instructies, registratieformulieren en verslagen 

opgesteld in het kader van de getroffen organisatorische maatregelen; 

- Een overzicht van de getroffen technische maatregelen die genomen zijn per 

afdeling en per arbeidsmiddel (tabel II.1 of II.2 deel C); 

- Alle beschikbare attesten en EG – verklaringen van overeenstemming van de 

apparaten en beveiligingssystemen die (kunnen) gebruikt worden in de 

gevarenzones. 

6. ACTIEPLAN MET TE NEMEN MAATREGELEN 

Breng de ingevulde tabel II.3 ‘Plan van aanpak’ onder in de rubriek “Actieplan met te 

nemen maatregelen”. 

Bij het vastleggen van de deadlines dient rekening gehouden te worden met de volgende 

bepaling “vanaf 30/06/03 mogen installaties, apparaten, beveiligingssystemen en alle erbij 

horende verbindingsstukken die worden gebruikt of ter beschikking gesteld van de 

werknemers slechts in bedrijf worden genomen of gehouden wanneer uit het 

explosieveiligheidsdocument blijkt dat aan het gebruik ervan geen explosiegevaar verbonden 

is”. 

7. BEHEER VAN HET EXPLOSIEVEILIGHEIDSDOCUMENT 

Uiteraard is het de bedoeling dat het explosieveiligheids-document actueel gehouden wordt. 

Stel daarom een beheerder aan en voer een periodieke evaluatie van het document in. 

8. HANDTEKENING EINDVERANTWOORDELIJKE(N) 

9. BIJLAGEN 

Bijlage 1 : Plannen (plattegrond, opstellingsschema, evacuatiewegen & 

nooduitgangen) 

Bijlage 2 : Stroomschema van het procédé met vaste brandbare stoffen 

Bijlage 3 : Veiligheidsinformatiebladen van de betrokken stoffen 

Bijlage 4 : Zoneringstekeningen – stofontploffingsgevaar 

Bijlage 5 : Organisatorische maatregelen – stofontploffingsgevaar 

Bijlage 6 : Technische maatregelen – stofontploffingsgevaar 


8. FLOW-SCHEMA: PLAN VAN AANPAK 

EXPLOSIEVEILIGHEIDSDOCUMENT 

Bekend 

met de 

Neem deel 

A door 

H1 theorie 

H2 wet 

Ja Ja Ja 

Is de 

fabriek 

Nee Nee Nee 

Volg de 

werkwijze van 





grondstoffen 

I.3 

Gevarenbronnen 

I.4 maatregelen 

(technisch/ 

organisatorisch) 

I.5 Ventilatieomstandigheden 

stofwolke 

I.6 Klasse en 

afmeting 

stofafzetting 

I.7 Openingen in 

gevarenzone 

I.8 

Gevarenzones 

I.9 Plattegronden 

en technische 

plannen 

Gegevens 

voor 

Stamkaart 

Arbeidsmiddel 

Gegevens 

voor 

Stamkaart 

Afdeling 

Bent u in het 

bezit van een 

Volg de 

werkwijze 


deel C 


afdeling 


arbeidsmiddel 



of 

Volg de 

werkwijze 


deel C 

III.1 Neem de 

checklijst 


maatregelen 

door 

III.2 Neem de 

vragenlijst 

door

BIJLAGE II: RISICOANALYSE ONTSTEKINGSBRONNEN 

EN EXPLOSIEGEVAAR 


Tabel II.1: Stamkaart Afdeling 

Stamkaart Explosieveiligheidsdocument 

Afdeling: Productielocatie: Nr. 

Algemene gegevens 

Zone + argumentatie 

Organisatorische maatregelen 

+ argumentatie 

Nr. Arbeidsmiddel Identificatie 

nummer 

Tabel II.1a: Stamkaart Afdeling 

Uren/Jaar Product: gemengd 

of grondstof 

Stofklasse Extra borging Afzuiging 


Arbeidsmiddel: Afdeling: Productielocatie: Nr. 


Functie arbeidsmiddel 

Datum in dienst 

Technische documentatie J / N 

Aanwezigheid handleiding J / N 

Aanwezigheid instructiekaart J / N 

Zone machine 

Zone omgeving 

IP-graad motor 

Risico identificatie potentiële ontstekingsbronnen 

Bronvermelding 

Beschermingswijze 

Mogelijke ontstekingsbronnen Relevant Oorzaak Frequentie 

Toegepaste bescherming 

Organisatorische maatregelen 

Technische maatregelen 

Omschrijving Opmerking 


Tabel II.2: Stamkaart Arbeidsmiddel 


Arbeidsmiddel: 

Afdeling: Locatie: Nr. 


Functie arbeidsmiddel 

Datum in dienst 

Technische documentatie J / N 

Aanwezigheid handleiding J / N 

Aanwezigheid instructiekaart J / N 

Omschrijving product(en) Hybride mengsel 

Deeltjes grootte (mm) 

Vochtgehalte (%) 

Kst Waarde (bar.m/s) Stofklasse 

Minimum ontstekingsenergie (mJ) Brandklasse 

Minimum ontstekingstemperatuur (ºC) 

Maximale oppervlaktetemperatuur 2/3 van de 

minimum ontstekingstemperatuur (ºC) 

Explosiegrenzen LEL 

Productie uren op jaarbasis CE 

Risico identificatie 

Potentiële 

ontstekingsbronnen 

Spontane reactie 

Hete oppervlakte 

Vlammen, hete gassen incl. 

hete deeltjes 

Mechanische vonken 

Slijp en lasvonken 

Elektrische energie 

Statische elektriciteit 

Bliksem 

Zwerfstromen 

Elektrische 

magnetische straling 

Zone machine 

Zone omgeving 

Verantwoordelijk voor zone 

indeling: 

Relevant 

Ja/nee 

Frequentie Ernst Oorzaak Risico- 

bepaling 

Naam: Afdeling: 

Toegepaste bescherming 

Omschrijving Opmerking 

Motoren IP 

Explosiebeveiliging 

Afzuiging 

Reiniging 

Aanduiding ontploffingsgevaar 

Onderhoudsprogramma 

Vergunningssysteem 

Opmerkingen 


Praktische werkwijze 

Met behulp van de informatie uit deel C van de handleiding en met behulp van de 

formulieren uit deze bijlage ‘Bijlage Risicoanalyse ontstekingsbronnen en explosiegevaar’: is 

een risicoanalyse uit te voeren. In deze handleiding zijn twee methodes aangeboden om de 

risicoanalyse te maken. De eerste methode (tabel II.1 en tabel II.1a) bouwt verder op de 

zonering van deel B. Daarnaast is deze methode geschikt voor fabrieken die duidelijke 

afscheidingen hebben tussen de verschillende procesonderdelen. Voor fabrieken die geen 

duidelijk scheiding hebben tussen de procesonderdelen is tabel II.2 geschikt om te 

gebruiken. Bij deze tabel wordt meteen op arbeidsmiddenniveau ingezoomd. 

Hieronder staan de stappen voor tabel II.1 en tabel II.1a vermeld hoe men te werk dient te 

gaan. 

1) De eerste stap is per afdeling tabel II.1 (bijlage II, deel C) invullen met de gegevens 

uit tabel I.1 (bijlage I, deel B). 

2) Doorloop de tabel III.1 Checklist “Organisatorische Maatregelen” (Bijlage III, deel C). 

Deze lijst dient gebruikt te worden als geheugensteun voor mogelijk te nemen 

maatregelen. Verzamel de beschikbare documenten zoals procedures, instructies en 

registratieformulieren, of verzamel de verwijzingen naar die documenten. 

Eventuele vastgestelde afwijkingen dienen samen met de adviserende maatregelen 

opgenomen te worden in het “Plan van aanpak” zie tabel II.3 (bijlage II, deel C). 

3) Noteer per afdeling de aanwezige arbeidsmiddelen. Noteer per arbeidsmiddel de 

volgende kenmerken, het identificatienummer, aanwezigheid van een explosieve 

atmosfeer in een aantal uren/jaar, de aanwezigheid van gemengd product of 

grondstof, stofklasse en de aanwezigheid van een extra borging. Arbeidsmiddelen 

zijn vast opgestelde en verplaatsbare elektrische apparatuur en installaties in de 

gevarenzones. Daarnaast vaste en verplaatsbare overige arbeidsmiddelen, toestellen 

en beveiligingssystemen die opgesteld staan of (kunnen) worden gebruikt in de 

gevarenzones en die niet behoren tot de eigenlijke productie-installatie. 

4) Noteer in tabel II.1a deel C het arbeidsmiddel, afdeling, productielocatie en nummer 

van het arbeidsmiddel. Dit dient overeen te komen met de gegevens in tabel II.1 deel 

C. Per arbeidsmiddel/ groep dient een aparte kaart ingevuld te worden. 

5) Vul de algemene gegevens is. Maak gebruik van de informatie uit bijlage I deel B. 

6) Vul de rest van de stamkaart in aan de hand van paragraaf 1.2 deel C. 

7) Neem eventuele afwijkingen samen met de te treffen maatregelen op in de tabel II.3 

“Plan van aanpak”. Ook de ernstverlagende maatregelen die zullen worden getroffen 

dienen te worden opgenomen in de tabel II.3 deel C. 


Tabel II.3: Plan van aanpak 

Nr Afdeling Punt van 

aandacht 

Verantwoordelijke 

Uitvoerings 

- 

termijn 

Budget / 

Middelen 

Verantw. 

uitvoering 


BIJLAGE III: EXTRA INFORMATIE 


Tabel III.1: Checklist Organisatorische Maatregelen 

Checklist Organisatorische Maatregelen 

Nr Maatregel Beoordeling 

a 

b 

c 

Procedure voor de opleiding van de werknemers 

0pleiding voorzien bij : 

- Het in dienst treden; 

- Het veranderen van werkpost of functie; 

- Het veranderen of in dienst nemen van nieuwe 

arbeidsmiddelen; 

- Het toepassen van een nieuwe technologie. 

De opleiding : 

- Wordt op regelmatige tijdstippen herhaald; 

- Wordt schriftelijk ondersteund (o.m. procedures en 

veiligheidsinstructies); 

- Wordt geregistreerd (hulpmiddel is een 

opleidingsmatrix) 

Tijdens de opleiding komen ten minste aan bod : 

- Waar, hoe en wanneer er explosiegevaar is of kan 

zijn; 

- De getroffen en te treffen voorzorgsmaatregelen 

(organisatorisch en technisch); 

- Wat te doen bij noodsituaties. 

De werknemers kunnen te allen tijde de bedienings – 

en veiligheidsinstructies en alle overige relevante 

informatie raadplegen. 

Er is toezicht op de naleving van de instructies. 

Procedure voor de bestelling en in dienst name 

van (nieuwe) arbeidsmiddelen en van de 

collectieve en persoonlijke 

beschermingsmiddelen: 

Bestelbon wordt opgesteld en getekend door de 

intern preventieadviseur. 

Verslag voor indienststelling wordt opgesteld door de 

intern preventieadviseur. 

Er wordt passend gevolg gegeven aan de eventuele 

vastgestelde afwijkingen. 

Procedure en instructies voor de inname van 

(nieuwe) grondstoffen: 

Procedure voorziet in een controle / analyse van de 

relevante eigenschappen van de grondstoffen (bijv. 

concentratie hexaan in schroot, 

veiligheidsparameters). 

Er bestaan instructies voor de inname van 

grondstoffen met vermelding van : 

- De gevaren en risico’s; 

- De te treffen maatregelen (standplaats van 

vrachtwagen, stilleggen motor, aansluiten op 

aardingsklem, rookverbod, toegangsverbod ...). 

d Procedure voor het uitschrijven van 

werkvergunningen door een bevoegd persoon : 

(ja/neen/nvt) 

Opmerkingen 




e 

f 

g 

Er bestaat een procedure voor het uitschrijven van 

werkvergunningen voor : 

- Werkzaamheden met open vlam (lassen, slijpen...); 

- Werkzaamheden in besloten ruimten (silo’s, 

bunkers); 

- Eventueel andere onderhouds – of 

herstelwerkzaamheden (bijv. ontstoppen van 

leidingen). 

In de werkvergunning staan minimaal de gegevens 

zoals vermeld in de handleiding. 

Er is toezicht op de correcte naleving van de 

bepalingen opgenomen in de werkvergunning. 

Procedure voor periodiek en preventief 

onderhoud van arbeidsplaatsen, 

arbeidsmiddelen, installaties en 

beveiligingssystemen: 

Er bestaan preventieve onderhoudsschema’s 

opgesteld op basis van de aanbevelingen van de 

fabrikant. 

Jaarlijkse controle (of meting) van de elektrische 

conductiviteit van de verschillende mechanische 

elementen ten einde statische elektriciteit te 

vermijden. 

Er is schriftelijke registratie van de uitgevoerde 

onderhoudswerkzaamheden. 

Procedure voor onderhoudswerkzaamheden: 

Er is een procedure voor de melding en opvolging 

van defecten en gevaarlijke situaties. 

Er bestaat een procedure voor de in beslagname en 

terug in gebruikstelling van installaties, 

arbeidsmiddelen en arbeidsplaatsen. 

Er zijn instructies opgesteld en toegelicht voor het 

uitvoeren van onderhouds – en 

herstelwerkzaamheden (bijv. het ontstoppen van 

leidingen). 

De herstellingen en revisies van elektrische en niet – 

elektrische apparatuur en beveiligingssystemen (uit 

de gevarenzones) gebeuren door een bevoegd 

persoon of firma. 

De conformiteit van nieuwe of herstelde of 

gereviseerde arbeidsmiddelen en 

(installatie)onderdelen met de wettelijke bepalingen 

en de gevarenzone-indeling wordt nagegaan vóór in 

dienst name. 

Procedure voor het gebruik van mobiele en 

draagbare arbeidsmiddelen, werkkledij en 

persoonlijke beschermingsmiddelen in de 

gevarenzones: 

Er bestaan schriftelijke instructies ter zake, die 

gekend zijn bij de werknemers. 

De mobiele en draagbare arbeidsmiddelen en 

collectieve beschermingsmiddelen, de werkkledij en 

pbm’s zijn passend gemerkt zodat verkeerd gebruik 

uitgesloten is . 

h Procedure voor de reiniging van arbeidsplaatsen 

en – middelen: 

(ja/neen/nvt) 

Opmerkingen 




i 

j 

k 

Er bestaan schriftelijke reinigingsprogramma’s, zodat 

voldaan is aan de praktijk van schoonhuishouden. 

Er is voorzien in de schriftelijke registratie van 

uitgevoerde reinigingen. 

Er zijn instructies opgesteld en toegelicht voor het 

uitvoeren van de reinigingen (bijv. verbod gebruik 

perslucht, uitschakelen ontstekingsbronnen, dragen 

persoonlijke beschermingsmiddelen). 

Procedure voor de planning, uitvoering en 

opvolging van de periodieke controles van 

installaties en arbeidsmiddelen: 

De elektrische installaties, stoomtoestellen, 

persluchtvaten en hefwerktuigen worden periodiek 

(volgens de wettelijke frequentie ) gecontroleerd door 

een Externe Dienst voor Technische Controles op de 

Werkplaats. 

Er wordt passend gevolg gegeven aan de 


Procedure voor de planning, uitvoering en 

opvolging van de periodieke nazichten van 

installaties en arbeidsmiddelen: 

De elektrische installaties, de 

brandbestrijdingsmiddelen, de waarschuwings – en 

alarmeringsmiddelen, de verwarmingsinstallaties,de 

noodverlichting, … worden regelmatig nagezien door 

een bevoegd persoon. 

Er is schriftelijke registratie van de nazichten. 

Er wordt passend gevolg gegeven aan de 


Procedure Werken met derden: 

De wettelijk voorgeschreven procedure is voorzien 

(mét schriftelijk contract). 

l Noodprocedures: 

Er is een intern noodplan opgesteld dat ten minste de 

noodsituaties brand en explosie behandeld. 

Het intern noodplan werd toegelicht aan de betrokken 

werknemers en wordt regelmatig geoefend. 

Er is een interne interventieploeg opgericht en 

opgeleid. 

m Rookverbod: 

In de gevarenzones (en bij voorkeur algemeen) geldt 

een strikt rookverbod. 

Rookverbod is op afdoende wijze gemarkeerd en 

wordt gerespecteerd. 

(ja/neen/nvt) 

Opmerkingen 

Noot : Bij het overlopen van de checklist is het aan te raden de toelichting onder 6.1. van de handleiding te lezen. 


Tabel III.2: Vragenlijst 

Nr. Vragen Norm ja nee onbekend toelichting 

Algemeen 

1 Is er een instructie waaruit 

blijkt dat roken verboden is 

binnen de gebieden die vallen 

onder de ATEX zonering? 

2 Is er markering aanwezig 

welke wijst op explosierisico? 

Bij alle ingangen van de fabriek 

3 Is er markering aanwezig Bij alle ingangen fabriek + los- 

welke wijst op rookverbod? 

4 Voldoen de elektrische 

installaties aan de zone-eisen? 

5 Zijn alle installaties die binnen 

de fabrieksgebouwen 

aanwezig zijn stofdicht? (denk 

ook aan transportbanden/ 

automatisch reinigende 

magneten etc!) 

6 Zijn alle machineluiken 

voorzien van 

veiligheidsschakelaars? 

7 Luchtverplaatsingen binnen de 

installaties (bv ten gevolge 

vullen/legen silo's, transport 

etc.) blijven binnen de 

installaties 

8 Voldoen de stofconcentraties 

in de omgevingslucht buiten de 

installaties aan de normen? 

9 Zijn alle handbijstorten 

voorzien van lokale afzuiging? 

10 Zijn de transporten van 

grondstoffen en eindproducten 

dusdanig ontworpen en 

vormgegeven dat stofuitstoot 

zoveel mogelijk wordt 

voorkomen? 

en laadpunten 

Zone 20: IP6X, in inwendige van 

productie installaties 

Zone 21: IP6X, binnen 2,5- 5 m 

van alle laad- en lospunten 

indien stofgehalte in de lucht in 

deze ruimten tijdens lossen 

meer is dan 3,0 mg/m3; 

andere ruimten: Zone 22+NGG: 

IP5X 

Alle systemen/voorzieningen 

gesloten, geen lekpunten 

zichtbaar 

Na openen luiken dient de 

installatie stil te vallen. 

Alleen gefilterde lucht waarbij 

stofconcentratie max 3.0 mg/m3 

is mag in werkruimten worden 

geblazen. In andere gevallen 

moet lucht naar buiten worden 

geblazen 

Stofconcentratienorm: 

Maximum 3 mg/m3 

Alle handbijstorten dienen een 

lokale afzuiging te hebben, 

stofconcentraties in 

omgevingslucht tijdens storten 

mag niet boven 3 mg/m3 zijn. 

1. Stofuitstoot buiten het 

systeem (machines, 

installaties en/of silo's) is niet 

mogelijk. 2. Indien 1 niet 

mogelijk, dan transport voorzien 

van adequate afzuiging om stof 

buiten het systeem te 

voorkomen 

Vuistregel: afzuiging 

Noodzakelijk bij 

- transport van meer dan 100 

m3/uur 

- snelheid van meer dan 2,5 m/s 


11 Zijn alle vloeren voldoende 

glad en reinigbaar of 

uitgevoerd als roostervloer? 

12 Zijn alle gladde vloeren 

voorzien van veegranden? 

13 Is er bij nieuwe installaties 

rekening gehouden met het 

voorkomen/minimaliseren van 

stofafzetting? 

14 Kunnen de nieuwe installaties 

eenvoudig 1.geïnspecteerd, 

2.onderhouden en 

3.schoongemaakt worden? 

15 Is er een stofzuiger/systeem 

beschikbaar om stofophoping 

te verwijderen? 

16 Is er een verbod op het gebruik 

van perslucht bij reiniging en/of 

stofverwijdering bij in bedrijf 

zijnde machines/ installaties 

17 Zijn de vloeropeningen naar 

silo's en transporten zodanig 

uitgevoerd dat wordt 

voorkomen dat vreemde 

voorwerpen vanaf de vloer 

makkelijk via de opening in de 

installatie komen? 

18 Zijn alle installaties en metalen 

onderdelen voorzien van 

aarding? (incl. stalen 

constructies, silo's, hoppers, 

muren, vloeren, etc.) 

19 Zijn alle lospunten voorzien 

van aarding voor vrachtauto's? 

(stortputten en pneumatisch 

lossen) 

20 Worden de juiste bigbags 

gebruikt? 

21 Zijn alle lospunten voor 

bigbags met typen C voorzien 

van aarding voor de bigbag? 

22 Zijn alle onderdelen van de 

pneumatische transporten 

elektrisch geleidend, 

doorverbonden en geaard? 

Vloeren vrij van naden, 

scheuren en gaten waarin zich 

stof kan ophopen en daardoor 

moeilijk te reinigen zijn. 

Minimale hoogte veegrand = 5 

cm 

Voorbeelden: 

- raamopeningen met min. 

helling van 60 graden 

- kabelgoten verticaal geplaatst 

- staalconstructies zodanig dat 

weinig/geen stofafzetting 

plaatsvindt 

Visuele beoordeling op deze 

aspecten. 

Criteria: eenvoudig te gebruiken, 

beschikbaar op elke relevante 

plaats en goede werking! Indien 

mobiele stofzuigers in gebruik 

dan dient elektrische installatie 

geschikt te zijn voor de zone die 

ie geldt in de ruimte waar de 

stofzuiger gebruikt wordt. 

( meestal dus zone 22) 

VERBODEN i.v.m. stofverspreiding 

en persoonlijke 

veiligheid 

Opening is op een hoger niveau 

aangebracht of voorzien van 

veegranden van min 5 cm hoog 

Maximale weerstand naar het 

oppervlak < 10 Ohm, ter 

voorkoming van 

potentiaalverschillen en vonken 

Maximale weerstand van 

aardlip vd auto naar de aarde 

max. 10 x6 Ohm 

Maximale weerstand van bigbag 

naar het grondoppervlak < 10 x8 

Ohm 

Eisen 

Koppelingen bestaan uit 

metaal/koper > 100 mm2 

Alle verbindingen tussen autotransport 

en fabriek dienen 

buiten het gebouw gemaakt te 

zijn 


23 Voldoen alle handlampen aan 

de criteria? 

24 Wordt alleen vonkvrije 

gereedschap gebruikt bij 

reiniging van de silo's etc. 

25 Voldoet de werkkleding aan de 

veiligheidseisen m.b.t. 

elektrostatische oplading/ c.q 

brandveiligheid ? 

26 Zijn de ontvangsten van 

grondstoffen voorzien van 

reinigings- en 

verwijderingapparatuur? 

27 De maximale 

oppervlaktetemperaturen in de 

fabriek zijn nooit hoger dan 

125 graden 

28 Vallen de transporten stil bij 

verstoppingen of andere 

storingen? 

29 Voldoet de wijze van 

verwarming van vloeistoffen in 

tanks aan de eisen? 

Organisatorische en procedurele vereisten 

30 Is er een brandbon/vuur 

vergunning protocol in gebruik 

? 

31 Is er een 

schoonmaakprogramma en 

housekeeping programma 

actief ? 

32 Is er een preventief 

onderhoudsprogramma 

aanwezig? 

33 Is er een periodiek RI&E 

programma wat eveneens 

explosierisico's inventariseert 

en evalueert ? 

34 Worden alle medewerkers 

geïnformeerd over de risico's 

van optreden van stofexplosies 

? 

35 Worden derden die in 

gebouwen komen met een 

ATEX zone geïnformeerd over 

de risico's van stofexplosies ? 

36 Zijn de explosie risico's en de 

te volgen maatregelen en 

procedures opgenomen in de 

bedrijfstrainingen ? 

37 Heeft het bedrijf een procedure 

van toezicht dat nieuwe 

machines en installaties bij 

aanschaf voldoen aan de 

CE/ATEX normen? 

< 24 Volt / IP 6X / zone 20 

Denk aan gereedschap 

vervaardigd van brons 

Werkkleding hoort van 

antistatisch materiaal te zijn 

gemaakt (uitgevoerd in katoen) 

Denk ook aan doorwerkkleding 

Bij v Stenenvanger 

Bij temperaturen vanaf 125 ºC 

bestaat het gevaar van 

ontbranding van stof. 

Oppervlakken die heter dan 

125 ºC kunnen worden dienen 

geïsoleerd te zijn. 

Vloeistoffen in tanks mogen niet 

direct met elektrische elementen 

verwarmd worden 

Dit programma moet in lijn zijn 

met het programma als 

aanwezig in de bijlage 

Specifieke BHV trainingen en 

algemene noodsituaties 

trainingen en oefeningen 


38 Worden bij het inkoop / gebruik 

van nieuwe grondstoffen de 

explosie risico's geëvalueerd ? 

39 Worden aanwezige controle en 

inspectie programma's in 

praktijk daadwerkelijk 

uitgevoerd voor: 

40 * periodieke inspectie van 

fabriek en apparatuur op 

lekkages 

41 * periodieke inspectie op 

effectiviteit van 

schoonmaakprogramma's 

42 * periodieke inspectie van 

fabriek en apparatuur op 

effectieve werking en 

voldoende onderhoud 

43 * controle op gebruik 

brandbon/veiligheidsvergunnin 

gen 

44 * controle en meting op 

effectieve aarding 

45 * controle en inspectie op 

afzuigfaciliteiten 

46 * controle op gebruik aarding 

bij lossen van grondstofwagen 

47 * controle op het gebruik van 

aarding bij het lossen van 

bigbags 

48 Is er een silo-afdaal en tank 

betredingsprocedure? 

49 Worden in praktijk bij alle 

pneumatische innamen de 

transportmiddelen 

daadwerkelijk met de 

fabrieksaarde verbonden ? 

50 Worden in de praktijk de 

bigbags van het type C ook 

daadwerkelijk geaard tijdens 

de lossing ? 

51 Is de losinstallatie voor bigbags 

ook geaard ? 

52 Is er een goede procedure 

voor de inkoop van machines 

en apparatuur ? 

53 Zijn de deuren van alle 

schakelkasten van elektrische 

installaties altijd gesloten? 

Grondstofinname 

54 Zijn er elektromagneten 

geïnstalleerd voor de reiniging 

? 

De leverancier behoort 

grondstoffen (m.n. niet 

agrarische) met MSDS data te 

voorzien. (LEL > 25 gr/m3, 

MIE>15mJ, MIT>250graden mits 

voorzieningen zijn getroffen) 

aangeven aardweerstanden 

…… 

Uitzondering vormt het lossen 

van niet gevaarlijke grondstoffen 

zoals mineralen. 

Uitzondering bij actieve 

werkzaamheden aan de 

betreffende elektrische 

installaties 


55 Zijn er zeven aanwezig voor 

verwijderen van vreemde 

delen, bijv. hout? 

56 Worden stenen afgevangen op 

de roosters van de stortput? 

57 Zijn alle stortputten voorzien 

van lokale afzuiging? 

elevatoren 

58 Zijn alle elevatoren voorzien 

van snelheidscontrole ? 

(toerenwachter) 

59 Hebben alle elevatoren tussen 

de inname en hoofdmenger 

scheefloopdetectie ? 

60 zijn alle elevatoren in de 

inname, voor zover ze binnen 

geplaatst zijn, voorzien van 

explosie ontlasting? 

Transporten (ketting, schroeven e.d.) 

61 Zijn deze transporten volledig 

omkast met staal ? 

62 Worden deze transporten 

automatisch gestopt wanneer 

het materiaal zich ophoopt of is 

het zo ontworpen dat het niet 

kan ophopen ? 

Hamermolen 

63 Hebben alle hamermolen 

lagers temperatuurbewaking ? 

64 Hebben de maalkamers 

temperatuurbewaking ? 

65 Staan de hamermolens in een 

afgezonderde ruimte en is 

explosie ontlasting voorzien? 

Aspiratie systemen 

66 zij installaties gebouwd na 

1/7/2003 voorzien van een 

lokale afzuiging? 

67 Is er monitoring van de 

drukopbouw in filters ? 

68 Zijn alle ventilatoren geplaatst 

in het schone lucht gedeelte 

van filter ? 

69 Werkt het luchtfilter in de 

afzuiging effectief 

70 Zijn filterdoeken anti-statisch ? 

Alle stortputten dienen voorzien 

te zijn van afzuiging, 

stofconcentraties in 

omgevingslucht van de put 

tijdens storten mag niet hoger 

dan 3 mg/m3 zijn. 

Bij vertraging onder 80% alarm 

en afschakelen elevator en 

aanvoer (lijnvergrendeling) 

Wanneer een transport een 

overloop heeft is er geen 

beveiliging nodig. Een 

beveiliging bestaat meestal uit 

een eindschakelaar aan een luik 

wat wordt open geduwd. 

1.Bij afvoer in onderbunker: 

ontlasting onderbunker naar 

buiten, 

2. bij afvoer op elevator: 

ontlasting E naar buiten, 

3. aspiratie: druksensor met 

explosie schuif of ontlasting naar 

buiten of aspiratie opstelling 

buiten 

Lokale afzuiging heeft algemeen 

de voorkeur boven centrale 

afzuiging. 

Bijvoorbeeld middels U-buis, om 

te kunnen vaststellen of filters 

verstopt raken 

Max stof concentratie in 

uitblaaslucht = 3.0 mg/m3 


71 Zijn centrale filter kasten en 

centrale afzuiging voorzien van 

explosie ontlasting (naar 

buiten)? 

Persen 

72 Zijn alle persen voorzien van 

een volloopdetectie ter 

voorkoming van vuur in de 

matrijs? 

Koelen 

Zijn de koelers uitgerust met 

een rookdetectie systeem ? 

Heftrucks en dergelijke 

Zijn alle heftrucks en dieselunits 

op het bedrijf voorzien 

van vonkenvangers? 

Is eis bij verwerking van 

materialen met een MIE tussen 

1 en 15 MJ

ATEX-Handleiding - Nevedi

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?