Digitale uitgave van:

1) Ik meen dit ook tegenover K. Verhofstad, S. J., De regeering der Nederlanden in de jaren
1555—1559 (Nijmegen 1937) bldz. 193 vv. te moeten handhaven.
[50]
dat bij het gesprek in het Bois de Vincennes niet duidelijk uitgekomen zou zijn,
dat het bij het sluiten van een overeenkomst, als waartoe men trachtte te
geraken, vooral daarom te doen was. Kan dan echter de bij de Prins gewekte
weerzin tegen die overeenkomst wel buiten die godsdienstkwestie omgegaan
zijn? Er is meer! Een van de maatregelen, die de Koning bij zijn aan boord gaan
nog voorschreef, was, dat Oranje, als stadhouder van Holland en Zeeland, om
hun aanhangen van de Reformatie een aantal „gens de bien” uit die provincie
gevangen nemen en in staat van beschuldiging stellen zou. Maar hij past er
hartelijk voor. Eer zijn beambten toegrijpen laat hij de bedreigden waarschuwen,
en op het critieke moment zijn de vogels dan ook gevlogen. Zou dit nu niet een
onverklaarbare reactie op het koninklijk bevel bij de Prins hebben moeten heten,
stel zijn verontwaardiging over de plannen, die hem waren onthuld, was slechts
van politieke huize geweest?
Er is ten aanzien van het thema, dat in dit hoofdstuk aan de orde is, nog een
andere, nog een belangrijker vraag te doen dan die of ons bericht uit de Apologie
wel helemaal naar de letter mag worden genomen. De vraag naar de
beweegredenen, waarom de Prins, bij het doen van zijn levenskeus ten gunste
van de Nederlanden, wel in die richting mag zijn gegaan, die hij metterdaad
blijkt te hebben gekozen. Met name : waar school hier te dezen zijn diepste
motief?
Omdat ik, anders dan Rachfahl, aanvaard dat speciaal de op godsdienstig
gebied liggende maatregelen der Spaanse regering bij Oranje de wil tot
systematisch verzet hebben wakker geroepen, stel ik hier nadrukkelijk voorop,
dat — althans voor zover zichtbaar is geweest — geen religieus motief hier
invloed oefende. Ik druk mij
[51]
te dezen met opzet zeer voorzichtig uit. Immers indien iemand de stelling zou
willen poneren, dat in de diepten van 's Prinsen ziel de nawerking van diens
eerste kindertijd, toen Juliana van Stolberg zijn opvoedster was, en de reeds
aanwezige kiemen van zijn latere vroomheid op dit ogenblik toch wel mee zullen
hebben bewogen en zodoende aan de totstandkoming van zijn besluit, tot op
zekere hoogte tenminste, een werkzaam aandeel zullen hebben gehad, dan heb
ik niet het minste bezwaar om met die stelling accoord te gaan. Maar dit valt
toch meer slechts aan te nemen dan te bewijzen. En voorzover de krachten, die
hier gewerkt hebben duidelijk aan het licht zijn getreden, zijn het werkelijk
andere dan religie en vroomheid geweest.
Welke andere? Met een enkel woord is dat niet te zeggen. Want voor en na zijn
er verschillende beantwoordingen dezer vraag geboden, waarmee ik eerst zal
moeten afrekenen alvorens mijn eigen weg in te slaan
Hebben Oranje's vijanden onder zijn tijdgenoten gelijk gehad, dan was het
vooral eerzucht, die hem te dezen heeft gedreven. Of anders — sedert 1562 is
het nog meer dit geworden wat hem ten laste werd gelegd dan dat eerste of
anders een geest à la Catilina. Maar hadden zij gelijk? Velen nemen het aan. Om
er daaruit tenminste een met name te noemen: Groen van Prinsterer. „Il était
dominé par l'ambition et par l'égoïsme”, heet het bij deze ergens. Maar als er