Digitale uitgave van:

zee. Zijn overweging om zich tegenover de Koning in een geheim schrijven te
verklaren en dan te trachten een voor beide partijen bevredigende oplossing te
vinden, schijnt mij eigenlijk wel in die richting te wijzen. Maar ook al zou hij zich
gaarne bij de hem gegeven raad hebben neergelegd, dan nog moeten wij hier
verzachtende omstandigheden in aanmerking nemen.
In godsdienstig opzicht op deze manier dus wel heel sterk veranderd voelde de
Prins destijds echter toch nog maar zeer weinig voor het Calvinisme, waartoe hij
later is overgegaan. „und mögen uns E. L. woll vertrawen, das wir der
Calvinischen lehre nit zugethan” : maken deze woorden, die hij 5 Nov. 1566
neerschreef, eigenlijk niet zelfs enigermate de indruk, dat hij bang was voor
Calvinist te worden aangezien? Welnu, zijn gevoelen zal van vrees in elk geval
ook wel niet zo heel veel verschild hebben! Want wat hem vooral in de weg
gezeten heeft om deze geestesrichting een goed hart toe te dragen was in deze
periode niet het feit, dat hij met een of andere leerstelling daarvan niet akkoord
kon gaan,
[126]
maar zijn weerzin tegen haar politieke radicalisme 1).
Waarom hem dit zo tegen de borst stuitte? Volgens Pirenne omdat het zoals
later in 1578 ook nu in 1566 de voornaamste klip heeft gevormd, waarop zijn
plannen schipbreuk hebben geleden! Maar mogen wij het ons werkelijk zo
voorstellen? Mijns inziens niet. En dat omdat de Prins in 1566, naar het mij
voorkomt, geen plannen heeft gehad. Wel idealen, maar geen plannen.
Door het bewerken van aaneensluiting aller Nederlandse aanhangers van de
Reformatie op de grondslag van de Augsburgse Confessie van 1540 voor deze de
hulp der Protestantse Duitse vorsten te verkrijgen : misschien kunnen wij dat
een plan van hem noemen. Dat is tenminste iets geweest, dat hij volhardend en
systematisch heeft nagestreefd. En als iemand zijn waarneming tot dit punt
beperkt, ja, dan geldt ook dat 's Prinsen voornemen op de tegenwerking der
Calvinisten lek is gezeild. Want er zijn er daaronder wel geweest, die ten deze
met Oranje hebben meegewerkt; Guido de Bray bijvoorbeeld. Maar de overgrote
meerderheid van hen heeft daartoe aangezet door Beza — dat niet willen doen.
Naast hun specifiek Calvinistisch belijdenisgeschrift, de Confessio Belgica, wilden
deze ook wel de Augustana aanvaarden. Maar deze laatste als enig geloofsparool
te kiezen, daar kreeg men ze niet toe.
Echter in het algemeen ontbrak het de Prins in deze tijd aan een vaste
marsroute en was zijn enig richtsnoer bij het dreigen van welke forse maatregel
der oppositie ook een temperend woord, te laten horen.
1) Groen van Prinsterer, Archives, 1. c., p. 454: „das wir der Calvinischen lehr verwand seien, und
haben zuw dieser mutation und Kirchen-sturmerey haimlichen rath und that gelanget”.
[127]
In één opzicht heb ik dat al laten zien. Ten aanzien van Oranje's optreden in
verband met het Compromis der edelen. Zodra hij van de oprichting daarvan
kennis gekregen heeft — want hij heeft er niet van meet af aan van geweten —
is hij, bleek reeds, zijn best gaan doen de actie van dat verbond tot het indienen
van een smeekschrift, en dan nog weer van een door hem verzwakt
smeekschrift, beperkt te laten blijven. Maar er gebeurde nog veel meer van dien
aard.