22.09.2013 Views

Ontstaan en functie van grafzerken, hun kunstzinnige vormgeving ...

Ontstaan en functie van grafzerken, hun kunstzinnige vormgeving ...

Ontstaan en functie van grafzerken, hun kunstzinnige vormgeving ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

10. H<strong>en</strong>rick <strong>van</strong> Delft, 1558 (zerk 290).<br />

vrag<strong>en</strong> <strong>van</strong> de huidige beschouwers. Zij war<strong>en</strong><br />

ook het kostbaarst <strong>en</strong> alle<strong>en</strong> de beter gesitueerd<strong>en</strong><br />

kond<strong>en</strong> dan ook dergelijke object<strong>en</strong><br />

voor zich lat<strong>en</strong> vervaardig<strong>en</strong>, m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> uit de<br />

adel- <strong>en</strong> ridderstand <strong>en</strong> ook wel kanunnik<strong>en</strong>.<br />

De Sint-Jan bezit e<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>d groot<br />

aantal figurale zerk<strong>en</strong> waarop e<strong>en</strong> kanunnik<br />

als persoon is weergegev<strong>en</strong>. Het gaat om iets<br />

meer dan ti<strong>en</strong> exemplar<strong>en</strong>, alle dater<strong>en</strong>de uit<br />

de tweede helft <strong>van</strong> de zesti<strong>en</strong>de eeuw. We<br />

zi<strong>en</strong> daarop binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> (gedeeltelijk) architectonisch<br />

kader in reliëf de volledige figuur<br />

<strong>van</strong> de kanunnik weergegev<strong>en</strong>, gekleed in de<br />

misgewad<strong>en</strong> <strong>van</strong> amict, albe, stola, kazuifel<br />

<strong>en</strong> manipel <strong>en</strong> met e<strong>en</strong> kelk bov<strong>en</strong> de hand<strong>en</strong><br />

voor de borst. E<strong>en</strong> goed voorbeeld is de zerk<br />

voor kanunnik H<strong>en</strong>rick <strong>van</strong> Delft, 1558 (290)<br />

(afb. 10). Elders kom<strong>en</strong> ook kanunnik<strong>en</strong>zerk<strong>en</strong><br />

voor, maar dan in kleinere aantall<strong>en</strong>. Er zijn er<br />

te vind<strong>en</strong> in verschill<strong>en</strong>de kapittelkerk<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />

het Maasland, onder andere in de twee collegiale<br />

kerk<strong>en</strong> <strong>van</strong> Maastricht. De Grote Kerk<br />

te Breda bezit er e<strong>en</strong> vijftal, waaronder e<strong>en</strong> wel<br />

heel opvall<strong>en</strong>d <strong>en</strong> extra kostbaar exemplaar,<br />

voor kanunnik Willem <strong>van</strong> Gal<strong>en</strong> († 1539), want de figuur is hier op e<strong>en</strong> koper<strong>en</strong> plaat voorgesteld. 63. De<br />

Sint-Jan heeft ooit ook zo’n groots <strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>d monum<strong>en</strong>t bezet<strong>en</strong>, voor kanunnik Philippus de Spina<br />

(† 1557), waar<strong>van</strong> echter niet alle<strong>en</strong> de koper<strong>en</strong> plat<strong>en</strong> zijn verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>, maar ook de zerk zelf bestaat niet<br />

meer. 64. Koper komt ook voor ter opvulling <strong>van</strong> kleinere details <strong>van</strong> de <strong>vormgeving</strong> <strong>van</strong> zerk<strong>en</strong>, zoals de<br />

kelk op priesterzerk<strong>en</strong>, wap<strong>en</strong>schildjes in vierpass<strong>en</strong> of in uitgespaarde inscriptieveld<strong>en</strong>. In de Sint-Jan<br />

zijn nog <strong>en</strong>kele zerk<strong>en</strong> met uitgediepte veld<strong>en</strong> voor het aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>van</strong> dergelijke koper<strong>en</strong> plat<strong>en</strong> of<br />

plaatjes, maar <strong>van</strong> het koper zelf is ge<strong>en</strong> spoor meer te vind<strong>en</strong>. 65. E<strong>en</strong> bijzonder voorbeeld hier<strong>van</strong> is de<br />

zeer vroege, maar anonieme figurale kanunnik<strong>en</strong>zerk uit de eerste dertig jaar <strong>van</strong> de vijfti<strong>en</strong>de eeuw<br />

(481), waar<strong>van</strong> allerlei details, zoals de hand Gods bov<strong>en</strong> het hoofd <strong>van</strong> de kanunnik, zijn hoofd, de aurifrisia<br />

<strong>van</strong> zijn kazuifel, stola <strong>en</strong> manipel <strong>en</strong> de vierpass<strong>en</strong> ooit war<strong>en</strong> opgevuld met koper.<br />

Grafmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor kanunnik<strong>en</strong> zijn in Noordwest-Europa meestal epitaf<strong>en</strong>, zelfs in die mate<br />

dat in de kunsthistorische literatuur e<strong>en</strong> monum<strong>en</strong>t voor e<strong>en</strong> kanunnik veelal als synoniem wordt<br />

63. Graas <strong>en</strong> Tummers 2003, 193, met e<strong>en</strong> beschrijving <strong>van</strong> de zerk op pp. 327-328.<br />

64. Beschrev<strong>en</strong> in Smits 1912, 299 (nr. 298); zie verder ‘Lijst <strong>van</strong> niet meer aanwezige zerk<strong>en</strong>’,<br />

p. 184. Peeters, 172, vermeldt t<strong>en</strong> onrechte dat de zerk (zonder de koper<strong>en</strong> plaat) ‘dichtbij<br />

de westtor<strong>en</strong>’ ligt.<br />

65. Als verdiepte veld<strong>en</strong> niet erg diep gaan <strong>en</strong> er nog nagelgat<strong>en</strong> in zijn te ontwar<strong>en</strong>, is het<br />

praktisch zeker dat deze veld<strong>en</strong> war<strong>en</strong> opgevuld met koper<strong>en</strong> plat<strong>en</strong>. Ook werd witmarmer<br />

gebruikt voor de opvulling <strong>van</strong> bepaalde details, zoals hoofd<strong>en</strong> <strong>en</strong> hand<strong>en</strong>, maar dan<br />

zijn de verdiepte veld<strong>en</strong> juist diep uitgestok<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn er ge<strong>en</strong> nagelgat<strong>en</strong> zichtbaar, omdat<br />

de witmarmer<strong>en</strong> stukk<strong>en</strong> meestal werd<strong>en</strong> gelijmd.<br />

112 I. Inleiding<br />

113<br />

gezi<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> al of niet figuratieve epitaaf. 66. Dergelijke epitaf<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> we bijvoorbeeld in behoorlijke<br />

aantall<strong>en</strong> in Utrecht <strong>en</strong> Zutph<strong>en</strong> <strong>en</strong> vooral in het huidige België, waar de epitaaf in kunsthistorische zin<br />

zijn oorsprong vindt. 67. Uit Noord-Nederland is, als uitzondering op de regel, één figuratieve kanunnik<strong>en</strong>zerk<br />

bek<strong>en</strong>d, <strong>en</strong> wel in de Nieuwe Kerk te Amsterdam. 68. Figuurzerk<strong>en</strong> voor kanunnik<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> regionale variant in de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong>, <strong>van</strong> de provincie Zeeland tot in het Maasland, te<br />

vorm<strong>en</strong>, met de om<strong>van</strong>grijke serie in D<strong>en</strong> Bosch als e<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>d middelpunt. Vergelijkbare figuurzerk<strong>en</strong><br />

voor belangrijke geestelijk<strong>en</strong>, meestal dek<strong>en</strong>s <strong>en</strong> pastoors <strong>van</strong> wat grotere parochiekerk<strong>en</strong>, die vaak<br />

ook erg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> kanunnik<strong>en</strong>post hadd<strong>en</strong>, kom<strong>en</strong> in Nederland verspreid voor, zoals te Asper<strong>en</strong>, Helvoirt<br />

<strong>en</strong> Tiel om er <strong>en</strong>kele te noem<strong>en</strong>.<br />

Op de overige kanunnik<strong>en</strong>zerk<strong>en</strong> in de Sint-Jan, waar<strong>van</strong> er slechts heel weinig zijn, voer<strong>en</strong> inscripties<br />

de bov<strong>en</strong>toon. In dit opzicht zijn ze te vergelijk<strong>en</strong> met de kanunnik<strong>en</strong>zerk<strong>en</strong> in de Sint-Maart<strong>en</strong>skerk<br />

te Zaltbommel, die <strong>en</strong>kel inscripties k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Als afwijk<strong>en</strong>d, prestigieus elem<strong>en</strong>t zijn de letters <strong>van</strong><br />

al deze zerk<strong>en</strong> gebeeldhouwd in reliëf.<br />

De overige priesterzerk<strong>en</strong> in de Sint-Jan zijn voor meer dan 90 proc<strong>en</strong>t voorzi<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> kelk, hét<br />

tek<strong>en</strong> <strong>van</strong> de priesterlijke waardigheid. De inscripties op deze priesterzerk<strong>en</strong> vermeld<strong>en</strong> nogal e<strong>en</strong>s dat<br />

de gememoreerde als ‘rector’ of als ‘b<strong>en</strong>eficiant’ verbond<strong>en</strong> was met e<strong>en</strong> bepaald altaar in de nabijheid<br />

<strong>van</strong> de zerk.<br />

Figuurzerk<strong>en</strong> voor lek<strong>en</strong> zijn in de Sint-Jan zeldzaam. Dit geldt trouw<strong>en</strong>s voor de meeste middeleeuwse<br />

kerk<strong>en</strong> in het huidige Nederland, terwijl in de ons omring<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> dergelijke zerk<strong>en</strong> in de<br />

honderdtall<strong>en</strong> lop<strong>en</strong>. 69. Slechts e<strong>en</strong> drietal is in de Sint-Jan bewaard geblev<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> ridderlijke<br />

figuur, Rutger <strong>van</strong> Berkel <strong>en</strong> zijn vrouw uit 1575 (151), e<strong>en</strong> voor Dirck H<strong>en</strong>ricx Pelgrom <strong>en</strong> zijn vrouw<br />

uit 1548, waarop de figur<strong>en</strong> <strong>van</strong> de echtelied<strong>en</strong> als ‘transi’s’ zijn weergegev<strong>en</strong> (164) <strong>en</strong> e<strong>en</strong> anonieme voor<br />

e<strong>en</strong> oudere <strong>en</strong> e<strong>en</strong> jongere man in lange mantels uit de eerste helft <strong>van</strong> zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw (286). Er zijn<br />

er meer geweest, getuige de zerk voor het echtpaar Jan de Water <strong>en</strong> zijn vrouw uit 1575, die is afgebeeld<br />

in Smits (312) <strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s hem buit<strong>en</strong> de kerk lag. De oorzaak <strong>van</strong> deze schaarste kan niet geleg<strong>en</strong> zijn in<br />

het traditionele voorrecht <strong>van</strong> geestelijk<strong>en</strong> om in de kerk te word<strong>en</strong> begrav<strong>en</strong>. Uit de tijd voor 1629, het<br />

jaar waarin de Reformatie in D<strong>en</strong> Bosch e<strong>en</strong> feit werd, zijn er rond de tachtig zerk<strong>en</strong> voor geestelijk<strong>en</strong>,<br />

wat slechts e<strong>en</strong>derde uitmaakt <strong>van</strong> het totaal aantal zerk<strong>en</strong> tot dan toe. Al in de late middeleeuw<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />

vroegmoderne tijd was het niet meer e<strong>en</strong> exclusief voorrecht <strong>van</strong> geestelijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> grote weldo<strong>en</strong>ers, maar<br />

mocht iedere<strong>en</strong> in het kerkgebouw e<strong>en</strong> graf kop<strong>en</strong> <strong>en</strong> er word<strong>en</strong> begrav<strong>en</strong>. 70.<br />

Onder figuurzerk<strong>en</strong> zou m<strong>en</strong>, in iets ruimere zin, ook die zerk<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> verstaan waarop e<strong>en</strong> of<br />

meestal twee <strong>en</strong>gel<strong>en</strong> zijn voorgesteld als wap<strong>en</strong>dragers. Van dit type zijn er in de Sint-Jan iets meer dan<br />

twintig te vind<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> behoorlijk hoog aantal. Opvall<strong>en</strong>d is bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> dat, op e<strong>en</strong> of twee uitzondering<strong>en</strong><br />

na, het gaat om zerk<strong>en</strong> voor lek<strong>en</strong>, voor zowel echtpar<strong>en</strong> als e<strong>en</strong>ling<strong>en</strong>.<br />

66. Zie bijvoorbeeld Brine 2008, passim <strong>en</strong> vooral 45.<br />

67. Tummers 1994, 259-264. Voor het begrip epitaaf in kunsthistorische zin zie Scho<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

1967.<br />

68. Voor kanunnik Nicolaas Hillebrantszoon d<strong>en</strong> Otter (†1520), vervaardigd in 1535, zie<br />

Schölvinck, 22-24.<br />

69. Voor e<strong>en</strong> overzicht <strong>van</strong> alle figuurzerk<strong>en</strong> in de provincie Noord-Brabant zie Van Dijk 1995.<br />

70. Zo verwoord door paus Innoc<strong>en</strong>tius III in het begin <strong>van</strong> de derti<strong>en</strong>de eeuw, zie Mazel 2009,<br />

101.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!