Eenzame ouderen: mythe of realiteit?

Eenzame ouderen: mythe of realiteit?
Lut Vanden Boer & Koenraad Pauwels
Eenzaamheid van oudere mensen komt steeds vaker in de belangstelling, mede doordat de
vergrijzing van de maatschappij hoog op de maatschappelijke en politieke agenda staat. In deze
bijdrage wordt, na een korte theoretische schets van het concept eenzaamheid en de begrippen
die daarmee samenhangen, nagegaan in welke mate eenzaamheid voorkomt onder de oudere
bevolking. De resultaten zijn afkomstig van het Leefsituatieonderzoek Vlaamse Ouderen
(LOVO_1) waarbij een representatief staal van de thuiswonende 55- tot 90-jarigen in de loop
van 2001-2002 mondeling werd geïnterviewd, onder meer over hun eenzaamheidsgevoelens
(Jacobs et al., 2004).
Begripsomschrijving
Het belang van sociale netwerken en van sociale integratie voor het welbevinden van ouderen is
genoegzaam bekend. Tal van empirische studies hebben een positief verband aangetoond: de
aanwezigheid van hechte banden met betekenisvolle anderen, de positieve interacties en de
steun ervan, bevorderen de zelfwaardering en het subjectief welbevinden van ouderen (o. m.
Vanden Boer & Dooghe, 1987; Knipscheer et al., 1995; Antonucci et al., 1996; Vanden Boer &
Pauwels, 2004).
Er dient echter een duidelijk onderscheid gemaakt te worden tussen de objectieve component
van het sociaal netwerk en de subjectieve beleving ervan. In dit verband worden de concepten
sociale isolatie en eenzaamheid naar voor gebracht. Sociale isolatie verwijst naar een objectieve
waarneming van (minimaal) sociaal contact, terwijl eenzaamheid een subjectieve waardering
weergeeft. Mensen met een gering aantal sociale contacten hoeven niet per se eenzaam te zijn.
Omgekeerd kan men zich —ondanks een uitgebreid sociaal netwerk— wél eenzaam voelen. Het
gaat dan om negatieve gevoelens die te maken hebben met een gemis aan sociale contacten. Dat
gemis kan zowel te maken hebben met het feit dat men minder contacten heeft dan gewenst,
maar evenzeer met het feit dat men contact met een specifieke (vertrouwens)persoon mist
(Vanden Boer et al., 2001). Zowel sociale isolatie als eenzaamheidsgevoelens worden in
belangrijke mate geassocieerd met dezelfde factoren, zoals alleen wonen, verweduwd zijn,
kinderloos zijn, een hoge leeftijd hebben en in minder goede gezondheid verkeren (Wenger et
al., 1996; Mullins, 1996). Eenzaamheid kan zich op gelijk welke leeftijd manifesteren maar er
wordt aangenomen dat de kans op vereenzaming toeneemt naarmate mensen ouder worden
(Linneman, 1996; Vanden Boer & Dooghe, 1987). Verschillende oorzaken kunnen hieraan ten
grondslag liggen, zoals het verlies van de partner, een beperkter sociaal netwerk, een gebrekkige
mentale of fysieke gezondheid die niet toelaat om vlot aan het maatschappelijk leven deel te
nemen, of het wegvallen van de werksituatie (Linneman et al., 2002).
De mate van vereenzaming werd in LOVO_1 gemeten aan de hand van de SSWO-subschaal 1
‘contacten’ en aan de hand van een enkelvoudige vraag die een vergelijking doorheen de tijd
toelaat. De subschaal ‘contacten’ bestaat uit zeven items die peilen naar gevoelens van
eenzaamheid en isolement. Zes items zijn afkomstig van de uitgebreidere eenzaamheidsschaal
van de Jong Gierveld & Kamphuis (1985). Ook de verkorte versie vormt een valide en
betrouwbare schaal (van Linschoten et al., 1993).
1 Schaal Subjectief Welzijn Ouderen (SSWO)
1

De Jong Gierveld & Kamphuis (1985) omschrijven eenzaamheid in termen van de subjectieve
beleving van de contacten: de minder positieve manier waarop individuen de communicatie met
anderen waarnemen, ervaren en waarderen. Eenzaamheid verwijst expliciet naar een negatieve
beleving: ‘het subjectief ervaren van een onplezierig of ontoelaatbaar gemis aan (kwaliteit van)
bepaalde sociale relaties’. Het gaat daarbij om een verschil tussen de gerealiseerde contacten
met andere mensen en de contacten die men voor zichzelf zou wensen (van Tilburg & de Jong
Gierveld, 1999).
Eenzame ouderen?
In tegenstelling tot de gangbare beeldvorming in de samenleving kampt de overgrote
meerderheid van de 55-plussers in Vlaanderen nooit of eerder sporadisch met
eenzaamheidsgevoelens. Niet minder dan 63% van alle ondervraagde ouderen zegt dat geen
enkele van de zeven uitspraken voor hen van toepassing is (tabel 1). De gemiddelde score
bedraagt 17,2 (minimum=0 maximum=20) voor de totale populatie: hoe hoger de score, hoe
minder eenzaam men zich voelt.
Tabel 1: Uitspraken m.b.t. eenzaamheidsgevoelens (in%)
Uitspraken (0) (1) (2) n(100%)=
Ik mis een goede vriend/vriendin 9 8 83 2.353
Ik ervaar een leegte om me heen 9 11 80 2.348
Ik mis gezelligheid om me heen 8 10 82 2.356
Ik vind mijn kring van kennissen te beperkt 7 8 85 2.347
Ik mis mensen om me heen 6 11 83 2.350
Vaak voel ik me in de steek gelaten 5 8 87 2.346
Ik voel me soms wel eens eenzaam 1
28 1 71 2.362
(0) ja, van toepassing (1) min of meer van toepassing (2) niet van toepassing
1
de antwoordcategorieën voor dit item zijn als volgt: (0) eens (1) weet niet (2) niet mee eens
Er treden significante verschillen op naargelang een aantal achtergrondkenmerken. Zo voelen
vrouwen zich duidelijk eenzamer dan mannen, ongeacht de leeftijd, wat ook bleek uit vorige
leefsituatieonderzoeken (Dooghe et al., 1988) en aansluit bij buitenlandse onderzoeksresultaten
(zie o.m. Wenger, 1996).
De resultaten bevestigen dat de oudste leeftijdscategorie het slechtst scoort inzake
vereenzaming. Minder vlotte contactnames wegens dalende mobiliteit zijn hier niet vreemd aan
(Dooghe et al., 1988). Tussen de leeftijdsgroepen 55 tot 64 jaar en 65 tot 74 jaar is de
contactscore echter niet significant verschillend. Voorts blijkt dat met dalende scholingsgraad de
eenzaamheid toeneemt.
Een andere discriminerende factor is het al dan niet samenwonen met anderen (tabel 2 en figuur
1). Alleenwonenden scoren significant lager —en voelen zich dus eenzamer— dan ouderen die
samenwonen met de echtgeno(o)t(e)/partner en/of met anderen. Alleenwonende koppels voelen
zich het minst eenzaam. Deze vaststelling komt ook tot uiting in specifiek onderzoek omtrent de
betekenis van de partnerrelatie in Nederland (Dykstra & de Jong Gierveld, 1999). Het gemis van
een inwonende partner om dagdagelijks mee te communiceren, verhoogt de kans op
vereenzaming. Het belang van een partner —en meer specifiek het gemis ervan— komt
duidelijk tot uiting in de resultaten naar burgerlijke staat. Weduwen/weduwnaars en uit de echt
gescheidenen die niet samenwonen met een partner voelen zich het meest eenzaam; gehuwden
2

die met de partner samenwonen, voelen zich het minst eenzaam. Vooral weduwen zonder
partner laten zich het frequentst in negatieve zin uit.
Figuur 1 De gemiddelde eenzaamheidsscore, naar leeftijd en gezinssamenstelling 1
gemiddelde eenzaamheidsscore
20
17
14
11
8
5
55 60 65 70 75 80 85
alleenwonend uitsl. met echtg./partner andere
1 hoe hoger de score, hoe minder eenzaam: minimum=0 maximum=20
leeftijd
Voorts wordt ook een verband gevonden met de mate van zelfredzaamheid van de betrokkenen.
Vooral volledig zelfredzame ouderen voelen zich minder eenzaam in vergelijking met ouderen
die in min of meerdere mate hulp nodig hebben. Ook hier komt het belang van zich vlot te
kunnen bewegen tot uiting: degenen die zich onafhankelijk kunnen bewegen en verplaatsen, zijn
ook minder eenzaam.
Eenzaamheid en face-to-face contacten
De resultaten wijzen uit dat zowel een tekort aan contacten als het gemis van een specifiek
contact vereenzaming in de hand werken (tabel 2). Hoe meer bezoekcontacten men wekelijks
heeft, hoe minder eenzaam ouderen zich voelen. De resultaten illustreren verder dat ouderen die
minstens wekelijks zowel verwanten als niet-verwanten zien, zich minder eenzaam voelen dan
degenen met een meer eenzijdig samengesteld relatienetwerk. Het wel of niet een beroep
kunnen doen op een vertrouwenspersoon geeft een indicatie van de kwaliteit van de relaties. Uit
de resultaten blijkt dat ouderen die een vertrouwenspersoon hebben waarmee ze vreugde en
verdriet kunnen delen, zich minder eenzaam voelen dan de anderen.
3

Tabel 2 De gemiddelde eenzaamheidsscore, naar enkele achtergrondkenmerken inzake sociale
contacten 1
Achtergrondkenmerken
Aantal relatiecategorieën waarmee minstens wekelijks bezoekcontact
Geen
1-2
3-4
5 en +
Minstens wekelijks bezoekcontact met…
Uitsluitend verwanten
Uitsluitend niet-verwanten
Beide
Geen van beide
Heeft vertrouwenspersoon
Neen
Ja
1
hoe hoger de score, hoe minder eenzaam: minimum=0 maximum=20
Gemiddelde score
15,8
16,9
17,2
17,7
17,1
16,6
17,6
15,8
16,4
17,4
n(100%)=
192
580
775
757
705
210
1.197
192
580
1.686
De mate van vereenzaming werd in LOVO_1 niet alleen gemeten aan de hand van de SSWOsubschaal
‘contacten’, ook de enkelvoudige vraag: ”Voelt U zich dikwijls, soms of nooit
eenzaam?” werd voorgelegd. De antwoorden op deze vraag bevestigen de voorgaande
vaststellingen: het eenzaamheidsgevoel is zeker geen algemeen verschijnsel onder de oudere
bevolking. Bijna drie op vier ondervraagden voelen zich nooit eenzaam (73%), één op vijf
ouderen voelt zich soms eenzaam en 7% verklaart zich vaak eenzaam te voelen.
Evolutie van eenzaamheidsgevoelens bij 65-plussers in de periode 1966-2001
Dezelfde enkelvoudige vraag: ”Voelt U zich dikwijls, soms of nooit eenzaam?” werd
voorgelegd in vorige leefsituatieonderzoeken zodat een vergelijking doorheen de tijd mogelijk
is.
Het percentage 65-plussers dat zich vaak eenzaam voelt, daalde tussen 1966 en 2001 van 14%
naar 8%. Aan de andere kant steeg het aandeel dat zegt zich zelden of nooit eenzaam te voelen
van 64% naar 71%. De cijfers dienen enigszins genuanceerd te worden aangezien de
onderzoekspopulaties niet volledig vergelijkbaar zijn 2 . Maar ook indien we de evolutie sinds
1985 bekijken —met vergelijkbare onderzoekspopulaties— stellen we een positieve trend vast
(figuur 2 en tabel 3).
2
1966: cijfers voor België, inclusief 145 collectief gehuisveste 65-plussers; 1985 en 2001: cijfers voor
Vlaanderen
4

Figuur 2 Evolutie van eenzaamheidsgevoelens onder de bevolking van 65 jaar en ouder in de
periode 1966-2001(in %)
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
64 65 71
22 24
14 10 8
1966 1985 2001
vaak eenzaam soms eenzaam zelden of nooit eenzaam
Het aandeel ouderen dat zich zelden of nooit eenzaam voelt, stijgt zowel bij mannen als bij
vrouwen. Ook binnen elke leeftijdsgroep stelt men een positieve trend vast, behalve op hoge
leeftijd. Het percentage 80-plussers dat zich zelden of nooit eenzaam voelt, is tussen 1966 en
2001 nagenoeg constant gebleven.
Tabel 3: Het percentage 65-plussers dat zich zelden of nooit eenzaam voelt in de periode 1966-
2001, naar geslacht en leeftijd
Geslacht
Mannen
Vrouwen
Leeftijd
65-69
70-74
75-79
80 en +
% zelden of nooit eenzaam
n(100%)=
1966 1985 2001 1966 1985 2001
71
57
68
63
61
59
75
58
72
63
63
60
79
65
78
73
69
59
1.358
1.640
999
981
581
437
21
618
821
384
510
318
227
620
800
417
421
335
246
Totaal 64 65 71 2.998 1.439 1.420
Eenzaamheid, levenstevredenheid en welbevinden
De afwezigheid van vereenzaming en sociale isolatie is belangrijk voor een goede
levenskwaliteit (Sinclair et al., 1990). Levenssatisfactie of levenstevredenheid is een populair
concept voor de subjectieve inschatting van de levenskwaliteit. Het verwijst naar de vergelijking
van een gewenste of verwachte situatie en de realiteit, of anders gezegd: een beoordeling van
‘hoe de dingen tot nu toe zijn verlopen’. Zoals blijkt uit het vorige is vereenzaming zeker geen
algemeen verschijnsel onder de oudere bevolking, maar toch is de groep eenzamen niet te
verwaarlozen. Is er een verband tussen eenzaamheidsgevoelens en levenstevredenheid?
5

Figuur 3 wijst op een negatief verband: ouderen die dikwijls eenzaam zijn, spreken zich vaker in
negatieve zin uit over het leven in het algemeen. Omgekeerd kijken ouderen die zich zelden of
nooit eenzaam voelen veel positiever tegen het leven aan.
eenzaam?
nooit
soms
dikwijls
Figuur 3: Eenzaamheid en levenstevredenheid (in %)
2
3
9
14
24
30
0 20 40 60 80 100
levenstevredenheid
zeer tevreden tevreden eerder en zeer ontevreden
We constateren eveneens een significante samenhang tussen vereenzaming en de verschillende
dimensies van het subjectief welzijn. Eenzame ouderen scoren lager op elke dimensie, wat
minder welbevinden indiceert. De grootste verschillen zijn te vinden inzake weerbaarheid (zes
uitspraken die te maken hebben met negatieve gevoelens zoals angst, verdriet, neerslachtigheid)
en gezondheidsbeleving. De zelfwaarderingscore (de mate waarin men een positief dan wel een
negatief beeld heeft van zichzelf) differentieert het minst tussen de meer en de minder
eenzamen.
Tabel 4: De gemiddelde scores 1 op de verschillende dimensies van het subjectief welbevinden,
naar de mate van eenzaamheid
Voelt zich
Dimensies van het subjectief welbevinden
eenzaam gezondheidsbeleving zelfwaardering weerbaarheid optimisme Globaal
welbevinden
Dikwijls
N=152
8,84 15,44 8,36 7,81 10,10
Soms
N=463
11,79
17,47 12,83 10,81 13,60
Nooit
N=1.710
15,01
18,82 16,59 13,62 16,74
1
minimumscore op elke dimensie=0 maximumscore=20; een hogere score wijst op een hoger
welbevinden.
Is een eenzame oude dag hét doembeeld voor ouderen? Neen, voor de meeste onder hen niet, zo
blijkt uit de onderzoeksresultaten. Maar voor een niet te verwaarlozen groep, vooral onder de
oudste ouderen, is eenzaamheid een (dagelijkse) realiteit. Alle initiatieven om hen het gevoel te
geven dat ze ‘er bij horen’ verdienen daarom ondersteuning.
69
73
77
6

Auteurs: Lut Vanden Boer en Koen Pauwels
Literatuur
Antonucci, T.C., A.M. Sherman & H. Akiyama (1996), Social networks, support, and integration. In: J.E.
Birren (Ed.), Encylopedia of gerontology: age, aging and the aged, Vol. 2, pp. 505-515.
De Jong Gierveld, J. & F. Kamphuis (1985), The development of a Rasch-type loneliness scale. Applied
Psychological Measurement, 9, pp. 289-299.
Dooghe, G., L. Vanden Boer & L. Vanderleyden (1988), De leefsituatie van bejaarden. Brussel: CBGS
Monografie 1.
Dykstra, P. & J. de Jong Gierveld (1999), Differientiële kansen op eenzaamheid onder ouderen. De
betekenis van type partnerrelatie, partnergeschiedenis, gezondheid, sociaal-economische positie en
sociale relaties. Tijdschrift Gerontologie en Geriatrie, 30, pp. 212-225.
Jacobs, Th., L. Vanderleyden, L. Vanden Boer (red.) (2004), Op latere leeftijd. De leefsituatie van 55plussers
in Vlaanderen. Garant: CBGS-Publicaties.
Knipscheer, C.P.M., J. de Jong Gierveld, P.A. Dykstra & T.G. van Tilburg (Red.) (1995), Living
arrangements and social networks of older adults. Amsterdam: VU-uitgeverij.
Linnemann, M. (1996), Een eenzaam (s)lot? Een integratie van verklaringen van eenzaamheid onder
ouderen boven de 75 jaar. Amsterdam: Vakgroep Sociologie en Sociale Gerontologie van de Vrije
Universiteit.
Linnemann, M., H. Nelissen & B. Nitsche (Red.) (2002), Eenzaam op leeftijd. Interventies bij eenzame
ouderen. Utrecht: NIZW.
Mullins (1996), Loneliness. In: J.E. Birren (Ed.), Encylopedia of Gerontology: age, aging and the aged.
Vol. 2, pp. 79-81.
Sinclair, I., R. Parker, D. Leat & J. Williams (1990), The kaleidoscope of care: a review of research on
welfare provision for elderly people. London: HMSO.
Van Linschoten, C.P., J.C. Gerritsen & C. Romijn (1993), De schaal subjectief welzijn ouderen nader
onderzocht. Tijdschrift Gerontologie en Geriatrie, 24, pp. 57-65.
Van Tilburg, T.G. & J. de Jong Gierveld (1999), Cesuurbepaling van de eenzaamheidsschaal. Tijdschrift
Gerontologie en Geriatrie, 30, pp. 158-163.
Vanden Boer L., Th. Jacobs, L. Vanderleyden, V. Audenaert & K. Pauwels (2001), Het
Leefsituatieonderzoek Vlaamse Ouderen (LOVO), I Thuiswonende 55-plussers. Onderzoekdesign –
Theoretische achtergronden – Concepten – Meetinstrumenten. Brussel: CBGS-Werkdocument 8.
Vanden Boer, L., G. Dooghe (1987), Bejaarden: voorzieningen en behoeften IV: Het sociaal
welbevinden, CBGS-Werkdocument 39.
Vanden Boer, L., K. Pauwels (2004), Het subjectief welbevinden. In: Jacobs, Th., L. Vanderleyden, L.
Vanden Boer (red.) (2004), Op latere leeftijd. De leefsituatie van 55-plussers in Vlaanderen. Garant:
CBGS-Publicaties, pp. 301-328.
Wenger, G.C., R. Davies, S. Shahtahmaseb & A. Scott (1996), Social isolation and loneliness in old age:
review and model refinement. Ageing and Society, 16, 3, pp. 333-358.
Bronvermelding: Vanden Boer, L., K. Pauwels (2005). Eenzame ouderen: mythe of realiteit?
www.cbgs.be, bijdragen onderzoek, 11 februari 2005
7