Vleermuizen, bomen en bos (pdf) - De Zoogdiervereniging
Vleermuizen, bomen en bos (pdf) - De Zoogdiervereniging
Vleermuizen, bomen en bos (pdf) - De Zoogdiervereniging
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Bom<strong>en</strong>brochure_10.qxd 25-3-2004 22:52 Page 1<br />
VLEERMUIZEN, BOMEN EN BOS<br />
DE BETEKENIS VAN BOMEN EN BOS VOOR VLEERMUIZEN<br />
met tips voor vleermuisvri<strong>en</strong>delijk <strong>bos</strong>beheer <strong>en</strong> onderhoud<br />
Ver<strong>en</strong>iging voor Zoogdierkunde <strong>en</strong> Zoogdierbescherming (VZZ)<br />
<strong>De</strong> inhoud (tekst, foto's <strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>) van deze brochure in PDF zijn beschermd door het auteursrecht. Niets van deze uitgave<br />
mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong> / of op<strong>en</strong>baar gemaakt, op welke wijze dan ook zonder toestemming van de maker(s). © SVB / VZZ, 2003
Bom<strong>en</strong>brochure_10.qxd 25-3-2004 22:52 Page 2<br />
1. Bom<strong>en</strong> zijn belangrijk<br />
Overal in het <strong>bos</strong> zijn vleermuiz<strong>en</strong> waar te nem<strong>en</strong>: ze jag<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
de <strong>bom<strong>en</strong></strong> op insect<strong>en</strong>, ze gebruik<strong>en</strong> de <strong>bos</strong>rand<strong>en</strong> als trekroute<br />
<strong>en</strong> ze vind<strong>en</strong> woonruimte in holle <strong>bom<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> achter loshang<strong>en</strong>de<br />
boomschors. <strong>Vleermuiz<strong>en</strong></strong> zijn afhankelijk van <strong>bom<strong>en</strong></strong>. Maar hoe<br />
dan precies? En wanneer zijn boombewon<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> het<br />
kwetsbaarst? Hoe moet je eig<strong>en</strong>lijk met vleermuiz<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing<br />
houd<strong>en</strong> bij <strong>bos</strong>beheer?<br />
Om e<strong>en</strong> antwoord te gev<strong>en</strong> op dit soort vrag<strong>en</strong> is deze<br />
brochure bedoeld. Want <strong>bom<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> hun vleermuiz<strong>en</strong> zijn<br />
belangrijk! <strong>De</strong> brochure bevat praktische maatregel<strong>en</strong><br />
waarmee de <strong>bos</strong>beheerder e<strong>en</strong> <strong>bos</strong> geschikt(er) kan mak<strong>en</strong> als<br />
leefgebied voor vleermuiz<strong>en</strong>. Met <strong>en</strong>kele tips zijn hun<br />
woonruimtes te bescherm<strong>en</strong> <strong>en</strong> valt noodzakelijke variatie in<br />
het <strong>bos</strong> aan te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Daarnaast geeft de brochure adviez<strong>en</strong><br />
over de planning van beheersmaatregel<strong>en</strong>. Er zijn period<strong>en</strong><br />
waarin <strong>bos</strong>werkzaamhed<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong> minder schad<strong>en</strong> dan<br />
in andere. Achterin deze brochure is algem<strong>en</strong>e informatie over<br />
vleermuiz<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong>. <strong>De</strong> verschill<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> die je in het<br />
<strong>bos</strong> kunt waarnem<strong>en</strong>, staan ook beschrev<strong>en</strong>. Daarnaast is e<strong>en</strong><br />
praktische literatuur- <strong>en</strong> adreslijst opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Gebruik van <strong>bom<strong>en</strong></strong> door vleermuiz<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele boom, e<strong>en</strong> rij <strong>bom<strong>en</strong></strong>, e<strong>en</strong> <strong>bos</strong> - voor bijna alle<br />
Nederlandse vleermuissoort<strong>en</strong> zijn <strong>bom<strong>en</strong></strong> op de e<strong>en</strong> of andere<br />
manier van belang. E<strong>en</strong> aantal soort<strong>en</strong> gebruikt boomholt<strong>en</strong><br />
als schuilplaats of br<strong>en</strong>gt er in kolonies jong<strong>en</strong> groot. Andere<br />
soort<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> <strong>bom<strong>en</strong></strong> of <strong>bos</strong> alle<strong>en</strong> om te fourager<strong>en</strong><br />
(et<strong>en</strong>) of als vliegroute. Voor vleermuiz<strong>en</strong> is het belangrijk dat<br />
er e<strong>en</strong> gevarieerd aanbod van <strong>bom<strong>en</strong></strong> aanwezig is. Sommige<br />
soort<strong>en</strong> schuil<strong>en</strong> het liefst onder loshang<strong>en</strong>de boomschors,<br />
terwijl andere soort<strong>en</strong> liever e<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> specht uitgehakte<br />
holte bewon<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> kolonie, e<strong>en</strong> familiegroep van vrouwtjes met hun<br />
jong<strong>en</strong>, gebruikt altijd e<strong>en</strong> reeks <strong>bom<strong>en</strong></strong> in de loop van het<br />
jaar. Na <strong>en</strong>kele wek<strong>en</strong> verplaats<strong>en</strong> de dier<strong>en</strong> zich naar e<strong>en</strong><br />
volg<strong>en</strong>de boomholte.<br />
<strong>De</strong> verlat<strong>en</strong> holt<strong>en</strong> word<strong>en</strong> later in het jaar, of in het volg<strong>en</strong>de<br />
jaar weer gebruikt. <strong>De</strong> holt<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> netwerk van verblijfplaats<strong>en</strong>.<br />
2<br />
Inhoud<br />
1. Bom<strong>en</strong> zijn belangrijk<br />
2. Wat zit er in mijn <strong>bos</strong>?<br />
3. Vleermuisvri<strong>en</strong>delijk <strong>bos</strong>beheer<br />
4. Zag<strong>en</strong>? Wanneer <strong>en</strong> hoe<br />
5. Help! Vleermuis gevond<strong>en</strong><br />
Het lev<strong>en</strong> van vleermuiz<strong>en</strong> in Nederland<br />
Literatuurlijst<br />
Adress<strong>en</strong> voor meer informatie<br />
E<strong>en</strong> gevarieerd aanbod van verblijfplaats<strong>en</strong> is van belang.<br />
Baardvleermuis<br />
Vleermuissoort<strong>en</strong> van het <strong>bos</strong><br />
<strong>De</strong> volg<strong>en</strong>de vleermuissoort<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> we in het <strong>bos</strong> aantreff<strong>en</strong>: baardvleermuis, Brandts vleermuis, watervleermuis, franjestaart,<br />
ingekorv<strong>en</strong> vleermuis, Bechsteins vleermuis, vale vleermuis, gewone dwergvleermuis, ruige dwergvleermuis, laatvlieger, rosse vleermuis, <strong>bos</strong>vleermuis<br />
<strong>en</strong> bruine grootoorvleermuis. <strong>De</strong>ze soort<strong>en</strong> staan kort beschrev<strong>en</strong>.<br />
Baard- <strong>en</strong> Brandts vleermuis (Myotis mystacinus/brandtii).<br />
Baard- <strong>en</strong> Brandtsvleermuis lijk<strong>en</strong> heel sterk op elkaar. Ze zijn vrij klein met hun spanwijdte van ongeveer 20 cm. Het zijn vrij uitgesprok<strong>en</strong><br />
<strong>bos</strong>bewoners <strong>en</strong> we treff<strong>en</strong> ze voornamelijk aan in beslot<strong>en</strong> landschap. <strong>De</strong>ze soort<strong>en</strong> jag<strong>en</strong> daar het liefst langs <strong>bos</strong>rand<strong>en</strong>, bov<strong>en</strong><br />
<strong>bos</strong>pad<strong>en</strong> of op op<strong>en</strong> plekk<strong>en</strong> in het <strong>bos</strong>. Kolonies mak<strong>en</strong> gebruik van boomholtes maar ook wel van ruimt<strong>en</strong> in<br />
huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> gebouw<strong>en</strong>, bijvoorbeeld achter gevelbetimmering.<br />
<strong>De</strong> inhoud (tekst, foto's <strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>) van deze brochure in PDF zijn beschermd door het auteursrecht. Niets van deze uitgave<br />
mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong> / of op<strong>en</strong>baar gemaakt, op welke wijze dan ook zonder toestemming van de maker(s). © SVB / VZZ, 2003
2<br />
4<br />
6<br />
8<br />
11<br />
and 12<br />
16<br />
16<br />
Bom<strong>en</strong>brochure_10.qxd 25-3-2004 22:53 Page 3<br />
Het ontstaan van e<strong>en</strong> geschikte boomholte<br />
<strong>De</strong> echte bouwvakkers van het <strong>bos</strong> zijn de specht<strong>en</strong>. Zij hakk<strong>en</strong> erop los <strong>en</strong> verschaff<strong>en</strong> zichzelf, vele andere vogels <strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
onderkom<strong>en</strong>. Vogels, ook specht<strong>en</strong>, gebruik<strong>en</strong> e<strong>en</strong> holte slechts één tot <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong>. Hierna maakt rotting e<strong>en</strong> boomholte onbruikbaar.<br />
Het ‘plafond’ begint steeds verder naar bov<strong>en</strong> toe door te rott<strong>en</strong>, terwijl de rottingsrest<strong>en</strong> de ‘vloer’ ophog<strong>en</strong>. Zo’n holte met opgehoogde bodem is<br />
juist heel geschikt voor vleermuiz<strong>en</strong>, want deze gebruik<strong>en</strong> in teg<strong>en</strong>stelling tot vogels juist het bov<strong>en</strong>ste gedeelte van e<strong>en</strong> boomholte. Natuurlijk<br />
mak<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong> ook gebruik van allerlei rottingsgat<strong>en</strong> ontstaan door afgebrok<strong>en</strong> takk<strong>en</strong>, krimpscheur<strong>en</strong> of andere beschadiging<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> oude specht<strong>en</strong>holte biedt e<strong>en</strong> kolonie vleermuiz<strong>en</strong> e<strong>en</strong> fantastische verblijfplaats.<br />
Ook voor hun voedsel zijn vleermuiz<strong>en</strong> vaak<br />
afhankelijk van <strong>bom<strong>en</strong></strong>: in de buurt van <strong>bom<strong>en</strong></strong><br />
houd<strong>en</strong> zich veel vlieg<strong>en</strong>de insect<strong>en</strong> op. Bom<strong>en</strong> in<br />
lan<strong>en</strong>, langs <strong>bos</strong>rand<strong>en</strong> <strong>en</strong> in houtwall<strong>en</strong> bied<strong>en</strong><br />
niet alle<strong>en</strong> voedsel <strong>en</strong> beschutting. Ze vorm<strong>en</strong><br />
onmisbare ‘vliegroutes’ tuss<strong>en</strong> <strong>en</strong> binn<strong>en</strong><br />
leefgebied<strong>en</strong>.<br />
Belang van vleermuisvri<strong>en</strong>delijk <strong>bos</strong>beheer<br />
Het is van groot belang om bij het beheer van<br />
<strong>bos</strong>s<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing te houd<strong>en</strong> met vleermuiz<strong>en</strong>.<br />
Het verdwijn<strong>en</strong> van geschikte boomholt<strong>en</strong>,<br />
bijvoorbeeld door het vell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> oude laan,<br />
kan betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat bepaalde soort<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> woonplaats meer kunn<strong>en</strong> vind<strong>en</strong>.<br />
Teg<strong>en</strong>woordig strev<strong>en</strong> beheerders van <strong>bos</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>bom<strong>en</strong></strong> steeds vaker naar e<strong>en</strong> natuurlijke situatie.<br />
Oude, zieke <strong>en</strong> zelfs dode <strong>bom<strong>en</strong></strong> mog<strong>en</strong> vaker<br />
blijv<strong>en</strong> staan.<br />
Naast bijvoorbeeld specht<strong>en</strong> <strong>en</strong> allerlei soort<strong>en</strong><br />
paddestoel<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ook vleermuiz<strong>en</strong> baat bij dit<br />
op natuurwaard<strong>en</strong> afgestemde <strong>bos</strong>beheer. Dat is<br />
belangrijk, want zoals alle vleermuiz<strong>en</strong> g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong><br />
ook de boombewon<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> wettelijke<br />
bescherming. Die bescherming moet e<strong>en</strong><br />
praktische uitwerking krijg<strong>en</strong> in het beheer.<br />
<strong>Vleermuiz<strong>en</strong></strong> gebruik<strong>en</strong> oude, gescheurde<br />
<strong>bom<strong>en</strong></strong> totdat ze echt omvall<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> inhoud (tekst, foto's <strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>) van deze brochure in PDF zijn beschermd door het auteursrecht. Niets van deze uitgave<br />
mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong> / of op<strong>en</strong>baar gemaakt, op welke wijze dan ook zonder toestemming van de maker(s). © SVB / VZZ, 2003<br />
3
Bom<strong>en</strong>brochure_10.qxd 25-3-2004 22:53 Page 4<br />
2. Wat zit er in mijn <strong>bos</strong>?<br />
E<strong>en</strong> goede bescherming van de vleermuiz<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> gebied begint met e<strong>en</strong><br />
inv<strong>en</strong>tarisatie. Welke vleermuiz<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> er voor? Waar ligg<strong>en</strong> de belangrijkste<br />
jachtgebied<strong>en</strong>? Zijn er winterverblijv<strong>en</strong> aanwezig? En nog belangrijker: welke <strong>bom<strong>en</strong></strong><br />
word<strong>en</strong> bewoond? <strong>De</strong>ze <strong>bom<strong>en</strong></strong> kun je na e<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>tarisatie merk<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of op e<strong>en</strong><br />
kaart aantek<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Hieronder volgt e<strong>en</strong> aantal praktische tips voor de omgang met <strong>en</strong> de<br />
bescherming van vleermuiz<strong>en</strong> in het <strong>bos</strong>. E<strong>en</strong> vleermuisinv<strong>en</strong>tarisatie toont het<br />
belang van e<strong>en</strong> <strong>bos</strong>gebied aan. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> br<strong>en</strong>gt e<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>tarisatie de <strong>bom<strong>en</strong></strong><br />
in kaart die door vleermuiz<strong>en</strong> bewoond word<strong>en</strong>. Inv<strong>en</strong>tariseer dus altijd<br />
voorafgaand aan elke vorm van <strong>bos</strong>onderhoud. Bij de onderstaande adviez<strong>en</strong><br />
staan ook bruikbare tips, als je als beheerder, plotseling aan <strong>bom<strong>en</strong></strong> moet gaan<br />
werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> je niet in de geleg<strong>en</strong>heid b<strong>en</strong>t geweest om e<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>tarisatie te<br />
do<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kan e<strong>en</strong> vleermuisdeskundige op de dag/nacht voorafgaand<br />
aan kapwerkzaamhed<strong>en</strong> controler<strong>en</strong> of er echt ge<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong> meer in e<strong>en</strong><br />
boomholte aanwezig zijn. Als e<strong>en</strong> kolonieboom ondanks alles toch gekapt moet<br />
word<strong>en</strong>, d<strong>en</strong>k er dan op tijd aan om e<strong>en</strong> ontheffing van de Flora- & Faunawet<br />
aan te vrag<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s Artikel 11 van deze wet is het namelijk verbod<strong>en</strong><br />
nest<strong>en</strong>, hol<strong>en</strong> of andere voortplantings- of vaste rust- <strong>en</strong> verblijfplaats<strong>en</strong> van<br />
dier<strong>en</strong>, behor<strong>en</strong>de tot e<strong>en</strong> beschermde inheemse diersoort, te beschadig<strong>en</strong>,<br />
Bechsteins vleermuis<br />
te verniel<strong>en</strong>, uit te hal<strong>en</strong>, weg te nem<strong>en</strong> of te verstor<strong>en</strong>. Alle door vleermuiz<strong>en</strong><br />
gebruikte boomholt<strong>en</strong> zijn strikt beschermd!<br />
(Myotis bechsteinii)<br />
<strong>De</strong> Bechsteins vleermuis is e<strong>en</strong> middelgrote<br />
vleermuis, die sporadisch in Zuid-Limburg <strong>en</strong><br />
Overijssel voorkomt. <strong>De</strong>ze vleermuis huist<br />
hoofdzakelijk in <strong>bom<strong>en</strong></strong>, maar we treff<strong>en</strong> hem<br />
ook aan op zolders <strong>en</strong> in vogelnestkast<strong>en</strong> of<br />
speciale vleermuiskast<strong>en</strong>. Winterslaapplaats<strong>en</strong><br />
zijn meestal grott<strong>en</strong> of diepgeleg<strong>en</strong> kelders <strong>en</strong><br />
fort<strong>en</strong>. In de zomer bestaat het leefgebied<br />
vooral uit <strong>bos</strong>rijk ‘parklandschap’ met<br />
gem<strong>en</strong>gd <strong>bos</strong> op e<strong>en</strong> niet te droge bodem.<br />
<strong>De</strong> Bechsteins vleermuis jaagt op<br />
mugg<strong>en</strong>, kevers <strong>en</strong> nachtvlinders.<br />
Hij plukt de prooi<strong>en</strong> soms zelfs<br />
van takk<strong>en</strong> of blader<strong>en</strong>.<br />
Inv<strong>en</strong>tarisatiemethod<strong>en</strong><br />
Het inv<strong>en</strong>tarisatieonderzoek kun je als beheerder uitvoer<strong>en</strong>, bijvoorbeeld in<br />
sam<strong>en</strong>werking met vleermuisdeskundig<strong>en</strong> van de Ver<strong>en</strong>iging voor<br />
Zoogdierkunde <strong>en</strong> Zoogdierbescherming VZZ (zie adress<strong>en</strong>lijst). Doordat vleermuiz<strong>en</strong><br />
per seizo<strong>en</strong> redelijk vaak verhuiz<strong>en</strong>, kan het nodig zijn om e<strong>en</strong> <strong>bos</strong> e<strong>en</strong><br />
paar keer te inv<strong>en</strong>tariser<strong>en</strong>.<br />
Alle<strong>en</strong> wanneer e<strong>en</strong> vleermuisinv<strong>en</strong>tarisatie van e<strong>en</strong> gebied gedur<strong>en</strong>de e<strong>en</strong><br />
volledig seizo<strong>en</strong> <strong>en</strong> op e<strong>en</strong> aantal verschill<strong>en</strong>de manier<strong>en</strong> is uitgevoerd kan e<strong>en</strong><br />
goed <strong>en</strong> volledig beeld van de situatie ontstaan.<br />
4<br />
<strong>Vleermuiz<strong>en</strong></strong> zwerm<strong>en</strong>d in e<strong>en</strong> laan.<br />
Vleermuiskast<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> vleermuiskast is gemaakt van hout of<br />
houtbeton. Aan de onderzijde van zo'n<br />
kast bevindt zicht e<strong>en</strong> spleet van maximaal<br />
1,5 cm breed als toegang. Allerlei<br />
modell<strong>en</strong> vleermuiskast<strong>en</strong> zijn op de<br />
markt - platte <strong>en</strong> variant<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> groter<br />
verblijf.<br />
Op de website www.vleermuis.net staat<br />
meer informatie over vleermuiskast<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> vleermuissoort<strong>en</strong> die zulke kast<strong>en</strong><br />
bewon<strong>en</strong>, zijn onder andere ruige<br />
dwergvleermuis, grootoorvleermuis <strong>en</strong><br />
rosse vleermuis. Na het broedseizo<strong>en</strong> van<br />
vogels di<strong>en</strong><strong>en</strong> ook vogelnestkast<strong>en</strong> wel<br />
als vleermuishuis. Tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> milde winter<br />
overwinter<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong> wel e<strong>en</strong>s in<br />
kast<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> inhoud (tekst, foto's <strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>) van deze brochure in PDF zijn beschermd door het auteursrecht. Niets van deze uitgave<br />
mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong> / of op<strong>en</strong>baar gemaakt, op welke wijze dan ook zonder toestemming van de maker(s). © SVB / VZZ, 2003<br />
Ba<br />
gel<br />
B
n<br />
n<br />
out of<br />
o'n<br />
axirlei<br />
e<br />
groter<br />
taat<br />
<strong>en</strong>.<br />
<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> van<br />
wel<br />
winns<br />
in<br />
Bom<strong>en</strong>brochure_10.qxd 25-3-2004 22:53 Page 5<br />
Batdetectors mak<strong>en</strong> de ultrasone<br />
geluid<strong>en</strong> van vleermuiz<strong>en</strong> hoorbaar<br />
Bechsteins vleermuis<br />
Voorjaar<br />
Grootoorvleermuiz<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> goed in hun baltsperiode (maart - april) word<strong>en</strong> opgespoord.<br />
Omdat ze hierbij vaak wissel<strong>en</strong> van roepboom naar roepboom is het erg<br />
moeilijk om vast te stell<strong>en</strong> wat nu echt de paarboom is. Daar moet je k<strong>en</strong>nelijk e<strong>en</strong><br />
grootoorvrouwtje voor zijn…<br />
Zomer<br />
In het voorjaar <strong>en</strong> de zomer kun je ‘s ocht<strong>en</strong>ds zoek<strong>en</strong> naar invlieg<strong>en</strong>de dier<strong>en</strong>. Elke<br />
ocht<strong>en</strong>d in juni <strong>en</strong> juli verton<strong>en</strong> alle soort<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aamd ‘zwermgedrag’ voordat ze<br />
hun kolonie invlieg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> aantal dier<strong>en</strong> vliegt steeds rondjes rond de kolonieboom.<br />
Hierbij zijn e<strong>en</strong> batdetector (voor de anders onhoorbare ultrasone geluid<strong>en</strong>) <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
felle zaklamp sterk aan te bevel<strong>en</strong>, omdat sommige soort<strong>en</strong> al zwerm<strong>en</strong> voordat het<br />
licht begint te word<strong>en</strong>. Grote kolonies zijn hierbij e<strong>en</strong>voudiger op te spor<strong>en</strong> dan<br />
kleine kolonies.<br />
In plaats van het zoek<strong>en</strong> in de avond of ocht<strong>en</strong>d kunn<strong>en</strong> kolonies ook gedur<strong>en</strong>de de nacht<br />
of zelfs overdag word<strong>en</strong> opgespoord. <strong>De</strong> ‘sociale’ geluid<strong>en</strong> van de rosse vleermuis bijvoorbeeld<br />
kunn<strong>en</strong> op warme dag<strong>en</strong> in juli <strong>en</strong> augustus op wel meer dan 50 meter afstand te<br />
hor<strong>en</strong> zijn (ook overdag!). Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn deze geluid<strong>en</strong>, in teg<strong>en</strong>stelling tot de sonar, voor<br />
de m<strong>en</strong>s gewoon hoorbaar (oudere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hor<strong>en</strong>de deze geluid<strong>en</strong> soms niet meer).<br />
Het geluid lijkt op dat van e<strong>en</strong> bedel<strong>en</strong>de jonge specht, maar dan veel hoger <strong>en</strong> meer<br />
snerp<strong>en</strong>d (hogere toon). Bij andere soort<strong>en</strong> draagt dit geluid veel minder ver <strong>en</strong> is deze<br />
methode niet goed toepasbaar.<br />
Na het opspor<strong>en</strong> van de bewoonde <strong>bom<strong>en</strong></strong> kun je het<br />
aantal uitvliegers tell<strong>en</strong>. Dit tell<strong>en</strong> gebeurt ‘s avonds,<br />
ongeveer rond zonsondergang. Op dit tijdstip vlieg<strong>en</strong><br />
de meeste vleermuiz<strong>en</strong> uit, waarbij de bewoners één<br />
voor één naar buit<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. Voer e<strong>en</strong> telling uit vòòr<br />
het uitvlieg<strong>en</strong> van de jonge dier<strong>en</strong>, dus voor half juli.<br />
Als meer <strong>bom<strong>en</strong></strong> in hetzelfde <strong>bos</strong> bewoond zijn, is het<br />
aan te bevel<strong>en</strong> om alle <strong>bom<strong>en</strong></strong> op dezelfde avond te<br />
tell<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aamde simultaantelling. Op die<br />
manier word<strong>en</strong> ‘dubbeltelling<strong>en</strong>’ van verhuiz<strong>en</strong>de<br />
dier<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>. Door jaarlijks zo’n telling uit te<br />
voer<strong>en</strong>, kun je de ontwikkeling van het aantal<br />
boombewon<strong>en</strong>de vleermuiz<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>. <strong>De</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van<br />
de zoogdier<strong>en</strong>werkgroep in de regio help<strong>en</strong> meestal<br />
graag (zie adress<strong>en</strong>lijst).<br />
Najaar<br />
Het najaar is de paartijd voor verschill<strong>en</strong>de<br />
soort<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong>. In deze tijd van het jaar<br />
kun je aan de hand van de geluid<strong>en</strong> van<br />
seksueel actieve mannetjes (‘roep<strong>en</strong>de<br />
mannetjes’) nieuwe vleermuis<strong>bom<strong>en</strong></strong> vind<strong>en</strong>.<br />
Vooral de rosse vleermuis, de ruige dwergvleermuis<br />
<strong>en</strong> de grootoorvleermuis zijn op deze<br />
manier goed op te spor<strong>en</strong>.<br />
In sommige gevall<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> vleermuiskast<strong>en</strong><br />
ook word<strong>en</strong> gebruikt als inv<strong>en</strong>tarisatie-<br />
methode; in de kast<strong>en</strong> kun je moeilijk hoorbare<br />
soort<strong>en</strong> zoals grootoorvleermuiz<strong>en</strong> op e<strong>en</strong><br />
arbeidsext<strong>en</strong>sieve manier vaststell<strong>en</strong>.<br />
Vleermuiskast<strong>en</strong> zijn te koop, maar ze zijn ook<br />
zelf te mak<strong>en</strong> (zie verwijzing in adress<strong>en</strong>lijst).<br />
Meststreep<br />
Veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> vleermuis<strong>bom<strong>en</strong></strong> te kunn<strong>en</strong><br />
herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> ‘meststreep’ onder de<br />
uitvliegop<strong>en</strong>ing. Dit is helaas e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk dat niet<br />
altijd bruikbaar is, omdat ook het uitvloei<strong>en</strong> van<br />
rottingssapp<strong>en</strong> (aalstreep) op e<strong>en</strong> meststreep lijkt.<br />
Kijk dus vooral of er vleermuiskeutels op de<br />
blader<strong>en</strong> of onder de boom ligg<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> vleermuiskeutel heeft de grote van e<strong>en</strong> flinke<br />
muiz<strong>en</strong>keutel; het bevat ge<strong>en</strong> rest<strong>en</strong> van plant<strong>en</strong><br />
maar van insect<strong>en</strong>. Vaak zijn vleugeltjes, pootjes<br />
<strong>en</strong>zovoorts nog herk<strong>en</strong>baar. <strong>De</strong>ze keutels zijn niet<br />
zo e<strong>en</strong>voudig te zi<strong>en</strong>. Als je niets vindt, dan wil dat<br />
nog niet zegg<strong>en</strong> dat er ge<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>.<br />
Boom met ‘meststreep’.<br />
<strong>De</strong> inhoud (tekst, foto's <strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>) van deze brochure in PDF zijn beschermd door het auteursrecht. Niets van deze uitgave<br />
mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong> / of op<strong>en</strong>baar gemaakt, op welke wijze dan ook zonder toestemming van de maker(s). © SVB / VZZ, 2003<br />
5
Bom<strong>en</strong>brochure_10.qxd 25-3-2004 22:54 Page 6<br />
3. Vleermuisvri<strong>en</strong>delijk <strong>bos</strong>beheer<br />
Het is w<strong>en</strong>selijk om <strong>bos</strong> geschikter te mak<strong>en</strong> voor vleermuiz<strong>en</strong>. Dat houdt in: het gebied aantrekkelijker<br />
mak<strong>en</strong> voor (vlieg<strong>en</strong>de) insect<strong>en</strong>, het voedsel van de Nederlandse vleermuiz<strong>en</strong>. Daarnaast kunn<strong>en</strong><br />
allerlei lijnvormige elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangeplant als vliegroutes voor vleermuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> als beschutting.<br />
Bosomvorming<br />
<strong>De</strong> <strong>bos</strong>structuur kun je verrijk<strong>en</strong> door meer kleinschalige kapmethod<strong>en</strong> in te zett<strong>en</strong> (zie ook paragraaf<br />
‘Bless<strong>en</strong>; ring<strong>en</strong>, omzag<strong>en</strong> of omtrekk<strong>en</strong> van <strong>bom<strong>en</strong></strong>’). Door het plaatselijk oogst<strong>en</strong> van hout schep je in<br />
productie<strong>bos</strong> ruimte voor natuurlijke verjonging, kruid<strong>en</strong>rijke begroeiing <strong>en</strong> dood hout. Dit zorgt voor<br />
e<strong>en</strong> hogere insect<strong>en</strong>rijkdom in het <strong>bos</strong> <strong>en</strong> voor meer variatie in de jachtbiotoop van vleermuiz<strong>en</strong>.<br />
Door het aanplant<strong>en</strong> van goede ecologische verbinding<strong>en</strong> (lijnvormige elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>) koppel je twee jachtgebied<strong>en</strong><br />
aan elkaar. Ook vleermuiz<strong>en</strong> ondervind<strong>en</strong> namelijk de nadelige gevolg<strong>en</strong> van versnippering<br />
van hun leefgebied<strong>en</strong>. Handhav<strong>en</strong>, herstell<strong>en</strong> <strong>en</strong> aanlegg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> netwerk van houtwall<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>bos</strong>s<strong>en</strong><br />
is dus ook voor deze soort<strong>en</strong> belangrijk.<br />
Zorg per hectare voor minimaal één dikke staande dode boom<br />
(met loshang<strong>en</strong>de schors!). Minimaal ti<strong>en</strong> vleermuis<strong>bom<strong>en</strong></strong><br />
(pot<strong>en</strong>tiële of werkelijke) per hectare is de beste situatie. In<br />
jong <strong>bos</strong> met weinig tot ge<strong>en</strong> holle <strong>bom<strong>en</strong></strong> kan het ophang<strong>en</strong><br />
van speciale vleermuiskast<strong>en</strong> uitkomst bied<strong>en</strong>. <strong>De</strong> kast<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
als overbrugging di<strong>en</strong><strong>en</strong> totdat het <strong>bos</strong> oud g<strong>en</strong>oeg is voor<br />
voldo<strong>en</strong>de bruikbare boomholt<strong>en</strong>. Let wel: vleermuiskast<strong>en</strong> zijn<br />
dus ge<strong>en</strong> vervanging voor holle <strong>bom<strong>en</strong></strong>, maar e<strong>en</strong> tijdelijke<br />
oplossing bij jonge aanplant!<br />
Laat de <strong>bos</strong>s<strong>en</strong> zich natuurlijk ontwikkel<strong>en</strong>, laat mindere <strong>bom<strong>en</strong></strong><br />
gewoon staan, laat <strong>bom<strong>en</strong></strong> met elkaar concurrer<strong>en</strong> <strong>en</strong> geef niet<br />
voortdur<strong>en</strong>d de vitale <strong>bom<strong>en</strong></strong> nog meer ruimte. Dan kom<strong>en</strong> er<br />
ook kwijn<strong>en</strong>de <strong>bom<strong>en</strong></strong> waar specht<strong>en</strong> <strong>en</strong> schimmels sneller<br />
kans<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> om holtes te ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
Mogelijkhed<strong>en</strong> vleermuisvri<strong>en</strong>delijk <strong>bos</strong>beheer<br />
Waterpartij<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> <strong>bos</strong> zijn zeer in trek als jachtgebied.<br />
In dit schema de mogelijkhed<strong>en</strong> voor vleermuisvri<strong>en</strong>delijk <strong>bos</strong>beheer. Uitgebreidere informatie is vooral in hoofdstuk 3 <strong>en</strong> 4 te vind<strong>en</strong>.<br />
Type beheer Werkzaamhed<strong>en</strong> Einddoel<br />
<strong>bos</strong>randbeheer houd <strong>bos</strong>rand<strong>en</strong> op<strong>en</strong> gevarieerde kruid<strong>en</strong>rijke <strong>bos</strong>rand<br />
creër <strong>bos</strong>weid<strong>en</strong><br />
maak <strong>bos</strong>rand aantrekkelijk voor insect<strong>en</strong><br />
pas evt. ext<strong>en</strong>sieve begrazing toe<br />
creër<strong>en</strong> van op<strong>en</strong> plekk<strong>en</strong> dun boomkruin<strong>en</strong> van geslot<strong>en</strong> lan<strong>en</strong> uit afwissel<strong>en</strong>d kruid<strong>en</strong>rijk <strong>bos</strong><br />
kandelaber<strong>en</strong> waar nodig <strong>bom<strong>en</strong></strong><br />
kap plaatselijk ondergroei in lan<strong>en</strong><br />
zorg voor licht op bodem<br />
zorg voor mogelijkhed<strong>en</strong> voor nieuwe ondergroei<br />
<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de successie stadia<br />
aanplant<strong>en</strong> plant vleermuis<strong>bom<strong>en</strong></strong>: eik, beuk to<strong>en</strong>ame verblijfplaats<strong>en</strong><br />
plant insect<strong>en</strong><strong>bom<strong>en</strong></strong>: zoete kers <strong>en</strong> wilde vogelkers, verhoging aanbod insect<strong>en</strong><br />
acacia, linde volop lijnvormige elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> verbindingszones<br />
koppel waar mogelijk twee (geïsoleerde) gebied<strong>en</strong><br />
aan elkaar<br />
waterbeheer verhoog doorstroming goede waterkwaliteit<br />
verbeter waterkwaliteit<br />
zorg voor begroeide oevers<br />
herstell<strong>en</strong> laan of laanverjonging zaag <strong>en</strong> herplant lan<strong>en</strong> zeer gefaseerd verl<strong>en</strong>gde gebruiksmogelijkhed<strong>en</strong> van laan<br />
voor vleermuiz<strong>en</strong><br />
uitdunn<strong>en</strong> van <strong>bos</strong> br<strong>en</strong>g verblijv<strong>en</strong> in kaart gevarieerd <strong>bos</strong>gebied (10 vleermuis<strong>bom<strong>en</strong></strong> per ha)<br />
laat vleermuis<strong>bom<strong>en</strong></strong> staan mogelijkhed<strong>en</strong> voor natuurlijke verjonging<br />
zorg voor e<strong>en</strong> gevarieerd kapbeheer<br />
ring waar mogelijk<br />
6<br />
<strong>De</strong> inhoud (tekst, foto's <strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>) van deze brochure in PDF zijn beschermd door het auteursrecht. Niets van deze uitgave<br />
mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong> / of op<strong>en</strong>baar gemaakt, op welke wijze dan ook zonder toestemming van de maker(s). © SVB / VZZ, 2003
Bom<strong>en</strong>brochure_10.qxd 25-3-2004 22:55 Page 7<br />
Bosinrichting<br />
<strong>Vleermuiz<strong>en</strong></strong> verkiez<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gevarieerd ingericht <strong>bos</strong>gebied. Met afwisseling in op<strong>en</strong> <strong>en</strong> dichte<br />
structur<strong>en</strong>, <strong>bos</strong>rand<strong>en</strong> <strong>en</strong> soort<strong>en</strong> ondergroei heeft zo’n <strong>bos</strong> e<strong>en</strong> vleermuis in elk jaargetijde wat<br />
te bied<strong>en</strong>. Elk type vegetatie heeft namelijk zijn eig<strong>en</strong> insect<strong>en</strong>rijkdom, die ook afhankelijk is van<br />
het seizo<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong> langs <strong>bos</strong>rand<strong>en</strong> <strong>en</strong> op plekk<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> wat hogere<br />
ondergroei altijd beschut vlieg<strong>en</strong>. Laat dus in of om het <strong>bos</strong> allerlei bloem- <strong>en</strong> kruid<strong>en</strong>rijke<br />
mantel- <strong>en</strong> zoomvegetaties tot ontwikkeling kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> bevorder e<strong>en</strong> rijke ondergroei<br />
onder de <strong>bom<strong>en</strong></strong>.<br />
Rosse vleermuis<br />
(Nyctalus noctula)<br />
<strong>De</strong> rosse vleermuis is e<strong>en</strong> grote vleermuis,<br />
vergelijkbaar met de laatvlieger<br />
maar met smallere vleugels. Het is e<strong>en</strong> uitgesprok<strong>en</strong><br />
boombewoner, zowel ‘s zomers<br />
als ‘s winters. Zijn verblijfplaats vind<strong>en</strong> we<br />
voornamelijk in dikke <strong>bom<strong>en</strong></strong> zoals eik <strong>en</strong> beuk.<br />
E<strong>en</strong> rosse vleermuis jaagt op grote hoogte<br />
bov<strong>en</strong> op<strong>en</strong> plekk<strong>en</strong> in <strong>bos</strong> <strong>en</strong> langs <strong>bos</strong>rand<strong>en</strong>.<br />
Ook nem<strong>en</strong> we de soort hoog bov<strong>en</strong> watervlaktes<br />
<strong>en</strong> weiland<strong>en</strong> waar. Het is e<strong>en</strong> uitstek<strong>en</strong>de vlieger<br />
die tot op ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> kilometers van het dagverblijf<br />
jaagt. Rosse vleermuiz<strong>en</strong> word<strong>en</strong> regelmatig overwinter<strong>en</strong>d<br />
in <strong>bom<strong>en</strong></strong> aangetroff<strong>en</strong>. Vaak zitt<strong>en</strong> ze<br />
dan met e<strong>en</strong> redelijk grote groep dicht<br />
ope<strong>en</strong>gepakt in e<strong>en</strong> boomholte. Rosse vleermuiz<strong>en</strong><br />
zijn hierdoor één van de kwetsbaarste<br />
vleermuisoort<strong>en</strong> in de winter!<br />
Bosvleermuis (Nyctalus leisleri)<br />
<strong>De</strong> <strong>bos</strong>vleermuis is e<strong>en</strong> kleine verwant van<br />
de rosse vleermuis. <strong>De</strong>ze soort treff<strong>en</strong> we<br />
maar heel sporadisch aan. In ons land<br />
bewon<strong>en</strong> de dier<strong>en</strong> <strong>bom<strong>en</strong></strong>. Het<br />
jachtgedrag is vrijwel gelijk aan dat<br />
van de rosse vleermuis.<br />
Bij het aanplant<strong>en</strong> van nieuwe <strong>bom<strong>en</strong></strong> verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> eik<strong>en</strong> <strong>en</strong> beuk<strong>en</strong> de voorkeur.<br />
In deze soort<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> we namelijk vaak vleermuiskolonies. Prunus, acacia,<br />
linde <strong>en</strong> eik trekk<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de bloei e<strong>en</strong> groot aantal insect<strong>en</strong> aan, <strong>en</strong><br />
daardoor indirect ook vleermuiz<strong>en</strong>.<br />
Plass<strong>en</strong>, poel<strong>en</strong> <strong>en</strong> slot<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> <strong>bos</strong> zijn vaak maar heel beperkt geschikt<br />
voor vleermuiz<strong>en</strong>. Door e<strong>en</strong> te lage ‘doorstroming’ rak<strong>en</strong> veel waterpartij<strong>en</strong><br />
al snel overdekt met kroos of flap. Vooral watervleermuiz<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> hier<br />
last van, omdat ze moeilijk kunn<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong> of er e<strong>en</strong> insect of e<strong>en</strong><br />
kroosdeeltje op het water drijft.<br />
Het verhog<strong>en</strong> van de waterkwaliteit van aanwezige waterpartij<strong>en</strong> maakt ze<br />
geschikt voor vleermuiz<strong>en</strong>. Uitbreiding met ruime, begroeide<br />
oeverzones zorgt nog voor e<strong>en</strong> verdere verbetering.<br />
Het juiste maaibeheer of ext<strong>en</strong>sieve begrazing maakt <strong>bos</strong>weid<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>bos</strong>rand<strong>en</strong> heel geschikt voor vleermuiz<strong>en</strong>. Juist bov<strong>en</strong> insect<strong>en</strong>rijke<br />
<strong>bos</strong>weid<strong>en</strong> vlieg<strong>en</strong> erg veel vleermuiz<strong>en</strong>.<br />
Vleermuissoort<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>d gebruik van het <strong>bos</strong>.<br />
Rosse vleermuis<br />
Iedere vleermuissoort maakt in e<strong>en</strong> bepaalde mate gebruik van het <strong>bos</strong>: als zomer- of winterverblijf <strong>en</strong> als jachtplek of trekroute. In<br />
het onderstaande schema vergelijk<strong>en</strong> we de ti<strong>en</strong> belangrijkste soort<strong>en</strong>. Bij sommige soort<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> we nog niet zeker hoeveel<br />
gebruik ze van het <strong>bos</strong> mak<strong>en</strong> (zie de vraagtek<strong>en</strong>s). Bos is hier ruim opgevat: van loof<strong>bos</strong> <strong>en</strong> naald<strong>bos</strong> tot <strong>bos</strong>rand<strong>en</strong>, op<strong>en</strong> del<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> houtwall<strong>en</strong>.<br />
zomerverblijfplaats winterverblijfplaats jachtgebied of trekroute<br />
weinig--------------------veel weinig------------------veel weinig--------------------veel<br />
Laatvlieger<br />
Rosse vleermuis<br />
Ruige dwergvleermuis ?<br />
Gewone dwergvleermuis ?<br />
Watervleermuis<br />
Baardvleermuis<br />
Bechsteins vleermuis ?<br />
Franjestaart ?<br />
Ingekorv<strong>en</strong> vleermuis ? ?<br />
Grootoorvleermuis ?<br />
<strong>De</strong> inhoud (tekst, foto's <strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>) van deze brochure in PDF zijn beschermd door het auteursrecht. Niets van deze uitgave<br />
mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong> / of op<strong>en</strong>baar gemaakt, op welke wijze dan ook zonder toestemming van de maker(s). © SVB / VZZ, 2003<br />
7
Bom<strong>en</strong>brochure_10.qxd 25-3-2004 22:55 Page 8<br />
4. Zag<strong>en</strong>? Wanneer <strong>en</strong> hoe<br />
In dit hoofdstuk besprek<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> aantal vleermuisvri<strong>en</strong>delijke tips bij specifieke beheersmethod<strong>en</strong>. Met deze tips<br />
kunn<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun ‘woning<strong>en</strong>’ behoud<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> word<strong>en</strong> beschermd.<br />
Seizo<strong>en</strong> voor <strong>bos</strong>- <strong>en</strong> boomonderhoud<br />
<strong>Vleermuiz<strong>en</strong></strong> kunn<strong>en</strong> het hele jaar door in holle <strong>bom<strong>en</strong></strong> verblijv<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> aantal period<strong>en</strong> zijn<br />
vleermuiz<strong>en</strong> extra kwetsbaar: de voorzomer wanneer de jong<strong>en</strong> word<strong>en</strong> grootgebracht <strong>en</strong> de winter<br />
als vleermuiz<strong>en</strong> in boomholtes overwinter<strong>en</strong>. Ook tijd<strong>en</strong>s de nazomer zijn holtes belangrijk, omdat<br />
deze dan als paarplaats di<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Met e<strong>en</strong> goed voorbereid<strong>en</strong>d onderzoek zull<strong>en</strong> veel van de door vleermuiz<strong>en</strong> als<br />
verblijfplaats gebruikte <strong>bom<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> percel<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> <strong>en</strong> beschermd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Maar<br />
soms blijv<strong>en</strong> kleine groepjes of individu<strong>en</strong> toch onopgemerkt.<br />
<strong>De</strong> gunstigste periode (eig<strong>en</strong>lijk: de minst ongunstige) om zaag- of kapwerk<br />
aan mogelijke vleermuis<strong>bom<strong>en</strong></strong> te verricht<strong>en</strong>, is tuss<strong>en</strong> half september <strong>en</strong><br />
half oktober. <strong>De</strong> jonge vleermuiz<strong>en</strong> zijn dan vliegvlug, de kolonies zijn<br />
meestal uite<strong>en</strong>gevall<strong>en</strong> in kleinere groep<strong>en</strong> <strong>en</strong> de winterslaap moet nog<br />
beginn<strong>en</strong>. Wel valt deze periode binn<strong>en</strong> de baltsactiviteit<strong>en</strong> van ruige<br />
dwergvleermuis <strong>en</strong> rosse vleermuis!<br />
Uit e<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>tarisatie in het najaar moet dus blijk<strong>en</strong> of de te kapp<strong>en</strong><br />
<strong>bom<strong>en</strong></strong> gebruikt word<strong>en</strong> als paarplaats. In dat geval kan kap het beste<br />
tuss<strong>en</strong> half oktober <strong>en</strong> half november plaatsvind<strong>en</strong>. Dit om het<br />
verstor<strong>en</strong> van de balts <strong>en</strong> de functie als tuss<strong>en</strong>stop tijd<strong>en</strong>s de trek te<br />
voorkom<strong>en</strong>.<br />
Voorbereiding kapwerkzaamhed<strong>en</strong><br />
Kapp<strong>en</strong> voer je bij voorkeur uit in de beschrev<strong>en</strong> ‘minst ongunstige’<br />
kap-periode tuss<strong>en</strong> half september <strong>en</strong> half oktober of in het geval van<br />
paarplaats<strong>en</strong> van half oktober tot half november. Controleer van tevor<strong>en</strong><br />
grondig of er nog vleermuiz<strong>en</strong> (d<strong>en</strong>k ook aan jong<strong>en</strong>) in holtes aanwezig zijn.<br />
Vleermuisdeskundig<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> dit het beste uitvoer<strong>en</strong>. Zij kijk<strong>en</strong> dan in de<br />
avondschemering of er dier<strong>en</strong> uitvlieg<strong>en</strong>. Als er tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> goede zomerse<br />
vleermuisnacht (>13 °C <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> reg<strong>en</strong>, harde wind of extra lichtbronn<strong>en</strong>) ge<strong>en</strong><br />
dier<strong>en</strong> uitvlieg<strong>en</strong>, nem<strong>en</strong> we aan dat er in de betreff<strong>en</strong>de <strong>bom<strong>en</strong></strong> ge<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>. Op<br />
het mom<strong>en</strong>t experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> sommig<strong>en</strong> met zog<strong>en</strong>aamde ‘spouwkijkers’ <strong>en</strong> kleine<br />
bewakingscamera’s om te kunn<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> of er vleermuiz<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> boomholte overwinter<strong>en</strong>.<br />
Wettelijk kader<br />
Als e<strong>en</strong> vleermuisboom moet word<strong>en</strong> gekapt, dan kan dit alle<strong>en</strong> met ontheffing Artikel 75<br />
Flora- <strong>en</strong> Faunawet <strong>en</strong> op e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t dat de vleermuiz<strong>en</strong> niet in de boom aanwezig zijn.<br />
Ook moet e<strong>en</strong> alternatief ontbrek<strong>en</strong> <strong>en</strong> moet<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele negatieve effect<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
vermed<strong>en</strong>/verminderd of de ingreep moet word<strong>en</strong> gecomp<strong>en</strong>seerd.<br />
Vleermuisreservaat Kernhem<br />
E<strong>en</strong> <strong>bos</strong>gebied of e<strong>en</strong> laan met e<strong>en</strong> reservaatfunctie is wettelijk beschermd. In e<strong>en</strong> vleermuisreservaat<br />
blijv<strong>en</strong> oude, ‘gevaarlijke’ <strong>bom<strong>en</strong></strong> staan <strong>en</strong> houdt de beheerder altijd rek<strong>en</strong>ing met vleermuiz<strong>en</strong>. Nederland<br />
telt intuss<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele vleermuisreservat<strong>en</strong>. Het reservaat op het landgoed Kernhem bij Ede is waarschijnlijk<br />
het bek<strong>en</strong>dst. Al in de jar<strong>en</strong> vijftig van de vorige eeuw bleek hier e<strong>en</strong> groot aantal rosse vleermuiz<strong>en</strong> in heel<br />
oude laan<strong>bom<strong>en</strong></strong> te won<strong>en</strong>. In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig moest de laan wijk<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> autoweg, maar e<strong>en</strong> beroep<br />
op de pas in werking getred<strong>en</strong> Natuurbeschermingswet kon dit <strong>en</strong>ige tijd teg<strong>en</strong>houd<strong>en</strong>. Uiteindelijk verkeerd<strong>en</strong><br />
de vleermuis<strong>bom<strong>en</strong></strong> in zo’n slechte conditie, dat in overleg met de geme<strong>en</strong>te Ede het verzet teg<strong>en</strong> het<br />
vell<strong>en</strong> werd opgegev<strong>en</strong>. Dit gebeurde onder de voorwaarde dat <strong>en</strong>kele andere oude lan<strong>en</strong> in de omgeving<br />
tot vleermuisreservaat werd<strong>en</strong> verklaard. Het hield in dat hier de <strong>bom<strong>en</strong></strong> t<strong>en</strong> behoeve van de vleermuiz<strong>en</strong> zo<br />
lang mogelijk blev<strong>en</strong> staan. Voor het mer<strong>en</strong>deel staan deze <strong>bom<strong>en</strong></strong> er nog steeds. Het vleermuisreservaat is<br />
zelfs met <strong>en</strong>kele kilometers laan uitgebreid. Behalve de lan<strong>en</strong> uit dit voorbeeld kan ook e<strong>en</strong> <strong>bos</strong>gedeelte met<br />
e<strong>en</strong> aantal voor vleermuiz<strong>en</strong> waardevolle <strong>bom<strong>en</strong></strong> de status van vleermuisreservaat ontvang<strong>en</strong>.<br />
8<br />
<strong>De</strong> pijl<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> aan waar vleermuiz<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> boom.<br />
E<strong>en</strong> op<strong>en</strong>gemaakte laan br<strong>en</strong>gt weer lev<strong>en</strong> in het <strong>bos</strong>.<br />
<strong>De</strong> inhoud (tekst, foto's <strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>) van deze brochure in PDF zijn beschermd door het auteursrecht. Niets van deze uitgave<br />
mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong> / of op<strong>en</strong>baar gemaakt, op welke wijze dan ook zonder toestemming van de maker(s). © SVB / VZZ, 2003<br />
Oo
.<br />
Bom<strong>en</strong>brochure_10.qxd 25-3-2004 22:55 Page 9<br />
Ontkron<strong>en</strong> of kandelaber<strong>en</strong><br />
Bom<strong>en</strong> die door hun slechte conditie gevaar oplever<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
ontdaan van de zware takk<strong>en</strong>. <strong>De</strong> stam blijft over, met ev<strong>en</strong>tueel e<strong>en</strong> deel<br />
van de takk<strong>en</strong>. Zo’n stam kan nog jar<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> staan als vleermuisboom.<br />
E<strong>en</strong> vleermuisholte in e<strong>en</strong> oud specht<strong>en</strong>gat bevindt zich altijd bov<strong>en</strong> de<br />
op<strong>en</strong>ing.Het is dan ook verstandig om bij het afzag<strong>en</strong> van takk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ruime<br />
marge om aanwezige specht<strong>en</strong>gat<strong>en</strong> aan te houd<strong>en</strong>.<br />
Laanherstel <strong>en</strong> -verjonging<br />
Lan<strong>en</strong> zijn meestal in één keer geplant om fraaie rij<strong>en</strong> van <strong>bom<strong>en</strong></strong> van<br />
dezelfde leeftijd te krijg<strong>en</strong>. Het betek<strong>en</strong>t dat de <strong>bom<strong>en</strong></strong> ook min of meer<br />
gelijktijdig doodgaan. Vaak wordt dan de hele laan gerooid <strong>en</strong> opnieuw<br />
ingeplant. Het duurt dan zeker ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> voordat de nieuwe <strong>bom<strong>en</strong></strong> weer<br />
geschikt zijn als verblijfplaats. Juist het eindstadium van laan<strong>bom<strong>en</strong></strong> is<br />
voor vleermuiz<strong>en</strong> van belang. <strong>De</strong> aftakel<strong>en</strong>de <strong>bom<strong>en</strong></strong> zitt<strong>en</strong> vol gat<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
splet<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> bate van de vleermuiz<strong>en</strong> kun je de ‘omlooptijd’ van<br />
lan<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>bos</strong> verl<strong>en</strong>g<strong>en</strong>: door het rooi<strong>en</strong> uit te stell<strong>en</strong> of zeer<br />
geleidelijk te lat<strong>en</strong> plaatsvind<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> eerste methode verl<strong>en</strong>gt de periode dat vleermuiz<strong>en</strong> in de<br />
<strong>bom<strong>en</strong></strong> kunn<strong>en</strong> verblijv<strong>en</strong>. In het tweede geval vermindert de<br />
waarde van de laan voor vleermuiz<strong>en</strong> geleidelijk, waardoor de<br />
dier<strong>en</strong> meer tijd krijg<strong>en</strong> om te verhuiz<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> heeft de<br />
jonge aanplant zo lang g<strong>en</strong>oeg de kans om te groei<strong>en</strong>. Als<br />
de laatste oude laanboom wordt gekapt, heeft de jonge<br />
aanplant al bijna e<strong>en</strong> geschikte leeftijd bereikt<br />
(ongeveer 75 jaar). <strong>De</strong> aftakelingsfase<br />
hoort bij lan<strong>en</strong> is prachtig <strong>en</strong> is<br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> van groot ecologisch<br />
belang!<br />
Gewone dwergvleermuis<br />
(Pipistrellus pipistrellus)<br />
<strong>De</strong> dwergvleermuis is de kleinste <strong>en</strong> de algeme<strong>en</strong>ste<br />
Nederlandse vleermuissoort. Hij verblijft in zomer <strong>en</strong> winter in<br />
huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere gebouw<strong>en</strong>, maar het <strong>bos</strong> vormt e<strong>en</strong> belangrijk<br />
jachtgebied. Vooral <strong>bos</strong>rand<strong>en</strong>, pad<strong>en</strong>, lan<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<strong>en</strong> plekk<strong>en</strong> in het <strong>bos</strong><br />
b<strong>en</strong>ut de dwergvleermuis als jachtplaats. Mannetjes bezett<strong>en</strong> in de nazomer<br />
e<strong>en</strong> territorium in e<strong>en</strong> gebouw, waar zij luid roep<strong>en</strong>d vrouwtjes naartoe lokk<strong>en</strong><br />
om te par<strong>en</strong>.<br />
Gewone dwergvleermuis<br />
Ruige dwergvleermuis( Pipistrellus nathusii)<br />
<strong>De</strong> ruige dwergvleermuis is iets forser dan de gewone dwergvleermuis <strong>en</strong> in<br />
teg<strong>en</strong>stelling tot deze soort bewoont hij in elk geval in de zomer <strong>bom<strong>en</strong></strong>. Het<br />
jachtgedrag lijkt op dat van de dwergvleermuis. Mannetjes van deze soort<br />
bezett<strong>en</strong> net als de gewone dwergvleermuis e<strong>en</strong> najaarsterritorium<br />
maar kiez<strong>en</strong> hiervoor <strong>bom<strong>en</strong></strong> in plaats van e<strong>en</strong> gebouw.<br />
Ook naald<strong>bos</strong>s<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebruikt als jachtgebied. Bosrand<strong>en</strong> of overgang<strong>en</strong> zijn zeer insect<strong>en</strong>rijk. Uiteindelijk wordt er in bijna elk <strong>bos</strong> gezaagd.<br />
<strong>De</strong> inhoud (tekst, foto's <strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>) van deze brochure in PDF zijn beschermd door het auteursrecht. Niets van deze uitgave<br />
mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong> / of op<strong>en</strong>baar gemaakt, op welke wijze dan ook zonder toestemming van de maker(s). © SVB / VZZ, 2003<br />
9
Bom<strong>en</strong>brochure_10.qxd 25-3-2004 22:55 Page 10<br />
10<br />
Bless<strong>en</strong>; ring<strong>en</strong>, zag<strong>en</strong> of omtrekk<strong>en</strong> van <strong>bom<strong>en</strong></strong><br />
Vanzelfsprek<strong>en</strong>d moet<strong>en</strong> we strev<strong>en</strong> naar het behoud<strong>en</strong> van zoveel mogelijk<br />
pot<strong>en</strong>tiële vleermuis<strong>bom<strong>en</strong></strong>. Bij het dunn<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> <strong>bos</strong>perceel kun je<br />
hiermee rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het ‘bless<strong>en</strong>’. Bom<strong>en</strong> met gat<strong>en</strong> die ge<strong>en</strong><br />
gevaar oplever<strong>en</strong> voor de omgeving kunn<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> staan. E<strong>en</strong> <strong>bos</strong>perceel<br />
kan op drie manier<strong>en</strong> gedund word<strong>en</strong>: de <strong>bom<strong>en</strong></strong> word<strong>en</strong> geringd, omgezaagd<br />
of omgetrokk<strong>en</strong>. <strong>De</strong> eerste methode is de vleermuisvri<strong>en</strong>delijkste, omdat e<strong>en</strong><br />
geringde boom vaak nog vele jar<strong>en</strong> meekan!<br />
Vleermuisvri<strong>en</strong>delijk boombeheer in e<strong>en</strong> not<strong>en</strong>dop<br />
Bij het beheer van <strong>bom<strong>en</strong></strong> moet je rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong> met de jaarcyclus van<br />
vleermuiz<strong>en</strong>. <strong>De</strong> ‘minst ongunstige’ periode om werkzaamhed<strong>en</strong> aan <strong>bom<strong>en</strong></strong><br />
uit te voer<strong>en</strong> staat aangegev<strong>en</strong>. N.B.: Voor inv<strong>en</strong>tarisaties <strong>en</strong> telling<strong>en</strong> kan<br />
altijd de hulp ingeroep<strong>en</strong> word<strong>en</strong> van vleermuiswerkgroep<strong>en</strong> uit de omgeving<br />
(zie verwijzing in adress<strong>en</strong>lijst).<br />
Periode<br />
januari t/m april<br />
januari t/m augustus<br />
15 maart - 15 april<br />
mei - juni<br />
juni<br />
augustus -september<br />
15 september - 15 oktober<br />
15 oktober - 15 november<br />
november - december<br />
hele jaar<br />
Watervleermuis<br />
<strong>Vleermuiz<strong>en</strong></strong><br />
overwinter<strong>en</strong>, wakker word<strong>en</strong><br />
baltsperiode grootoorvleemuiz<strong>en</strong><br />
jong<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebor<strong>en</strong><br />
zog<strong>en</strong> van jong<strong>en</strong><br />
uitvlieg<strong>en</strong> kolonies, paartijd<br />
baltsperiode<br />
overgang winterslaap<br />
winterslaap<br />
Activiteit/beheer<br />
1. inv<strong>en</strong>tarisatieverzoek indi<strong>en</strong><strong>en</strong> bij vleermuiswerkgroep<br />
2. doorgev<strong>en</strong> te kandalaber<strong>en</strong> <strong>bom<strong>en</strong></strong> aan vleermuiswerkgroep<br />
3. inv<strong>en</strong>tariser<strong>en</strong> paarplaats<strong>en</strong> van grootoorvleermuiz<strong>en</strong><br />
4. inv<strong>en</strong>tariser<strong>en</strong> van vleermuiz<strong>en</strong> op werklocatie<br />
5. (simultaan) tell<strong>en</strong> van bezette vleermuisverblijv<strong>en</strong>. vraag zo<br />
nodig ontheffing Flora- & Faunawet aan<br />
6. inv<strong>en</strong>tariser<strong>en</strong> van balts<strong>en</strong>de mannetjes (paarplaats<strong>en</strong>) <strong>en</strong><br />
tijdelijke verblijfplaats<strong>en</strong><br />
7. !"#$%&'($)*$%&#)+',+-#(.+/ voor kandalaber<strong>en</strong> of kapp<strong>en</strong><br />
van <strong>bom<strong>en</strong></strong> indi<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> paarplaats van ruige dwergvleermuis of<br />
rosse vleermuis <strong>en</strong> indi<strong>en</strong> strikt noodzakelijk.<br />
Vang evt. gevond<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong> op<br />
8. werkzaamhed<strong>en</strong> aan bek<strong>en</strong>de vleermuis<strong>bom<strong>en</strong></strong> na check of<br />
dier<strong>en</strong> echt niet meer in boom aanwezig zijn -> comp<strong>en</strong>satie!!<br />
9. evaluer<strong>en</strong> afgelop<strong>en</strong> jaar <strong>en</strong> besprek<strong>en</strong> plann<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>d jaar<br />
10. spar<strong>en</strong> van (mogelijke) vleermuis<strong>bom<strong>en</strong></strong>. Als kap toch nodig<br />
is: ontheffing Flora- & Faunawet aanvrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> juiste periode<br />
afwacht<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong>ze bruine grootoorvleermuis krijgt na opva<br />
Watervleermuis (Myotis daub<strong>en</strong>tonii)<br />
Ook de watervleermuis is e<strong>en</strong> vrij kleine vleermuis. Hij zoekt zijn voedsel laag vlieg<strong>en</strong>d bov<strong>en</strong> water. Meestal is<br />
dit bov<strong>en</strong> beschutte watervlaktes. Overdag verblijft de watervleermuis vrijwel uitsluit<strong>en</strong>d in holle <strong>bom<strong>en</strong></strong>.<br />
Het jachtgebied kan op <strong>en</strong>kele kilometers afstand ligg<strong>en</strong>. Tuss<strong>en</strong> boom <strong>en</strong> jachtgebied volgt de vleermuis meestal e<strong>en</strong> vaste<br />
route langs houtwall<strong>en</strong> of <strong>bos</strong>rand<strong>en</strong>, door lan<strong>en</strong> of over <strong>bos</strong>pad<strong>en</strong>. Overwintering vindt plaats in fort<strong>en</strong>, bunkers, kelders<br />
<strong>en</strong> waarschijnlijk voor e<strong>en</strong> korte periode ook in holle <strong>bom<strong>en</strong></strong>. Het voorkom<strong>en</strong> van de watervleermuis is beperkt tot<br />
gebied<strong>en</strong> waar <strong>bos</strong> met oude, holle <strong>bom<strong>en</strong></strong> zich op niet te grote afstand van water bevindt.<br />
<strong>De</strong> inhoud (tekst, foto's <strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>) van deze brochure in PDF zijn beschermd door het auteursrecht. Niets van deze uitgave<br />
mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong> / of op<strong>en</strong>baar gemaakt, op welke wijze dan ook zonder toestemming van de maker(s). © SVB / VZZ, 2003<br />
O<br />
on<br />
ba<br />
be
Bom<strong>en</strong>brochure_10.qxd 25-3-2004 22:55 Page 11<br />
t na opvang weer de vrijheid.<br />
Op<strong>en</strong> plekk<strong>en</strong> met zo’n oude stam zijn<br />
ontzett<strong>en</strong>d interessant als jachtgebied <strong>en</strong> als<br />
baltsplek. Voor e<strong>en</strong> kolonieplek is er te weinig<br />
beschutting.<br />
5. Help! Vleermuis gevond<strong>en</strong><br />
Tijd<strong>en</strong>s werkzaamhed<strong>en</strong> in het <strong>bos</strong> kunn<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in aanraking kom<strong>en</strong> met<br />
vleermuiz<strong>en</strong>. Hoe je dan moet handel<strong>en</strong>? En wat je moet do<strong>en</strong> als per<br />
ongeluk e<strong>en</strong> vleermuisboom is omgezaagd?<br />
Wat te do<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> vleermuis?<br />
Als je vleermuiz<strong>en</strong> vindt tijd<strong>en</strong>s werkzaamhed<strong>en</strong>, dan hangt het van het<br />
jaargetijde af welke handelwijze de beste is. Het is in ieder geval<br />
raadzaam om bij het hanter<strong>en</strong> van vleermuiz<strong>en</strong> stevige handscho<strong>en</strong><strong>en</strong> te<br />
drag<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> beet te voorkom<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> vleermuis die wordt opgepakt,<br />
kan bijt<strong>en</strong> <strong>en</strong> er bestaat e<strong>en</strong> kleine kans dat het dier op die manier<br />
(ernstige) ziekt<strong>en</strong> overbr<strong>en</strong>gt. Zonodig kun je vleermuisdeskundig<strong>en</strong> om<br />
hulp of advies vrag<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze is vaak gevaccineerd <strong>en</strong> weet bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
goed om te gaan met vleermuiz<strong>en</strong>.<br />
Als het om e<strong>en</strong> nog zeer beweeglijke vleermuis gaat (meestal in de<br />
zomer), kunn<strong>en</strong> de werkzaamhed<strong>en</strong> het beste tijdelijk word<strong>en</strong> gestaakt.<br />
Het dier krijgt zo de geleg<strong>en</strong>heid e<strong>en</strong> goed he<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> te zoek<strong>en</strong>. Soms<br />
is het verstandiger de vleermuis te verplaats<strong>en</strong>. Dier<strong>en</strong> die je in hun<br />
winterslaap verrast, zijn meestal niet in staat om weg te vlieg<strong>en</strong>. Ze<br />
beweg<strong>en</strong> traag <strong>en</strong> ze hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong>ige tijd nodig om zich op te warm<strong>en</strong>,<br />
gemiddeld meer dan e<strong>en</strong> kwartier. Als de holte waarin de vleermuis is<br />
gevond<strong>en</strong> niet kan word<strong>en</strong> gehandhaafd, is het raadzaam het dier over te<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> andere, gelijk<strong>en</strong>de plek. Je kunt het dier bijvoorbeeld<br />
naar e<strong>en</strong> andere boomholte, e<strong>en</strong> vleermuiskast of e<strong>en</strong> lege vogelnestkast<br />
verplaats<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> nabijgeleg<strong>en</strong> ijskelder is dus niet geschikt voor<br />
vleermuiz<strong>en</strong> uit boomholt<strong>en</strong>! Hier overwinter<strong>en</strong> andere soort<strong>en</strong> met<br />
andere klimaatseis<strong>en</strong>.<br />
Wat te do<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> omgezaagde vleermuisboom?<br />
E<strong>en</strong> vleermuis voelt zich veilig in e<strong>en</strong> boomholte. Uit ervaring blijkt, dat<br />
vleermuiz<strong>en</strong> zich in e<strong>en</strong> holte kunn<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> verberg<strong>en</strong> - zelfs als e<strong>en</strong><br />
boom al om- <strong>en</strong> klein gezaagd is. <strong>Vleermuiz<strong>en</strong></strong> vlucht<strong>en</strong> niet! <strong>De</strong> kans<br />
bestaat dat met het klein zag<strong>en</strong> van de boom de vleermuiz<strong>en</strong> alsnog<br />
word<strong>en</strong> gedood. Laat daarom e<strong>en</strong> omgezaagde boom waarin zich<br />
misschi<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong> bevind<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong> nacht ligg<strong>en</strong> vóór het<br />
verwerk<strong>en</strong>. <strong>De</strong> vleermuiz<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> dan de kans de boom in het donker te<br />
verlat<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> ander onderkom<strong>en</strong> te zoek<strong>en</strong>. Zorg er daarbij wel voor<br />
dat de op<strong>en</strong>ing zich aan de bov<strong>en</strong>kant bevindt, zodat de vleermuiz<strong>en</strong> er<br />
ook echt uit kunn<strong>en</strong>.<br />
Kleiner dan verwacht<br />
Het is verstandig bij zaagwerk aan<br />
<strong>bom<strong>en</strong></strong> te lett<strong>en</strong> op de aanwezigheid<br />
van vleermuiz<strong>en</strong>. <strong>Vleermuiz<strong>en</strong></strong> zijn<br />
vaak kleiner dan verwacht <strong>en</strong> zitt<strong>en</strong><br />
nogal e<strong>en</strong>s diep weggekrop<strong>en</strong> in<br />
gat<strong>en</strong> of splet<strong>en</strong>. Daardoor merk je<br />
ze niet snel op. Soort<strong>en</strong> zoals de<br />
ruige dwergvleermuis zijn zo klein dat<br />
er met gemak e<strong>en</strong> dier in het buisje<br />
van e<strong>en</strong> fotorolletje past, e<strong>en</strong> rosse<br />
vleermuis is e<strong>en</strong> stuk forser. Toch<br />
pass<strong>en</strong> er soms wel meer dan 40 of<br />
50 volwass<strong>en</strong> dier<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> klein<br />
uitzi<strong>en</strong>de boomholte!<br />
Zeker e<strong>en</strong> jonge dwergvleermuis is erg klein!<br />
<strong>De</strong> inhoud (tekst, foto's <strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>) van deze brochure in PDF zijn beschermd door het auteursrecht. Niets van deze uitgave<br />
mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong> / of op<strong>en</strong>baar gemaakt, op welke wijze dan ook zonder toestemming van de maker(s). © SVB / VZZ, 2003<br />
11
Bom<strong>en</strong>brochure_10.qxd 25-3-2004 22:55 Page 12<br />
Bijlage<br />
<strong>De</strong>ze bijlage is bedoeld als handig naslagwerk. Hier vind je achtergrondinformatie over vleermuiz<strong>en</strong> in<br />
Nederland. <strong>De</strong> ‘<strong>bos</strong>soort<strong>en</strong>’ staan verspreid over deze brochure beschrev<strong>en</strong>. Gedetailleerdere informatie over<br />
vleermuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun verspreiding bied<strong>en</strong> de boek<strong>en</strong>, vermeldt in de literatuurlijst.<br />
Het lev<strong>en</strong> van vleermuiz<strong>en</strong> in Nederland<br />
Verspreid over de hele wereld - behalve de<br />
poolgebied<strong>en</strong> - lev<strong>en</strong> bijna duiz<strong>en</strong>d soort<strong>en</strong><br />
vleermuiz<strong>en</strong>. <strong>Vleermuiz<strong>en</strong></strong> zijn zoogdier<strong>en</strong>.<br />
Bijna e<strong>en</strong> kwart van alle soort<strong>en</strong> zoogdier<strong>en</strong><br />
is vleermuis. <strong>Vleermuiz<strong>en</strong></strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote<br />
variatie in vorm <strong>en</strong> afmeting, maar ook in<br />
voedselkeuze <strong>en</strong> de manier waarop zij dat<br />
et<strong>en</strong> bemachtig<strong>en</strong>. Naast insect<strong>en</strong>et<strong>en</strong>de<br />
vleermuiz<strong>en</strong> zijn er bijvoorbeeld<br />
vruchtet<strong>en</strong>de, honingzuig<strong>en</strong>de <strong>en</strong><br />
visvang<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong>. In Europa lev<strong>en</strong><br />
ongeveer 30 soort<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong>, die op<br />
twee uitzondering<strong>en</strong> na allemaal insect<strong>en</strong><br />
et<strong>en</strong>. Van deze 30 soort<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> er 21 in<br />
Nederland.<br />
Oriëntatie door echolocatie<br />
<strong>De</strong> meeste vleermuiz<strong>en</strong> oriënter<strong>en</strong> zich met<br />
behulp van e<strong>en</strong> sonar-systeem.<br />
Door ultrasone geluid<strong>en</strong> uit te stot<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
deze met hun gevoelige or<strong>en</strong> weer op te<br />
vang<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> ze zich oriënter<strong>en</strong> in<br />
het landschap <strong>en</strong> richt<strong>en</strong> op hun<br />
prooi. Met vleermuisdetector<strong>en</strong><br />
(batdetectors) kunn<strong>en</strong> we de<br />
hoge geluid<strong>en</strong> van<br />
vleermuiz<strong>en</strong> voor de<br />
m<strong>en</strong>s hoorbaar mak<strong>en</strong>.<br />
We wet<strong>en</strong> daardoor dat<br />
iedere vleermuissoort<br />
zijn eig<strong>en</strong> geluid<strong>en</strong><br />
heeft. Luid roep<strong>en</strong>de<br />
vleermuiz<strong>en</strong> zijn al op 150<br />
meter van de detector te<br />
hor<strong>en</strong>. Soort<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> zacht<br />
geluid mak<strong>en</strong>, hoor je soms pas<br />
op e<strong>en</strong> halve meter<br />
afstand.<br />
12<br />
Franjestaart (Myotis nattereri)<br />
E<strong>en</strong> vleermuis spoort met echolocatie zijn prooi opin het donker. <strong>De</strong> weerkaatsing van<br />
de geluid<strong>en</strong> verraadt de nachtvlinder.<br />
<strong>De</strong> franjestaart is nauw verwant aan de watervleermuis <strong>en</strong> is hiervan in<br />
het veld moeilijk te onderscheid<strong>en</strong>. <strong>De</strong> zomerverspreiding lijkt zich te<br />
beperk<strong>en</strong> tot <strong>bos</strong>rijke del<strong>en</strong> van Midd<strong>en</strong>- <strong>en</strong> Oost-Nederland. Vermoedelijk<br />
vorm<strong>en</strong> boomholt<strong>en</strong> de verblijfplaats, maar ook nestkast<strong>en</strong>, schur<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
gebouw<strong>en</strong>. <strong>De</strong> overwinter<strong>en</strong>de franjestaart<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> o.a. in ijskelders, oude<br />
ste<strong>en</strong>fabriek<strong>en</strong> <strong>en</strong> bunkers in de kuststreek. Daarnaast hebb<strong>en</strong> we deze<br />
soort ook overwinter<strong>en</strong>d in holle <strong>bom<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> vogelnestkast<strong>en</strong> aangetroff<strong>en</strong>.<br />
Over de jachtbiotoop van de franjestaart is nog weinig bek<strong>en</strong>d.<br />
Waarschijnlijk jag<strong>en</strong> de dier<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> weiland<strong>en</strong>,<br />
<strong>bos</strong>vijvers <strong>en</strong> droogstaande greppels.<br />
Franjestaart<br />
<strong>De</strong> inhoud (tekst, foto's <strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>) van deze brochure in PDF zijn beschermd door het auteursrecht. Niets van deze uitgave<br />
mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong> / of op<strong>en</strong>baar gemaakt, op welke wijze dan ook zonder toestemming van de maker(s). © SVB / VZZ, 2003<br />
op<br />
jac<br />
gr
Bom<strong>en</strong>brochure_10.qxd 25-3-2004 22:55 Page 13<br />
Dagritme<br />
<strong>Vleermuiz<strong>en</strong></strong> jag<strong>en</strong> ‘s nachts om vijand<strong>en</strong> <strong>en</strong> concurr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te ontlop<strong>en</strong>. Ze zijn dan<br />
slecht zichtbaar voor roofvogels <strong>en</strong> ze ondervind<strong>en</strong> minder concurr<strong>en</strong>tie van vogels bij<br />
het zoek<strong>en</strong> naar insect<strong>en</strong>. Aan het eind van de nacht zoek<strong>en</strong> ze hun slaapplek weer op.<br />
Hier br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> ze hang<strong>en</strong>d op hun kop of weggekrop<strong>en</strong> voor hun vijand<strong>en</strong> op moeilijk<br />
bereikbare plaats<strong>en</strong> de dag door. <strong>Vleermuiz<strong>en</strong></strong> zijn niet in staat zelf e<strong>en</strong> woning te<br />
mak<strong>en</strong>. Ze zijn volledig afhankelijk van de woonruimtes die natuur of cultuur te bied<strong>en</strong><br />
heeft: in grott<strong>en</strong>, rotssplet<strong>en</strong>, boomholtes, spouwmur<strong>en</strong>, onder dakpann<strong>en</strong> of op zolders<br />
van woonhuiz<strong>en</strong> of kerk<strong>en</strong>. Soort<strong>en</strong> zoals de watervleermuis won<strong>en</strong> vooral in<br />
boomholtes. <strong>De</strong> dwergvleermuis <strong>en</strong> de laatvlieger verblijv<strong>en</strong> vooral in spouwmur<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
onder dakpann<strong>en</strong>. Sommige soort<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> of in kleine groepjes, andere in hele<br />
kolonies. Pas in de avondschemering gaan ze weer op zoek naar voedsel.<br />
Jaarcyclus<br />
<strong>De</strong> wijfjes vorm<strong>en</strong> in de zomer kraamkolonies. In juni word<strong>en</strong> de jonge vleermuiz<strong>en</strong><br />
gebor<strong>en</strong>. Elk vrouwtje br<strong>en</strong>gt per jaar meestal één jong groot. Tweeling<strong>en</strong> zijn<br />
zeldzaam. <strong>De</strong> moeder zoogt haar vleermuiz<strong>en</strong>jong vier wek<strong>en</strong> lang e<strong>en</strong> aantal keer per<br />
nacht, <strong>en</strong> na twee tot drie wek<strong>en</strong> geeft ze de eerste vliegles. Bij de meeste soort<strong>en</strong><br />
bestaan de kraamkolonies uit vijf à ti<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong>, maar sommige vorm<strong>en</strong> groep<strong>en</strong><br />
van veertig tot <strong>en</strong>kele honderd<strong>en</strong>.<strong>De</strong> grootste zomerkolonie<br />
in Nederland telt zo’n 450 dier<strong>en</strong>. Mannetjes lev<strong>en</strong> in<br />
de zomer alle<strong>en</strong> of in kleine groepjes bij elkaar.<br />
<strong>De</strong> nazomer is de paartijd. Dan lokk<strong>en</strong> de<br />
mannetjes met hun geroep soms wel twaalf<br />
vrouwtjes naar zich toe. Na de paring<br />
bewar<strong>en</strong> de vrouwtjes de zaadcell<strong>en</strong> in<br />
hun baarmoeder. <strong>De</strong> rijping van de eicel,<br />
eisprong, bevruchting <strong>en</strong> embryonale<br />
ontwikkeling vindt na het ontwak<strong>en</strong> uit<br />
de winterslaap plaats. In de nazomer<br />
beginn<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong> ook met het<br />
opbouw<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> vetreserve voor de<br />
winter. Aan het einde van de<br />
herfst zoek<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> winterverblijf op:<br />
e<strong>en</strong> donkere, vochtige, koele, maar<br />
vorstvrije ruimte, zoals de kalkste<strong>en</strong>groev<strong>en</strong><br />
in Zuid-Limburg of beschutte<br />
plaats<strong>en</strong> in gebouw<strong>en</strong>.<br />
Bruine grootoorvleermuis (Plecotus auritus)<br />
<strong>De</strong> gewone (of bruine) grootoorvleermuis vind<strong>en</strong> we verspreid over het hele land. Hij komt zeld<strong>en</strong> voor in<br />
op<strong>en</strong> landschap. Het talrijkst is deze vleermuis in parkachtig landschap. Bos vormt e<strong>en</strong> belangrijk<br />
jachtgebied, vooral <strong>bos</strong> met e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> structuur waar deze soort tuss<strong>en</strong> de <strong>bom<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> struik<strong>en</strong> kan jag<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
grootoorvleermuis is vrij klein <strong>en</strong> heeft brede vleugels die het mogelijk mak<strong>en</strong> om langzaam te vlieg<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
zelfs in de lucht stil te hang<strong>en</strong>. <strong>De</strong> oorschelp<strong>en</strong> zijn opvall<strong>en</strong>d groot <strong>en</strong> vang<strong>en</strong> zeer zachte geluid<strong>en</strong> op.<br />
Het dier is in staat om insect<strong>en</strong> van blader<strong>en</strong> te plukk<strong>en</strong>. Verblijfplaats<strong>en</strong> zijn in de zomer zowel<br />
gebouw<strong>en</strong> als holle <strong>bom<strong>en</strong></strong>. ‘s Winters verblijft e<strong>en</strong> grootoorvleermuis in vorstvrije<br />
donkere ruimt<strong>en</strong>, maar mogelijk ook in holle <strong>bom<strong>en</strong></strong>.<br />
<strong>De</strong> jaarcyclus van e<strong>en</strong> vleermuis.<br />
Bruine grootoorvleermuis<br />
<strong>De</strong> inhoud (tekst, foto's <strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>) van deze brochure in PDF zijn beschermd door het auteursrecht. Niets van deze uitgave<br />
mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong> / of op<strong>en</strong>baar gemaakt, op welke wijze dan ook zonder toestemming van de maker(s). © SVB / VZZ, 2003<br />
13
Bom<strong>en</strong>brochure_10.qxd 25-3-2004 22:55 Page 14<br />
Enkele soort<strong>en</strong>, waaronder de rosse vleermuis, overwinter<strong>en</strong><br />
in dikke <strong>bom<strong>en</strong></strong>. Andere zoals de ruige<br />
dwergvleermuis br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> de winter soms op wat minder<br />
standaard plaats<strong>en</strong> door: tuss<strong>en</strong> opgeslag<strong>en</strong> hout of<br />
oude krant<strong>en</strong>. Daar gaan ze voor e<strong>en</strong> maand of vijf in<br />
winterslaap.<br />
Na de winter zoek<strong>en</strong> de vleermuiz<strong>en</strong> hun zomerverblijf<br />
weer op. Elke avond vlieg<strong>en</strong> ze in de schemering via<br />
vaste routes van die verblijfplaats naar hun<br />
jachtgebied. Jag<strong>en</strong>de vleermuiz<strong>en</strong> zijn vooral te zi<strong>en</strong> in<br />
park<strong>en</strong> <strong>en</strong> halfop<strong>en</strong> <strong>bos</strong>gebied<strong>en</strong> met veel water. Nadat<br />
ze g<strong>en</strong>oeg insect<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> geget<strong>en</strong>, gaan ze erg<strong>en</strong>s<br />
hang<strong>en</strong> of ze vlieg<strong>en</strong> terug naar hun verblijfplaats.<br />
Lev<strong>en</strong>sverwachting<br />
In vergelijking met muiz<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
hoge leeftijd bereik<strong>en</strong>. Ti<strong>en</strong> jaar is niet ongewoon <strong>en</strong><br />
zelfs vijfti<strong>en</strong> tot twintig jaar komt voor. <strong>De</strong>ze lange<br />
lev<strong>en</strong>sduur is voor e<strong>en</strong> deel te dank<strong>en</strong> aan<br />
<strong>en</strong>ergiebespar<strong>en</strong>de trucs waarmee vleermuiz<strong>en</strong><br />
periodes van voedselschaarste kunn<strong>en</strong> overbrugg<strong>en</strong>.<br />
Zo gaan vleermuiz<strong>en</strong> in de winter in ‘winterslaap’,<br />
waarbij ze hun hartslag <strong>en</strong> ademhaling tot e<strong>en</strong><br />
minimum beperk<strong>en</strong>. Hun lichaamstemperatuur daalt<br />
naar zo’n 5 °C. Ook in de zomer kunn<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong><br />
hun lichaamstemperatuur verlag<strong>en</strong> als de<br />
weersomstandighed<strong>en</strong> erg ongunstig zijn. Door hun<br />
hoge lev<strong>en</strong>sverwachting hoev<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong> zich<br />
niet snel voort te plant<strong>en</strong>.<br />
Laatvlieger (Eptesicus serotinus)<br />
In de vlucht lijkt de laatvlieger op de rosse vleermuis, maar de hoger vlieg<strong>en</strong>de rosse vliegt iets<br />
eerder uit. Vandaar dat de rosse vleermuis vroeger ‘vroegvlieger’ werd g<strong>en</strong>oemd <strong>en</strong> de laatvlieger dus<br />
‘laatvlieger’. Met e<strong>en</strong> spanwijdte van rond de 35 cm is de laatvlieger e<strong>en</strong> grote vleermuis. <strong>De</strong> laatvlieger<br />
woont voornamelijk in gebouw<strong>en</strong>. Het <strong>bos</strong> is e<strong>en</strong> belangrijk jachtgebied. Hij jaagt graag langs<br />
<strong>bos</strong>rand<strong>en</strong> <strong>en</strong> in op<strong>en</strong> <strong>bos</strong> tuss<strong>en</strong> de <strong>bom<strong>en</strong></strong>. Ook nem<strong>en</strong> we de laatvlieger regelmatig<br />
waar bij lantaarnpal<strong>en</strong>, waar hij op mugg<strong>en</strong> jaagt.<br />
Bij het ‘uitvlieg<strong>en</strong>’ uit e<strong>en</strong> boomholte lat<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong> zich meer vall<strong>en</strong> dan dat ze vlieg<strong>en</strong>. Hier e<strong>en</strong> watervleermuis.<br />
14<br />
E<strong>en</strong> kapvlakte van e<strong>en</strong> relatief jong bestand naaldhout. Zo te zi<strong>en</strong><br />
is het omligg<strong>en</strong>de gem<strong>en</strong>gde loof<strong>bos</strong> met oude eik<strong>en</strong> <strong>en</strong> beuk<strong>en</strong><br />
interessanter voor vleermuiz<strong>en</strong>. <strong>De</strong> kans is dan ook groot dat met<br />
het kapp<strong>en</strong> van het jonge productie<strong>bos</strong> ge<strong>en</strong> vleermuisverblijfplaats<strong>en</strong><br />
verlor<strong>en</strong> gaan.<br />
Laatvlieger<br />
<strong>De</strong> inhoud (tekst, foto's <strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>) van deze brochure in PDF zijn beschermd door het auteursrecht. Niets van deze uitgave<br />
mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong> / of op<strong>en</strong>baar gemaakt, op welke wijze dan ook zonder toestemming van de maker(s). © SVB / VZZ, 2003
n<br />
t<br />
Bom<strong>en</strong>brochure_10.qxd 25-3-2004 22:56 Page 15<br />
Bedreiging<br />
In de jar<strong>en</strong> vijftig <strong>en</strong> zestig van de vorige eeuw heeft het gebruik van<br />
bestrijdingsmiddel<strong>en</strong> vermoedelijk geleid tot grote sterfte onder vleermuiz<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> middel<strong>en</strong> hoopt<strong>en</strong> zich in de vleermuiz<strong>en</strong> op via de insect<strong>en</strong> die ze at<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast daalde het voedselaanbod door het verlor<strong>en</strong> gaan van geschikte<br />
gebied<strong>en</strong> <strong>en</strong> werd het landschap steeds minder ‘toegankelijk’ door de<br />
verdwijning van verbind<strong>en</strong>de structur<strong>en</strong>, de aanleg van brede snelweg<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>zovoorts. Sam<strong>en</strong> veroorzaakte dit e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijke afname van het aantal<br />
vleermuiz<strong>en</strong>. Helaas vermindert nu ook het aantal verblijfsplaats<strong>en</strong>: onder<br />
andere door het steeds int<strong>en</strong>sievere gebruik <strong>en</strong> de restauratie van gebouw<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> speciaal kerk<strong>en</strong>. Soms vall<strong>en</strong> er ook slachtoffers door botsing<strong>en</strong> met<br />
auto’s; steeds meer weg<strong>en</strong> doorsnijd<strong>en</strong> het landschap.<br />
Gelukkig groeit het inzicht dat onze omgeving behoud<strong>en</strong> moet blijv<strong>en</strong> als<br />
leefgebied voor de ongeveer één miljo<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong> die Nederland nog rijk<br />
is. <strong>De</strong> laatste ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> de populaties van de meeste Nederlandse<br />
soort<strong>en</strong> dan ook min of meer stabiel te zijn, of ze groei<strong>en</strong> zelfs langzaam.<br />
Bescherming<br />
Alle vleermuiz<strong>en</strong> g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote mate van bescherming. Alle in<br />
Nederland voorkom<strong>en</strong>de vleermuiz<strong>en</strong> zijn op grond van de Flora- <strong>en</strong><br />
Faunawet aangewez<strong>en</strong> als beschermde inheemse soort. E<strong>en</strong> aantal soort<strong>en</strong><br />
staat op de Rode lijst van bedreigde <strong>en</strong> kwestbare zoogdier<strong>en</strong> in Nederland.<br />
Ook zijn er diverse internationale richtlijn<strong>en</strong> (Europese Habitatrichtlijn) <strong>en</strong><br />
conv<strong>en</strong>ties (Bern <strong>en</strong> Bonn) die zowel de vleermuiz<strong>en</strong> zelf als hun<br />
verblijfsplaats<strong>en</strong> <strong>en</strong> leefgebied<strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong>.<br />
Vale vleermuis (Myotis myotis)<br />
<strong>De</strong> vale vleermuis is met e<strong>en</strong> spanwijdte tot 43 cm onze grootste inheemse vleermuis. Teg<strong>en</strong>woordig is hij<br />
zeldzaam <strong>en</strong> kom<strong>en</strong> we hem alle<strong>en</strong> nog in Zuid-Limburg teg<strong>en</strong>. Vroeger leefde hij in e<strong>en</strong> veel groter deel van Nederland.<br />
Waarschijnlijk is de vale vleermuis achteruit gegaan door de sterke afname van grote vlieg<strong>en</strong>de insect<strong>en</strong>, zoals meikevers.<br />
Verblijfplaats<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> we uitsluit<strong>en</strong>d in gebouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> groeves, maar parklandschap <strong>en</strong> op<strong>en</strong> <strong>bos</strong> vorm<strong>en</strong> het jachtgebied.<br />
Ingekorv<strong>en</strong> vleermuis (Myotis emarginatus)<br />
<strong>De</strong> ingekorv<strong>en</strong> vleermuis komt in Nederland alle<strong>en</strong> voor in Zuid-Limburg <strong>en</strong> zuidelijk Noord-Brabant. In zowel zomer als<br />
winter zoekt deze soort e<strong>en</strong> schuilplaats in gebouw<strong>en</strong>. Bos vormt het belangrijkste jachtgebied, waarbij hij<br />
vooral tuss<strong>en</strong> de boomkron<strong>en</strong> vliegt. Overwinter<strong>en</strong>de dier<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in de Zuid-Limburgse<br />
mergelgroev<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong>.<br />
Colofon<br />
Tekst: Anne-Jifke Haarsma, Rudy van der Kuil, John van Vliet, Floor van der<br />
Vliet, Rob Vermeul<strong>en</strong>, Fons Bongers, Herman Limp<strong>en</strong>s, Gerb<strong>en</strong> Achterkamp<br />
Tekstadviez<strong>en</strong>: Froukje Ri<strong>en</strong>ks<br />
Illustraties: Peter Twisk (alle: m.u.v. pag. 13), Jan Dirk Buizer (jaarcyclus op pag. 13)<br />
Foto’s: Kamiel Spoelstra (vleermuisfoto’s op pag 1, 14 <strong>en</strong> 16), Anne-Jifke Haarsma (alle<br />
biotoopfoto’s), Anton van Meurs (vleermuisfoto’s op pag. 11), Bart Noort (foto<br />
detector op pag. 5)<br />
Ontwerp: Gerb<strong>en</strong> Achterkamp<br />
Druk: Drukkerij Salland <strong>De</strong> Lange BV, <strong>De</strong>v<strong>en</strong>ter<br />
Oplage: 6000<br />
Uitgave: SVB (Stichting Vleermuis Bureau) 2003<br />
<strong>De</strong>ze brochure is mogelijk gemaakt door de SVB. <strong>De</strong> stichting is met ingang van 2004 opgehev<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
uitvoer<strong>en</strong>de tak<strong>en</strong> zijn al in 1999 overgedrag<strong>en</strong> bij het sam<strong>en</strong>gaan met de VZZ.<br />
Foto vleermuis voorzijde: franjestaart<br />
Foto vleermuis achterzijde: rosse vleermuis<br />
<strong>De</strong> inhoud (tekst, foto's <strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>) van deze brochure in PDF zijn beschermd door het auteursrecht. Niets van deze uitgave<br />
mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong> / of op<strong>en</strong>baar gemaakt, op welke wijze dan ook zonder toestemming van de maker(s). © SVB / VZZ, 2003<br />
15
Bom<strong>en</strong>brochure_10.qxd 25-3-2004 22:56 Page 16<br />
LITERATUURLIJST<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Broekhuiz<strong>en</strong>, S., B. Hoekstra, V. van Laar, C. Sme<strong>en</strong>k, J.B.M.<br />
Thiss<strong>en</strong> (1992). Atlas van de Nederlandse Zoogdier<strong>en</strong>. KNNV<br />
Uitgeverij, Utrecht. ISBN 9050110517<br />
Lina, P.H.C. & G. van Ommering (1994). Rode lijst van bedreigde <strong>en</strong><br />
3kwetsbare zoogdier<strong>en</strong> in Nederland. IKC Natuurbeheer, Rapport nr. 12.<br />
Kapteyn, K. (1995). <strong>Vleermuiz<strong>en</strong></strong> in het landschap. Schuyt & Co, Haarlem. ISBN 906097395<br />
Lange, R., P. Twisk, A. van Wind<strong>en</strong> & A. van Diep<strong>en</strong>beek (1994). Zoogdier<strong>en</strong> van West-Europa.<br />
KNNV Uitgeverij (2003, 2e druk), Utrecht. ISBN 9050110770<br />
Limp<strong>en</strong>s, H., W. Bongers & K. Mostert (1997). Atlas van de Nederlandse vleermuiz<strong>en</strong>. KNNV<br />
Uitgeverij, Utrecht. ISBN 9050110916<br />
Schober, W. & E. Grimmberger (2001). Gids van de vleermuiz<strong>en</strong> van Europa. Tirion, Baarn.<br />
ISBN 9052103615<br />
ADRESSEN VOOR MEER INFORMATIE<br />
Voor vrag<strong>en</strong> of schriftelijke informatie, maar ook voor het lat<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong> van vleermuisinv<strong>en</strong>tarisaties:<br />
Ver<strong>en</strong>iging voor Zoogdierkunde <strong>en</strong> Zoogdierbescherming (VZZ)<br />
Oude Kraan 8, 6811 LJ Arnhem, tel: 026-3705318, fax: 026-3704038,<br />
e-mail: zoogdier@vzz.nl, website: www.vzz.nl<br />
Ook kun je terecht bij Vleermuiswerkgroep Nederland (VLEN-VZZ). Dit is e<strong>en</strong> werkgroep van de VZZ die<br />
zich speciaal met vleermuiz<strong>en</strong> bezighoudt. <strong>De</strong>ze werkgroep is te bereik<strong>en</strong> via het bov<strong>en</strong>staande (VZZ)<br />
adres.<br />
Bezoek ook de landelijke website over vleermuiz<strong>en</strong> met bijvoorbeeld bouwtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> van vleermuiskast<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> per provincie de coördinator voor het stell<strong>en</strong> van vrag<strong>en</strong>: www.vleermuis.net<br />
Vleermuisdetectors zijn te koop bij:<br />
BioQuip, E. de Boer van Rijkstraat 13, 2331 HH Leid<strong>en</strong>, tel: 071-5314979, fax: 071-5766268<br />
e-mail: bioquip@zonnet.nl (ook ‘s avonds bereikbaar).<br />
<strong>De</strong> inhoud (tekst, foto's <strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>) van deze brochure in PDF zijn beschermd door het auteursrecht. Niets van deze uitgave<br />
mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd <strong>en</strong> / of op<strong>en</strong>baar gemaakt, op welke wijze dan ook zonder toestemming van de maker(s). © SVB / VZZ, 2003