In hoeverre wordt de woordvolgorde in het middenstuk bepaald ...

In hoeverre wordt de
woordvolgorde in het middenstuk
bepaald door het links-
rechtsprincipe en andere niet
grammaticale principes?
Frank Jansen
(Universiteit Utrecht)

Aanpak van niet-grammaticale
factoren in het middenstuk
• Wat versta ik onder buitengrammaticale
factoren?
• De aanpak van de ANS
• Twee onderzoeksmethodes
– corpus
– Beoordeling van minimale paren
• Conclusie en tentatieve verklaring

Wat zegt de ANS?
• de volgorderegels van de ANS zijn
meestal afhankelijk van de
]LQVGHHOIXQFWLH van de betrokken
constituenten.
• Voorbeeld:
– het onderwerp volgt direct op de “eerste pool”
(de voor-pv of het onderschikkend
voegwoord) (p. 1311)

Wat doet de ANS als …
• … er van de volgorderegels op grond
zinsdeelfunctie afgeweken wordt?
• het Links-rechtsprincipe te hulp roepen

Het links-rechtsprincipe
Links-Rechtsprincipe heeft communicatieve
achtergrond: hoe meer informatief een zinsdeel
is, des te meer staat het achter in de zin
Zie naast de ANS (p. 1236):
• Jansen, Frank en Wijnands, Raoul (2004)
Doorkruisingen van het Links-Rechtsprincipe.
1HHUODQGLVWLHN artikelnummer 04.01.
• En de reacties van Walter Haeserijn en Margreet
Onrust daarop

Het LRP werkt direct en indirect
– De GLUHFWH werking van het LRP
• Bijvoorbeeld bij de volgorde van lijdend voorwerp
en indirect object:
“Bij bepaalde voorzetselconstituenten is de meest
gewone volgorde die met de voorzetselconstituent
achteraan: onderwerp – lijdend voorwerp – indirect
object met voorzetsel. (…) Een
voorzetselconstituent als indirect object kan nu
vóór het lijdend voorwerp komen te staan, als het
lijdend voorwerp als informatief belangrijker
voorgesteld wordt (…)” (p. 1325-26)

Het LRP werkt direct en indirect (2)
• De LQGLUHFWH werking van het LRP
– Bijvoorbeeld:
de volgorderegels voor de pronominale cluster direct na
de eerste pool (paragraaf 21.4.3 en 21.4.4) en die
voor de nominale zinsdelen (21.4.7 en volgende)
worden apart behandeld
– Want: het verschil tussen zelfstandige
naamwoordgroepen en anaforisch gebruikte
persoonlijke en aanwijzende voornaamwoorden kan
teruggevoerd worden op het veronderstelde
communicatieve belang

Twee soorten invloed van LRP
• Het LRP YHUUXLPW de
plaatsmogelijkheden op grond
zinsdeelfunctie:
– Voorbeeld:
De volgorde is onderwerp – (kort) indirect object (p.
1322), maar als het indirect object pronominaal is
en het subject nominaal en lang, is de
omgekeerde volgorde mogelijk (p. 1314)
1) Dat vertelde me die lieve kleine meid van je
broer gisteren nog

Twee soorten invloed van LRP (2)
• Of het LRP EHSHUNW diezelfde
plaatsmogelijkheden
• Bijvoorbeeld ((p. 1323-1324).
– Bij het korte indirect object en het onderwerp in
passieve zinnen zijn beide volgordes ok als de
bepaaldheid van de twee zinsdelen gelijk is:
2) Daarom werd de burgemeester het schilderij aangeboden
3) Daarom werd een burgemeester een schilderij
aangeboden
4) Daarom werd het schilderij de burgemeester aangeboden
5) Daarom werd een schilderij een burgemeester
aangeboden (FJ: ??)

Twee soorten invloed van LRP (3)
– Maar als de twee zinsdelen een ongelijke
nieuwswaarde hebben, zien we de
acceptabiliteit van de twee volgordes fors
uiteen gaan lopen:
6) Daarom werd een schilderij de burgemeester
aangeboden (ANS: uitgesloten)
7) Daarom werd de burgemeester een schilderij
aangeboden

Probleem: zijn er geen andere
volgordeprincipes voor het
middenstuk?

Andere - buitengrammaticale -
• /LQHDU PRGLILFDWLRQ
principes (1)
– (ON volgend zinsdeel wordt geïnterpreteerd in
het licht van het vorige en niet andersom
(komt vandaag nauwelijks aan de orde)
• ,QWHUQH FRPSOH[LWHLW
– Hoe ingewikkelder de interne structuur van
het zinsdeel des te meer het achteraan staan

Buitengrammaticale principes (3)
• &KURQRORJLH:
– zinsdelen die betrekking hebben op eerdere
gebeurens, staan voor zinsdelen die
betrekking hebben op latere gebeurens
• )UHH]LQJ:
– dwingende interpretatie van structureel
dubbelzinnige volgordes op grond van
syntactische regels

Corpusonderzoek naar afwijkingen
van de ANS-regels
• Onderzoekje naar middenstuk in
journalistieke teksten
– Percentages gebaseerd op klein
corpusonderzoek (200 zinnen uit
sportverslagen)
– Overige waarnemingen gebaseerd op corpus
van de 17 journalistieke teksten uit Jansen en
Wijnands 2004

Enkele corpusgegevens
• Komt het middenstuk in teksten vaak voor?
• Jazeker: in 98,5%
• Een van de drie uitzonderingen is:
8) Hij wilde zeggen: (ze doen maar wat) (tekst 17, zin 60)
• Hebben de onderdelen van het middenstuk een vaste
positie?
• Het merendeel wel:
– 138 middenstukken hebben een vaste volgorde (= 70,1%)
– van die “vaste” middenstukken bevatten 77 (= 55,8%) maar één
zinsdeel, zoals in:
9) De 0-0 tegen Den Bosch deed de vragen opwerpen (of en zo ja
wanneer Feyenoord weer eens goed gaat voetballen) (17, 2)

vervolg
• In 61 middenstukken (= 44,2%) wordt de
vastheid veroorzaakt doordat de twee of meer
zinsdelen in het middenstuk niet van plaats
kunnen wisselen. De syntactische regels
regeren daar met ijzeren vuist.
• Twee voorbeelden:
10) wanneer Feyenoord weer eens goed gaat
voetballen (17,3)
11) Vorig jaar kon de ploeg nog een stortvloed aan
blessures aanvoeren (17, 33)

Variatie in het middenstuk
• In maar 59 middenstukken (= 29,9%) is een
alternatieve volgorde van de zinsdelen mogelijk
• Al die gevallen worden bestreken door de regels van
de ANS
• Een probleem:
12) (Al een jaar geleden wist de coach uit te leggen) dat
een kruistocht op de vijf kilometer een grotere kans
van slagen heeft, (…) (1,34)
Alternatieve volgorde:
13) Dat een grotere kans van slagen een kruistocht op de
vijf kilometer heeft

Speelt LRP een rol
in het middenstuk?
Twee manieren van analyseren:
1. Neemt de nieuwswaarde van zinsdelen
in alle middenstukken van rechts naar
links af?
2. Is de volgorde van zinsdelen in
middenstukken waarin variatie mogelijk
is afhankelijk van LRP?

Volgens de eerste methode
• Gegevens uit Jansen en Wijnands (2004)
1. Gerekend vanaf het voorlaatste zinsdeel naar links
gaande, neemt de bekendheid van de zinsdelen
stelselmatig toe: 32% - 36% - 56% - 59%
2. Kijken we naar paren van zinsdelen in het
middenstuk dan blijkt de volgorde (van links naar
rechts) “bekend – onbekend” 6x zo vaak voor te
komen als de volgorde “onbekend – bekend”

Volgens de tweede methode
• We gaan uit van 59 middenstukken met
variatiemogelijkheid
– In 27 gevallen was het niet mogelijk een verschil in
communicatief belang tussen de zinsdelen in het
middenstuk vast te stellen
– In 28 (= 45,8%) gevallen is de gerealiseerde volgorde
PHHU in overeenstemming met het LRP dan het
denkbare alternatief
– In de resterende 4 gevallen is de gerealiseerde
volgorde PLQGHU in overeenstemming met het LRP
dan mogelijk was geweest

Doorkruisingen van het LRP
• Voorbeeld:
14) (Naar zijn opvatting kan) de wisselwerking
tussen de ‘snelheid’ van de mijl en het
‘duurvermogen’ van de vijf kilometer hem
straks net een streepje voor geven. (1, 12)
15) (Naar zijn opvatting kan) hem de
wisselwerking tussen de ‘snelheid’ van de mijl
en het ‘duurvermogen’ van de vijf kilometer
straks net een streepje voor geven.

Speelt complexiteit in het
middenstuk een rol?
• Hier heb ik alleen gekeken naar de
middenstukken met
1. Variatiemogelijkheid, en
2. Verschil in complexiteit
• Resultaat:
– In 23 gevallen kiezen de schrijvers de
volgorde “simpel – complex”
– In 13 gevallen de volgorde “complex –
simpel”

Conclusie
• LRP speelt in het middenstuk een niet
onbelangrijke bijrol
maar
• complexiteit speelt in het middenstuk
waarschijnlijk geen belangrijke rol

Maar corpusonderzoek
is inconclusief
1. Dat blijkt uit de voorgaande resultaten
2. En voor andere middenstukken geldt dat
de aangetroffen volgorde op veel
manieren verklaard worden
Voorbeeld:
16)Weliswaar moest Ritsema als gevolg van
zijn rustige openingszetten een marge van
ruim vier seconden aan Romme toestaan,
(maar …)

Inconclusief (2)
Staat hier het zinsdeel DOV JHYROJ YDQ ]LMQ
UXVWLJH RSHQLQJV]HWWHQ voor het zinsdeel
HHQ PDUJH
1. omdat dit type bijwoordelijke bepaling voor het
lijdend voorwerp staat (de functieverklaring),
2. omdat die rustige opening al besproken was
(LRP),
3. of omdat die rustige openingszetten de grote
marge hebben veroorzaakt, dus eerder waren
(chronologie)?

Alternatieve aanpak:
minimale paren
• Eerste voorbeeld: heeft complexiteit
invloed op de plaats van het subject?
• Subject = pronomen
17) Dan staan ze (nl de onderwerpen) voor
beide vergaderingen op de agenda
18) ?Dan staan voor beide
vergaderingen ze op de agenda

• Subject = nomen
Complexiteit (2)
19) Dan staan de onderwerpen voor
beide vergaderingen op de agenda
20) Dan staan voor beide vergaderingen de
onderwerpen op de agenda
• Subject = voorzetselconstituent
21) Dan staan van die moeilijke onderwerpen
voor beide vergaderingen op de agenda
22) Dan staan voor beide vergaderingen van die
moeilijke onderwerpen op de agenda

Complexiteit (3)
• Subject = bijzin
23) ?Dan staat dat we met onze
fusiepartners problemen
hebben voor beide
vergaderingen op de agenda
24) Dan staat voor beide
vergaderingen dat we met
onze fusiepartners problemen
hebben op de agenda

Minimale paren met
de bepaling van tijd
• Adverbiale bepaling = pronominaal:
25) Met tegenzin heeft de directeur toen het
vakantiegeld uitgekeerd
26) Met tegenzin heeft de directeur het
vakantiegeld toen uitgekeerd
• bepaling = nominaal
27) Met tegenzin heeft de directeur de laatste
werkdag het vakantiegeld uitgekeerd
28) ??Met tegenzin heeft de directeur het
vakantiegeld de laatste werkdag uitgekeerd

vervolg
• bepaling = voorzetselconstituent
29) Met tegenzin heeft de directeur in de loop van
de zomer het vakantiegeld uitgekeerd
30) Met tegenzin heeft de directeur het vakantiegeld
in de loop van de zomer uitgekeerd
• bepaling = bijzin
31)Met tegenzin heeft de directeur toen iedereen
met vakantie was het vakantiegeld uitgekeerd
32)Met tegenzin heeft de directeur het vakantiegeld
toen iedereen met vakantie was, uitgekeerd

Invloed van Chronologie?
• In corpus aantoonbaar als twee zinsdelen min
of meer dezelfde zinsdeelfunctie hebben, zoals
bij nevenschikkingen en bij “duo-bepalingen”
die het begin en einde van een
veranderingstraject aanduiden:
33) (De 1500 meter is volgens Kuipers het domein van
de sprinters geworden) terwijl de vijf kilometer van
een stayers-nummer naar een middenafstand is
getransformeerd (1,39)
34) ??terwijl de vijf kilometer naar een middenafstand
van een stayers-nummer is getransformeerd

Chronologie bij
situerende tijdsbepalingen?
De minimale-parenaanpak
Beide bepalingen zijn nominaal
35) Enthousiast nam Piet die week de vrijdag een snipperdag
36) ??Enthousiast nam Piet de vrijdag die week een snipperdag
(in de betekenis van (36))
Beide bepalingen zijn voorzetselgroepen
37) Enthousiast nam Piet in de vakantie op de woensdag vrij
38) Enthousiast nam Piet op de woensdag in de vakantie vrij

Invloed van freezing?
39)Toen stelde de gastheer Ans Hans voor
40)Toen beviel Hans Ans
41)Verrassend genoeg stelde de voorzitter
zaterdag zondag voor om verder te
verder te vergaderen

1. In het middenstuk
Conclusie
1. regeert de grammatica (zinsdeelfunctie)
2. Heeft het LRP een bijrol
3. En is de invloed van andere
buitengrammaticale factoren waarschijnlijk
heel beperkt
2. Buitengrammaticale factoren zijn vooral
relevant voor de buitenkanten van de zin

Een tentatieve verklaring:
cognitieve economie
• Een zender kan het ]LFK]HOI zo
gemakkelijk mogelijk maken (sprekers
economie) of ]LMQ RQWYDQJHUV (hoorders
economie)
• Een professionele schrijver doet aan
hoorder- of OH]HUHFRQRPLH

Verklaring (2)
• De schrijver weet dat zijn lezers in het
middenstuk veel aan hun hoofd hebben
• Lezerstaken:
1. Onderscheiden constituenten
2. Toekennen syntactische functie (relatie met
werkwoord)
3. Bepalen relatie van constituenten tot elkaar

Verklaring (3)
• De schrijver weet ook dat zijn lezers voor
een snelle en robuuste uitvoering van
deze taken baat hebben bij een (liever
één) vuistregel
• Een vaste volgorde op grond van
zinsdeelfunctie is zo’n vuistregel
• De andere principes verstoren die vaste
volgorde op grond van één criterium
• En maken de vuistregel minder effectief

Daarom …
• … houdt de goede schrijver het
middenstuk overzichtelijk,
1. door het kort te houden
En
2. Af te zien van toepassing van die andere
buitengrammaticale principes