Cultuurhistorische verkenning Russische Buurt en de Hogendijk
Cultuurhistorische verkenning Russische Buurt en de Hogendijk
Cultuurhistorische verkenning Russische Buurt en de Hogendijk
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Cultuurhistorische</strong> <strong>verk<strong>en</strong>ning</strong><br />
<strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk<br />
1
Geme<strong>en</strong>te Zaanstad, november 2010<br />
Af<strong>de</strong>ling Cultuur, Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> Toerisme<br />
Coördinatie: Marjorie Verhoek (voor vrag<strong>en</strong> m.verhoek@zaanstad.nl)<br />
On<strong>de</strong>rzoek <strong>en</strong> tekst: Piet Kleij (archeologie) <strong>en</strong> Lin<strong>de</strong> Egberts<br />
Kaartmateriaal: Lion Charmant<br />
2
Inhoudsopgave<br />
Inleiding 5<br />
Ruimtelijke ontwikkeling (biografie) 11<br />
Beschrijving van <strong>de</strong> huidige ruimtelijke situatie 25<br />
1. Functies<br />
2. Structur<strong>en</strong><br />
3. Op<strong>en</strong>bare ruimte<br />
4. (Monum<strong>en</strong>tale) bebouwing<br />
Waar<strong>de</strong>ring 35<br />
1. Te verwacht<strong>en</strong> archeologische waard<strong>en</strong><br />
2. <strong>Cultuurhistorische</strong> waard<strong>en</strong><br />
3. Sted<strong>en</strong>bouwkundige waard<strong>en</strong><br />
4. Gebouw<strong>de</strong> <strong>en</strong> monum<strong>en</strong>tale waard<strong>en</strong><br />
Richtlijn<strong>en</strong> bij toekomstige ruimtelijke ontwikkeling<strong>en</strong> 41<br />
Aanbeveling<strong>en</strong> voor vervolgon<strong>de</strong>rzoek 49<br />
Bronn<strong>en</strong> 51<br />
3
1 Poesjkinstraat, foto Lin<strong>de</strong> Egberts<br />
4
Inleiding<br />
Voor u ligt <strong>de</strong> cultuurhistorische <strong>verk<strong>en</strong>ning</strong> van <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk te Zaandam. Dit gebied k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> aantal ruimtelijke opgav<strong>en</strong>, waarvoor<br />
in <strong>de</strong> kom<strong>en</strong><strong>de</strong> jar<strong>en</strong> e<strong>en</strong> pass<strong>en</strong><strong>de</strong> oplossing moet word<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> eerste is fun<strong>de</strong>ringsherstel van <strong>en</strong> groot aantal woning<strong>en</strong> noodzakelijk <strong>en</strong> wordt<br />
t<strong>en</strong> <strong>de</strong>le reeds uitgevoerd. Ook stelt <strong>de</strong> beperkte woonoppervlakte van <strong>de</strong> historische arbei<strong>de</strong>rswoning<strong>en</strong> <strong>de</strong> woningbouwver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> voor <strong>de</strong> vraag of<br />
<strong>de</strong>ze bebouwing toekomstbest<strong>en</strong>dig is, of dat sloopnieuwbouw <strong>de</strong> wijk e<strong>en</strong> nieuwe impuls zou moet<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>.<br />
Deze cultuurhistorische <strong>verk<strong>en</strong>ning</strong> biedt inzicht in <strong>de</strong> historische ontwikkeling <strong>en</strong> cultuurhistorische waard<strong>en</strong> van <strong>de</strong> wijk. Het biedt e<strong>en</strong> uitgangspunt<br />
om met k<strong>en</strong>nis van <strong>de</strong> cultuurhistorie van het gebied aan <strong>de</strong> slag te gaan met nieuwe ruimtelijke opgav<strong>en</strong>. Omdat <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> buurt binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bijzon<strong>de</strong>r<br />
welstandgebied valt, is het opstell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> cultuurhistorische <strong>verk<strong>en</strong>ning</strong> verplicht. Dit docum<strong>en</strong>t geeft niet alle<strong>en</strong> achtergrondinformatie over <strong>de</strong><br />
historische ontwikkeling van <strong>de</strong> wijk, maar biedt ook concrete richtlijn<strong>en</strong> voor het ontwerp<strong>en</strong> <strong>en</strong> plann<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong>.<br />
De <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> is e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal geleg<strong>en</strong> woonwijk, gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>d aan het c<strong>en</strong>trale winkelgebied van Zaandam. De wijk wordt omzoomd door <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk,<br />
e<strong>en</strong> mid<strong>de</strong>leeuwse zeewering die al vanaf het eerste ontstaan van Westzaandam bewoond is. Het gebied achter <strong>de</strong> dijk was tot het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong><br />
neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw wei<strong>de</strong>grond, aan alle kant<strong>en</strong> omgev<strong>en</strong> door zich uitbreid<strong>en</strong><strong>de</strong> lintbebouwing. In <strong>de</strong> loop van ongeveer vijf<strong>en</strong>twintig jaar is <strong>de</strong> <strong>Russische</strong><br />
<strong>Buurt</strong> aangelegd, om het explosief groei<strong>en</strong><strong>de</strong> aantal arbei<strong>de</strong>rsgezinn<strong>en</strong> in Zaandam te kunn<strong>en</strong> huisvest<strong>en</strong>. Particulier<strong>en</strong> <strong>en</strong> kleine projectontwikkelaars<br />
bouwd<strong>en</strong> <strong>de</strong> wijk op uit losse woning<strong>en</strong> <strong>en</strong> kleine project<strong>en</strong> (tot ongeveer <strong>de</strong>rtig huiz<strong>en</strong>).<br />
Het bek<strong>en</strong>dste huis in <strong>de</strong> buurt is het Czaar Peterhuisje, geleg<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> Krimp. Eind zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw logeer<strong>de</strong> Czaar Peter <strong>de</strong> Grote van Rusland<br />
gedur<strong>en</strong><strong>de</strong> e<strong>en</strong> week in het e<strong>en</strong>voudige, hout<strong>en</strong> huisje, om <strong>de</strong> scheepsbouw in Zaanstad te bestu<strong>de</strong>r<strong>en</strong>. Sindsdi<strong>en</strong> heeft het huisje vele beroem<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />
min<strong>de</strong>r beroem<strong>de</strong> bezoekers getrokk<strong>en</strong> <strong>en</strong> verle<strong>en</strong><strong>de</strong> het <strong>de</strong> buurt zijn naam.<br />
Deze cultuurhistorische <strong>verk<strong>en</strong>ning</strong> conc<strong>en</strong>treert zich op <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk. De begr<strong>en</strong>zing van <strong>de</strong>ze <strong>verk<strong>en</strong>ning</strong> wordt aan <strong>de</strong> oost- <strong>en</strong><br />
zuidzij<strong>de</strong> gevormd door <strong>de</strong> Zaan. Aan <strong>de</strong> westelijke zij<strong>de</strong> vormt De Vaart, achter ’t Salm, <strong>de</strong> begr<strong>en</strong>zing van het verk<strong>en</strong><strong>de</strong> gebied. Aan <strong>de</strong> noordkant is <strong>de</strong><br />
wijk verk<strong>en</strong>d tot aan <strong>de</strong> Roz<strong>en</strong>gracht <strong>en</strong> <strong>de</strong> Czaar Peterstraat.<br />
Deze cultuurhistorische <strong>verk<strong>en</strong>ning</strong> begint met e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>vatting, waarin puntsgewijs <strong>de</strong> ess<strong>en</strong>tiële cultuurhistorische <strong>en</strong> ruimtelijke waard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
aanbeveling<strong>en</strong> voor toekomstig ingrijp<strong>en</strong> in <strong>de</strong> wijk aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong> kom<strong>en</strong> Vervolg<strong>en</strong>s komt <strong>de</strong> ontstaansgeschied<strong>en</strong>is van <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> buurt in woord <strong>en</strong><br />
beeld aan bod (Hoofdstuk 1). Hoofdstuk 2 bestaat uit e<strong>en</strong> beschrijving van <strong>de</strong> huidige ruimtelijke situatie in <strong>de</strong> wijk <strong>en</strong> biedt <strong>de</strong> opmaat voor het waar<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> aantal ruimtelijke <strong>en</strong> cultuurhistorische kwaliteit<strong>en</strong> in Hoofdstuk 3. De aanbeveling<strong>en</strong> in Hoofdstuk 4 kunn<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s richting gev<strong>en</strong> aan<br />
toekomstige ruimtelijke ontwikkeling<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> buurt. Deze cultuurhistorische <strong>verk<strong>en</strong>ning</strong> wordt beslot<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> aantal aanbeveling<strong>en</strong> voor<br />
vervolgon<strong>de</strong>rzoek <strong>en</strong> e<strong>en</strong> korte literatuurlijst.<br />
5
2 De begr<strong>en</strong>zing van <strong>de</strong>ze cultuurhistorische <strong>verk<strong>en</strong>ning</strong>. Bron: GIZ, Geme<strong>en</strong>te Zaandam.<br />
6
Ruimtelijke ontwikkeling (biografie)<br />
1) De ontginning van <strong>de</strong> Zaanstreek<br />
Tot aan <strong>de</strong> 11e eeuw was <strong>de</strong> Zaanstreek e<strong>en</strong> hoogve<strong>en</strong>moeras. De Zaan voer<strong>de</strong> overtollig reg<strong>en</strong>water uit dit moeras af naar het IJ. De eerste bewoners van<br />
het gebied dat nu Zaandam is, hadd<strong>en</strong> zich in <strong>de</strong> 11e <strong>en</strong> 12e eeuw gevestigd bij <strong>de</strong> monding van <strong>de</strong> Zaan, ruwweg waar nu <strong>de</strong> Hav<strong>en</strong>buurt ligt. Deze<br />
ne<strong>de</strong>rzetting, Oud-Zaand<strong>en</strong> g<strong>en</strong>aamd, werd in <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> 12e eeuw verlat<strong>en</strong> vanwege wateroverlast.<br />
Bek<strong>en</strong>d is dat Oud-Zaand<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hof was, dat wil zegg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> boer<strong>en</strong>bedrijf, gesticht door e<strong>en</strong> a<strong>de</strong>llijke persoon. In het geval van Oud-Zaand<strong>en</strong> was<br />
<strong>de</strong>ze a<strong>de</strong>llijke persoon <strong>de</strong> graaf van Holland. Het feit dat <strong>de</strong> bewoners boer<strong>en</strong> war<strong>en</strong>, geeft aan dat het ve<strong>en</strong>gebied aan weerzij<strong>de</strong> van <strong>de</strong> Zaan in <strong>de</strong> 11e <strong>en</strong><br />
12e eeuw werd ontgonn<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> na ontginning is het namelijk mogelijk om in e<strong>en</strong> hoogve<strong>en</strong>gebied e<strong>en</strong> boer<strong>en</strong>bedrijf te vestig<strong>en</strong>. Deze ontginning<br />
maakte on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el van <strong>de</strong> veel grotere ontginning van het Noord-Hollandse ve<strong>en</strong>moeras tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> duin<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> Zui<strong>de</strong>rzee.<br />
In <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong> werd e<strong>en</strong> begin gemaakt met het in cultuur br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van het gebied rond het sluiz<strong>en</strong>complex. De eerste boer<strong>en</strong> maakt<strong>en</strong> het land<br />
begaanbaar door haaks op <strong>de</strong> Zaan slot<strong>en</strong> te grav<strong>en</strong>. Deze slot<strong>en</strong> voerd<strong>en</strong> het water uit het drassige land af waardoor het droog werd. Door ontwatering<br />
klinkt ve<strong>en</strong> echter in. E<strong>en</strong> bo<strong>de</strong>mdaling van één tot twee meter in hon<strong>de</strong>rd tot hon<strong>de</strong>rdvijftig jaar bij e<strong>en</strong> ve<strong>en</strong>ontginning vrij normaal. E<strong>en</strong> <strong>de</strong>rgelijke<br />
bo<strong>de</strong>mdaling trad in <strong>de</strong> 12e <strong>en</strong> 13e eeuw ook in <strong>de</strong> Zaanstreek op.<br />
Door <strong>de</strong>ze bo<strong>de</strong>mdaling kwam het land op gelijke hoogte te ligg<strong>en</strong> met <strong>de</strong> Zaan <strong>en</strong> het IJ. Overstroming<strong>en</strong> war<strong>en</strong> het gevolg. Om het land teg<strong>en</strong><br />
het water te bescherm<strong>en</strong> bouw<strong>de</strong> m<strong>en</strong> in <strong>de</strong> 12e eeuw dijk<strong>en</strong> langs het IJ <strong>en</strong> <strong>de</strong> Zaanmond. Deze dijk<strong>en</strong> zijn nu nog steeds aanwezig. In het gebied bij het<br />
sluiz<strong>en</strong>complex gaat het om <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk op <strong>de</strong> westoever <strong>en</strong> om <strong>de</strong> Zuiddijk op <strong>de</strong> oostoever.<br />
Bij hoogwater drong het water vanuit het IJ <strong>de</strong> Zaan op <strong>en</strong> overstroom<strong>de</strong> het land. Om dit gat in het dijk<strong>en</strong>stelsel af te sluit<strong>en</strong> werd e<strong>en</strong> dam in <strong>de</strong><br />
Zaan gelegd, <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dam. Deze verbond <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk met <strong>de</strong> Zuiddijk. De eerste vermelding van <strong>de</strong>ze dam dateert uit 1314. De Hog<strong>en</strong>dam is in het<br />
gebied van het sluiz<strong>en</strong>complex nog steeds aanwezig on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> woning<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> het huidige plein <strong>de</strong> Dam <strong>en</strong> <strong>de</strong> straat <strong>de</strong> Damka<strong>de</strong> <strong>en</strong> in het<br />
sluiz<strong>en</strong>complex zelf.<br />
Door <strong>de</strong> bouw van <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dam kon het overtollige water uit het Zaanse achterland niet meer word<strong>en</strong> afgevoerd. Om dit probleem op te loss<strong>en</strong>,<br />
bracht m<strong>en</strong> in <strong>de</strong> dam twee sluiz<strong>en</strong> aan, <strong>de</strong> Westzanersluis <strong>en</strong> <strong>de</strong> Wormersluis. Dit is misschi<strong>en</strong> al tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> aanleg van <strong>de</strong> dam gebeurd, of in ie<strong>de</strong>r geval<br />
kort daarna. De Westzanersluis is in 1544 vervang<strong>en</strong> door <strong>de</strong> Hondsbossche Sluis.<br />
De lan<strong>de</strong>rij<strong>en</strong> langs <strong>de</strong> Zaanoevers war<strong>en</strong> nu wel beschermd teg<strong>en</strong> <strong>de</strong> invloed van het IJ <strong>en</strong> <strong>de</strong> Zui<strong>de</strong>rzee, maar ook <strong>de</strong> Zaan kon bij tijd <strong>en</strong> wijl<strong>en</strong><br />
overstrom<strong>en</strong>. Ver<strong>de</strong>r kalf<strong>de</strong> het Zaanwater steeds meer land van <strong>de</strong> oevers af. Om al <strong>de</strong>ze problem<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> te gaan legd<strong>en</strong> <strong>de</strong> boer<strong>en</strong> op zowel <strong>de</strong><br />
oostoever als <strong>de</strong> westoever van <strong>de</strong> Zaan e<strong>en</strong> dijk aan. Deze twee dijk<strong>en</strong> di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> als<br />
waterkering, maar vormd<strong>en</strong> ook <strong>de</strong> doorgaan<strong>de</strong> verbinding<strong>en</strong> naar het noord<strong>en</strong>. In het gebied van het sluiz<strong>en</strong>complex zijn <strong>de</strong>ze dijk<strong>en</strong> nog aanwezig in <strong>de</strong><br />
vorm van <strong>de</strong> Westzij<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> Oostzij<strong>de</strong>.<br />
Op <strong>de</strong> oostoever lag in het verl<strong>en</strong>g<strong>de</strong> van <strong>de</strong> dam e<strong>en</strong> grote terp. Hierop werd e<strong>en</strong> kapel gebouwd. Op <strong>de</strong>ze plaats staat nu <strong>de</strong> 17e eeuwse<br />
Oostzij<strong>de</strong>rkerk. Rond <strong>de</strong> kerk groei<strong>de</strong> in <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>leeuw<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ne<strong>de</strong>rzetting. Op <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re oever lag in <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>leeuw<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> ne<strong>de</strong>rzetting. De<br />
ne<strong>de</strong>rzetting<strong>en</strong> op <strong>de</strong> oostoever heette Oostzaandam, die op <strong>de</strong> westoever Westzaandam. De Hog<strong>en</strong>dam vorm<strong>de</strong> <strong>de</strong> verbinding over land tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze<br />
twee dorp<strong>en</strong>.<br />
7
3 Zaandam op <strong>de</strong> Kaart van het Hoogheemraadschap<br />
van <strong>de</strong> Uitwater<strong>en</strong><strong>de</strong> Sluiz<strong>en</strong> uit 1745 door Johannes Dou. Het oostzuidoost<strong>en</strong> is bov<strong>en</strong>.<br />
2) Ontwikkeling van Zaandam<br />
De vroegste bewoning van het gebied dat nu tot Zaandam behoort was <strong>de</strong> ne<strong>de</strong>rzetting ‘Oud-Zaand<strong>en</strong>’, op <strong>de</strong> plek waar teg<strong>en</strong>woordig <strong>de</strong> Hav<strong>en</strong>buurt ligt.<br />
De ne<strong>de</strong>rzetting Oud-Zaand<strong>en</strong> werd volg<strong>en</strong>s Soeteboom in 1150 aangevall<strong>en</strong> door <strong>de</strong> Drechter-Friez<strong>en</strong>, afkomstig uit het huidige West-Friesland. Kort<br />
daarna werd <strong>de</strong> ne<strong>de</strong>rzetting vanwege wateroverlast verlat<strong>en</strong>. De bewoners vestigd<strong>en</strong> zich iets stroomopwaarts langs <strong>de</strong> Zaan.<br />
In <strong>de</strong> <strong>de</strong>rti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw vestigd<strong>en</strong> zich bewoners van Oostzaan op <strong>de</strong> oostelijke oever van <strong>de</strong> Zaan, vlak bij <strong>de</strong> Dam. Op e<strong>en</strong> terp werd e<strong>en</strong> kerk gebouwd, op<br />
<strong>de</strong> plaats waar nu <strong>de</strong> Oostzaan<strong>de</strong>rkerk staat. In het huidige Klauwershoek ontstond e<strong>en</strong> kleine bewoningskern, die later werd uitgebreid in noor<strong>de</strong>lijke <strong>en</strong><br />
zui<strong>de</strong>lijke richting langs <strong>de</strong> Zaan, langs <strong>de</strong> Oostzij<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> Zuiddijk. 1 Ook aan <strong>de</strong> westzij<strong>de</strong> van <strong>de</strong> Zaan ontstond e<strong>en</strong> bewoningsconc<strong>en</strong>tratie. Daar zijn<br />
spor<strong>en</strong> van bewoning <strong>en</strong> bedrijvigheid gevond<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> perio<strong>de</strong> 1280-1380. 2 De Hog<strong>en</strong>dijk was daarbij het oorspronkelijk bebouwingslint, aangezi<strong>en</strong> <strong>de</strong> dijk<br />
e<strong>en</strong> droge <strong>en</strong> veilige vestigingslocatie vorm<strong>de</strong>. In het gebied van <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> is <strong>de</strong>ze mid<strong>de</strong>leeuwse dijk nog aanwezig als <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk. Het<br />
1 L.A. Ankum e.a. (red.), Encyclopedie van <strong>de</strong> Zaanstreek (Wormerveer <strong>en</strong> Zaanstad: Stichting Behoud Zaans Streekeig<strong>en</strong> <strong>en</strong> Stichting Uitgeverij Noord-Holland, 1991), 553.<br />
2 Scherv<strong>en</strong> die gevond<strong>en</strong> zijn in Westzaandam zijn te bezichtig<strong>en</strong> in <strong>de</strong> t<strong>en</strong>toonstelling “Werv<strong>en</strong> <strong>en</strong> scherv<strong>en</strong>. De scheepswerf aan <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk in Zaandam” in het Mol<strong>en</strong>museum te Koog aan <strong>de</strong><br />
Zaan.<br />
8
noor<strong>de</strong>lijk <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk, teg<strong>en</strong> <strong>de</strong> huidige Dam aan, was vermoe<strong>de</strong>lijk in <strong>de</strong> 13e <strong>en</strong> 14e eeuw al bewoond. Tijd<strong>en</strong>s archeologisch on<strong>de</strong>rzoek in <strong>de</strong><br />
bouwput van het Zaantheater zijn scherv<strong>en</strong> uit <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong> aangetroff<strong>en</strong>. Ook vond<strong>en</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoekers e<strong>en</strong> van wilg<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>en</strong> gevlocht<strong>en</strong> visfuik. De eerste<br />
bewoners hield<strong>en</strong> zich dus on<strong>de</strong>rmeer bezig met visvangst.<br />
In <strong>de</strong> loop <strong>de</strong>r eeuw<strong>en</strong> breid<strong>de</strong> <strong>de</strong> bewoning zich langzaam uit naar het zuid<strong>en</strong>. Zeker is dat in het midd<strong>en</strong> van <strong>de</strong> 16e eeuw binn<strong>en</strong>dijks aan <strong>de</strong><br />
Hog<strong>en</strong>dijk langs <strong>de</strong> Voorzaan huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> boer<strong>de</strong>rij<strong>en</strong> stond<strong>en</strong>. Ze war<strong>en</strong> gemaakt van hout, zwart geteerd met riet<strong>en</strong> dak<strong>en</strong>.<br />
Na 1570 trad<strong>en</strong> grote veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> op langs <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk. Uit archeologisch on<strong>de</strong>rzoek is geblek<strong>en</strong> dat rond 1580 buit<strong>en</strong>dijks minimaal drie terp<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> opgeworp<strong>en</strong>. Zij lag<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> wat nu het Zaantheater <strong>en</strong> <strong>de</strong> brug naar het Zaaneiland is. Op één van <strong>de</strong> terp<strong>en</strong>, die nog steeds in <strong>de</strong> bo<strong>de</strong>m direct<br />
t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van het Zaantheater ligt, verrees e<strong>en</strong> groot huis annex werkplaats. Op het achtererf leg<strong>de</strong> m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> scheepswerf aan. Ook op <strong>de</strong> twee an<strong>de</strong>re<br />
terp<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> scheepswerv<strong>en</strong> te ligg<strong>en</strong>. On<strong>de</strong>r het Zaantheater is ook e<strong>en</strong> werf opgegrav<strong>en</strong>, maar of <strong>de</strong>ze ook op e<strong>en</strong> terp lag, is niet bek<strong>en</strong>d. In <strong>de</strong> loop<br />
<strong>de</strong>r eeuw<strong>en</strong> groeid<strong>en</strong> <strong>de</strong> terp<strong>en</strong> door het stort<strong>en</strong> van stadsafval langzaam aan elkaar tot uitein<strong>de</strong>lijk e<strong>en</strong> groot stuk buit<strong>en</strong>dijks land was ontstaan.<br />
De in <strong>de</strong> 16e eeuw begonn<strong>en</strong> economische opbloei ging in Zaandam door tot het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> 18e eeuw. De bevolking nam tuss<strong>en</strong> 1600 <strong>en</strong> 1750 sterk toe.<br />
Binn<strong>en</strong>dijks langs <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk kwam<strong>en</strong> steeds meer huiz<strong>en</strong> te staan. Achter <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk ontstond zelfs e<strong>en</strong> twee<strong>de</strong> straat, meer e<strong>en</strong> pad eig<strong>en</strong>lijk: het<br />
Krimp. In grote huiz<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> hoge <strong>en</strong> droge Hog<strong>en</strong>dijk woond<strong>en</strong> <strong>de</strong> rijke scheepsbouwers, in <strong>de</strong> huisjes langs het laaggeleg<strong>en</strong>, vochtige Krimp <strong>de</strong><br />
werfarbei<strong>de</strong>rs. In 1697 verbleef Czaar Peter <strong>de</strong> Grote <strong>en</strong>ige dag<strong>en</strong> in één van <strong>de</strong> huisjes langs het Krimp. Dit huisje bestaat nog steeds <strong>en</strong> is bek<strong>en</strong>d on<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> naam Czaar Peterhuisje.<br />
Het oorspronkelijk op e<strong>en</strong> terp gebouw<strong>de</strong>, buit<strong>en</strong>dijks geleg<strong>en</strong> grote huis annex werkplaats werd op het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> 17e eeuw of in het begin van <strong>de</strong> 18e<br />
eeuw vervang<strong>en</strong> door drie kleinere, hout<strong>en</strong> huiz<strong>en</strong>. Deze direct naar het Zaantheater geleg<strong>en</strong> huisjes bestaan nog steeds <strong>en</strong> zijn kort geled<strong>en</strong> gerestaureerd.<br />
Ondanks <strong>de</strong> aanwezigheid van <strong>de</strong>ze drie woonhuiz<strong>en</strong> bleef het buit<strong>en</strong>dijkse gebied in <strong>de</strong> 17e <strong>en</strong> 18e eeuw voornamelijk <strong>de</strong> vestigingsplaats voor<br />
scheepswerv<strong>en</strong>.<br />
Het aantal werv<strong>en</strong> breid<strong>de</strong> zich sterk uit waardoor ruimtegebrek ontstond. Om dit op te loss<strong>en</strong> werd rond 1630 het buit<strong>en</strong>dijkse land t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van <strong>de</strong><br />
Hog<strong>en</strong>dijk, dat aan het IJ gr<strong>en</strong>s<strong>de</strong>, doorgrav<strong>en</strong> (afb. 1). Zo ontstond <strong>de</strong> Nieuwe Hav<strong>en</strong> die tev<strong>en</strong>s als nieuwe vestigingsplaats voor scheepswerv<strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>de</strong>.<br />
Bij graafwerkzaamhed<strong>en</strong> in 1737 vond<strong>en</strong> werklui hier skelett<strong>en</strong> <strong>en</strong> rest<strong>en</strong> van ou<strong>de</strong> bewoning. Vermoe<strong>de</strong>lijk war<strong>en</strong> dit rest<strong>en</strong> van Oud-Zaand<strong>en</strong>.<br />
In <strong>de</strong> 17e <strong>en</strong> 18e eeuw leg<strong>de</strong> m<strong>en</strong> in Zaandam langs <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>leeuwse slot<strong>en</strong> haaks op <strong>de</strong> Zaan <strong>en</strong> het IJ pad<strong>en</strong> aan om <strong>de</strong> groei<strong>en</strong><strong>de</strong> bevolking te<br />
huisvest<strong>en</strong>. Zo zijn in het on<strong>de</strong>rzoeksgebied het Rust<strong>en</strong>burg <strong>en</strong> <strong>de</strong> Roz<strong>en</strong>gracht ontstaan. Deze bebouwing had in het begin e<strong>en</strong> vrij op<strong>en</strong> karakter, met e<strong>en</strong><br />
erf, steeg of straatje tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> huiz<strong>en</strong>. 3 Het stuk land tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk, het Rust<strong>en</strong>burg <strong>en</strong> <strong>de</strong> Roz<strong>en</strong>gracht bleef e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> wei<strong>de</strong>gebied: het Krimperv<strong>en</strong>.<br />
Dit werd in vier <strong>de</strong>l<strong>en</strong> ver<strong>de</strong>eld door twee kruis<strong>en</strong><strong>de</strong> slot<strong>en</strong> (afb. 1).<br />
Op het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> 19e eeuw groei<strong>de</strong> <strong>de</strong> bevolking van Zaandam opnieuw sterk door e<strong>en</strong> twee<strong>de</strong> golf van economische vooruitgang. Het Krimperv<strong>en</strong><br />
werd volgebouwd met goedkope arbei<strong>de</strong>rswoning<strong>en</strong> waarin on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re <strong>de</strong> werknemers van <strong>de</strong> Artillerie Inrichting<strong>en</strong> op het Hembrug terrein kwam<strong>en</strong> te<br />
won<strong>en</strong>. De strat<strong>en</strong> in <strong>de</strong>ze buurt kreg<strong>en</strong> <strong>Russische</strong> nam<strong>en</strong> vanwege <strong>de</strong> aanwezigheid van het Czaar Peterhuisje <strong>en</strong> alles wat daar mee sam<strong>en</strong>hing. De buurt<br />
werd dan ook <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> g<strong>en</strong>oemd. De Czaar Peterstraat kwam ongeveer te ligg<strong>en</strong> op <strong>de</strong> plaats van <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> oost-west lop<strong>en</strong><strong>de</strong> sloot. De kruis<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
noord-zuid lop<strong>en</strong><strong>de</strong> sloot is niet dui<strong>de</strong>lijk in het nieuwe strat<strong>en</strong>patroon terug te zi<strong>en</strong>.<br />
3 S. <strong>de</strong> Jong <strong>en</strong> J. Schipper. Gebouwd in <strong>de</strong> Zaanstreek (Wormerveer: Stichting Uitgeverij Noord-Holland, 1987), 79.<br />
9
Het bezoek van Czaar Peter <strong>de</strong> Grote<br />
In 1697 is Czaar Peter <strong>de</strong> Grote van Rusland e<strong>en</strong> week lang in e<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuws arbei<strong>de</strong>rshuisje aan <strong>de</strong> Krimp verblev<strong>en</strong>. Hij bracht e<strong>en</strong> bezoek aan<br />
Westzaandam om zich te verdiep<strong>en</strong> in <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnste scheepsbouwtechniek<strong>en</strong>. Het arbei<strong>de</strong>rshuisje aan <strong>de</strong> Krimp was in het bezit van Gerrit Kist, e<strong>en</strong> smid<br />
die, zoals <strong>de</strong> verhal<strong>en</strong> gaan, in Sint Petersburg had gewerkt. De Czaar vertrok al na e<strong>en</strong> week naar Amsterdam omdat <strong>de</strong> toestroom van nieuwsgierig<strong>en</strong> uit<br />
<strong>de</strong> omgeving hem irriteer<strong>de</strong>. Het huisje waar <strong>de</strong> Czaar verbleef is later door allerlei vorst<strong>en</strong> <strong>en</strong> beroemdhed<strong>en</strong> bezocht. In opdracht van <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> tsar<strong>en</strong><br />
werd eind neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw het huisje voorzi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> st<strong>en</strong><strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>t <strong>en</strong> later voorzi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> st<strong>en</strong><strong>en</strong> ombouw. Nog steeds is het Czaar Peterhuisje<br />
e<strong>en</strong> begrip in <strong>de</strong> Zaanstreek <strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijk (rijks)monum<strong>en</strong>t in Zaandam.<br />
Staatsieportret van Czaar Peter in<br />
1698. GAZ 11.1946.<br />
10
4 Archeologische opgraving<strong>en</strong> achter het Zaantheater, 1997-98. GAZ 21.27760<br />
11
3) De Hog<strong>en</strong>dijk <strong>en</strong> het Krimperv<strong>en</strong> in <strong>de</strong> neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw<br />
In <strong>de</strong> eerste helft van <strong>de</strong> neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw bleef <strong>de</strong> pad<strong>en</strong>structuur die in <strong>de</strong> Zaanse lintdorp<strong>en</strong> gebruikelijk was het beeld van <strong>de</strong> buurt dominer<strong>en</strong>. De<br />
bebouwing conc<strong>en</strong>treer<strong>de</strong> zich langs <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk, De Vaart, De Rust<strong>en</strong>burg <strong>en</strong> <strong>de</strong> Roz<strong>en</strong>gracht. Op het kadastrale minuutplan uit <strong>de</strong> vroege neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
eeuw is goed te zi<strong>en</strong> hoe het midd<strong>en</strong>gebied van <strong>de</strong> huidige <strong>Russische</strong> buurt nog onbebouwd is. Het eerste kadaster laat zi<strong>en</strong> dat <strong>de</strong>ze op<strong>en</strong> percel<strong>en</strong>, het<br />
Krimp<strong>en</strong>v<strong>en</strong>, in gebruik war<strong>en</strong> als weiland:<br />
Perceel Eig<strong>en</strong>aar Beroep Functie<br />
1101 Pieter Nieuw<strong>en</strong>huis Stal<br />
1102 Ar<strong>en</strong>d Somer Kooplied Weiland<br />
1103 ,, ,, ,,<br />
1104 Laur<strong>en</strong>s Belmer Tuinier Tuin<br />
1105 Cornelis Corneliszoon Bleeker Houtzager Huis<br />
1106 (?) Off<strong>en</strong>berg Arbei<strong>de</strong>r Loods<br />
1107 Laur<strong>en</strong>s Belmer Tuinier Tuin<br />
1108 Pieter van <strong>de</strong>r Ploeg Stalhou<strong>de</strong>r Weiland<br />
1109 ,, ,, ,,<br />
12
5 De huidige <strong>Russische</strong> buurt op het kadastrale minuutplan uit 1811-1832. Bron: www.watwatwaar.nl. Te zi<strong>en</strong> zijn <strong>de</strong> e Hog<strong>en</strong>dijk met <strong>de</strong><br />
Roz<strong>en</strong>gracht <strong>en</strong> het Rust<strong>en</strong>burg <strong>en</strong> daar midd<strong>en</strong>in het Krimperv<strong>en</strong>. Teg<strong>en</strong> het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> 19e eeuw zou op het Krimperv<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong><br />
verrijz<strong>en</strong>. Direct t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk ligt <strong>de</strong> in 1630 gegrav<strong>en</strong> Nieuwe Hav<strong>en</strong> met <strong>de</strong> vele insteekhav<strong>en</strong>s.<br />
13
6 De ou<strong>de</strong> pad<strong>en</strong>structuur rond het Krimperv<strong>en</strong> <strong>en</strong> het 'binn<strong>en</strong>dring<strong>en</strong>'' van <strong>de</strong> eind 19<strong>de</strong>-eeuwse bebouwing in het Krimperv<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
buit<strong>en</strong>dijkse land. Schets van J.G. Brekebe<strong>de</strong>.<br />
14
4) De groei van <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong><br />
De explosieve groei van <strong>de</strong> industrie in <strong>de</strong> Zaanstreek zorg<strong>de</strong> voor e<strong>en</strong> grote vraag naar woning<strong>en</strong>. In <strong>de</strong> Zaanstreek was het <strong>de</strong> gewoonte dat e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>aar<br />
met behulp van vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, familie <strong>en</strong>/of werkgever e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> huis bouw<strong>de</strong>. Deze manier van bouw<strong>en</strong> kon teg<strong>en</strong> het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw niet<br />
meer aan <strong>de</strong> vraag naar woning<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong>. De bebouwing van het op<strong>en</strong> midd<strong>en</strong>ge<strong>de</strong>elte van <strong>de</strong> huidige <strong>Russische</strong> buurt is tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> late neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
eeuw <strong>en</strong> circa 1914 dan ook ge<strong>de</strong>eltelijk door particuliere ontwikkelaars gebouwd. Individuele bouwproject<strong>en</strong> door bewoner-eig<strong>en</strong>aars werd<strong>en</strong> afgewisseld<br />
met bouwproject<strong>en</strong> tot ongeveer <strong>de</strong>rtig huiz<strong>en</strong>.<br />
De eig<strong>en</strong>aar van <strong>de</strong> grond had het terrein ver<strong>de</strong>eld in perceeltjes <strong>en</strong> ruimte vrijgelat<strong>en</strong> voor <strong>de</strong> aanleg van weg<strong>en</strong>. De geme<strong>en</strong>te werd alle<strong>en</strong> bij <strong>de</strong> bouw<br />
betrokk<strong>en</strong> om toestemming te verl<strong>en</strong><strong>en</strong> voor het aanlegg<strong>en</strong> van <strong>de</strong> weg<strong>en</strong> wat betreft breedte, richting <strong>en</strong> ligging bov<strong>en</strong> het Amsterdams Peil. 4 Daarbij<br />
stel<strong>de</strong> m<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> hoge eis<strong>en</strong>, aangezi<strong>en</strong> <strong>de</strong> wegbreedte varieer<strong>de</strong> tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> vijf <strong>en</strong> acht meter <strong>en</strong> <strong>de</strong> weg<strong>en</strong> slechts 2 c<strong>en</strong>timeter bov<strong>en</strong> AP werd<strong>en</strong><br />
aangelegd. Deze weg<strong>en</strong> war<strong>en</strong> in slechte staat <strong>en</strong> bij reg<strong>en</strong>val mod<strong>de</strong>rig <strong>en</strong> onbegaanbaar. In <strong>de</strong> neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw ontstond er hernieuw<strong>de</strong> aandacht voor<br />
het bezoek van Czaar Peter aan Zaandam. De vernoeming van het buurtje uit <strong>de</strong> late neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw getuigt daarvan.<br />
Het bouwrijp mak<strong>en</strong> van <strong>de</strong> percel<strong>en</strong> werd aan <strong>de</strong> ontwikkelaar overgelat<strong>en</strong>. 5 Er werd in <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> ook ge<strong>en</strong> riolering aangelegd, wat te<br />
zi<strong>en</strong> is aan het grote aantal septictanks dat m<strong>en</strong> in <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> twintig <strong>en</strong> <strong>de</strong>rtig in <strong>de</strong> buurt liet plaats<strong>en</strong>. Voor die tijd behielp m<strong>en</strong> zich met plees bov<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
slot<strong>en</strong>. ook <strong>de</strong> afwezigheid van e<strong>en</strong> aparte keuk<strong>en</strong> <strong>en</strong> slaapkamers droeg bij aan <strong>de</strong> slechte leefomstandighed<strong>en</strong> in <strong>de</strong>ze arbei<strong>de</strong>rswijk. De woningwet uit<br />
1901 gaf <strong>de</strong> geme<strong>en</strong>te meer armslag om slechte woonsituaties aan te pakk<strong>en</strong>. Als gevolg van <strong>de</strong>ze wetgeving werd<strong>en</strong> in 1913 <strong>de</strong> woningbouwver<strong>en</strong>ging<strong>en</strong><br />
opgezet in Zaandam. “Goed Won<strong>en</strong>” bouw<strong>de</strong> het zijn eerste rijtje huiz<strong>en</strong> in<br />
4 J.G. Be<strong>de</strong>bre<strong>de</strong>, <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> te Zaanstad: Kandidaatsskriptie Sociale Geografie (Amsterdam: Vrije Universiteit, Geografisch <strong>en</strong> Planologisch Instituut, 1983), 34.<br />
5 J.G. Be<strong>de</strong>bre<strong>de</strong>, <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> te Zaanstad: Kandidaatsskriptie Sociale Geografie (Amsterdam: Vrije Universiteit, Geografisch <strong>en</strong> Planologisch Instituut, 1983), 35.<br />
15
7 Huisnummerkaart van <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> uit 1909. GAZ 53.00932.<br />
16
8 De boer<strong>de</strong>rij van boer Zwikker aan <strong>de</strong> Krimp in 1952. Op <strong>de</strong> grond<strong>en</strong> van <strong>de</strong>ze stolpboer<strong>de</strong>rij was inmid<strong>de</strong>ls <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> verrez<strong>en</strong>.<br />
GAZ 2211931.<br />
17
9 De Tolstojstraat aan het begin van <strong>de</strong> twintigste eeuw. GAZ 4103229.<br />
18
10 De Tolstojstraat in 1962, gezi<strong>en</strong> vanuit <strong>de</strong> Jasykoffstraat. Opvall<strong>en</strong>d is <strong>de</strong> lage, dichte bebouwing met e<strong>en</strong><br />
gelijke rooilijn aan weerszijd<strong>en</strong> van <strong>de</strong> weg.<br />
19
<strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong>. 6 Vanuit <strong>de</strong> noord-oostelijke hoek werd het Krimperv<strong>en</strong> vanaf 1885 successievelijk volgebouwd. In <strong>de</strong>ze hoek vestigd<strong>en</strong> zich ook <strong>de</strong><br />
meeste bov<strong>en</strong>wijkse voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, zoals e<strong>en</strong> kantongerecht, e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>telijke vakschool <strong>en</strong> e<strong>en</strong> bewaarschool.<br />
Via <strong>de</strong> Czarinastraat <strong>en</strong> <strong>de</strong> Cornelis Calffstraat werd zo begonn<strong>en</strong> aan bouw van <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong>. De Jasykoffstraat, paralel aan <strong>de</strong> Czarinastraat <strong>en</strong> het<br />
Rust<strong>en</strong>burg, dateert uit 1896/7, waarna <strong>de</strong> Golofkinstraat <strong>en</strong> M<strong>en</strong>schikoffstraat in oostelijke richting werd<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gd <strong>en</strong> volgebouwd. Ook leg<strong>de</strong> m<strong>en</strong> in die<br />
perio<strong>de</strong> op buit<strong>en</strong>dijks terrein het Sophiabuurtje aan, t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk. 7 In teg<strong>en</strong>stelling tot <strong>de</strong> meeste weg<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> war<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
Czarinastraat, Jasykoffstraat, Czaar Peterstraat, het Rust<strong>en</strong>burg <strong>en</strong> <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk niet alle<strong>en</strong> ingericht voor bewoning. Deze weg<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> min<strong>de</strong>r snel<br />
volgebouwd <strong>en</strong> werd<strong>en</strong> in <strong>de</strong> loop <strong>de</strong>r tijd opgevuld met individueel gebouw<strong>de</strong>, statige huiz<strong>en</strong>, gecombineer<strong>de</strong> woon-winkelpand<strong>en</strong> <strong>en</strong> kleine bedrijfjes.<br />
Aan <strong>de</strong> Jasykoffstraat werd eind neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw zelfs nog e<strong>en</strong> boer<strong>de</strong>rij gebouwd.<br />
6 J.G. Be<strong>de</strong>bre<strong>de</strong>, <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> te Zaanstad: Kandidaatsskriptie Sociale Geografie (Amsterdam: Vrije Universiteit, Geografisch <strong>en</strong> Planologisch Instituut, 1983), 36.<br />
7 J.G. Be<strong>de</strong>bre<strong>de</strong>, <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> te Zaanstad: Kandidaatsskriptie Sociale Geografie (Amsterdam: Vrije Universiteit, Geografisch <strong>en</strong> Planologisch Instituut, 1983), 38.<br />
20
11 De Czaar Peterstraat aan het begin van <strong>de</strong> twintigste eeuw. GAZ 4102166.<br />
21
12 De sloot langs <strong>de</strong> Krimp in <strong>de</strong> vroege twintigste eeuw, GAZ 2102784.<br />
22
5) De sanering<br />
In <strong>de</strong> vroege jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig werd geconstateerd dat <strong>de</strong> woning<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> niet meer aan <strong>de</strong> volkshuisvestingseis<strong>en</strong> vol<strong>de</strong>d<strong>en</strong>. Er was sprake<br />
van vergrijzing in <strong>de</strong> wijk <strong>en</strong> dus behoefte aan e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re bevolkingssam<strong>en</strong>stelling. E<strong>en</strong> laatste aanleiding voor <strong>de</strong> stadsvernieuwing in <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong><br />
was schaalsprong die <strong>de</strong> winkels aan <strong>de</strong> Ge<strong>de</strong>mpte Gracht maakt<strong>en</strong> in het midd<strong>en</strong> van <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> zestig. E<strong>en</strong> aantal war<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> als V&D <strong>en</strong> Hema vestigd<strong>en</strong><br />
zich op <strong>de</strong> verbindingsas tuss<strong>en</strong> het c<strong>en</strong>trum van <strong>de</strong> stad <strong>en</strong> het station. Voor <strong>de</strong> komst van <strong>de</strong>ze grote winkelpand<strong>en</strong> werd grondig gesloopt <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
roz<strong>en</strong>gracht werd getransformeerd van e<strong>en</strong> woonstraat in e<strong>en</strong> parkeer- <strong>en</strong> expeditieplein. Deze schaalsprong bracht voor <strong>de</strong> noordzij<strong>de</strong> van <strong>de</strong> <strong>Russische</strong><br />
<strong>Buurt</strong> e<strong>en</strong> kaalslag met zich mee, waardoor er bij bewoners veel onvre<strong>de</strong> ontstond. 8<br />
In het begin van <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig werd<strong>en</strong> plann<strong>en</strong> gemaakt <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> buurt te saner<strong>en</strong>. Uit e<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>tarisatie conclu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> m<strong>en</strong> dat van <strong>de</strong> 600<br />
woning<strong>en</strong> in <strong>de</strong> buurt er 250 ingrijp<strong>en</strong>d verbeterd di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> te word<strong>en</strong>. 100 an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> beperkte r<strong>en</strong>ovatie nodig e <strong>de</strong> overige 250 woning<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
sloopwaardig verklaard. M<strong>en</strong> sprak in <strong>de</strong> planvorming over “e<strong>en</strong>tonige bebouwing, e<strong>en</strong> hoge bebouwingsdichtheid <strong>en</strong> weinig tot ge<strong>en</strong> op<strong>en</strong>baar gro<strong>en</strong>.” 9<br />
De verpauper<strong>de</strong> <strong>Russische</strong> buurt werd op e<strong>en</strong> integrale manier gesaneerd, dat wil zegg<strong>en</strong>: sloopnieuwbouw <strong>en</strong> r<strong>en</strong>ovatie van bestaan<strong>de</strong> woning<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
in één nieuw sted<strong>en</strong>bouwkundig plan verwerkt <strong>en</strong> uitgevoerd.<br />
In <strong>de</strong> plann<strong>en</strong> die stamm<strong>en</strong> uit het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig werd sterk ingezet op <strong>de</strong> woonfunctie van <strong>de</strong> wijk. Pass<strong>en</strong>d bij <strong>de</strong> opvatting uit die<br />
perio<strong>de</strong> werd<strong>en</strong> <strong>de</strong> weg<strong>en</strong> die niet voor ontsluiting besteed war<strong>en</strong> ingericht als woonerf. Daarbij werd<strong>en</strong> het rijd<strong>en</strong><strong>de</strong> verkeer gelijkgesteld aan voetgangers<br />
<strong>en</strong> spel<strong>en</strong><strong>de</strong> kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong>. Hierom werd <strong>de</strong> doorstroom van het autoverkeer in <strong>de</strong> Tolstojstraat, M<strong>en</strong>schikoffstraat, Golofkinstraat, <strong>de</strong> Czaar Peterstraat <strong>en</strong> het<br />
Rust<strong>en</strong>burg gestremd door <strong>de</strong> aanleg van plantso<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> parkeerplaats<strong>en</strong>.<br />
Naast het realiser<strong>en</strong> van woonerv<strong>en</strong> werd ook e<strong>en</strong> aantal doorbrak<strong>en</strong> gemaakt tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> Czaar Peterstraat, <strong>de</strong> Golofkinstrat <strong>en</strong> <strong>de</strong> M<strong>en</strong>schikoffstraat.<br />
De ou<strong>de</strong> sted<strong>en</strong>bouwkundige structuur van <strong>de</strong> wijk, die geënt was op <strong>de</strong> loop van <strong>de</strong> padslot<strong>en</strong> min<strong>de</strong>r beleefbaar. Dit effect werd nog versterkt doordat <strong>de</strong><br />
nieuwe woning<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gebouw met e<strong>en</strong> verspring<strong>en</strong><strong>de</strong> rooilijn, berging<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> straatzij<strong>de</strong> <strong>en</strong> an<strong>de</strong>re variatie in <strong>de</strong> woning<strong>en</strong>, waardoor het lineaire<br />
karakter van <strong>de</strong> strat<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong> ging.<br />
De bewoners van <strong>de</strong> wijk hebb<strong>en</strong> zich, vanaf het begin van <strong>de</strong> planvorming in 1971, wantrouwig opgesteld teg<strong>en</strong>over <strong>de</strong> geme<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong> gang van zak<strong>en</strong><br />
rond <strong>de</strong> sloop <strong>en</strong> nieuwbouw. Er werd e<strong>en</strong> inspraakproces opgestart, waar niet alle bewoners <strong>en</strong> bestuur<strong>de</strong>rs ev<strong>en</strong> blij mee war<strong>en</strong>. 10<br />
E<strong>en</strong> belangrijke omslag vond plaat sin 1974, to<strong>en</strong> <strong>de</strong> geme<strong>en</strong>te Zaandam opging in <strong>de</strong> geme<strong>en</strong>te Zaanstad. De rigoureuze plann<strong>en</strong> van <strong>de</strong> geme<strong>en</strong>te<br />
werd<strong>en</strong> bijgesteld. In e<strong>en</strong> nota stel<strong>de</strong> <strong>de</strong> geme<strong>en</strong>te voor <strong>de</strong> kleinschaligheid <strong>en</strong> het woonkarakter van <strong>de</strong> wijk als uitgangspunt te nem<strong>en</strong> bij <strong>de</strong><br />
stadsvernieuwing. Na ongeveer zes jaar overleg werd<strong>en</strong> bewonersverteg<strong>en</strong>woordigers <strong>en</strong> <strong>de</strong> geme<strong>en</strong>te het e<strong>en</strong>s over <strong>de</strong> saneringsplann<strong>en</strong>. De nieuwbouw<br />
zou <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> bouw weerspiegel<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> sanering zou gefaseerd plaatsvind<strong>en</strong>. Als eerste werd het nog op<strong>en</strong> Zalmeiland omgedoopt tot ‘Het Salm’ <strong>en</strong><br />
bebouwd met 42 woning<strong>en</strong>. Door <strong>de</strong> bewoners van <strong>de</strong> Sophiabuurt in <strong>de</strong>ze woning<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> werd <strong>de</strong> verhuisket<strong>en</strong> gestart. De Sophiabuurt, t<strong>en</strong><br />
zuid<strong>en</strong> van <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk, verloor haar naam op verzoek van haar nieuwe bewoners uit het midd<strong>en</strong>gebied. De nieuwe strat<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> <strong>de</strong> nam<strong>en</strong> Poesjkin-,<br />
Tsjechov- <strong>en</strong> Koerakinstraat. Aan het eind van <strong>de</strong> sloop- <strong>en</strong> nieuwbouwwerkzaamhed<strong>en</strong> war<strong>en</strong> 254 woning<strong>en</strong> gesloopt <strong>en</strong> 373 nieuwe woning<strong>en</strong><br />
gerealiseerd. 11 In 1985 werd <strong>de</strong> stadsvernieuwing afgeslot<strong>en</strong>. De bewoners war<strong>en</strong> relatief tevred<strong>en</strong> met het resultaat.<br />
8 J.G. Be<strong>de</strong>bre<strong>de</strong>, <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> te Zaanstad: Kandidaatsskriptie Sociale Geografie (Amsterdam: Vrije Universiteit, Geografisch <strong>en</strong> Planologisch Instituut, 1983).<br />
9 Zaanstadsvernieuwing “<strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong>” Bijdrage van <strong>de</strong> Geme<strong>en</strong>te Zaanstad aan het Congres ”Vernieuwing van <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> woon- <strong>en</strong> leefomgeving (Zaandam: geme<strong>en</strong>te Zaanstad, 1979), 3.<br />
10 Rob Vreek<strong>en</strong>, <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong>, Stadsvernieuwing 1970-1985 (Zaandam: Geme<strong>en</strong>te Zaanstad <strong>en</strong> Ver<strong>en</strong>iging <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong>).<br />
11 I<strong>de</strong>m.<br />
23
13 De M<strong>en</strong>schikoffstraat na <strong>de</strong> sanering, in 1992. GAZ 2121786.<br />
24
14 De <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> in 1971, gezi<strong>en</strong> vanuit het noordwest<strong>en</strong>. GAZ 2204063.<br />
25
15 De Roz<strong>en</strong>gracht in 1969. GAZ 2204004.<br />
26
16 De Golofkinstraat in 1991 met kunstwerk van Klaas <strong>de</strong> Boer. GAZ 2119908.<br />
27
17 Caar Peterstraat in 1985, met daarin het beeld "Drie figur<strong>en</strong> in strijd" van Gerrit Graas. GAZ 2119045.<br />
28
18 Inverdan gezi<strong>en</strong> vanaf Het Salm, foto Lin<strong>de</strong> Egberts<br />
19 De routemarkering naar het Czaar Peterhuisje in <strong>de</strong> Czaar Peterstraat, foto Lin<strong>de</strong> Egberts<br />
29
Beschrijving van <strong>de</strong> huidige ruimtelijke situatie<br />
1. Functies<br />
De <strong>Russische</strong> buurt ligt tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> Zaan <strong>en</strong> het commerciële c<strong>en</strong>trum van <strong>de</strong> stad. De nieuwe bebouwing van het plan Inverdan tor<strong>en</strong>t hoog bov<strong>en</strong> <strong>de</strong> rustige<br />
wijk uit. In <strong>de</strong> huidige <strong>Russische</strong> buurt e<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk domineert <strong>de</strong> woonfunctie. Daarnaast is er bedrijvigheid te vind<strong>en</strong>, meest al kleine<br />
midd<strong>en</strong>stand <strong>en</strong> winkeliers. Binn<strong>en</strong> het gebied bevindt zich e<strong>en</strong> school <strong>en</strong> het Czaar Peterhuisje zorgt voor <strong>en</strong>ige toeristische activiteit.<br />
2. Structur<strong>en</strong><br />
De belangrijkste structuur voor <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> wordt gevormd door <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk, die aan <strong>de</strong> oost- <strong>en</strong> zuidzij<strong>de</strong> <strong>de</strong> buurt omsluit. Deze voormalige<br />
zeewering is nog steeds e<strong>en</strong> ruimtelijk oriëntatiepunt <strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke ontsluitingsroute. Op e<strong>en</strong> aantal plekk<strong>en</strong> is <strong>de</strong> relatie tot <strong>de</strong> Zaan vanaf <strong>de</strong><br />
Hog<strong>en</strong>dijk goed beleefbaar. Tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> woning<strong>en</strong> door is <strong>de</strong> jachthav<strong>en</strong> dikwijls te zi<strong>en</strong>. De kleinschalige bebouwing tuss<strong>en</strong> Zaan <strong>en</strong> Hog<strong>en</strong>dijk bied<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
voorbijganger echter ook e<strong>en</strong> beslot<strong>en</strong> indruk. Geheel an<strong>de</strong>rs is dit ter hoogte van het Zaantheater <strong>de</strong> appartem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>complex<strong>en</strong> direct t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> daarvan.<br />
Hier krijg<strong>en</strong> <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk e<strong>en</strong> meer grootste<strong>de</strong>lijk karakter <strong>en</strong> biedt <strong>de</strong> ka<strong>de</strong> e<strong>en</strong> wijds uitzicht over <strong>de</strong> bre<strong>de</strong> Voorzaan, <strong>de</strong> jachthav<strong>en</strong> <strong>en</strong> het oostelijk <strong>de</strong>el<br />
van Zaandam.<br />
De <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong>, achter <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk, k<strong>en</strong>t grot<strong>en</strong><strong>de</strong>els nog het <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> strat<strong>en</strong>patron<strong>en</strong> die zijn aangelegd langs <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
padslot<strong>en</strong> in het binn<strong>en</strong>dijks gebied. Te zi<strong>en</strong> is dat bij <strong>de</strong> saneringswerkzaamhed<strong>en</strong> vanaf <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> tachtig zijn veel wegverbinding<strong>en</strong> echter versperd met<br />
plantso<strong>en</strong><strong>en</strong>, parkeerplaats<strong>en</strong> <strong>en</strong> speelgeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>. Daarmee wordt het kleinschalige <strong>en</strong> beslot<strong>en</strong> karakter van <strong>de</strong> wijk versterkt, maar voorkomt ook dat<br />
<strong>de</strong> ou<strong>de</strong> gridvormige weg<strong>en</strong>patron<strong>en</strong> beleefbaar zijn.<br />
Naast <strong>de</strong> elkaar kruis<strong>en</strong><strong>de</strong> strat<strong>en</strong> is <strong>de</strong> aanwezigheid van het water op veel plekk<strong>en</strong> in <strong>de</strong> wijk e<strong>en</strong> aang<strong>en</strong>ame verrassing. Achter e<strong>en</strong> huiz<strong>en</strong>blok is<br />
ine<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> doorkijkje langs e<strong>en</strong> eeuw<strong>en</strong>ou<strong>de</strong> sloot, of kijkt m<strong>en</strong> plotseling uit over <strong>de</strong> Zaan. De bruggetjes <strong>en</strong> doorkijkjes over het water referer<strong>en</strong> nog aan<br />
het drassige karakter van <strong>de</strong> Zaanstreek <strong>en</strong> <strong>de</strong> oorspronkelijke bebouwingsstructur<strong>en</strong> langs pad<strong>en</strong> <strong>en</strong> slot<strong>en</strong>. Doordat dit water zich vaak aan <strong>de</strong> achterzij<strong>de</strong><br />
van pand<strong>en</strong> bevindt, biedt het wel vaak e<strong>en</strong> rommelige aanblik. Ook <strong>de</strong> relatie tuss<strong>en</strong> het strat<strong>en</strong>patroon <strong>en</strong>erzijds <strong>en</strong> <strong>de</strong> nog aanwezige waterstructur<strong>en</strong> is<br />
niet altijd ev<strong>en</strong> dui<strong>de</strong>lijk.<br />
3. Op<strong>en</strong>bare ruimte<br />
In <strong>de</strong> op<strong>en</strong>bare ruimte is e<strong>en</strong> aantal bijzon<strong>de</strong>re kunstwerk<strong>en</strong> geplaatst, dat bijdraagt aan het karakter van <strong>de</strong> wijk. Ook getuig<strong>en</strong> ze van <strong>de</strong> saneringsaanpak<br />
die in <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> tachtig van <strong>de</strong> vorige eeuw vrij gangbaar was. De bestrating in <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> buurt is ook e<strong>en</strong> voortvloeisel uit die sanering. Op veel plekk<strong>en</strong> is<br />
<strong>de</strong> bestrating als woonerf aangelegd, waardoor er ge<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rscheid is tuss<strong>en</strong> trottoir <strong>en</strong> weg is. Inmid<strong>de</strong>ls oogt <strong>de</strong> bestrating op veel plekk<strong>en</strong> rommelig van<br />
karakter <strong>en</strong> verdi<strong>en</strong>t <strong>de</strong>ze meer on<strong>de</strong>rhoud.<br />
Er is, voor zo’n ste<strong>de</strong>lijke woonwijk, veel gro<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong>, in <strong>de</strong> vorm van bom<strong>en</strong> <strong>en</strong> kleine plantso<strong>en</strong><strong>en</strong>. Dit is één van <strong>de</strong> kwaliteit<strong>en</strong> van <strong>de</strong> wijk, zeker waar<br />
het gro<strong>en</strong> in relatie tot het water te zi<strong>en</strong> is. Speciale vermelding verdi<strong>en</strong>t het Czaar Peterplanso<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> mooi plantso<strong>en</strong> dat goed functioneert met <strong>de</strong><br />
omligg<strong>en</strong><strong>de</strong>, gave bebouwing. Wel valt het promin<strong>en</strong>te transformatorhuis nogal uit <strong>de</strong> toon bij <strong>de</strong> rest van <strong>de</strong> aanleg.<br />
30
20 De Roz<strong>en</strong>gracht, foto Lin<strong>de</strong> Egberts<br />
31
21 Pand op <strong>de</strong> hoek van <strong>de</strong> M<strong>en</strong>schikoffstraat<br />
32
22 Hout<strong>en</strong> woonhuis aan <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk<br />
23 Hoekpand in <strong>de</strong> Czarinastraat<br />
33
4. (Monum<strong>en</strong>tale) bebouwing<br />
De bebouwing in <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> is bijna overal kleinschalig van karakter. Behalve <strong>de</strong> nieuwe appartem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>complex<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> Zaan is er ge<strong>en</strong> sprake<br />
van grote bouwvolumes. De ou<strong>de</strong> <strong>en</strong> nieuwe bebouwing in <strong>de</strong> wijk sluit wat maat, schaal <strong>en</strong> rooilijn goed op elkaar aan. De rec<strong>en</strong>tere woning<strong>en</strong>, gebouwd<br />
na <strong>de</strong> sanering van <strong>de</strong> wijk in <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> tachtig, hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> meer geslot<strong>en</strong> karakter <strong>en</strong> zijn min<strong>de</strong>r op <strong>de</strong> straat georiënteerd dan <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rswoning<strong>en</strong> uit<br />
<strong>de</strong> late neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> vroege twintigste eeuw.<br />
De Hog<strong>en</strong>dijk <strong>en</strong> zijn omgeving zijn zeer ou<strong>de</strong> <strong>de</strong>l<strong>en</strong> van Zaandam, waarvan ook <strong>de</strong> bebouwing in e<strong>en</strong> aantal gevall<strong>en</strong> nog van grote gaafheid <strong>en</strong> ou<strong>de</strong>rdom<br />
is. De monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in <strong>de</strong> wijk conc<strong>en</strong>trer<strong>en</strong> zich dan ook langs dit ou<strong>de</strong> bewoningslint.<br />
Hieron<strong>de</strong>r e<strong>en</strong> overzicht van <strong>de</strong> pand<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> monum<strong>en</strong>tale status:<br />
Hog<strong>en</strong>dijk 5 grot<strong>en</strong><strong>de</strong>els hout<strong>en</strong> woonhuis rijksmonum<strong>en</strong>t<br />
Hog<strong>en</strong>dijk 9 hout<strong>en</strong> woonhuis rijksmonum<strong>en</strong>t<br />
Hog<strong>en</strong>dijk 46 voormalige sme<strong>de</strong>rij, nu geme<strong>en</strong>telijk monum<strong>en</strong>t<br />
proeflokaal/café 'Black Smith'<br />
Hog<strong>en</strong>dijk 60, 62, 64 'het Huis <strong>de</strong>r Cardinal<strong>en</strong>' rijksmonum<strong>en</strong>t<br />
Hog<strong>en</strong>dijk 78 'het Blauwe Huis' rijksmonum<strong>en</strong>t<br />
Krimp 23 Czaar Peterhuisje rijksmonum<strong>en</strong>t<br />
Krimp 23 museumhal rijksmonum<strong>en</strong>t<br />
Krimp 23 erfafscheiding rijksmonum<strong>en</strong>t<br />
Krimp 24 conciërgewoning <strong>en</strong> hout<strong>en</strong> schuur rijksmonum<strong>en</strong>t<br />
Rust<strong>en</strong>burg 5 hout<strong>en</strong> voormalig winkelwoonhuis geme<strong>en</strong>telijk monum<strong>en</strong>t<br />
(<strong>en</strong> achtergeleg<strong>en</strong> paard<strong>en</strong>stal)<br />
E<strong>en</strong> aantal an<strong>de</strong>re pand<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> <strong>en</strong> langs het Rust<strong>en</strong>burg zijn ook karakteristiek <strong>en</strong> vertell<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> ontwikkelingsgeschied<strong>en</strong>is van<br />
<strong>de</strong> wijk. De on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong> pand<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> weliswaar ge<strong>en</strong> monum<strong>en</strong>tale status, maar verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong> vernoeming in <strong>de</strong>ze <strong>verk<strong>en</strong>ning</strong> <strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> om e<strong>en</strong><br />
zorgvuldige behan<strong>de</strong>ling in geval van ruimtelijke veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> in <strong>de</strong> wijk:<br />
34
24 Het Sacharovplein, foto Lin<strong>de</strong> Egberts<br />
35
25 Doorkijkje vanaf het bruggetje in <strong>de</strong> Czarinastraat, foto Lin<strong>de</strong> Egberts<br />
36
Waar<strong>de</strong>ring<br />
1. Te verwacht<strong>en</strong> archeologische waard<strong>en</strong><br />
Rest<strong>en</strong> van Oud-Zaand<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verwacht in het gebied rond <strong>de</strong> Ou<strong>de</strong> Hav<strong>en</strong>, dat wil zegg<strong>en</strong> het gebied dat ligt tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
Houthav<strong>en</strong>ka<strong>de</strong>. Rest<strong>en</strong> van bewoning vanaf <strong>de</strong> 13e eeuw kan word<strong>en</strong> aangetroff<strong>en</strong> langs <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk, teg<strong>en</strong> <strong>de</strong> Dam aan, in <strong>de</strong> buurt van waar nu het<br />
Zaantheater staat.<br />
In <strong>de</strong> 16e, 17e <strong>en</strong> 18e eeuw bouw<strong>de</strong> m<strong>en</strong> <strong>de</strong> hele Hog<strong>en</strong>dijk vol met huiz<strong>en</strong> (voornamelijk binn<strong>en</strong>dijks) <strong>en</strong> scheepswerv<strong>en</strong> (voornamelijk buit<strong>en</strong>dijks).<br />
Rest<strong>en</strong> van huiz<strong>en</strong>, <strong>de</strong>mp<strong>en</strong> (met afval volgestorte steg<strong>en</strong>), slot<strong>en</strong>, putt<strong>en</strong>, kel<strong>de</strong>rs etc. uit die perio<strong>de</strong> kunn<strong>en</strong> hier dan ook word<strong>en</strong> verwacht. Langs <strong>de</strong><br />
Roz<strong>en</strong>gracht <strong>en</strong> het Rust<strong>en</strong>burg zijn soortgelijke vondst<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong>, maar dan alle<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> 17e eeuw <strong>en</strong> <strong>de</strong> 18e eeuw.<br />
Buit<strong>en</strong>dijks langs <strong>de</strong> gehele Hog<strong>en</strong>dijk, vanaf <strong>de</strong> Dam tot aan <strong>de</strong> Provinciale Weg, tot aan <strong>de</strong> Houthav<strong>en</strong>ka<strong>de</strong> aan toe, ligg<strong>en</strong> op allerlei plaats<strong>en</strong><br />
rest<strong>en</strong> van 16e tot 18e eeuwse scheepswerv<strong>en</strong> in <strong>de</strong> bo<strong>de</strong>m.<br />
In <strong>de</strong> twee kruis<strong>en</strong><strong>de</strong> slot<strong>en</strong> in het Krimperv<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> vondst<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> Mid<strong>de</strong>leeuw<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> 16e tot 18e eeuw ligg<strong>en</strong>. Deze zijn dan als afval in <strong>de</strong> slot<strong>en</strong><br />
terecht gekom<strong>en</strong>.<br />
2. <strong>Cultuurhistorische</strong> waard<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> belangrijke cultuurhistorische waar<strong>de</strong> van <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> voor <strong>de</strong> Zaanstreek is <strong>de</strong> aanwezigheid van het Czaar Peterhuis. De waar<strong>de</strong> van dit pand<br />
ligt niet alle<strong>en</strong> in zijn materiële ou<strong>de</strong>rdom of het historische verblijf van Czaar Peter <strong>de</strong> Grote in <strong>de</strong> Zaanstreek, maar vooral vanwege <strong>de</strong> bek<strong>en</strong>dheid van <strong>de</strong><br />
verhal<strong>en</strong> rondom het bezoek van <strong>de</strong> Czaar in <strong>en</strong> ver buit<strong>en</strong> <strong>de</strong> Zaanstreek. Vele beroemdhed<strong>en</strong>, reizigers <strong>en</strong> toerist<strong>en</strong> bezocht<strong>en</strong> het huisje vanwege het<br />
bezoek van <strong>de</strong> Czaar teg<strong>en</strong> het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw. Het Czaar Peterhuisje had daarmee al zeer vroeg e<strong>en</strong> museale functie gekreg<strong>en</strong>; al snel was<br />
het niet meer bewoond, maar di<strong>en</strong><strong>de</strong> als ged<strong>en</strong>kplaats voor het bezoek van <strong>de</strong> tsaar aan Zaandam.<br />
3. Sted<strong>en</strong>bouwkundige waard<strong>en</strong><br />
Het verk<strong>en</strong><strong>de</strong> gebied valt wat cultuurhistorische waar<strong>de</strong> betreft uite<strong>en</strong> in twee <strong>de</strong>l<strong>en</strong>: <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk, Lage Horn <strong>en</strong> Krimp <strong>en</strong>erzijds <strong>en</strong> <strong>de</strong> laat neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
arbei<strong>de</strong>rswijk an<strong>de</strong>rzijds. Omdat <strong>de</strong>ze gebied<strong>en</strong> wat cultuurhistorische waar<strong>de</strong> sterk verschill<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ze hieron<strong>de</strong>r apart behan<strong>de</strong>ld.<br />
Over <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk, Krimp <strong>en</strong> <strong>de</strong> Lage Horn vermeldt <strong>de</strong> cultuurhistorische waard<strong>en</strong>kaart het volg<strong>en</strong><strong>de</strong>:<br />
De Hog<strong>en</strong>dijk, Lage Horn <strong>en</strong> Krimp<br />
“De Hog<strong>en</strong>dijk is e<strong>en</strong> waterkering <strong>en</strong> was als zeedijk één van <strong>de</strong> eerste bewoon<strong>de</strong> strat<strong>en</strong> van Zaandam. De dijk is on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el van het dijk<strong>en</strong>stelsel langs het<br />
IJ <strong>en</strong> loopt van <strong>de</strong> Dam tot <strong>de</strong> Provincialeweg. Buit<strong>en</strong>dijks war<strong>en</strong> voornamelijk scheepswerv<strong>en</strong> gevestigd, aan <strong>de</strong> overzij<strong>de</strong> was woningbouw. B<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>dijks,<br />
langs <strong>de</strong> Krimp <strong>en</strong> <strong>de</strong> Lage Horn stond<strong>en</strong> arbei<strong>de</strong>rshuisjes waaron<strong>de</strong>r het huisje van Gerrit Kist waar Czaar Peter in 1697 <strong>en</strong>ige dag<strong>en</strong> verbleef <strong>en</strong> dat tot op<br />
<strong>de</strong> dag bek<strong>en</strong>d staat als het ‘Czaar Peter Huisje’. Als drag<strong>en</strong>d structuurelem<strong>en</strong>t is <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk van regionaal belang. Het gebied aan weerszijd<strong>en</strong> van <strong>de</strong><br />
Hog<strong>en</strong>dijk tuss<strong>en</strong> Nicolaasstraat <strong>en</strong> Badhuisweg is vanwege <strong>de</strong> aanwezigheid van waar<strong>de</strong>volle bebouwing <strong>en</strong> nog in <strong>de</strong> grond aanwezige scheepswerv<strong>en</strong><br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s van regionaal belang.”<br />
38
De arbei<strong>de</strong>rswijk<br />
De <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> is als arbei<strong>de</strong>rswijk van rond <strong>de</strong> vorige eeuwwisseling k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d voor <strong>de</strong> ruimtelijke, economische <strong>en</strong> sociale veran<strong>de</strong>ring uit die<br />
perio<strong>de</strong>. De wijk werd namelijk aangelegd om <strong>de</strong> grote toestroom van arbei<strong>de</strong>rs, die nodig war<strong>en</strong> in <strong>de</strong> snel groei<strong>en</strong><strong>de</strong> industrie in <strong>de</strong> streek, e<strong>en</strong><br />
on<strong>de</strong>rkom<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> bied<strong>en</strong>. Het nieuwe strat<strong>en</strong>patroon in <strong>de</strong> woonwijk liep parallel aan <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>re slot<strong>en</strong> die <strong>de</strong> voorhe<strong>en</strong> onbebouw<strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r<br />
ontwaterd<strong>en</strong>.<br />
Bij <strong>de</strong> sanering die in <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig <strong>en</strong> tachtig van <strong>de</strong> twintigste eeuw plaatsvond heeft m<strong>en</strong> <strong>de</strong> opvatting<strong>en</strong> over het inricht<strong>en</strong> van woonwijk<strong>en</strong><br />
van <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig over <strong>de</strong> neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuwse structuur he<strong>en</strong> gelegd <strong>en</strong> <strong>de</strong>ze ingrijp<strong>en</strong>d veran<strong>de</strong>rd. Daardoor zijn <strong>de</strong> oorspronkelijke, lange, rechte<br />
strat<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> lage, geslot<strong>en</strong> straatwand<strong>en</strong> verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>. De kwaliteit<strong>en</strong> van <strong>de</strong> neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuwse woonwijk zijn hier <strong>en</strong> daar nog bloksgewijs, maar meestal<br />
slechts per individueel pand terug te vind<strong>en</strong>. De kleinschaligheid van <strong>de</strong> wijk is wel behoud<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> van <strong>de</strong> belangrijkste kwalteit<strong>en</strong> van <strong>de</strong> huidige <strong>Russische</strong><br />
<strong>Buurt</strong>.<br />
In <strong>de</strong> cultuurhistorische waard<strong>en</strong>kaart van <strong>de</strong> geme<strong>en</strong>te Zaanstad is het volg<strong>en</strong><strong>de</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> over <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> van <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> :<br />
“De buurt is voor e<strong>en</strong> groot <strong>de</strong>el gesaneerd. Bijzon<strong>de</strong>r is het u-vormige Czaar Peterplantso<strong>en</strong>tje, met rondom <strong>de</strong> gave bebouwing. Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s bijzon<strong>de</strong>r is <strong>de</strong><br />
noor<strong>de</strong>lijke bebouwingsrand van <strong>de</strong> Czarinastraat met <strong>de</strong> opvall<strong>en</strong><strong>de</strong>, sprongsgewijze verkaveling. De naamgeving van <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> buurt <strong>en</strong> <strong>de</strong> strat<strong>en</strong> is<br />
e<strong>en</strong> herinnering aan het bezoek van Czaar Peter <strong>de</strong> Grote aan Zaandam <strong>en</strong> <strong>de</strong> hernieuw<strong>de</strong> belangstelling daarvoor in <strong>de</strong> 19 e eeuw. Het gebied is van lokale<br />
waar<strong>de</strong>.”<br />
Relatie tot het water<br />
E<strong>en</strong> belangrijke waar<strong>de</strong> in <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> is <strong>de</strong> ruimtelijke <strong>en</strong> zichtrelatie met <strong>de</strong> Zaan <strong>en</strong> <strong>de</strong> slot<strong>en</strong> in <strong>de</strong> buurt zelf. De aanwezigheid van dit water<br />
getuigt van het waterrijke karakter van het landschap <strong>en</strong> <strong>de</strong> voorgeschied<strong>en</strong>is van Zaandam.<br />
De Vaart, die <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> aan <strong>de</strong> Westzij<strong>de</strong> begr<strong>en</strong>st, is dan ook van lokale waar<strong>de</strong>. Dit vanwege het belang van De Vaart als ou<strong>de</strong> waterverbinding,<br />
die vóór <strong>de</strong> ge<strong>de</strong>eltelijke <strong>de</strong>mping over e<strong>en</strong> afstand van twee kilometer parallel liep aan <strong>de</strong> Zaan.<br />
De cultuurhistorische waard<strong>en</strong>kaart vermeldt ook <strong>de</strong> Zaan als waar<strong>de</strong>vol historisch geografisch elem<strong>en</strong>t:<br />
“De Zaan, één van <strong>de</strong> grootste ve<strong>en</strong>strom<strong>en</strong> van Noord-Holland, vormt <strong>de</strong> rugg<strong>en</strong>graat van <strong>de</strong> Zaanstreek. Langs <strong>de</strong> oevers van <strong>de</strong> Zaan ontstond op het<br />
ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> 16 e eeuw het oudste industriegebied van Europa, <strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> wel van <strong>de</strong> wereld. Nog steeds is <strong>de</strong> Zaan als breed water, verkeersa<strong>de</strong>r <strong>en</strong><br />
industriegebied beeldbepal<strong>en</strong>d voor <strong>de</strong> Zaanstreek. E<strong>en</strong> rivier met <strong>de</strong>rgelijke industriële bebouwing is uniek in Ne<strong>de</strong>rland. Als zodanig van nationaal<br />
belang.”<br />
39
Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Beeldbepal<strong>en</strong>d pand<br />
Geme<strong>en</strong>telijk monum<strong>en</strong>t<br />
Provinciaal monum<strong>en</strong>t<br />
Rijksmonum<strong>en</strong>t<br />
Historisch-geografische waard<strong>en</strong><br />
Lokaal- bebouwd<br />
Lokaal- onbebouwd<br />
Lokaal- water<br />
Regionaal- bebouwd<br />
Regionaal- onbebouwd<br />
Regionaal- water<br />
Nationaal- bebouwd<br />
Nationaal- onbebouwd<br />
Nationaal- water<br />
26 Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> historisch geografische waard<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong>. Bron: GIZ,<br />
Geme<strong>en</strong>te Zaanstad.<br />
40
4. Gebouw<strong>de</strong> <strong>en</strong> monum<strong>en</strong>tale waard<strong>en</strong><br />
Pand<strong>en</strong> <strong>en</strong> object<strong>en</strong> die door <strong>de</strong> geme<strong>en</strong>te <strong>en</strong> het Rijk als monum<strong>en</strong>t zijn aangewez<strong>en</strong> bezitt<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoge cultuurhistorische waar<strong>de</strong>. Met nam het Czaar<br />
Peterhuisje <strong>en</strong> bijbehor<strong>en</strong><strong>de</strong> gebouw<strong>en</strong> zijn van hoge cultuurhistorische waar<strong>de</strong> <strong>en</strong> daarom van rijkswege beschermd.<br />
E<strong>en</strong> aantal an<strong>de</strong>re pand<strong>en</strong> in <strong>de</strong> wijk is ook waar<strong>de</strong>vol, maar heeft tot op hed<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> bescherm<strong>de</strong> status. Zo heeft <strong>de</strong> nog bebouwing in <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong>,<br />
die nog resteert van vóór <strong>de</strong> sanering, e<strong>en</strong> lokaal belang vanwege <strong>de</strong> betek<strong>en</strong>is als nog rester<strong>en</strong><strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rswoning<strong>en</strong> van rond <strong>de</strong> vorige eeuwwisseling.<br />
De historische hout<strong>en</strong> bebouwing langs <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk, <strong>de</strong> Krimp, <strong>de</strong> Lage Horn <strong>en</strong> het Rust<strong>en</strong>burg is voor e<strong>en</strong> <strong>de</strong>el beschermd als monum<strong>en</strong>t, maar voor het<br />
overige <strong>de</strong>el ook van belang als streekeig<strong>en</strong> bebouwing langs e<strong>en</strong> van <strong>de</strong> oudste bewoningslint<strong>en</strong> van <strong>de</strong> Zaanstreek.<br />
E<strong>en</strong> aantal pand<strong>en</strong> aan het Rust<strong>en</strong>burg <strong>en</strong> <strong>de</strong> Czarinastraat zijn individueel ook van lokale waar<strong>de</strong>, omdat ze getuig<strong>en</strong> van <strong>de</strong> eerste bebouwingsfase van <strong>de</strong><br />
<strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> in <strong>de</strong> explosieve industriële groei van <strong>de</strong> Zaanstreek aan het eind van <strong>de</strong> neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw.<br />
41
27 Monum<strong>en</strong>t aan <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk, foto Lin<strong>de</strong> Egberts<br />
28 Trap naar e<strong>en</strong> kel<strong>de</strong>r achter <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk, foto Lin<strong>de</strong> Egberts<br />
42
29 Plantso<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> Golofkinstraat, foto Lin<strong>de</strong> Egberts<br />
43
Richtlijn<strong>en</strong> bij toekomstige ruimtelijke ontwikkeling<strong>en</strong><br />
1. Archeologie: in <strong>en</strong> direct naast <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk, het Krimp, het Rust<strong>en</strong>brug, <strong>de</strong> Roz<strong>en</strong>gracht <strong>en</strong><br />
bij <strong>de</strong> Ou<strong>de</strong> Hav<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> rest<strong>en</strong> van mid<strong>de</strong>leeuwse <strong>en</strong> 16e tot 18e eeuwse bewoning <strong>en</strong> bedrijvigheid, in het bijzon<strong>de</strong>r van scheepswerv<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> verwacht. In <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> zelf is <strong>de</strong> kans op het aantreff<strong>en</strong> van spor<strong>en</strong> of rest<strong>en</strong> van bewoning uit <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>leeuw<strong>en</strong> of <strong>de</strong> 16e tot 18e eeuw<br />
bijzon<strong>de</strong>r klein. Mogelijk ligt er on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Czaar Peterstraat e<strong>en</strong> dichtgegooi<strong>de</strong> sloot waarin archeologisch interessant materiaal kan ligg<strong>en</strong>. Ook moet<br />
halverwege <strong>de</strong> Czaar Peterstraat e<strong>en</strong> dichtgegooi<strong>de</strong>, noord-zuid lop<strong>en</strong><strong>de</strong> sloot ligg<strong>en</strong>, waarin ook archeologisch interessant materiaal verwacht kan word<strong>en</strong>.<br />
Het zal hier hooguit gaan om losse voorwerp<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>leeuw<strong>en</strong> <strong>en</strong> 16e tot 18e eeuw die vóór <strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het <strong>de</strong>mp<strong>en</strong> in <strong>de</strong> sloot terecht zijn gekom<strong>en</strong>.<br />
De vernieuw<strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>wet 1988 <strong>en</strong> <strong>de</strong> daaruit voortvloei<strong>en</strong><strong>de</strong> Archeologi<strong>en</strong>ota Zaanstad 2009 stelt voorafgaand aan bepaal<strong>de</strong><br />
bouwwerkzaamhed<strong>en</strong> in bepaal<strong>de</strong> gebied<strong>en</strong> het uitvoer<strong>en</strong> van archeologisch on<strong>de</strong>rzoek verplicht. Bij graafwerkzaamhed<strong>en</strong> in bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oem<strong>de</strong> gebied<strong>en</strong> in<br />
<strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> moet dan ook rek<strong>en</strong>ing word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> (zowel in tijd als in <strong>de</strong> begroting) met archeologisch on<strong>de</strong>rzoek.<br />
2. Kleinschalig karakter: bij toekomstige ruimtelijke ontwikkeling<strong>en</strong> is het van belang het<br />
kleinschalige karakter van <strong>de</strong> woonwijk als uitgangspunt te nem<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> van <strong>de</strong> belangrijkste kwaliteit<strong>en</strong> van <strong>de</strong> wijk is <strong>de</strong> kleinschaligheid zo nabij het<br />
winkelc<strong>en</strong>trum van Zaandam. De voornaamste functie van het gebied is won<strong>en</strong>, met hier <strong>en</strong> daar <strong>en</strong>ige midd<strong>en</strong>stand. Deze functies, in <strong>de</strong> lage bebouwing,<br />
pass<strong>en</strong> bij <strong>de</strong> schaal <strong>en</strong> ruimtelijke ontwikkeling van <strong>de</strong> wijk.<br />
3. Patroon van slot<strong>en</strong> <strong>en</strong> pad<strong>en</strong>: <strong>de</strong> structuur van <strong>de</strong> Zaan, Hog<strong>en</strong>dijk <strong>en</strong> <strong>de</strong> slot<strong>en</strong> die door <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r liep<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong> ook nu nog <strong>de</strong> ruimtelijke<br />
inrichting <strong>en</strong> ontsluiting van <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong>. Bij <strong>de</strong> sanering in <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig <strong>en</strong> tachtig is <strong>de</strong> oorspronkelijke verkeersdoorstroming van e<strong>en</strong> aantal<br />
strat<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> buurt stilgelegd, om woonerv<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>. Wanneer er in <strong>de</strong> toekomst ingrep<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gepleegd in <strong>de</strong><br />
sted<strong>en</strong>bouwkundige opzet <strong>en</strong> verkeersdoorstroming van <strong>de</strong> wijk is het vanuit cultuurhistorisch oogpunt te overweg<strong>en</strong> om <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>, onon<strong>de</strong>rbrok<strong>en</strong> weg<strong>en</strong><br />
weer terug te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
4. Beleefbaarheid van het water: <strong>de</strong> zichtbaarheid <strong>en</strong> beleefbaarheid van <strong>de</strong> Zaan, De Vaart <strong>en</strong> <strong>de</strong> slot<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong> belangrijke kwaliteit van <strong>de</strong><br />
<strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong>. Daarom is het van <strong>de</strong> belang <strong>de</strong>ze waar<strong>de</strong> te versterk<strong>en</strong> bij toekomstige ingrep<strong>en</strong> in <strong>de</strong> wijk. Op veel plaats<strong>en</strong> gr<strong>en</strong>st het water aan<br />
achtertuin<strong>en</strong>, waar rommelige situaties ontstaan. Het is aan te bevel<strong>en</strong> meer aandacht te bested<strong>en</strong> aan <strong>de</strong>ze ‘achterkant<strong>en</strong>’ van <strong>de</strong> wijk, omdat hier nog veel<br />
aan kwaliteit te winn<strong>en</strong> valt.<br />
5. Historische pand<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong><br />
Het Czaar Peterhuisje <strong>en</strong> <strong>de</strong> bijbehor<strong>en</strong><strong>de</strong>, bescherm<strong>de</strong> gebouw<strong>en</strong> zijn van grote waar<strong>de</strong> voor <strong>de</strong> Zaanstreek <strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong>. Bij toekomstige<br />
ruimtelijke ingrep<strong>en</strong> zou m<strong>en</strong> <strong>de</strong> ontsluiting <strong>en</strong> routing van het huisje kunn<strong>en</strong> verbeter<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> aantal an<strong>de</strong>re, niet bescherm<strong>de</strong> gebouw<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong>t meer<br />
architectuurhistorisch <strong>en</strong> bouwhistorisch on<strong>de</strong>rzoek. In het geval dat <strong>de</strong>ze pand<strong>en</strong> waar<strong>de</strong>vol blijk<strong>en</strong> te zijn, di<strong>en</strong><strong>en</strong> ze te word<strong>en</strong> aangewez<strong>en</strong> als<br />
geme<strong>en</strong>telijk monum<strong>en</strong>t. Aan <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk, <strong>de</strong> Lage Horn <strong>en</strong> <strong>de</strong> Krimp moet rek<strong>en</strong>ing word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> met <strong>de</strong> mogelijkheid dat zich achter jonge gevels<br />
ou<strong>de</strong>re, waar<strong>de</strong>volle bouwstructur<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> bevind<strong>en</strong>. In dat geval kan bouwhistorisch on<strong>de</strong>rzoek veel nieuwe informatie oplever<strong>en</strong> over <strong>de</strong> Hog<strong>en</strong>dijk <strong>en</strong><br />
zijn geschied<strong>en</strong>is. De rester<strong>en</strong><strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rswoning<strong>en</strong> in <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> zijn beeldbepal<strong>en</strong>d voor <strong>de</strong> wijk <strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong> bij toekomstig ingrijp<strong>en</strong> te word<strong>en</strong><br />
behoud<strong>en</strong>. En waar mogelijk als uitgangspunt g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> voor ev<strong>en</strong>tuele nieuwbouw in <strong>de</strong> wijk.<br />
44
Aanbeveling<strong>en</strong> voor vervolgon<strong>de</strong>rzoek<br />
Uit <strong>de</strong>ze cultuurhistorische <strong>verk<strong>en</strong>ning</strong> blijkt dat er op historisch geografisch gebied het e<strong>en</strong> <strong>en</strong> an<strong>de</strong>r bek<strong>en</strong>d is over <strong>de</strong> <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong>. Op <strong>de</strong> schaal van<br />
<strong>de</strong> individuele bebouwing is echter veel min<strong>de</strong>r bek<strong>en</strong>d van <strong>de</strong> pand<strong>en</strong> in het verk<strong>en</strong><strong>de</strong> gebied. Daarom strekt het tot <strong>de</strong> aanbeveling <strong>de</strong><br />
architectuurhistorische <strong>en</strong> bouwkundige waard<strong>en</strong> van <strong>de</strong>ze pand<strong>en</strong> te verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel over te gaan tot het aanwijz<strong>en</strong> van geme<strong>en</strong>telijke<br />
monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> als dit w<strong>en</strong>selijk <strong>en</strong> nodig is. Het gaat daarbij om <strong>de</strong> volg<strong>en</strong><strong>de</strong> object<strong>en</strong>:<br />
45
Bronn<strong>en</strong><br />
Ankum, L.A. e.a. (red.). Encyclopedie van <strong>de</strong> Zaanstreek. Wormerveer <strong>en</strong> Zaanstad: Stichting Behoud<br />
Zaans Streekeig<strong>en</strong> <strong>en</strong> Stichting Uitgeverij Noord-Holland, 1991.<br />
Be<strong>de</strong>bre<strong>de</strong>, J.G.. <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong> te Zaanstad: Kandidaatsskriptie Sociale Geografie (Amsterdam:<br />
Vrije Universiteit, Geografisch <strong>en</strong> Planologisch Instituut, 1983).<br />
Geme<strong>en</strong>te Zaanstad. Cultuurhistrische Waard<strong>en</strong>kaart geme<strong>en</strong>te Zaanstad (zaandam: Geme<strong>en</strong>te<br />
Zaanstad).<br />
Vreek<strong>en</strong>, R. <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong>, Stadsvernieuwing 1970-1985 (Zaandam: Geme<strong>en</strong>te Zaanstad <strong>en</strong><br />
Ver<strong>en</strong>iging <strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong>).<br />
Zaanstadsvernieuwing “<strong>Russische</strong> <strong>Buurt</strong>” Bijdrage van <strong>de</strong> Geme<strong>en</strong>te Zaanstad aan het Congres<br />
”Vernieuwing van <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> woon- <strong>en</strong> leefomgeving (Zaandam: geme<strong>en</strong>te Zaanstad, 1979).<br />
GAZ Geme<strong>en</strong>tearchief Zaanstad<br />
46
Bijlage<br />
Lijst van monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het verk<strong>en</strong><strong>de</strong> gebied<br />
Hog<strong>en</strong>dijk 5<br />
Categorie: woonhuis + Noor<strong>de</strong>r IJ- <strong>en</strong> Zeedijk<br />
Object: grot<strong>en</strong><strong>de</strong>els hout<strong>en</strong> woonhuis<br />
Status: rijksmonum<strong>en</strong>t (29-05-1969)<br />
Datering: 1700, ca.; 1977-05-05 (brand in kap); 1998 (ontmanteling); 1999 (reconstructie)<br />
Rijksnummer: 40034<br />
Voormalige<br />
functie:<br />
woonhuis<br />
Huidige functie: woonhuis<br />
Beschrijving:<br />
Red<strong>en</strong>gev<strong>en</strong><strong>de</strong> Omschrijving (Rijksdi<strong>en</strong>st voor <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorg): Grot<strong>en</strong><strong>de</strong>els hout<strong>en</strong> huis met in- <strong>en</strong> uitgezw<strong>en</strong>kt voorschot, XIX B, bov<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
bakst<strong>en</strong><strong>en</strong> pui, XIX A. Michiel En<strong>de</strong>rman (1999): Beschrijving: Hout<strong>en</strong> huis van rond 1700. Het huis staat<br />
Hog<strong>en</strong>dijk 9<br />
Categorie: woonhuis + Noor<strong>de</strong>r IJ- <strong>en</strong> Zeedijk<br />
Object: hout<strong>en</strong> woonhuis<br />
Status: rijksmonum<strong>en</strong>t (29-05-1969)<br />
Datering: 1700-´25; 1999-2000 (restauratie)<br />
Rijksnummer: 40036<br />
Voormalige<br />
functie:<br />
woonhuis<br />
Huidige functie: woonhuis<br />
Beschrijving:<br />
Red<strong>en</strong>gev<strong>en</strong><strong>de</strong> Omschrijving (Rijksdi<strong>en</strong>st voor <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorg): Hout<strong>en</strong> huis met ingezw<strong>en</strong>kt voorschot, bekroond door e<strong>en</strong> fronton, XIX A.<br />
Tegelschouw.<br />
Hog<strong>en</strong>dijk 46<br />
Categorie: sme<strong>de</strong>rij + horeca + Noor<strong>de</strong>r IJ- <strong>en</strong> Zeedijk<br />
Object: voorm. sme<strong>de</strong>rij, nu proeflokaal/café 'Black Smith'<br />
Status: geme<strong>en</strong>telijk monum<strong>en</strong>t (25-11-2003)<br />
Datering:<br />
Rijksnummer:<br />
1676 (achterhuis); 1899 (winkel)<br />
Voormalige<br />
functie:<br />
sme<strong>de</strong>rij, later woon/winkelpand<br />
Huidige functie: proeflokaal/café 'Black Smith' <strong>en</strong> kantoor<br />
Beschrijving:<br />
Red<strong>en</strong>gev<strong>en</strong><strong>de</strong> omschrijving geme<strong>en</strong>te Zaanstad (februari 2003): De bebouwing op het perceel Hog<strong>en</strong>dijk 46 is van algeme<strong>en</strong> belang weg<strong>en</strong>s<br />
architectuurhistorische <strong>en</strong> cultuurhistorische waar<strong>de</strong>. Het voorste <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> bebouwing heeft waar<strong>de</strong> als grot<strong>en</strong><strong>de</strong>els gaa<br />
47
Interieur:<br />
Red<strong>en</strong>gev<strong>en</strong><strong>de</strong> omschrijving geme<strong>en</strong>te Zaanstad (februari 2003): PROEFLOKAAL THE BLACK SMITH: In het INTERIEUR zijn nog diverse karakteristieke<br />
elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bewaard geblev<strong>en</strong>, zoals <strong>de</strong> hout<strong>en</strong> bor<strong>de</strong>strap met fraai gesned<strong>en</strong> balusters <strong>en</strong> trappal<strong>en</strong> met Jug<strong>en</strong>dstil<br />
Architect: J. <strong>en</strong> D. Eilmann, Zaandam (winkel)<br />
Hog<strong>en</strong>dijk 60, 62, 64<br />
Categorie: woonhuis + Noor<strong>de</strong>r IJ- <strong>en</strong> Zeedijk<br />
Object: 'het Huis <strong>de</strong>r Cardinal<strong>en</strong>'<br />
Status: rijksmonum<strong>en</strong>t (29-05-1969)<br />
Datering: 1655<br />
Rijksnummer: 40037<br />
Voormalige<br />
functie:<br />
woonhuis<br />
Huidige functie: woonhuis<br />
Beschrijving:<br />
Red<strong>en</strong>gev<strong>en</strong><strong>de</strong> Omschrijving (Rijksdi<strong>en</strong>st voor <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorg): Bakst<strong>en</strong><strong>en</strong> huis, XVII B, met door e<strong>en</strong> fronton bekroond <strong>en</strong> van zijpilasters voorzi<strong>en</strong><br />
hout<strong>en</strong> voorschot, XIXa. Deur met kuss<strong>en</strong>panel<strong>en</strong> <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>licht, XIXa. Dubbele tegelschouw <strong>en</strong> binn<strong>en</strong>pui met<br />
Krimp 23 Czaar Peterhuisje<br />
Categorie: woonhuis<br />
Object: hout<strong>en</strong> 'Tsaar Peterhuisje'<br />
Status: rijksmonum<strong>en</strong>t<br />
Datering: 1632<br />
Rijksnummer: 40050 + 518019 + 518020<br />
Voormalige<br />
functie:<br />
woonhuis<br />
Huidige functie: museum<br />
Beschrijving:<br />
Red<strong>en</strong>gev<strong>en</strong><strong>de</strong> Omschrijving (Rijksdi<strong>en</strong>st voor <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorg): 40050: Hout<strong>en</strong> Czaar Peterhuisje, XVII, in ombouw van bakste<strong>en</strong> uit 1895. 518020:<br />
Inleiding TSAAR PETERHUISJE uit omstreeks 1632, behor<strong>en</strong>d tot het museumcomplex "Tsaar Peterhuisje"<br />
Interieur:<br />
Red<strong>en</strong>gev<strong>en</strong><strong>de</strong> Omschrijving (Rijksdi<strong>en</strong>st voor <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorg): 518020: Omschrijving Het interieur verkeert nog grot<strong>en</strong><strong>de</strong>els in <strong>de</strong> oorspronkelijke<br />
staat <strong>en</strong> bevat on<strong>de</strong>r meer twee door e<strong>en</strong> wand van staan<strong>de</strong> <strong>de</strong>l<strong>en</strong> gescheid<strong>en</strong> vertrekk<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> met bre<strong>de</strong><br />
Krimp 23 Musemhal<br />
Categorie: museum<br />
Object: museumhal ´Tsaar Peterhuisje'<br />
Status: rijksmonum<strong>en</strong>t<br />
Datering: 1896-´97<br />
Rijksnummer: 40050 + 518019 + 518021<br />
Voormalige<br />
functie:<br />
museumhal<br />
Huidige functie: museumhal<br />
48
Beschrijving:<br />
Interieur:<br />
Red<strong>en</strong>gev<strong>en</strong><strong>de</strong> Omschrijving (Rijksdi<strong>en</strong>st voor <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorg): Inleiding MUSEUMHAL uit 1896-1897, behor<strong>en</strong>d tot het museumcomplex "Tsaar<br />
Peterhuisje". Het in eclectische trant opgetrokk<strong>en</strong> gebouw vormt tesam<strong>en</strong> met het tsaar Peterhuisje het bestaan<strong>de</strong> ri<br />
Red<strong>en</strong>gev<strong>en</strong><strong>de</strong> Omschrijving (Rijksdi<strong>en</strong>st voor <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorg): Omschrijving Het interieur verkeert nog nag<strong>en</strong>oeg in <strong>de</strong> oorspronkelijke staat <strong>en</strong> bevat<br />
on<strong>de</strong>r meer e<strong>en</strong> vloer van gele ijsselste<strong>en</strong>tjes rondom het gemetsel<strong>de</strong> podium waarop het tsaar Peterhuis<br />
Krimp 23 Erfafscheiding<br />
Categorie: erfafscheiding<br />
Object: erfafscheiding bij museumcomplex Tsaar Peterhuisje<br />
Status: rijksmonum<strong>en</strong>t<br />
Datering: 1896-´97<br />
Rijksnummer: 518019 + 518023<br />
Voormalige<br />
functie:<br />
erfafscheiding<br />
Huidige functie: erfafscheiding<br />
Beschrijving:<br />
Red<strong>en</strong>gev<strong>en</strong><strong>de</strong> Omschrijving (Rijksdi<strong>en</strong>st voor <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorg): Inleiding Tot het museumcomplex "Tsaar Peterhuisje" behor<strong>en</strong><strong>de</strong> ERFSCHEIDING uit<br />
1896-1897 bestaan<strong>de</strong> uit e<strong>en</strong> smeedijzer<strong>en</strong> hek <strong>en</strong> e<strong>en</strong> poortje aan het Krimp <strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoge brandwer<strong>en</strong><strong>de</strong> tuinmuur<br />
Krimp 24<br />
Categorie: woonhuis<br />
Object: conciërgewoning bij museumcomplex Tsaar Peterhuisje<br />
Status: rijksmonum<strong>en</strong>t<br />
Datering: 1896-'97<br />
Rijksnummer: 518019 + 518022<br />
Voormalige<br />
functie:<br />
conciërgewoning<br />
Huidige functie: woonhuis<br />
Beschrijving:<br />
Red<strong>en</strong>gev<strong>en</strong><strong>de</strong> Omschrijving (Rijksdi<strong>en</strong>st voor <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorg): Inleiding CONCIERGEWONING uit 1896-1897, behor<strong>en</strong>d tot het museumcomplex<br />
"Tsaar Peterhuisje". De ram<strong>en</strong> zijn binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> oorspronkelijke kozijn<strong>en</strong> vernieuwd. N.B. De aangebouw<strong>de</strong> hout<strong>en</strong> schuur<br />
Interieur:<br />
Red<strong>en</strong>gev<strong>en</strong><strong>de</strong> Omschrijving (Rijksdi<strong>en</strong>st voor <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorg): Omschrijving Opvall<strong>en</strong>d in het interieur is dat in plaats van e<strong>en</strong> hout<strong>en</strong> dakbeschot het<br />
dakvlak tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> gording<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> spantb<strong>en</strong><strong>en</strong> met e<strong>en</strong> laag cem<strong>en</strong>t afgewerkt is. Dat <strong>de</strong> dakoverstekk<strong>en</strong><br />
Architect: G.B. <strong>en</strong> A. Salm<br />
Hog<strong>en</strong>dijk 78<br />
Categorie: woonhuis + Noor<strong>de</strong>r IJ- <strong>en</strong> Zeedijk<br />
Object: 'het Blauwe Huis'<br />
Status: rijksmonum<strong>en</strong>t (29-05-1969)<br />
Datering: 1724; 1976 (restauratie); 1993 (fun<strong>de</strong>ringsherstel)<br />
Rijksnummer: 40038<br />
Voormalige woonhuis<br />
49
functie:<br />
Huidige functie: woonhuis<br />
Red<strong>en</strong>gev<strong>en</strong><strong>de</strong> Omschrijving (Rijksdi<strong>en</strong>st voor <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorg): Bakst<strong>en</strong><strong>en</strong> huis met schilddak. Lijstgevel, XIX, met ban<strong>de</strong>rolle, waarop ANNO 1724.<br />
Beschrijving:<br />
Dakkapel met pilasterpar<strong>en</strong> <strong>en</strong> fronton.<br />
Rust<strong>en</strong>burg 5<br />
Categorie: woonhuis + winkel<br />
Object: hout<strong>en</strong> voorm. winkelwoonhuis (<strong>en</strong> achtergeleg<strong>en</strong> paard<strong>en</strong>stal)<br />
Status: geme<strong>en</strong>telijk monum<strong>en</strong>t (11-01-2006)<br />
Datering:<br />
Rijksnummer:<br />
1600-1700; 1890-´95 (paard<strong>en</strong>stal)<br />
Voormalige<br />
functie:<br />
winkelwoonhuis<br />
Huidige functie: woonhuis<br />
Beschrijving:<br />
Red<strong>en</strong>gev<strong>en</strong><strong>de</strong> omschrijving geme<strong>en</strong>te Zaanstad (11 oktober 2005): Dit huis is van architectuurhistorisch belang als voorbeeld van e<strong>en</strong> in traditionele trant<br />
opgetrokk<strong>en</strong> hout<strong>en</strong> huis waarvan <strong>de</strong> hoofdvorm goed bewaard is geblev<strong>en</strong> <strong>en</strong> vanwege <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>rdom. Het i<br />
Interieur:<br />
Red<strong>en</strong>gev<strong>en</strong><strong>de</strong> omschrijving geme<strong>en</strong>te Zaanstad (11 oktober 2005): In het INTERIEUR zijn bij <strong>de</strong> verbouwing in 2003 <strong>de</strong> voormalige winkel <strong>en</strong> achtergeleg<strong>en</strong><br />
woonkamer sam<strong>en</strong>getrokk<strong>en</strong> tot één woonruimte van vijf balkvakk<strong>en</strong> diep. De winkelruimte besloeg drie balk<br />
50