N I E U W S B R I E F 2011 - 1 - RAAP Archeologisch Adviesbureau

archeologie en verbeelding
Parkeren
N I E U W S B R I E F
ARCHEOLOGISCH ADVIESBUREAU
bij de Zakheilige
van Doetinchem
Wie zijn auto parkeert in Het Loo in Doetinchem, kan het ‘archeokunstwerk’
van kunstenaar Cornel Bierens niet missen. In het atrium
van deze nieuwe parkeergarage bevindt zich ‘De Zakheilige van
Doetinchem’, een enorme sculptuur geïnspireerd door een minuscule
archeologische vondst. Het bijzondere kunstwerk werd op 21 mei
onthuld door de Gelderse gedeputeerde Annemieke Traag.
Het archeo-kunstwerk bestaat uit meer dan honderd stalen staken op een rij die
elk aan de bovenzijde zijn voorzien van een aardewerk scherf. De staken zijn zo
opgesteld dat ze het beeld van een heiligenfiguur oproepen als je de sculptuur
vanaf de overloop van de verdieping erboven bekijkt. Het is dus volgens het
principe van de anamorfose gemaakt, een specialiteit van kunstenaar Cornel
Bierens. Het bescheiden beeldje dat model stond voor het kunstwerk is gevonden
tijdens de archeologische opgravingen die RAAP in opdracht van de gemeente
Doetinchem, voorafgaand aan de bouw van de parkeergarage uitvoerde. Op de
betonnen zijkanten rond het kunstwerk zijn scherven uit de opgraving en de
regio in metaal geprint en daarbij per stuk gedateerd en beschreven. Zo kan
de beschouwer van het kunstwerk tevens kennis nemen van de archeologische
componenten.
Minuscuul beeldje
Uit het archeologisch onderzoek vooruitlopend op de nieuwe inrichting van
het gebied, bleek dat op deze plaats in Doetinchem al vanaf de prehistorie
mensen leefden. Er zijn graven uit de IJzertijd (800-15 voor Chr.) aangetroffen
en talrijke sporen van nederzettingen uit de Vroege en Late Middeleeuwen,
zoals huisplattegronden, waterputten en zelfs karrensporen. Deze kwetsbare
grondsporen konden niet bewaard blijven, maar de vele mobiele vondsten
natuurlijk wel. Een daarvan is een nauwelijks drie centimeter hoog beeldje van
de heilige Franciscus van Assisi, een zogenaamde ‘zakheilige’ van verguld koper.
Dergelijke heiligenbeeldjes droegen mensen bij zich, als afweermiddel tegen ziekte
en gevaren. Het minuscule
figuurtje, dat waarschijnlijk
uit de 19e eeuw dateert, is te
bewonderen in een speciaal
ontworpen reliekschrijn in
de parkeergarage.
INHOUD
2011 - 1
Evaluatie Malta EN evaluatie RAAP
onderzoek
erfgoedzorg
Meepraten over een Middeleeuws klooster
in je achtertuin
Een erfgoed- en kansenkaart voor het Land
van Heusden en Altena
In de etalage: drie bijzondere onderzoeksrapporten
over Sterksel, Beek en Grebbeberg
Najaarlijkse RAAP-informatiemiddagen |
Nuttige kijkgaten dankzij afvalcontainers |
Archeologische parels van de Veluwe | Uit
de brand door detachering

Beleving op locatie
Op initiatief van de gemeente Doetinchem werden een
archeoloog, een architect en kunstenaars uitgenodigd en
uitgedaagd om tot een concreet plan voor een ‘archeokunstwerk’
te komen. Na enkele sessies werd de bekende
Amsterdamse kunstenaar en schrijver Cornel Bierens
geselecteerd. Adam Haarhuis, archeoloog en regiomanager
van RAAP Oost-Nederland, maakte vervolgens een
inspiratieboek om het creatieve proces verder in gang
te zetten. Een boek vol prikkelende afbeeldingen van
opgegraven bodemvondsten, sfeerfoto’s en voorbeelden
ter verbeelding van archeologie. Voor de ‘beleving van
het verleden’ op locatie gaat er niets boven het zichtbaar
maken van relicten uit het verleden op de plek zelf, was
het uitgangspunt van de initiatiefnemers. De wens van de
gemeente om dat in het Lookwartier op de een of andere
manier te bewerkstelligen, is met het archeo-kunstwerk
van Cornel Bierens op een geslaagde wijze gerealiseerd.
In de parkeergarage zijn de culturele aspecten van het
verleden en het heden op ingenieuze wijze met elkaar
verbonden.
Overigens, niet alleen het kunstwerk, maar ook de
parkeergarage zelf, ontworpen door architect Mark Siebers
van Groosman Partners, is de moeite van het bekijken
waard. Het Loo staat op de derde plaats in de top 10
van Nederlandse parkeergarages volgens het vakblad
Stedebouw & Architectuur.
Linksboven: In het vondstzakje het minuscule beeldje dat RAAP bij de
opgraving ontdekte (foto: Joep de Graaff). Rechts: Bekeken vanuit een
bepaald punt op de bovenverdieping van het atrium vormen de scherven
op de rij staken het beeld van de zakheilige. In de betonnen rand rond het
archeo-kunstwerk zijn opgegraven scherven afgedrukt.

Evaluatie Malta
& evaluatie
RAAP onderzoek
September 2007 is de Wet op de archeologische
monumentenzorg ingevoerd. Deze wet wijzigde
de Monumentenwet 1988. Nu, vier jaar later,
laat de minister van OCW de wet die voortkwam
uit het Verdrag van Malta evalueren door RIGO
Research en Advies. Het onderzoek van RIGO naar
de effecten van de nieuwe wetgeving moet in
de zomer afgerond zijn. Daarna presenteert de
staatssecretaris het rapport en zijn reactie daarop
aan het parlement.
Centraal in het evaluatieonderzoek staat de vraag of de
Wet en het Besluit op de archeologische monumentenzorg
(Wamz en Bamz) een effectieve en doelmatige bijdrage
leveren aan een betere bescherming van de archeologie,
als bron van het gemeenschappelijk geheugen en als
middel voor geschiedkundige en wetenschappelijke studie.
Om daar antwoord op te krijgen, worden onder meer
De onthulling
veldbijeenkomsten,
van een van de
interviews
muntmedaillons
en een
op 13
online
juni (boven)
enquête
en de plaatsing
ervan, met op de achtergrond RAAP-projectleider Jan Roymans (onder).
gehouden.
Het is voor het eerst dat het functioneren van de
archeologische markt, ontstaan dankzij de mogelijkheden
die de nieuwe wetgeving bood - weliswaar als onderdeel
van een wetsevaluatie - door de overheid geëvalueerd
wordt. Het uitgangspunt van Malta en van de Wamz,
behoud van archeologische waarden in de bodem, is voor
RAAP al sinds de oprichting in 1985 het uitgangspunt
voor haar archeologisch onderzoek en advies. RAAP
was het eerste bedrijfsmatig werkende archeologische
adviesbureau in Nederland en is groot geworden door
prospectieonderzoek. Behoud in situ door een preventieve
onderzoeksaanpak en inbedding in de ruimtelijke
ordening, is precies waarom RAAP werd opgericht.
Omdat RAAP zelf ook benieuwd is wat de preventieve
archeologie in de afgelopen jaren heeft opgeleverd,
vindt momenteel een onderzoek plaats naar alle RAAPonderzoeken
vanaf september 2007. De resultaten van
het RAAP-onderzoek zullen aan het eind van dit jaar
gepresenteerd worden tijdens een symposium voor de
relaties van RAAP.
Wie bewaart
die heeft wat
Archeologen houden van opgraven,
zoals aannemers houden van bouwen
en boeren van oogsten.
Het zit er al vroeg in. Al in het eerste
studiejaar wordt archeologiestudenten
geleerd hoe ze opgravingsvlakken moeten
trekken, sporen couperen en vondsten
moeten verzamelen. Ze leren nauwgezet
te documenteren, te analyseren en tot slot
te publiceren. Zo dragen ze bij aan onze
geschiedschrijving.
Hoewel echte archeologen dus opgraven, zijn we ons er ook van bewust
dat opgraven een vervelende bijwerking heeft. Als je opgraaft vernietig je
namelijk tegelijkertijd je onderzoeksobject. Natuurlijk worden de vondsten
en de documentatie keurig gearchiveerd, maar het archeologisch monument
is wel weg. Uiteindelijk rest er na jaren van consciëntieus opgraven, niets
dan een landschap zonder verleden. Dan valt er niets meer van onze historie
te zien, te beleven of op te snuiven.
Er is dus ook veel te zeggen voor niet-opgraven, want wie bewaart die
heeft wat. Laten we afspreken dat de medaille twee kanten heeft. Zowel
beschermen als opgraven zijn van belang om het archeologisch erfgoed van
vernietiging te redden.
Vanuit deze visie is in 2007 de Monumentenwet gewijzigd. Inmiddels zijn
er bijna vier jaar verstreken en wordt in opdracht van de minister de wet
geëvalueerd op zijn doelmatigheid. Hoofdvraag is vanzelfsprekend of de
bescherming van de archeologische waarden sinds 2007 is verbeterd. In
principe is die vraag op twee manieren te beantwoorden. Het ligt voor de
hand om te kijken of alle voorwaarden die voor een goede werking van de wet
zijn gecreëerd een positief effect sorteren. Denk hierbij aan de opname van
archeologie in bestemmingsplannen, het kwaliteitssysteem, en de invoering
van het verstoorder-betaalt-principe. Over al deze zaken zijn veel gegevens
voorhanden, waarvan bureau RIGO, dat de evaluatie uitvoert, gebruik kan
maken.
Een geheel andere benadering om de doelmatigheid te evalueren is te
kijken naar de output. Simpel gezegd gaat het er dan dus om vast te stellen
of meer archeologische vindplaatsen in de bodem worden behouden of
opgegraven dan vroeger het geval was. Een probleem van deze benadering
is dat deze gegevens - op vindplaatsniveau dus - niet worden bijgehouden,
ook voordat de nieuwe wet werd ingevoerd niet. Nergens is bijgehouden
hoeveel archeologische vindplaatsen er sinds 2007 zijn ontdekt, hoeveel
daarvan behoudenswaardig bleken, en hoeveel daarvan zijn beschermd
of opgegraven. En zijn er misschien ook vindplaatsen ongezien verloren
gegaan? En zo ja, hoeveel?
Omdat RAAP de focus altijd gericht heeft op de preventieve archeologie,
hebben wij besloten ons (eigen) steentje aan de evaluatie van de wet bij te
dragen. We vermoeden namelijk dat het antwoord op al die vragen te vinden
is in al die duizenden onderzoeksrapporten die de afgelopen jaren door ons
zijn geschreven.
Inmiddels zijn we begonnen de resultaten van alle RAAP-rapporten die sinds
2007 zijn verschenen - dat zijn er zo’n 2300 - in een speciaal voor dat doel
gemaakte database samen te voegen tot onderzoeksreeksen. Begin van zo’n
reeks is meestal een bureauonderzoek, het sluitstuk kan een opgraving zijn
of een beschermde vindplaats. Maar het kan ook zijn dat we er niet achter
komen wat er met een behoudenswaardige vindplaats is gebeurd, omdat er
geen documentatie over bestaat. Dan is de enige oplossing een telefoontje
aan u, onze klant en initiatiefnemer van het bouwproject, om te achterhalen
wat er nu precies met de vindplaats is gebeurd. Wie weet spreken wij elkaar
binnenkort nog.
Marten Verbruggen
directeur RAAP Archeologisch Adviesbureau

erfgoedbeleid, toerisme & recreatie
Een erfgoed- en kansenkaart voor
het Land van Heusden en Altena
De wens van de Brabantse gemeente Woudrichem om haar erfgoed ‘dichter bij de bewoners’ te brengen, heeft
geleid tot de opstelling van een erfgoed- en kansenkaart. Deze kaarten, gemaakt met subsidie van de provincie
Noord-Brabant, zijn voor de gemeente vooral een praktisch hulpmiddel bij de ruimtelijke ordening en toeristischrecreatieve
ontwikkelingen.
Stap 1: erfgoed in beeld
De basis voor de erfgoed- en kansenkaart was de inventarisatie
die RAAP maakte van de archeologische en cultuurhistorische
waarden in de gemeente Woudrichem. Deze gemeente was
initiator, de gemeenten Aalburg en Werkendam schoven later
aan. De afzonderlijke cultuurhistorische elementen, structuren
en patronen in het zogenoemde Land van Heusden en Altena
(het gebied van de drie regiogemeenten Woudrichem, Aalburg
en Werkendam), staan op de erfgoedkaart aangegeven. Van
in de prehistorie bewoonde rivierduinen en middeleeuwse
kloosters, tot poldermolens en de meer recente vestingwerken
van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
Stap 2: houvast bij beleid
Aan de erfgoedkaart zijn vervolgens beleidsadviezen
gekoppeld, die de gemeente een houvast bieden bij het
opstellen van beleid voor de omgang met het erfgoed in
ruimtelijke ontwikkelingen. De adviezen op de kaart zijn
afgestemd op de doelstellingen van de gemeentelijke
Cultuurnota en Structuurvisie Plus. De kaart is daarmee
een praktische onderlegger bij nieuwbouwplannen. Het
uitgangspunt daarbij is vooral het behoud van de huidige
situatie. Dat kan beperkingen opleggen aan de ruimtelijke
planvorming, maar - en daar focust het project op - het biedt
ook allerlei mogelijkheden.
Stap 3: kansenkaart
Het erfgoed is door diverse gemeentelijke beleidssectoren te
benutten bij het realiseren van hun doelstellingen: ruimtelijke
ontwikkeling, waterberging, educatie, cultuur, recreatie &
toerisme. Het erfgoed biedt ook kansen om de gemeentelijke
identiteit te versterken en de gemeente ‘als erfgoedparel te
vermarkten’. Die kansen zijn op een zogenoemde kansenkaart
benoemd. Ook het netwerk met recreatieve voorzieningen van
de gemeente is daarop geprojecteerd, zodat direct te zien is
waar erfgoed en recreatie overlappen en dus kansen liggen.
Als een wandelpad bijvoorbeeld samenvalt met een historische
grindweg, biedt dat mooie mogelijkheden voor gebiedseducatie
en cultuurtoerisme.
Cultuurtoerisme
De erfgoedkaart is op 17 maart aan de burgemeesters
en wethouders van Woudrichem, Aalburg en Werkendam
gepresenteerd door RAAP projectleider Reinier Ellenkamp.
Bij het opstellen van de erfgoedkaart kreeg Ellenkamp
hulp van diverse parijen: “De grote betrokkenheid van
de werkgroep met vele gebiedskenners die speciaal ten
behoeve van de erfgoedkaart was samengesteld, was heel
bijzonder. Bij het gehele proces waren zo’n 30 personen
betrokken, naast medewerkers van de drie regiogemeenten
en de provincie, ook lokale kenners, amateurarcheologen
en heemkundeverenigingen.” Ellenkamp legde in mei
de laatste hand aan de kansenkaart. Die zal, zo liet
burgemeester Petter van Woudrichem weten, vooral voor
recreatie en toerisme gebruikt worden: “Daarmee willen we
ons erfgoed beleefbaar maken.”

3D-reconstructie van de motte bij Almkerk (Olav Odé, RAAP)
Uitgelezen kansen
Kansen om het Woudrichemse erfgoed te benutten zijn er
volop: ruimtelijke, toeristisch-recreatieve, educatieve, sociaaleconomische
kansen. Ellenkamp: “In het rapport bij de kaarten
heb ik zoveel mogelijk prikkelende ideeën verzameld. Zo kun
je denken aan cultuurhistorisch getinte streekproducten of
sportmanifestaties, bijvoorbeeld een jaarlijkse ‘Motte-loop’. Of
verblijfsvoorzieningen op bijzondere locaties, zoals kamperen op
de Waardhuizense donk.” Zo divers als het erfgoed is, zo divers
zijn ook de mogelijkheden om het te presenteren. Er zijn
inmiddels allerlei inspirerende voorbeelden en
de nieuwste multimediale technieken
bieden zoveel mogelijkheden.
Met layar-software op de
nieuwste mobiele telefoons
kun je foto’s, video- of
audiofragmenten over
cultuurhistorische
objecten ontvangen
op de plek waar je
op dat moment
bent.
3D motte
Om niet te blijven steken in ideeën, is ook een concreet
voorstel uitgewerkt voor het beleefbaar maken van een
cultuurhistorisch terrein: de motte bij Almkerk. Deze
motteburcht werd grotendeels verwoest in de 14e eeuw,
daarna bracht de St. Elizabethsvloed veel schade toe en
tot in de 17e eeuw is een toren van het kasteel overeind
blijven staan. Ellenkamp ziet het als een plek met
kansen: “Hier ligt een duidelijk opgehoogd rechthoekig
terrein dat tot de verbeelding spreekt. We hebben een 3D
reconstructie van de motte gemaakt en het is denkbaar
om dat ontwerp ook fysiek in het veld te realiseren. Maar
ook met veel minder inspanningen, door het plaatsen
van een informatiebord of QR-code, is hier het boeiende
verhaal over de kasteelheren van Altena te vertellen.
Dat maakt de geschiedenis tastbaar. Daarmee biedt de
plek eindeloze mogelijkheden voor gebiedseducatie,
recreatie en toerisme en wie weet ook wel waterberging,
met het herstel van de gracht.“
Projectleider Reinier Ellenkamp
T 0495-513555 | E r.ellenkamp@raap.nl
Bewoners zullen zich sterker met de gemeente verbonden voelen, als ze
bekend zijn met de bijzondere historie van het gebied waar zij wonen.
Daarnaast kan via een aantrekkelijk gepresenteerd erfgoed ook de
‘cultuurtoerist’ verwend worden.
In het midden: de kansenkaart. Linksboven: de presentatie van de erfgoedkaart. Vlnr:
Carla Breuer, burgemeester Werkendam, Frank Petter, burgemeester Woudrichem,
Reinier Ellenkamp, projectleider RAAP, Annemarie Stigter, adviseur gemeente
Woudrichem en Leonie Weterings, senior archeoloog West Brabanthuis (foto: Sophie
Krale-Lindeboom, Altena Nieuws).

In de eta
In de etalage
publicaties
IJzertijd bewoning en begraving op het
lössplateau bij Beek. Opgraving Maastricht-
Aachen Airport (MAA), Gemeente Beek, RAAPrapport
2054.
Auteur: drs. Gerard Tichelman
Aantal pagina’s: 316 met 4 kaartbijlagen en
CD-rom
Al decennia lang woedt er binnen de
archeologische wereld een discussie of in
het lössgebied in de IJzertijd nu wel of niet
woonstalhuizen hebben bestaan. Door de
opgraving die RAAP in opdracht van Businesspark
Maastricht-Aachen Airport in Beek uitvoerde, is
daar nu meer duidelijkheid over verkregen. In
2008 ontdekte het team onder leiding van RAAPprojectleider
Gerard Tichelman daar twee dicht bij
elkaar gelegen nederzettingen uit de IJzertijd.
De opgraving, die vooraf ging aan de aanleg van
een nieuw Businesspark, was met 5 hectare niet
alleen grootschalig, het was voor RAAP ook de
pilot voor het ‘volledig digitaal opgraven’. Deze
nieuwe documentatiewijze bleek zo succesvol
dat ze nu bij heel RAAP algemeen gangbaar is
geworden. Het onderzoek was echter
vooral archeologisch belangwekkend,
omdat voor de eerste keer bij een
grootschalige opgraving in het Zuid-
Nederlandse lössgebied de IJzertijd
(800-15 voor Chr.) centraal stond.
De opgraving heeft duidelijk
gemaakt dat in de Vroege IJzertijd
vooral eenvoudige, redelijk kleine
structuren als woonhuis gediend
hebben en dat sprake is van een
gescheiden behuizing van mens
en vee. Woonstalhuizen zijn dan
ook niet aangetroffen. In de Late
IJzertijd, maar misschien al vanaf de
Midden IJzertijd, lijken alleen nog
(iets) grotere huisplattegronden in
gebruik te zijn geweest. Deze zijn
echter nog steeds beduidend kleiner
dan de bekende woonstalhuizen van
de Zuid-Nederlandse zandgronden.
Verrassend was verder de vondst
van enkele IJzertijd graven met
verschillende begraveniswijzen:
crematierestendepots voor vrouwen
en brandstapelresten voor mannen.
Het aangetroffen vondstmateriaal
(aardewerk, natuursteen, maar ook
vuursteen, metaal, slak, (verbrand)
bot en verkoolde botanische resten)
uit de nederzettingen en graven duidt
op een eenvoudig boerenbestaan.
Projectleider Gerard Tichelman
T 0495-513555 | E g.tichelman@raap.nl
ZOMERAANBIEDING:
Wie RAAP-rapport 2054 vóór 1 augustus 2011 bij RAAP bestelt, krijgt het
toegestuurd voor € 49,95 inclusief verzendkosten (normaal € 72,00). Bestellen kan
via receptie@raap.nl of tel. 0294-491500.
3 bijzondere
Een biografie van de hoeves Ten Poel en
In de Kan. Archeologisch onderzoek van
twee boerderijerven uit de Middeleeuwen
en Nieuwe tijd in Sterksel, gemeente Heeze-
Leende, RAAP-rapport 2155.
Auteur: drs. Xavier van Dijk
Aantal pagina’s: 420 met 3 kaartbijlagen en
CD-rom
De geschiedenis van het Brabantse dorp
Sterksel heeft alle ingrediënten in zich
van een thriller. Het is het verhaal van de
politieke stichting van een dorp, waarbij
de eigenaren, de vrome paters van de abdij
van Averbode, een akte vervalsten, waarbij
twee hertogen met expansiedrift zich in de
strijd om grondbezit mengden en de paters
voor hun karretje spanden en dan is er ook
nog een onopgeloste moord gepleegd.
Het verhaal van Sterksel is er ook een van
opeenvolgende generaties boerenbestaan.
RAAP projectleider Xavier van Dijk
reconstrueerde dat verleden op gedreven
wijze en beschreef het aan de hand van de
Bestellen
De gemeente Heeze-Leende heeft het
onderzoeksrapport in boekvorm laten
verschijnen.

lage
publicaties
archeologische resten. Op twee percelen
aan de Averbodeweg in Sterksel kon hij de
ontwikkeling van Sterksel van Middeleeuws
erf tot aan het jaar 2007 continu volgen.
In 2007, 2008 en 2010 deed RAAP daar in
opdracht van de gemeente Heeze-Leende
archeologisch onderzoek (begeleidingen
en opgravingen) voorafgaand aan de bouw
van nieuwe woningen. Dat leverde een
schat aan informatie op over twee deels
omgrachte boerderijen - hoeve Ten Poel en
hoeve In de Kan - die de laat-middeleeuwse
kern van Sterksel vormden.
Een financiële bijdrage van de provincie
Noord-Brabant maakte uitgebreid
archeobotanisch onderzoek mogelijk.
Dat leverde samen met de aangetroffen
vondsten en grondsporen een goed
beeld op van het landbouwbedrijf, de
economische bedrijfsvoering, de functies
van de verschillende bijgebouwen, de
watervoorziening, de inrichting van de
erven, de families en de vegetatie op het
erf en in de directe omgeving van Sterksel.
Door de integratie van het archeologische
verhaal met eerder uitgevoerd historisch
archiefonderzoek over Sterksel en de
abdij van Averbode, kon het onderzoek
bovendien in een groter kader geplaatst
worden. Het leverde inzicht in regionale
kwesties, zoals de verhoudingen tussen
stad en platteland. De resultaten zijn
vastgelegd in het dikste boek dat RAAP ooit
heeft uitgegeven.
Projectleider Xavier van Dijk
T 0495-513555 | E x.van.dijk@raap.nl
Het boek is voor € 50,- te koop
bij de gemeente Heeze-Leende,
via dhr. J. Schiffelers (040-
2241535).
Waardering van oorlogserfgoed. Een
inventarisatie en waardering van sporen uit
de Tweede Wereldoorlog op de Grebbeberg en
Laarsenberg te Rhenen (provincie Utrecht),
RAAP-rapport 2240.
Auteurs: drs. Ruurd Kok & ir. Jobbe Wijnen
Aantal pagina’s: 129 met 1 kaartbijlage
Archeologisch onderzoek naar resten uit
de Tweede Wereldoorlog staat volop in de
belangstelling en RAAP doet ook veel onderzoek
naar oorlogserfgoed. De aanleiding voor dit
onderzoek was de actuele vraag hoe om te gaan
met de sporen van WO II op de Grebbeberg, een
van de bekendste Nederlandse slagvelden. Om
deze vraag te kunnen beantwoorden zijn de
oorlogssporen op de Grebbeberg systematisch
in kaart gebracht. Een groot aantal loopgraven,
(geschuts)stellingen en commandoposten
blijkt nog steeds in het terrein zichtbaar.
Opmerkelijk was dat niet alleen resten zijn
aangetroffen van Nederlandse, maar ook van
Duitse verdedigingswerken. Op basis van het
onderzoek hebben Ruurd Kok en Jobbe Wijnen,
RAAP-specialisten op het gebied van WO
II, een voorstel gedaan voor de omgang
met dergelijke resten in het algemeen
en op deze locatie. Dit heeft geleid tot
een nieuwe methode voor de waardering
van oorlogserfgoed. De essentie van
deze methode is dat een relatie wordt
gelegd tussen de aangetroffen sporen, te
waarderen sporen en de betekenissen die
aan een plek worden gegeven.
Op 19 mei werd het rapport officieel
gepresenteerd aan Marco Glastra,
directeur-rentmeester Stichting Het
Utrechts Landschap, en aan Hans Brons,
bestuurslid van Stichting De Greb.
Marco Glastra: “Het rapport geeft een
goed overzicht van de sporen uit WOII.
Daardoor kan er bij het dagelijks beheer
beter rekening mee gehouden worden, en
kan onbewuste beschadiging voorkomen
worden. De informatie is te gebruiken bij
brochures en wandelboekjes, waardoor
dit verhaal over de Grebbeberg meer
mensen bereikt. Verder kan de discussie
nu beter gevoerd worden over de vraag of
je de sporen wilt conserveren, of wellicht
wilt reconstrueren. Van dat laatste zijn
wij doorgaans geen voorstander. Wel
hebben we de walburg op de Grebbeberg
met enkele eigentijdse toevoegingen veel
beter beleefbaar gemaakt.”
Hans Brons: ”Grote verdienste van dit
rapport is dat het het kennisniveau over
de geschiedenis van de Grebbeberg
verheft. Stichting De Greb richt zich
vooral op de meidagen van 1940.
Over de Duitse stellingen uit de latere
oorlogsjaren heb ik al eerder eens wat
gehoord, maar nu is dat grondig in kaart
gebracht. Dat is zinvol en heeft een
aanvullende waarde.”
Projectleider Ruurd Kok
T 071-5768118 | E r.kok@raap.nl
Bestellen
RAAP-rapport 2240 is te bestellen via receptie@raap.nl of tel. 0294-491500 en kost
€ 25,00 inclusief verzendkosten.

proefsleuvenonderzoek
Meepraten over
Een Middeleeuws klooster in je achtertuin
Bewoners van het begin tot het eind betrekken bij archeologisch onderzoek, dat gebeurt niet vaak. Het
participatieproject Klooster Yesse in Haren, waarvoor de Groningse provinciaal archeoloog Henny Groenendijk
het initiatief nam, is er een geslaagd voorbeeld van. Voor RAAP projectleider Berrie van Hoof, die het veldwerk
uitvoerde, was het een niet alledaags project, met opmerkelijke resultaten bovendien.
In het buurtschap Essen in de Groningse gemeente Haren
heeft in de Middeleeuwen een Cisterciënzerklooster gestaan.
De archeologische resten daarvan liggen nog in de bodem
verborgen. De provincie Groningen koos het terrein uit voor een
burgerparticipatieproject en startte in 2009 een onderzoek,
samen met de Rijksuniversiteit Groningen, de gemeente
Haren en de Stichting Klooster Yesse. Het doel daarvan was
tweeledig. Naast het lokaliseren, determineren en waarderen
van archeologische resten van de kloostergebouwen, zodat
bescherming daarop toegespitst kan worden, was ook
het betrekken van omwonenden bij het verleden van hun
woonomgeving een belangrijke doelstelling.
Henny Groenendijk, provinciaal archeoloog van Groningen
en bijzonder hoogleraar Archeologie en Maatschappij aan de
Universiteit Groningen: “Buurtbewoners hebben in de afgelopen
decennia allerlei vondsten gedaan en muurresten van klooster
Yesse in hun achtertuin ontdekt. Een van hen heeft zelfs een
klein bezoekerscentrum over het klooster ingericht. Wij wilden
samen met de bewoners de resten van het klooster lokaliseren,
zodat duidelijk was wat we precies zouden moeten beschermen
op grond van Malta en de huidige archeologische wetgeving.”
Een van de uitgangspunten van het Verdrag van Malta ter
bescherming van het archeologisch erfgoed is het vergroten van
het draagvlak hiervoor. Het burgerparticipatieproject Klooster
Yesse sluit daar goed op aan. Het is betaald uit cultuurgelden
van de provincie Groningen en deels ook uit de regeling Loket
Levende Dorpen en een bijdrage van de gemeente Haren. De
Er was veel belangstelling van buurtbewoners tijdens het proefsleuvenonderzoek
(foto: Henny Groenendijk). Rechtsboven: uit de onderste vulling van de gracht kwam
een zeer zeldzame houten dakpan (shintel) tevoorschijn (foto: Annemieke Bos).
bewoners zijn nauw bij het onderzoek betrokken, onder meer via
informatieavonden. Henny Groenendijk: “We hebben telkens alle
stappen met de bewoners doorgesproken. Zij hebben meegedacht
over wat er met het terrein zou moeten gebeuren. En we hebben hen
ook duidelijk gemaakt welke consequenties het project had, want
volgens de wet kun je hier niet ongestoord je gang gaan.”
Aanwijzingen van buurtbewoners
Voor het veldwerk werd RAAP ingeschakeld. In juli en
november 2010 voerde RAAP projectleider Berrie van Hoof een
proefsleuvenonderzoek uit. Hij was onder de indruk van de
betrokkenheid van de buurtbewoners: “Zelfs de ligging van de
proefsleuven hebben we mede op basis van aanwijzingen van de
omwonenden bepaald.” Tijdens het bodemonderzoek zijn restanten
van de kloostergebouwen gevonden. De gebouwen bleken echter tot
de grond afgebroken te zijn. Wat resteerde waren funderingssleuven,
ingegraven in de ondergrond en opgevuld met zand. Daarboven lag
een 80 centimeter dikke puinlaag als gevolg van de sloop van het
klooster.
Het kloosterterrein ligt op een kleine dekzandopduiking. In de
top van het zand was een esdek (oud bouwland) aanwezig dat van
vóór de kloosterfase dateert. De funderingsgreppels zijn door het
esdek heen gegraven, tot op het vaste zand. Voor Groenendijk is dat
eigenlijk de mooiste uitkomst van het onderzoek: “De Cisterciënzers
worden gezien als grote ontginners, maar hier was klaarblijkelijk al
eerder iemand bezig geweest. Misschien heeft deze persoon het land
tegen bepaalde voorwaarden geschonken aan het klooster, dat weten
we niet, maar het klooster is dus gesticht op bestaand bouwland.”

detachering
Klooster Yesse
Het vrouwenklooster Yesse werd in 1215 gesticht. Het behoorde
tot de orde van de Cisterciënzers, die leefden naar de regels van
Benedictus. Uit bronnen is bekend dat er in het klooster een school
was en dat er zieken verzorgd werden. In 1594, het jaar van het
beleg van de stad Groningen, werd het klooster gesloten. Vervolgens
werden de gebouwen afgebroken. Bewoners hebben in de loop der
jaren allerlei vondsten in hun achtertuin ontdekt: potten, scherven,
dakpannen, kloostermoppen, vensterbanken. Veel daarvan zijn te
zien in het Bezoekerscentrum Klooster Yesse, dat buurtbewoonster
Annemieke Bos in haar eigen achtertuin opzette. Meer informatie:
www.kloosteryesse.nl
Knekelkuilen
Van veel aangetroffen gebouwstructuren is de functie niet
geheel duidelijk, maar de kerk of kapel is waarschijnlijk wel
gevonden. Berrie van Hoof: “De fundering hiervan was veel
breder dan die van de overige structuren, en op die locatie
zijn geglazuurde vloertegels en een segment van een pilaar
aangetroffen. Bovendien zijn in de omgeving van het gebouw
twee knekelkuilen ontdekt, en onder één daarvan lag een
graf.” In slechts één proefsleuf zijn muurresten gevonden,
maar die behoren waarschijnlijk tot een jonger gebouw dat
met hergebruikt materiaal is opgebouwd. Het grondplan van
het klooster is duidelijk geworden en voor Henny Groenendijk
is het onderzoek, waar ook studenten van de Universiteit
Groningen aan meewerkten, naar wens verlopen. “Het was een
goed team. De eerste campagne met RAAP in de zomer van 2010
was zo goed bevallen, dat ik geen ander wilde voor de tweede
campagne.” Ook Berrie van Hoof is tevreden over het project
en de resultaten. Wat het voor hem bijzonder maakte was de
interesse van het publiek en de vele andere betrokkenen. “Bij
andere projecten mis je deze interesse vaak en heb je soms het
gevoel dat je bezig bent met productiewerk.”
Uit de brand door DETACHERING
Het kan gebeuren dat een gemeente tijdelijk niet
genoeg expertise in huis heeft op archeologisch
of cultuurhistorisch gebied, of dat een provincie
behoefte heeft aan extra capaciteit, of dat er gekwalificeerde
KNA-archeologen nodig zijn om een specifiek project af te
ronden. In zo’n geval kunnen ze een beroep doen op RAAP.
De adviseurs van RAAP worden steeds vaker voor bepaalde tijd
bij overheden gedetacheerd. RAAP werkt vanuit vier regionale
vestigingen verspreid over het land en beschikt daardoor over
medewerkers die goed op de hoogte zijn van de regionale
kenmerken en ontwikkelingen. Daardoor kunnen ze snel en
adequaat inspelen op de behoeften van opdrachtgevers.
Bijvoorbeeld:
Bij de provincie Limburg is een projectleider van RAAP
gedetacheerd die namens de provincie opdrachtgever is voor de
archeologische onderzoeken in verband met een deelproject van de
Maaswerken.
Aan de gemeente Hoorn is voor enige maanden een GISmedewerker
uitgeleend om de vele analoge data (waaronder
historische kaarten) in MapInfo te verwerken tot bruikbare
digitale gegevens, die gekoppeld kunnen worden aan de huidige
topografie.
Dakpan van hout.
Sluitstuk
Op dit moment is de
gemeente Haren bezig
met een beheersplan
dat het sluitstuk van het
project wordt. Daarin
komt te staan hoe er
met het kloosterterrein omgegaan moet worden. Wie in de
toekomst plannen heeft, weet nu waar de archeologische
resten liggen en kan er rekening mee houden. Voor
bewoners en geïnteresseerden werkt een van de studenten
van Groenendijk aan een brochure over het klooster en
het archeologisch onderzoek en daar zal het bij blijven.
“We hebben dit samen met de bewoners gedaan en die
vinden het prima dat er meer bekend is geworden over het
kloosterterrein, maar ze willen de rust in het dorp bewaren
en wensen geen grote stromen bezoekers. Daar is ook
helemaal geen ruimte voor.”
Projectleider Berrie van Hoof
T 0512-589140 | E b.van.hoof@raap.nl
Bij de Dienst Landelijk Gebied zijn RAAP medewerkers ingezet
in De Onlanden, bij het uitvoeren van proefsleuven- en
proefputtenonderzoek, booronderzoek en dataverwerking
voor Herinrichtingsproject Peize.
Voor de gemeente Lansingerland werkt namens RAAP een
beleidsmedewerker archeologie die rapporten en ruimtelijke
onderbouwingen beoordeelt, een update van de beleidskaart
maakt en ook een bijdrage aan de beleidsnota levert.
RAAP kan zowel veldteams als individuele medewerkers
in vrijwel alle functies detacheren. Denk hierbij aan
beleidsadviseurs, veldarcheologen, archeologisch
projectleiders, GIS-medewerkers, fysisch geografen,
projectmanagers en historisch geografen.
Meer weten over detachering?
RAAP regio Noord: Jørgen van Beek, T 0512-589140
RAAP regio Oost: Adam Haarhuis, T 0575-567876
RAAP regio Zuid: Wim De Baere, T 0495-513555
RAAP regio West: Nicole Mulder, T 071-5768118

publieksboek
Archeologische parels van de Veluwe
Dat de Veluwe archeologisch gezien een van de rijkste gebieden van Nederland is, wordt wel duidelijk bij het
lezen en kijken in Archeologische parels van de Veluwe. Het eerste exemplaar van dit rijk geïllustreerde boek
werd op 19 april overhandigd aan auteur en voormalig Commissaris van de Koningin in Gelderland, Jan Terlouw.
De makers van het boek zijn RAAP-archeoloog Sake Jager en natuurfotograaf Ruben Smit. Zij laten in tekst en
prachtige foto’s de grote rijkdom aan archeologische schatten op de Veluwe zien. Hoofdsponsoren van het door
de KNNV uitgegeven boek zijn de Provincie Gelderland, het Veluws Bureau voor Toerisme en RAAP Archeologisch
Adviesbureau.
5
vragen aan
natuurfotograaf Ruben Smit:
Archeologie is meestal niet of nauwelijks te zien. Hoe heb
je het toch in beeld weten te krijgen? Door heel goed te
kijken en veel research te plegen samen met Sake. Ik heb
van alle 16 parels op de Veluwe iedere parel minstens drie
keer bezocht en enkele nog vaker, zo’n vier tot vijf keer. Zo
fotografeerde ik ze onder verschillende omstandigheden. De
meeste grafheuvels zijn het best herkenbaar als er sneeuw of
rijp op ligt waardoor ze beter afsteken tegen het landschap.
Dat zie je bijvoorbeeld op de coverfoto van het boek.
Voelde je, met al je ervaring als natuurfotograaf, dat de
natuur op historische plekken anders is dan elders? Het
zijn vaak de locaties waar het landschap relatief ongestoord
is gebleven. Die zijn per definitie de interessantste. Een oud
celtic field heeft van origine heel veel structuur die weer
geschikt is voor veel vogelsoorten, waaronder de tapuit!
Wat is voor jou de meest bijzondere ‘archeologische parel’
op de Veluwe? Tjoeff! Heel moeilijk. De Houtbeek bij Stroe
vind ik geweldig om te zien, maar qua biodiversiteit kies ik
Wolfheze.
Vraagt het fotograferen van archeologie een andere
aanpak dan ‘puur natuur’ foto’s? Ja, wel meer
voorbereiding en kennisimplementatie. Ik heb zelden zo
veel moeten doen om zulke statische onderwerpen toch
spannend op de foto te krijgen. Dat is bij de reguliere
natuurfotografie duidelijk anders.
Voor welke foto heb je de meeste moeite moeten doen? Ik
heb zeker drie keer zitten posten bij een dassenburcht die in
een grafheuvel was gegraven. Geen resultaat helaas! Maar
ik was heel gelukkig met de reeën op de grafheuvel, op de
prehistorische route. Daar hoop je van tevoren op!
5vragen aan
RAAP archeoloog Sake Jager:
Waar komt je fascinatie voor de Veluwe vandaan? De Veluwe kent
niet alleen een buitengewoon intrigerende geschiedenis, maar de
landschappelijke variëteit en de natuur kent er voor Nederlandse
begrippen ook zijn weerga niet. Voeg hieraan toe dat ik altijd al een
voorliefde voor de natuur heb gehad - ik wilde vroeger boswachter
worden, nog steeds een heimelijke wens - en de link tussen natuur,
archeologie en landschap is snel gelegd. Die mix is op de Veluwe heel
nadrukkelijk aanwezig.
Wat is voor jou de meest bijzondere ‘archeologische parel’ op de
Veluwe? Iedere parel heeft zo zijn charme, dus kiezen wordt lastig.
Er springen echter twee gebieden uit vanwege de samenhang tussen
de archeologische fenomenen en de landschappelijke en natuurlijke
rijkdom. De Houtbeek bij Stroe en het terrein Oud-Wolfheze. Oud-
Wolfheze intrigeert bovendien vanwege de oorlogshandelingen die
hier hebben plaatsgehad en de geschiedenis van het gehucht Wolfhees.
Dus als het erop aan komt, ga ik voor Oud-Wolfheze. Hier kun je nog
ouderwets fantaseren.
Gaan archeologie en natuur goed samen? In principe heel goed,
ze versterken elkaar zelfs. Natuurbeschermers realiseren zich
dat nog onvoldoende. De samenwerking tussen archeologen en
natuurbeschermers zou wel wat mogen worden versterkt. Wat
natuurbeschermers ontberen zijn goede archeologische inventarisaties
van hun gebieden.
Gaat dit boek onze kijk op de Veluwe veranderen? Ik hoop het wel.
Ook de geschiedenis van deze regio krijgt zo hopelijk meer aandacht.
Voor archeologen staan er allerlei wetenswaardigheden en nieuwe
zienswijzen in, bijvoorbeeld het aspect van bewoningscontinuïteit en de
waterkuilen.
Is er voor de geïnteresseerde Veluwe-bezoeker genoeg informatie
over de archeologie te vinden? Nee, die informatie is erg onvolledig en
versnipperd en ondergebracht in allerlei ‘gedateerde’ oudheidkamers.
Vandaar dat er een Veluws Archeologiecentrum moet komen dat als
publieksattractie en informatie- en kenniscentrum gaat fungeren,
vergelijkbaar met het Hunebedcentrum. Enkele vooraanstaande
Veluwse politici hebben zich al achter het plan voor een Veluwebreed
archeologisch informatiecentrum geschaard, dus ik heb goede hoop dat
zoiets er uiteindelijk komt.
Smit
Archeologische parels van de Veluwe, Op zoek naar de
Ruben
geschiedenis in het landschap | Sake Jager & Ruben Smit
| ISBN: 9789050113298 | KNNV Uitgeverij € 29,95 Foto:

archeologische begeleiding
KORTE BERICHTEN
Nuttige kijkgaten
dankzij afvalcontainers
Steeds meer van ons vuilnis verdwijnt
tegenwoordig in containers onder de grond. Zo
ook in de historische kern van Harderwijk, waar
de gemeente 21 ondergrondse afvalcontainers
plaatst. RAAP zorgde voor de archeologische
begeleiding daarvan en ontdekte in de kleine
putten goed geconserveerde Middeleeuwse resten.
Op diverse locaties in Harderwijk zijn in de afgelopen
maanden kleine putten van twee bij twee meter gegraven
om de afvalcontainers te plaatsen. Bij de aanleg daarvan
kregen archeologen de mogelijkheid om archeologische
resten te documenteren. Al eerder was bij opgravingen
elders in de binnenstad vastgesteld dat veel meer en goed
geconserveerde historische resten aanwezig zijn, dan op
voorhand werd vermoed. Met het onderzoek in de kleine
afvalcontainergaten is dat opnieuw bevestigd. Terwijl
nog niet eens alle containers geplaatst zijn, is er al veel
waardevolle informatie verzameld.
Het voornaamste doel van het onderzoek was het in
kaart brengen van de oude (pleistocene) ondergrond
van middeleeuws Harderwijk en het lokaliseren van
de hoogste delen, omdat die inzicht kunnen geven in
hoe de stad zich heeft ontwikkeld. Het vermoeden dat
het gebied rond de Vismarkt de oudste kern van de
stad vormt, is (ondanks een verstoord bodemprofiel)
bevestigd door de vondst van vroege aardewerkscherven
uit de 12e eeuw. Op veel plaatsen blijken muurresten van
woningen, de oude stadsmuur en latere versterkingen
goed geconserveerd en op geringe diepte in de ondergrond
bewaard te zijn gebleven. Op het plein voor de Onze
Lieve Vrouwekerk zijn in één klein kijkgat zelfs zeven
begravingen en de fundering van een oude (kerk- of
kerkhof)muur blootgelegd. De muurresten en menselijke
botfragmenten, aangetroffen in een kijkgat op de hoek
Donkerstraat / Markt, horen hoogstwaarschijnlijk bij de
begraafplaats van het oudste klooster van de stad. Verder
is het grachtenstelsel uit de 13e eeuw ook in de kijkgaten
Bakstenen resten van een halfronde toren van het 16e eeuwse stadskasteel
van de hertog van Gelre.
Column
De wet van de chimpansee
EEen interpretatie is natuurlijk niet veel meer
dan een willekeurige combinatie van letters
die - zo gaat het verhaal - een chimpansee die
op een toetsenbord zit te rammen uiteindelijk in de
kern zal treffen. Al duurt het misschien een tijdje.
Inmiddels ben ik al schrijvend beland bij paragraaf
4.3.1 op pagina 32, kale tekst zonder opmaak en
figuren. De finish van dit onderzoeksrapport ligt
wat mij betreft bij paragraaf 5.2, maar ik sta op
het punt een chimpansee in te huren. Nog maar
zo’n klein stukje te gaan, maar het betreft wel
die paragrafen waar de essentie geraakt moet
worden. En ik voel ‘m aankomen: ik ga hier niet blij
mee zijn. Doe je een opgraving, een kleintje deze
keer, je verzamelt data om je onderzoeksvragen
te beantwoorden en dan moeten passen. Ik ga de
puzzel niet opgelost krijgen. Vragen blijven open.
Niemand wordt wijzer, of op z’n best zijn er nog
meer vragen dan voordat we begonnen.
Ik heb hier een kubus voor me staan met daarop,
als ware het een dobbelsteen, de 6 principes van
klantgerichtheid. Jaja, we zijn een serieus bedrijf.
En een leuk bedrijf trouwens, maar dat terzijde.
Principe nummer 4 luidt ‘Doe eens iets extra’. Als
tip krijg ik mee: ‘Overtref de verwachtingen’. De
verwachting van een klant, zo leert de ervaring,
is sterk wisselend. Het is goed voorstelbaar dat
iemand die een bouwvergunning probeert te
krijgen, alleen maar zo snel mogelijk bericht wil
hebben dat we niets hebben gevonden. Maar de
klant die op mijn rapport zit te wachten (ik zit
op pagina 32 en ben bijna klaar!) heeft hoge
verwachtingen. En we doen ons best, echt ons best,
maar soms is het materiaal zoals het is. Dan is er
niet meer uit te wringen dan mogelijk is. Als het
niet kan zoals het zou moeten, dan moet het maar
zoals het kan.
Er zit daar archeologie, maar wat is het nu
eigenlijk? En hoe oud? De sporen en vondsten
laten me elke mogelijkheid open, alsof ik met
een dobbelsteen kan gooien. Misschien is dat
het wel, dat elke mogelijkheid goed is, oftewel
een combinatie van functies, een combinatie van
typen vindplaatsen daar op die ene plek. Er is geen
eenduidige verklaring, maar een meervoudige. Wat
kan het anders zijn? Ach ja, een chimpansee doet
de was.
Ivar Schute
Senior projectleider bij RAAP

KORTE BERICHTEN
aangetroffen, evenals resten van het Nieuwe Blokhuis,
de 16e eeuwse dwangburcht van de hertog van Gelre.
Omdat deze bijzondere resten op geringe diepte
lagen, is besloten een alternatieve locatie voor de
afvalcontainer te zoeken.
Wat de vondsten duidelijk maken, is dat het
onderzoeken van zeer kleine plekken van slechts twee
bij twee meter, bijzonder waardevolle historische
informatie kan opleveren.
COLOFON
Projectleider Martin Schabbink
T 0575-567876 | E m.schabbink@raap.nl
In de kleine put van 2x2 meter kon één skelet volledig blootgelegd worden (het
fotobord ligt op de oude muur).
RAAP Nieuwsbrief 2011-1, juni 2011
De RAAP Nieuwsbrief is een uitgave van RAAP
Archeologisch Adviesbureau B.V.
RAAP is een zelfstandig en onafhankelijk adviesbureau
voor archeologische monumentenzorg en integrale
cultuurhistorie, met vestigingen in Leiden, Zutphen,
Drachten, Weert en Weesp.
Aan dit nummer werkten mee: Hans Brons, Xavier
van Dijk, Reinier Ellenkamp, Marco Glastra, Henny
Groenendijk, Adam Haarhuis, Berrie van Hoof, Ruurd
Kok, Martin Schabbink, Ivar Schute, Ruben Smit, Gerard
Tichelman en Marten Verbruggen.
Fotografie en cartografie: RAAP (tenzij anders vermeld)
Vormgeving: Olav Odé | Eindredactie: Caroline Hom
Wilt u op de verzendlijst van de RAAP Nieuwsbrief komen
te staan (of de nieuwsbrief juist niet meer ontvangen),
stuur dan een e-mail naar receptie@raap.nl
Najaarlijkse RAAP-informatiemiddagen
Toen RAAP vorig jaar haar 25-jarig bestaan vierde, is een start
gemaakt met de RAAP-informatiemiddagen. Daarbij werden
klanten bijgepraat over actuele ontwikkelingen in de Nederlandse
archeologie. Velen vonden de serie lezingen in 2010 informatief,
actueel en leerzaam, vandaar dat RAAP ook dit najaar weer vier
informatiemiddagen organiseert. Deze (gratis) bijeenkomsten
worden gehouden van 14.00 tot 17.00 uur en vinden plaats op:
• donderdag 29 september in Assen
• donderdag 6 oktober in Zutphen
• vrijdag 7 oktober in Utrecht
• donderdag 13 oktober in Eindhoven
Ook dit jaar is er weer een gevarieerd programma. De vier
regionale RAAP kantoren presenteren ieder een boeiend regionaal
archeologisch thema. Directeur Marten Verbruggen legt uit aan
welke eisen een goed Programma van Eisen moet voldoen. Meer
interactief is het derde onderdeel over het thema cultuurhistorie
en bestemmingsplannen, met uiteraard aandacht voor de MoMo
(modernisering van de monumentenzorg). Daarbij is alle ruimte
voor discussie en vragen uit de dagelijkse praktijk van klanten. De
middag wordt afgesloten met een feestelijke borrel.
Meer informatie volgt binnenkort op de website van RAAP.
Geïnteresseerden kunnen zich overigens al aanmelden door een
e-mail te sturen naar de receptie van het hoofdkantoor:
receptie@raap.nl
RAAP Hoofdkantoor
Leeuwenveldseweg 5b, 1382 LV Weesp
Postadres: Postbus 5069, 1380 GB Weesp
T 0294-491500 | E raap@raap.nl
RAAP Regio Noord-Nederland (Fr, Gr, Dr)
De Kiel 11, 9206 BG Drachten
T 0512-589140 | E raapnnl@raap.nl
RAAP Regio Oost-Nederland (Gld, Ov)
Pollaan 48 E-F, 7202 BX Zutphen
Postadres: Postbus 222, 7200 AE Zutphen
T 0575-567876 | E raaponl@raap.nl
RAAP Regio Zuid-Nederland (Li, N-Br)
De Savornin Lohmanstraat 11, 6004 AM Weert
T 0495-513555 | E raapznl@raap.nl
RAAP Regio West-Nederland (N-Hl, Z-Hl, Zld, Fl, Ut)
Le Pooleweg 5, 2314 XT Leiden
Postadres: Postbus 4025, 2301 RA Leiden
T 071-5768118 | E raapwnl@raap.nl
www.raap.nl