Oosterschelde (NL) - Nieuwsbrief Climate Proof Areas

Oosterschelde (NL)
De Nederlandse zeearm Oosterschelde is uitzonderlijk rijk aan vogels, maar
de vraag is voor hoe lang nog. De platen, slikken en schorren, die nu nog in
uitgestrekte foerageer- en rustplaatsen voorzien, brokkelen in hoog tempo
af. De oorzaak is de bouw van een stormvloedkering; klimaatverandering
zal het proces versnellen. Climate Proof Areas heeft bijgedragen aan
experimenten om het intergetijdengebied te behouden. Proeven met
plaatsuppleties en schorrandverdedigingen geven bemoedigende resultaten.
De bescherming van slikken met kunstmatige oesterriffen en suppleties
(‘hangende slikken’) moeten zich de komende jaren bewijzen. Mogelijk
ontstaat ook nieuw schor, door afgedamde kreken opnieuw te verbinden met
de zeearm.

toenemende golfaanval
op de dijk
intergetijdegebieden
eroderen
zeespiegelstijging

Klimaatbestendige Oosterschelde
Vraagstelling
In de zuidwestelijke delta van Nederland ligt
de Oosterschelde. De zeearm is aangewezen
als Natura 2000-gebied, onder meer omdat bij
laagwater duizenden vogels op de slikken en
zandplaten foerageren. Bij hoog water rusten ze
uit op de schorren.
De waardevolle slikken, platen en schorren in
de Oosterschelde brokkelen langzaam maar
zeker af. Jaarlijks gaat vijftig hectare van deze
intergetijdengebieden verloren. Rond 2050 zal
nog maar 6000 hectare over zijn, in 2075 slechts
1500 hectare. Rijkswaterstaat verkent maatregelen
om het intergetijdengebied te beschermen tegen
afbraak.
Climate Proof Areas heeft bijgedragen aan
onderzoek, met als centrale vraag: zal de afname
van het intergetijdengebied versnellen door
klimaatverandering en zijn maatregelen denkbaar
om het intergetijdengebied te behouden?
Oosterschelde
De Oosterschelde is het grootste Nationale
Park van Nederland. De zeearm is niet alleen
bijzonder aantrekkelijk voor vogels, maar ook voor
waterrecreanten en vissers. In de vorige eeuw is
een stormvloedkering in de monding gebouwd
om het omringende land te beschermen tegen
overstromingen.
Na de bouw van de stormvloedkering is onbalans
in de zandhuishouding ontstaan. Golven woelen
bij stormachtig weer het zand van de slikken
en platen los en laten het wegstromen naar de
getijdengeulen. In een gezonde zeearm brengt
de getijdenstroom het zand bij rustig weer weer
terug. Zo blijven afbraak en opbouw in evenwicht.
In de Oosterschelde is de getijstroom door de
stormvloedkering te zwak geworden om het zand
terug te brengen. Afbraak van intergetijdengebied
overheerst sindsdien. Klimaatverandering, en
met name zeespiegelstijging, zal deze trend
versterken.
De Oosterschelde grenst aan de Schouwen-
Duiveland, waar Climate Proof Areas ook een pilot
uitvoert.
2000
2045
2075: nog 1500 hectare intergetijdengebied over

Proces en stakeholders
Rijkswaterstaat beheert de Nederlandse
rijkswateren, waaronder de Oosterschelde. Toen uit
metingen bleek dat het intergetijdengebied in de
Oosterschelde snel aan het verdwijnen was, heeft
Rijkswaterstaat een alarmerend rapport uitgebracht
(2004). In de jaren daarna heeft onderzoek naar
mogelijke oplossingen plaatsgevonden, in
samenspraak met andere betrokkenen. Belangrijke
partner is het Nationaal Park Oosterschelde, de
hoeder van de natuur- en gebruikswaarden van de
Oosterschelde.
Het proces heeft verschillende sporen gevolgd:
► kennis uitbreiden: meer inzicht in het probleem
en de oplossingen verwerven met metingen en
analyses van klimaatverandering;
► allianties zoeken: de problematiek onder de
aandacht brengen van politiek en bestuurders
in de regio, samen met Nationaal Park
Oosterschelde;
► proefmaatregelen uitvoeren;
► formele verkenning uitvoeren in opdracht
van het ministerie van Infrastructuur en Milieu
(MIRT-Verkenning): deze verkenning moet
uitmonden in een voorkeursalternatief waar het
kabinet in 2013 een besluit over neemt.
In 2008 is Rijkswaterstaat begonnen met proeven
in de Oosterschelde. De proeflocaties liggen dicht
bij mosselpercelen. Met de betrokken vissers is
uitgebreid overlegd.
Een schelpenbank op de Galgeplaat in de Oosterschelde. Droogvallend bij laag water, overspoeld met 2,5m water bij hoogwater.

Producten en resultaten
Gevolgen van klimaatverandering
Door zeespiegelstijging verdwijnen intergetijdengebieden
geleidelijk onder water. In de
Oosterschelde wordt dat effect versterkt door de
onbalans in de sedimenthuishouding.
Als de intergetijdengebieden onder water
verdwijnen, zal de golfaanval op de dijk
toenemen. Daardoor zijn eerder dijkverhogingen
of -versterkingen nodig. Het verlies aan
intergetijdengebied leidt ook tot verlies aan
fourageermogelijkheden voor steltlopers. De
populaties zullen de komende twintig tot dertig jaar
kleiner worden. De Oosterschelde loopt daarmee
vooruit op ontwikkelingen die op langere termijn
ook in andere zeearmen te verwachten zijn.
CPA heeft de scenario’s voor zeespiegelstijging
van het KNMI vertaald in scenario’s voor de
Oosterschelde. Daaruit blijkt dat de zeespiegel in
deze zeearm tot 2050 met 15 à 35 cm stijgt. Daarna
stijgt de zeespiegel versneld verder, tot 35 à 85
cm in 2100. Deze voorspellingen zijn met forse
onzekerheden omgeven: de effecten kunnen kleiner
uitvallen, maar ook groter.
Op lange termijn (2050-2100) zijn grote
aanpassingen aan de stormvloedkering nodig als
gevolg van de zeespiegelstijging. Alternatief is het
weghalen van de stormvloedkering en het fors
versterken van de dijken rond de
De stormvloedkering. Door de bouw van deze en andere dammen leiden de intergetijdengebieden aan erosie.
Oosterschelde. Slikken, schorren en platen spelen
een rol van betekenis bij deze keuze: als deze
intergetijdengebieden tegen die tijd nog bestaan,
kunnen ze de noodzakelijke dijkversterkingen
beperken omdat ze een buffer tegen hoge golven
vormen.
Voor de natuur van de Oosterschelde is ook de
temperatuurverandering relevant. Planten en dieren
zien geschikte leefgebieden verschuiven en zullen
zich in andere regio’s vestigen. Het aantal exoten
in de Oosterschelde neemt nu al toe. Climate Proof
Areas heeft deze effecten niet onderzocht.
Bescherming van het intergetijdengebied
In de Oosterschelde vinden proeven plaats met
bescherming van het intergetijdengebied tegen
erosie, ten behoeve van de kustbescherming en
behoud van natuurwaarden:
► Zandsuppleties (Galgeplaat)
► Oeververdedigingen (hanging beaches)
► Binnendijks natuurgebied verbinden met de
Oosterschelde (Rammegors)
► Bestaand intergetijdengebied fixeren
(ecobeach)

Constructie van de plaatsuppletie op de Galgeplaat
NOV 2008
OKT 2009
OKT 2010
Zandsuppleties
In 2008 is 130.000 kubieke meter zand aangebracht
op de Galgeplaat. Hiermee is twintig hectare
intergetijdengebied opgehoogd. De veldproef
is uitgevoerd om antwoord te krijgen op twee
belangrijke vragen: hoe lang blijft het zand op de
zandplaat liggen en hoe snel is het bodemleven
volledig hersteld? De resultaten zijn bemoedigend.
Twee en een half jaar na aanleg is al het zand
nog aanwezig. Het bodemleven (zoöbenthos) is
naar verwachting na de zomer van 2011 volledig
hersteld. Het zand is stabiel onderdeel van het
intergetijdengebied geworden. De suppletie zal
het betreffende intergetijdengebied naar schatting
tien jaar op voldoende hoogte kunnen houden.
In die schatting is geen rekening gehouden met
zeespiegelstijging.
Drie opnamen van de zandsuppletie op de Galgeplaat. De bovenste foto toont de situatie net na de suppletie, de middelste en
de onderste foto respectievelijk één en twee jaar later.

Oeververdedigingen
In de Oosterschelde vinden experimenten met drie
typen oeververdedigingen plaats.
Schorrandverdediging
De rand van een schor is over drie kilometer met
breuksteen beschermd tegen afslag. Deze manier
van verdedigen lijkt te werken.
Hangend slik
Een ‘hangend slik’ ontstaat door een slik aan
te vullen met een suppletie en die vervolgens
te beschermen met een oeververdediging. Bij
Schelphoek wordt een suppletie aangebracht die
deels met stenen walletjes beschermd wordt, om te
testen of de oeververdedigingen de levensduur van
de suppletie verlengen.
Oesterriffen
Japanse oesters creëren hun eigen habitat. Ze
vormen riffen die de golfenergie verminderen
en sediment invangen. Oesterriffen zijn zo sterk
dat ze oevererosie tegengaan. Om de groei van
oesterriffen te stimuleren zijn metalen rekken
met oesterschelpen geplaatst bij Viane en de Val
(zuidkust Schouwen). Het is de bedoeling dat jonge
oesterlarven zich vestigen op deze constructies,
zodat uiteindelijk een levend oesterrif ontstaat.
Maar ook zonder levende oesters vermindert de
erosie al door de constructie. De eerste resultaten
laten zien dat door de riffen minder zand in de
getijdengeul verdwijnt. De ingreep veroorzaakt
weinig schade aan het bodemleven.
HW
LW
HW
LW
HW
LW
Hangende slikken
Huidige situatie
slik
slik
Aanbrengen harde constructies in het slik
slik
Erosie nivelleert zone tussen de constructies maar verlies blijft beperkt
Schorrandverdediging bij het schor van
St. Annaland
Voorbeeld van een oesterrif
dijk
dijk
dijk

Binnendijks natuurgebied verbinden met
de Oosterschelde (Rammegors)
Het Rammegors was in het verleden een
schor in de Oosterschelde, maar is in 1972
afgedamd. Daarmee is een deel van het
intergetijdengebied verloren gegaan. Eind
jaren negentig zijn ideeën ontstaan om
het zoute water weer terug te brengen.
Dit plan is opgenomen als maatregel voor
de Kaderrichtlijn Water (Water Framework
Directive). Rijkswaterstaat heeft samen met
Staatsbosbeheer en een ingenieursbureau
een ontwerp gemaakt, waarbij de oude
kreken weer in verbinding met de
Oosterschelde komen te staan. De inzet is het
project voor 2015 uit te voeren.
Toekomstige situatie
Binnendijks natuurgebied in Rammegors. Huidige en toekomstige situatie
Huidige situatie

Bestaand intergetijdengebied fixeren
(ecobeach)
Climate Proof Areas zou ook het concept van
ecobeach testen in de praktijk. De werking
van ecobeach berust op drainage van een
intergetijdengebied, waardoor het sediment
minder snel loswoelt en wegspoelt. Uit een
test op het strand van Egmond aan Zee blijkt
dat het strand door drainage inderdaad droger
wordt, maar dat de erosie niet afneemt. Daarom
is besloten het ecobeach niet te testen in de
Oosterschelde.
Climate Proof Areas heeft bijgedragen aan de
proeven met zandsuppleties, oesterriffen en
hangende stranden.

Internationale uitwisseling
Voor de problematiek in de Oosterschelde bestaan
geen standaardmaatregelen. Juist daarom is
internationale uitwisseling van kennis en ervaring
van groot belang. De Britse langetermijnvisie voor
het natuurgebied Wicken Fen heeft de Nederlandse
partners van Climate Proof Areas geïnspireerd
ook voor de Oosterschelde een visie tot stand te
laten brengen. Het Nationaal Park Oosterschelde is
hiermee aan de slag gegaan.
Groot-Brittannië heeft veel ervaring met
habitatherstel en natuurbouw. In de pilot
Oosterschelde is met name kennis over het bouwen
en beschermen van schorren benut. In Groot-
Brittannië is het gebruikelijker dan in Nederland om
de economische waarde van natuur mee te wegen
in beleidsbeslissingen.
De onbalans in de zandhuishouding van de
Oosterschelde heeft meer effect dan verwacht.
Groot-Brittannië heeft die ervaring benut bij
plannen voor een energiecentrale in de monding
van de Severn, die een vergelijkbaar effect
op het intergetijdengebied zal hebben als de
stormvloedkering in de Oosterschelde.

Aanbevelingen
voor beleid
Voor de veiligheid op de lange termijn
zijn met name de intergetijdengebieden
langs de dijken van belang. Deze
gebieden remmen de golven af.
Voor de natuurwaarden zijn alle
intergetijdengebieden van belang.
Er bestaan geen pasklare oplossingen
voor de bescherming van
intergetijdengebieden. Innovatieve
maatregelen moeten zich in de
praktijk bewijzen. Proeven kunnen de
communicatie over de onbalans in de
sedimenthuishouding ondersteunen.
Het verbinden van binnendijkse
gebieden met de Oosterschelde, zoals
bij het Rammegors, draagt bij aan het
behoud van natuurwaarden. Dergelijke
succesvolle projecten maken de
drempelvrees voor nieuwe projecten
kleiner.
Rijkswaterstaat kan de erosie van
intergetijdegebieden als een technisch
probleem benaderen. Toch is de
gebiedsalliantie met het Nationaal
Park Oosterschelde cruciaal, omdat
de oplossingen bedoeld zijn om de
kwaliteit van het gebied voor natuur en
mensen te behouden.
Het schor voor de dijk remt de golven en is
belangrijk als natuurgebied

Achtergrond
documenten
► verminderd getij: impact analyse van de erosie
van wadplaten en rapport met mogelijke
maatregelen
► voortgangsrapportage 2010 suppletie
Galgeplaat: analyse van de morfologische en
ecologische evolutie.
► proef schelphoek: ontwerprapport
► proef schelphoek: monitoringplan
► monitoringplan oesterrif
EU inspiratie
► ComCoast: inrichting van multifunctionele
kustzones
Wat is Climate
Proof Areas?
Het klimaat verandert en we bereiden ons er maar
beter op voor. Eén van de grootste uitdagingen
in de Noordzee-regio is de aanpassing aan deze
weersveranderingen en zo een veilige, natuurlijke en
welvarende toekomst verzekeren voor de hele regio.
België, Engeland, Duitsland, Zweden en Nederland
steken de hoofden bij elkaar in het project ‘Climate
Proof Areas’. Een team van wetenschappers,
waterdeskundigen en ambtenaren uit deze vijf landen
ontwikkelt innovatieve en duurzame methodes om zo
8 klimaatbestendige gebieden te ontwikkelen. Bij elk
project betrekken we de lokale besturen en bevolking.
Op die manier wordt er rekening gehouden met de
ervaring en beleving van de omwonenden.
Climate Proof Areas focust op lokale omgeving,
economische kansen en het delen van expertise. We
zullen allen veel leren uit de verschillende projecten. De
opgedane kennis en ervaring stelt Climate Proof Areas
dan ook ter beschikking voor toekomstige projecten.
Binnenkort kan Climate Proof Areas helpen om ook
jouw regio een betere toekomst te bieden.
Bezoek onze website en bekijk onze resultaten.
Let’s adapt!
Colofon
Projectleider van de pilot: Eric van Zanten,
Rijkswaterstaat Zeeland
Tekst: Houtekamer & Van Kleef, Nelie
Houtekamer
Redactie: Tekstbureau Met Andere Woorden,
Arnhem
Foto’s: Rijkswaterstaat
Vormgeving en druk: www.jusbox.be