té té - Drukwerk in de Marge

té té 

ïECHNlSCH TTTDSCHRtFT 

VOOR DE GRAFISCHE INDUSTNIE 

l8e jaargang 

januari-februari l9ó3

Parallellen in de beeldende kunst 

'Alles ist schon dogewesen' 

(Korl Gutzkow in het dromo Uriel Acosto, 1853) 

Krijgen sommigen van u eigenlijk nog steeds zo'n vreemd en 

een beetie aíwerend gevoel bij het noemen van de naam 

Picosso, van wie wij de lithografie'Moeder en kind'op de 

vorige pagina reproduceerden I 

Maar laat de prent eens rustig op u inwerken . . . Deze Picasso 

valt toch eigenlijk wel mee. En het is haast wel aan te nemen 

dat u haar nog mooi vindt ook. Hoe komt het dan toch dat 

velen het fenomeen Pablo Picasso nog nooit geheel hebben 

geaccepteerd? Laten wij hiervoor een verklaring pogen te 

vinden - en daardoor mogelijk ook voor sommigen de sleutel 

tot zijn werk. 

Pablo Picasso, die in l88l te Malaga in Spanje werd geboren, 

wordt heden reeds door zeer velen tot de voornaamsre en 

meest universele beeldende kunstenaars uit onze twintitste 

eeuw gerekend. En omdat vele van zijn belangrijkste werken, 

naar hun datum van ontstaan gerekend, eigenlijk niet meer 

van vandaag maar eerder van gisteren of eergisteren zijn, 

kunnen wij er thans reeds geestelijk afstand van nemen. Daar- 

door is men in 1963 tochwèl enigszins in staat de kunstenaar 

naar juiste waarde te schatten. Want zonder dat men zich dit 

bewust werd, is de thans plm. 82 jaar oude (jonge), eens zo 

íel omstreden Spaanse of beter Europese kunstenaar welhaast 

kunsthistorie geworden. Eén van de moderne klassieken, 

zoals hij door insiders reeds wordt genoemd. Indien men zijn 

veelzijdig oeuvre van o.a. schilderijen, graÍiek, beeldhouwwerken 

of ceramiek goed bekijkt - en ook op de jaartallen 

let - wordt duidelijk dat sommige van de meest spectaculaire 

creaties eigenlijk méér onze ouders schokten, verbaasden of 

verrasten dan onszelÍ. Zij ontstonden toch immers al vóór of 

tijdens de twintiger of dertiger jaren. Wij denken daarbij o.a. 

aan de 'Guernica', het schilderij van reusachtige afmetingen 

dat Picasso in 1937 schilderde als beeldend protest tegen de 

verwoesting van de stad Guernica tijdens de Spaanse burger- 

oorlog. ls het niet eerder een soort geërfde vooringenomen- 

heid die sommigen nog weerhoudt van deze kunst te genieten I 

Maar wat is nu het wezenlijke in deze kunstl Als u dit eenmaal 

duidelijk wordt, zal zijn werk voor u aan betekenis winnen. 

Het staat inmiddels vast, dat wij de essentie van zijn talent 

bovenal moeten zoeken in de vorm en in Picasso's pogen deze 

uitdrukkingsmogelijkheid, de taal van de beeldende kunste- 

naar, voortdurend te vernieuwen. Zijn enorm oeuvre is 

dan ook, wat de vorm betreít, een op persoonlijke wijze ver- 

werkte weerspiegeling van zeer vele kunstrichtingen uit onze 

eeuw, maar ook van daarvoor. Een overzicht van zijn totale 

werk wordt hierdoor een soort kunstgeschiedenis in miniatuur. 

Picasso is van zijn jeugd tot heden een avant-gardist 

geweest. Maar altijd éen met troot respêct ten opzichte van 

wat er aan beeldende kunst vóór hem was ontstaan. Dus met 

eerbied voor de traditie! 

Wij kennen van Picasso, zoals u waarschijnlijk weet, ver- 

scheidene perioden. De zogenaamde blauwe, roze en andere. 

Werk dat onder meer expressionistisch, kubistisch, abstract 

maar ook classicistisch te noemen is. Maar hij is daarnaast ook 

steeds een virtuoos en uiterst kundig naturalisrisch tekenaar, 

graficus en schilder geweest. En deze Picasso, van de vooral 

zeer sobere, vaak tot een enkele lijn teruggebrachte teke- 

ningen en prenten, komt men in zijn gehele oeuvre steeds 

weer tegen. Ondanks al de vele op zichzelf wel belangrijke 

vormexperimenten en zijn voortdurende 'honger' naar ver. 

nieuwing der uitdrukkingsmogelijkheden. 

De hier getoonde litho'Moeder en kind' uit l9l0 is wel een 

positief bewijs voor deze stelling. Eigenlijk roch wars van alle 

vormdogma's toont Picasso zich hier primair de zoeker naar 

een humane benadering van de mens. Mogelijk sluit deze prent 

het beste aan bij de esthetisch-idealistische werken, dus bij 

zijn cfassicistische oeuvre. Maar zij is ook vcn olle tijden! En 

daarmee bedoel ik niet het onderwerp, maar de prachtige 

uitbeelding daarvan. De prent bezit dezelfde wezenlijke 

intensie als bijvoorbeeld een belangrijke madonna uit de 

Italiaanse renaissance of de op deze pagina gereproduceerde 

schilderachtige tekening van Rembrandt uit omstreeks 1636, 

waarvan ik de grote beeldende en menselijke kwaliteiten 

zeker niet meer behoefte bepleiten. 

Tot besluit: het loont de moeite om zich eens geheel zonder 

eventuele vooroordelen te verdiepen in de wereld van 

Picasso, Maar ook van de kunst in het algemeen! Indien men 

bereid is zich er geheel voor open te stellen, zal men steeds 

meer ontdekken, begrijpen en . . . genieten. 

Ziedaar de kleine 'sleutel' die ik sommigen van u met deze 

regels trachtte te geven. De deur naar de beeldende kunst 

staat nu op een kier. Maar u moet haar zelÍ geheel openen. 

U zult er rijker door worden ! 

Kurt Lrib 

Geraadpleegde 

literaruur: Knaurs Lexikon moderner Kunst; Catalogus 

147 Stedelijk Museum A'dam, Picasso: Guernica; dr. F. Schmidt- 

Degener: Rembrandt's Tegenstrijdigheden.

1' 

t2 

WerkgelegeDheid 

De vergroting van dè werkgelegenieid welle en bet einde der 

v@Bfgàande ver$lagperiod€ opired, zette zich krrchtig door en leidde 

ln de rÀrelr 1960 en 1961 reus tot sn niet onunzienlitk ickori aad 

arbeid6kruhten. Bedr@g de gereglslt€erde erbeld6re$crye vs manlren 

op I Jsnuari 1959 onSeveel 116.000, dil ent&l dslde tot 82.000 per 

ulttmo 1950, tot $.000 etnd 1960 etr tot,A.000 per 3l deember 1061, 

In prcelrten vm de m$nneUrke ber€pcbevolklng daalde de geregis.trerde 

arbeidsrseNe yan mannen vm 45 pct. elnd 1958 tot 1,? 

!rt. op31 alwember 1961. Het verl@p der gereglstreelde arbeldar@ile 

per kwartesl wordt' ln bijgande tab€l w@rgegeven. 

De gedurcnde de verflagpeltode getetdeltjk 8t€rler rordende overapannlnS; 

op de àÍbeldam4rkÈ - welke zlch tn vlljwol &ll€ b€drlltstakken 

v@rded - lrlek ult het slugende mtÀl der olFnstmnde 

mnwa€pn die op d€ Gewstelljke Arbeldsbureê[s w€rden gerêgi6trërd. 

fu eplll 1080 oyerrchrËd dit sntol y@r het É6t sedert 1961 he, 

amtal wgruoren rinclusiel teFelkgeslelden op unnll€nde werk€nl. 

Op die datum bedr@g hef aantal opeNtende anlràgen v@r mau- 

Ien nI..10.000, terEll de gieregistrerde mannelUke trbeidsreserve 

t@! 4?.000 ws. Op 31 deember 1961 bedreg het ental openstsode 

unuagen in tatul biiua 108.000, w&rve ruim ?1.000 voor tnmnell 

e! ruim 36,000 Y@r vrouwen. aDe geleglstrcerde arbeidsrs€lve v6t 

qouwsn b€dreg ultlrno 1961 rujm 5.000.) 

Cotumissie wt Oelegf,herd Oterleg6g@ ratecntralas 

In *nwglsheid van vertegenw@rdigelr vm d€ bouwbed!Íf6bonden 

en de a€rsiehe bdrirfsbobden terde! m€t b€trekklng to, de eerkgele!€nheid 

in de boumljveÍlreld €n In dê lmdbouw, mel nue tn de 

dlie nerdglijk€ Drfllncl6, dc lolgeude conclusl6 bereikt: 

a. En ysMelling rm de ontsldtt rS, de indutrlaltsàtte en de lxotoprutming 

1n do elrierg€bleven gebiedeq, ln het birzonder in het 

n&rden; 

b. en b€tere cod,rdinetlê i|en de verehtuêrde mtntÁt€rté Ítr frên 

Haag, biJ voorbeld d@r de beneming van een regellngmmlsat,a 

aoor de werkgêlegetrheld. 

D€re soaclusiF Ferder door het Ovq'legorgun ys de Vg,Lcenha- 

16 sadeld. 

Verslag 1959-1961 van het Nederlands Verbond van Vakverenigingen 

Gercgaslreetd,e qrbeld.trcsen e oqtu nrdnten 

kwaltanl { I 

jóar 1958 1959 

i 

l9d0 

lvorkl'os- Srlzoan- Wrir!lngr- SFurtuur. CorJuDrtuur- W{rkloorh. 

)x'ld pÍr wcrkloos- w.rklers- r1ïklóoa- lLarkloos- 1., mbrder T,,tarl 

ultimo hêld h.ld lÈid b.id Aêschlkt. 

1968 de, ,?.00O 22.m 

1959 Dut. 2.000 ,1.000 

* juni !.n00 1á.00(' 

.* r.tt r-0$ 11000 

- {1.c. :0.m t?.m 

1960 È'rt. 11.000 1?.000 

- Juni 3,m ?.000 

- sípt. Lm 8.m0 

* drc, 16.000 10.000 

1961 mrt. 6.m s.ffi 

- jul * $.m 

- rept. l.0(0 ï.m 

* doc. 15.000 8-000 

16.m 10.000 

r7.m 8.m 

r2.0(n 

t6.000 

l6.m 

r6.000 

s.0m 

{,0m 

9-0m 

6.m 

3.000 

2.W 

6,000 

I 

t90 I 

31 000 116.00) 

21.000 90.000 

r8.m 63.000 

18.000 4?.000 

r9.o)0 E2.000 

l8.m 67.m 

l{.m 33.000 

14,m n.w 

15.000 49.@0 

14.000 35.to0 

1r.000 9l.m 

13.m0 2?.00 

r4.m {3.mr'

Bulsíjc 

HdsÁriló 

Jqo.Sl.!i. 

O6t'hirhnd 

u.s.s.R. 

tludrl a* Ndrhad no O.fl ELn\@(h tub. ztd ) 

s10 

t5 li 

2! li 

59 .r3 

29! 

il3? 

210 ln 

4rt.5 26E 

l96l 

.pon inpn Ltprn irpoil 5 .rp(F % 

5 6 l0 

t.- zl ?i 

?$ i: !: 

?l 59 e1 

3l ii ]t 

! l? ?0 

l0! {5 ttl 

0,0i 

0.t ? 

0.3 

0.! 

0.5 

0.3 

0.04 

0l 

00: 

0.1 

0.5 

ln k 

!..lic! kt hrodelr!"*..Í 

"cÍshspar 

iaodekrcrtèímddea !t!r.u i. bdrctt.ltl 

nrr dc OÀrLlolíjto' nnn dh,.dirdd H.! 

\tibi.l s.hlcl.n, otrdlDlr hfl lcit dil M 

hêdi íêd! stult.p Jo kt.lnJe 0d..i!i.1. r.gtnncllnr..d nrr.ar ènWt'rct* vrie hen. 

del o @ rio.t.ik*.s. sel.id!, b{nrÍlàndr [sdrl. wÀril.oÍ d!.oÍLd.Íins6vniheid 

m pailjd r@r hèt efÍddq {ar omnrriale hRnJ.ln,4cn op tuis lun corirFlo(r 

oer lotaEl w&l!ilrnd. b.Dit lwáo *l !b'l ril lnhs djd$i d. foorhrprcknr.n.lia iln 

t6t ei4iL 'r. ler e'ílisilar hebhn plldrÊ.votrd.! ro*n &n &1lu.o td Rr:ri*he 

b..d.l!d!lcs.tié.DearrlinistèLp'.knrslr Lrdd(n t!, dql n! re Eàln oÍ dc ao4!lij! 

hdd b.*oDd to! hd èllnd eaÀ ecs rlrdfts u! ln]dLl eD àchcepÍ.án op Ulb vln hcr 

bqiacl vro de lk*il*ursÍde Mdei ht{ Jtrilcr Ír, &d ,kiÍjrrisa hand.Ldcimlon.t 

d biilcho.rêÀdê .dtinrd8l'.jór.Í, !d l*t d@l r! lóu.o tqr er 8ÈmrJdhtrElierd h- 

blinsE.ler Nu hot &aelor.LHe.Vctd'sf trmLltl in st.lirÍ l$ serred!í bliJlcÍ dc 

Rulilclp lolorÍélts, 'orl! dn iÍ hd ioriÍ. v€ÉLÍ $rftl dpsme*r, Ind.rd..d brcld r. 

dh hr.ddó6s€lhs$ .aa te lnoF m d. &oelor .lá eí'kid. 

D. rilhdm r.! d.È @ràdprllns seén !€nLr.d3 s..n a.nl€ldltrB te !.micbteÀ d.r 

q L@ Ênli! ddbÍh haíd(M!É!b8d tê {rdÍ$ .ijt', j! í.óand m.. hd ídt, 

dil ry *d ,8 prhcipiè|. {cgeMéllin8d veldid zullst neM sordtn ocrbnrd. 

D. d|a6 rer hlsiriJé, H@sir{!, O6t'Duírland. Trjdhoilowal'r..n RÍd.!d nan I' 

.i6 fradidJ{k ruB lc, tedl dn i.!' tc8cl{li{ Pol.' .n Res.nié reo eois6'ina 

J.lordc bds ffisrdiÍ, r.liil dt h.i srv,l $as rlc! dc irrq dl J&so!lad.. Pol.n 

Jaarverslag l96l van het Verbond van Nederlandse Werkgevers 

1l 

i9 

t, 

[0 

De onkrs vrr dr NRlcibtrdlr lrndfl u{r l.r (htbb! i ir 2& tfih'il tr'{ Ír'Js k_ 

F.tr lk !isr! b!. nid ífc, din .rn (.hdr hrnJcl 'd 7ril*il'nd 

Omr hd V.rhtrd h.tdr nrflMrr IÍ!d.N 'irr,le.xd dtr htr rlh;i'í' rón llt!tromieh' 

Zrtii rn n*t hil Ccrtnd Onrlo *{, ir tltnr'nL'hL liltul lrtÉ(n mrt hd lnrn'nlstd 

otr dc t.n rarzN, *rn dtrc Orrb!'llrJ'r' rt ÍÈ(n hJil.lt'hirk 

ir & lr.srarirconrnurir r.,r btr Cdr,ral OxJrtr 'r il^ÍiiF in'rrri'f Dd*\"ki's 

rcíecnd rnn ha oosrtllcu ut {all{trcítord( sdri(,rn iitr da S'd€diil< 'cFcín8 

áiro'.tinutcnrn'r,, 

{1 r:.^.rr'3 

l' &,hnd Nd o'h hie!lt,!!í rf{j)tr'rt .!!onr{^lic stlkt tc[ *rl d {P"irl' riu_ 

da$r 'furs. ts lfl bijldl"r inrtÈer'tnt lr"r,l rt n.nrr to h"t tui{n('ils( !'riLs fn' 

!*r Cotrol oryru ror rlc lr,nodN|c tLhkl&c{r 'tct l'r B'l$htd 'cr bdkklin{ 

tor de Lrrníl,nrn!,.ti.s ot ÍtízLl.'nrq rJrrlnd 'n iJ'n 

" 

tn dir !.61!s *onh .r ií hd liizoÍd.r dc rlnl.Jrr (1, sdÍ'riqd Jat NdcrLud rÍn orritLr' 

rio d. @tuiltclnr*slr'td{o ilrros dsitot rJ o'Í cd Liídins lot ('!d te 

Ltuns.D m.t d.a tdorosdSo llkinurLl$. llrfer op nt* sn s'j?i dJr cit tptoidhg ir do 

.{F,d *odr 8..ÍÍtc!,,srd. si'rdoor da. 'o oh n!,ttlrt tíharleliik }o'dr €u h'r '6' 

jLu.lu!ilcil@p lo dl Rilld 

"1Ídr Ltr b.tFo'd drt hd llrud'rcn !& finiffi'Íi^g! 

!!di.tc! rh.Di ti!*cliit6 rllt[ endr. t.^!iil lilár"llc onrsiLlcllnsil'nilq'b bun(n 

KlnihlriJkàÍ(tunJ r'.r oo'J.r v,r'.,r l)h .n n{{+dlÉf, r"' Jc 'dr'r(t'n }"í k 

hibnlsnd. *r.ód dee hlls blurdrr drtr noB *6i"1 *oilr !c'l'cDd h d' $rd Qn \t'J 

1d,. . Jia êlk. c.Dclrok !rÍ ddrd6 tri1Jnl 

Oild!, hd hsblr rió d. & 6e. Utri. "'.dr!t dc I'dh(ir!' kor l'!Èràí'loÁh'dbtn' 

2or.l *rt íii!N,.rn,8 el! \edtk.ritr8 hrÍcÍr. ,ii! Í{lÉ'dr. .to "n d'\ileh leilijd ldx 

5 i!sr. it luls.n d{ ó'crL.d.r !.Í $rdl,{' Drtsrrlr hd óÍ(il bddrfslNcnhíeutard@' 

rd$lrctr dro ecl d@r rtiddcl YlD !!n fl!r$ii.rr{{di. ir rc'ntnrnd( nat' lisico s sn 

de reu.hrde.nntlliDsl, oÍ4 tÈ trcó.n. r..l.ltuctor'rl'rlJdiryr$n d' 8Ícn!vRí sièar' 

Tc. d!i(hr( rrn itrd.rê llnd.r di.rr dc !.hkrri'd it dt 'llÉnÍii'a'i€nns!Ía'iltun'n 

ràlt dt n!óinr i3n hd Cnrtrd OryJin to lrt{Jig nr4(lijt tc wt'icn in8'halld íí el_ 

l.o bÍ. dr fi..ncie'nrÉ,ldn,s.n v@, hdliiÍld 'a. ióíclllr.rn aro btltnhd* a|liemn 

d@. dc Ícs.dtx d'cD.! tr'\oidot v.nckc'd $Jrólj h'r í'rh!ëling lrrdicdr ddt d' rtuedate 

Íoo' srd!íinr uó r\P'dt.dtd4s sonh vd5i'ld' 

Ver dc NLd.il3trd* erpon ir k hrhdndÍ, Dutris lát ii dl npFn,dJtd@íódt'$t'hrs 

r:n dc r"rbndcn lor $nnd L s€l,R\, c.' daidcl'il arrciclt ió 8'{s't rs d' hsu'o' 

d€ f.ciln.illD or h.!,i.ti.d un ic dF,nílrlrcilrÈR er 'r'dct'dns' rE'bil tno3 t" 

de r€sc'ii8 d. v.,hnEtÍ. k,nbtr,r ztn r.É,itr. di! lij lct Ndc'land" !'drlfàlevtn h" 

sraan cn sd!. e,or njn {.iich in d. cln.!ruilii.'irird É(r atrd'rc l!dc! c'n zodaoise 

!re{r r. onlEn*cs d.r [4 *@. -'.tj.rtand 'nosctlrk 5 dln cxlonpfiitc 10 hDdhrÊs' 

rop. rc [*tim"n. 

Jaarverslag l96l van de n.v' Nederlandse Spoorwegen t3 

l'd.a&i*i'& 

r

a 

t4 

Samenstelling van_ h€t secrekriaat 

De rmdí.llhs m hq Md.dsr pêr 1 jedu.i 1962 Ms al5 @lsr 

hrARil&sd.d&l|@.@hd, 

hr. P. Du6dse.lr *6rA 

h.G.LTs&!w,téd'! 

Nrto.ll,l{|!s&*@bnt 

Mr.C H.A.vrV|]M,s.adi 

h.P.n.W|s,edd! 

k. 

K.U&&derr@r tu!d@d.! 

"r. 

ki J.G(,we,ft h*h.pF{jr Bdddra. 

h.W.ÈÍaSffi !,s,tdird@r hdrPld 

G. J.N.WNu jeh.rid rdedÈr 

{d.'rDoNdcrhn&HuÍft ) 

. L b dècltd. tuFdó Ètbh v6r k C.S.W.V, 

H€t e$elari..r k s*e*i€d h hd !rnr@. Krlure'dtjk E, '6.Crav.nÀa8e, rêloÍ@! l8 30 80, 

l!l*nr.32146- 

Waarneming vm secretariaten 

WerAeíomd ffi€trri{rê, tí 1901; 

Kolnsddsomli$t€ 

Vereririrs vio BsldÍabdlubn 

V.rcniAing EÍ Bshoirl&hilanien 

voroiÊirs yu N.dellands Cluco*hbriets 

Ve6íisids v!! N€dêrlad6. Zedeíroothhrikarro 

Dr-W. r. Bma,oded{ vln d. *€.d.È 

&. ^. P. vr s h.or,.djfr€ccd.rn 

DB C- f .!dkr,f, dJuerE.edt 

Drd. A, HMob,ldtucrcí.sdl 

Lv..tur.dj6.r.r.fthdt 

Mr. C. 8*i. ndre*.r v.n h.r *crsr.o..r 

R. E. Do6q dqe*d v@ her *c&hd..( 

Drr.l. M@M,b.d@d.rve h?!larn.t 

J, P@,rd.{.ibve S.r ffi.nd 

&,. N. l. or Rs, d.v*tid \o! Fbli. reht@ 

Tr. Lv.n K,er,Md hlhddhs 

hs. G. P.v^N B&cÍrF 

Ds. C. P.v^N B.xcrr[ 

Mi. G. P, Tfr HrsmRc 


,?,{ 

í 

lt 

laarverslag l96l van de n.v. Nederlandse Spoorwegen 

Lidmaatschappen 

Het oatrbl iidividtr.ls ldê' he.l@s ad hd eindcvanh.tvcr6hsja.rS02,biljl52ycreri 

sinsen ,r.t.e, eezoncrlijl lêdênral y0 5018 hij ons robond vlrm sànsêrlord. Hct blale 

enbl ledeil lan ons qbohd op 3l dccênrbe. 196l bédro.s dus 5520. 

Financiële toestand 

ln dê b61ote. llseneoc ledo.vêÍsa.lerins yar 18 mei 1961 $e.d aàn dè soÍhsDd.., Ac 

k.s.onei$ie d h.t hstuur d&harse rerlcerd ver allc h ha! lrocduighdd redcbb 

fimdêle hindelbscn i' ha iai. 1960. 

Ecí oleEicht !.n de fiaàncièle toèdand váD ons *tund is I'ierondêÍ io de wm tu Rtr 

vêÍlodc halaní p6 31 dec.ihr 1961 *€.rs.sden. 

Dê k&Ioudkundi8e .óarÈlc mrd ook h d.z€ reÍslgsp.riodc uilseelerd der nd E€nt6 

N.derlàndrch. A@lobntotlotoor vd l88r Mo'et & SraÍke re 'i.GaEohrse. Ovclen. 

loníig an. 17, 2e lid, lao de í.1u1€n. werdcÍ de bl.íe cr de rekerinS er verstmordh8 

ovr lcl k l{derjàai t961, d.drt Èzrk6 doot dê &asconnilrie add6 Íar uÍsebrac$t, 

dmr têt slgmer h6t!!r socdsekeuld. ln de h3coFDi,sie iabben dtdog de Lers D.or 

loro, u.G,KmwsN, Dr-n.A.JÈlfM eí d. penrhpecter m.C.T-prVmRomr, 

De Íappoden un de lc.dnistrt .n de kasconnbrie djn daama, zoels vootgesclrerer, vor 

gdê8d ss! de rel€niDgconnbti., vaadD zittinr hebb€n de h@r ,.KuNmbu, C.S.srp- 

eh ên u.A.C.J.NowÊNs. 

VqLoil. tuhÉ Ft 3I dccenh.t l96t 

RffiCo 8dêm t 952.212,- 

K$ n kà.riê! ., 209.X06,81 

DcbiÈoren - ,, 108.349.1? 

Í r.r89.767.s8 

Kcpiàd t 1.011.036,12 

,, 25t.731,86 

i i.ii,.,i, p" 

m-.-" J,,","-'-.. 

a *"" ,:.: ,.,-.. 

',::i 

"-,'''' : '".."' 

f"--'"..'-..,- w' -""'.'* 

a.',,..'.," s-, 

; 

J::. 

rl*I 

rl 

''


',:1 l?,t::,,1' rt,-.i :t..'...) ./.1.., 

r;, t41tt.t:1 

tlt t1tt,,1i t\r','!.1 ,trt a", 1t..:.:.t 

.,t.!rys d h, sH! ,rlitqt ' ífuWetu tàtrds,*tí6t6t 

laarverslag l96l van de n.v. Nederlandse Spoorwegen 

r.t,t w .a íà,68w 

4wse'*4 

(.ttq 

t 1ttt4 

& @4 /-..',.,t.,tt94,. 1t!tt1 

4r,rir,?!tk.. :.q.r1 

trtttl 

ter:tu'/l 

t,r,rt 

',\4.14 

[silIrrÍr | lrrrrA0 

ít*t 

,94r':.! l|tttra 

rl9atrl4 \.,iiiz* 

#,& ,4 rti t9 ta 

.u.a ,l5t4t 

tt-\!.4\ ,ir*lri, 

t tl' r1r 

/,tixw 1,..111t 

it81\t ia1e1,. 

l5

ló 

Voorbereidend werk aan de hoogdrukvorm 

Het is een onjuiste opvatting, te menen dat rationele werk- 

wijzen alleen kunnen worden ingevoerd in het zogenaamde 

grootbedrijí of - zo u wilt - in bedrijven van grotere omvang. 

Niets is minder waar. Waarom zou de man in het kleinere 

bedrijf minder rationeel moeten werken dan zijn collega in 

het grotere bedrijfl Het komt aan op de persoonlijke in- 

stelling, op de vraag of men begrip heeft om een opdracht aan 

te pakken op een wijze die het minst tijdrovend is. 

In feite begint het voorbereidende werk al bij het uitschrijven 

van de opdracht: de orderbon. Daarop dienen alle gegevens 

verzameld te worden die voor een rationele verwerking van de 

opdracht onontbeerlijk zijn. Navragen tijdens de verwerking 

moet onnodig zijn. Daaraan ontbreekt in de praktijk nogal 

eens wat. Hoe vaak wordt bijvoorbeeld niet verzuimd het 

afgesneden of plano drukformaat op te geven. Of de soort 

papier die voor de opdracht zal worden gebruikt, in verband 

met eventueel te bestellen rasterclichés. 

Met het oog op het aanbouwen van wit of het toepassen van 

uitsprintende regels oÍ clichés dient de zetter te weten hoe- 

veel aanslagwit ter beschikking staat. Ook well

op een andere zetmachine zijn gezet dan het oorspronkelijke 

zetsel, kunnen soms aanmerkelijk in hoogte verschillen. 

Regelmatige controle op het machinezetsel bespaart aanzien- 

lijk op de uren die aan toestellen moeten worden besteed, 

Ophogen von clichés 

Loden voeten van stypelood zijn ideaal voor het monteren van 

clichés. Met behulp van een vlakstype-apparaat (afbeeldint 2) 

worden grote platen lood gegoten, waaruit de voeten, al naar 

gelang de benodigde grootte, worden gezaagd. Bij het gieten 

kunnen spaargietvormen worden toegepast om de platen wat 

minder zwaar te doen zijn. 

Alvorens een cliche wordt gemonteerd, dient eerst de voet op 

de luiste grootte te worden gezaagd. Dit moet met de grootste 

nauwkeurigheid, zuiver haaks, op typografische maat ge- 

schieden. Bij het doorvoeren van de plaat lood door de zaag- 

machine (afbeelding 3) wordt de zaagsnede door íreesbeiteltjes 

geëgaliseerd, waardoor een prachtige gladde kant ontstaat. 

Het spreekt vanzelf dat elke voet rondom door de machine 

moet worden geleid om vier kanten zonder oneffenheden te 

verkrijgen. Met deze machine kunnen ook uitsparingen in 

voeten worden aangebracht om zetsel in te brengen. Zaag- 

machines zijn in de regel van een typografische maatindeling 

voorzien. 

Met de egaliseermachine worden de clichévoeten op de juiste 

hoogte gebracht. Er is keuze uit diverse typen: de voet kan 

met de hand onder de freesbeitel worden doorgevoerd, de 

voet kan tussen een roterend blok worden geklemd en er is 

een type waarbij als het ware een schaaf ovêr de gehele plaat 

wordt gevoerd (afbeeldingen 4,5 en 6). Bij het bepalen van de 

hoogte van de voet dient rekening te worden gehouden met 

de aard van het daarop te monteren cliche. Het ene vraagt 

om meer spanning dan het andere. Een cliché met zeer lichte 

partijen zal soms 0, 1 mm onder letterhoogte l

t8 

ó Vlakschaafmachine voor stypeplaten (Gietz) 

7 Clichéhoogtemeter 

een speciale hoogtemeter in de handel. Doordat de druk- 

spanning bij dit laatste meetapparaat verstelbaar is van 125 

gram tot 1500 gram kunnen ook zeer zachte rubber- of kunst- 

stofclichés worden gemeten. 

Om gebogen drukvormen te meten kan de tafel van een 

gewone clichéhoogtemeter wel worden verwisseld voor een 

verstelbaar rondzadel. 

Monteren van clichés 

Er zijn vele manieren om een cliché op een loden voêt te 

bevestigen: met spijkers direct in het lood, houten pluggen 

in de voet en daarin met spijkers vastzetten of plakken met 

tweezijdig plakband. Plakken heeít het nadeel dat geen toestel 

tussen voet en cliché kan worden aangebracht. Spijkeren in 

lood heeft weer het nadeel dat de spijker het lood naar de 

zijkanten of naar boven perst, wat een verhoging veroorzaakt 

en de afdruk onSunstig beïnvloedt. Voorboren van het spijker- 

gaatje is daarom aan te bevelen. Spijkeren in houten pluggen 

heeít het voordeel dat het cliché op de voet - vooral van 

belang bij meerkleuren-rasterclichés - nog iets kan worden 

verschoven. Voor het boren van gaatjes is een hangende boor 

met flexibele boorspiraal als bijzonder aanbevelenswaardig te 

melden (afbeelding 8). 

Stondmoken 

Met een registerraam (aíbeelding 9) worden kleurvormen 

sluitend gemaakt. Het raam is voorzien van een scharnierend 

doorzichtig venster. ls het zetsel van de eerste kleur, de 

hoofdvorm, met behulp van de nodige sluitstukken in het 

raam gesloten, dan wordt het met een handrol ingeïnkt. Het 

scharnierende venster wordt over het ingesloten zetsel ge- 

klapt en met de hand aangedrukt, zodat een afdruk van het 

zetsel op het doorzichtige materiaal ontstaat. In een tweede 

raam wordt nu het zetsel van de tweede kleur ingesloten en 

het bedrukte scharnierende venster aan het tweede raam 

bevestigd. Door neerklappen van het venster op het zetsel 

kan worden gecontroleerd of beide zetsels goed sluiten. Zo 

nodig worden correcties aangebracht. 

Een registergalei (afbeelding l0) is een wat eenvoudiger hulp- 

mlddel om kleurenclichés op voeten in register te brengen. 

De werkwijze is gelijk aan die in het voorgaande werd be- 

scn reven. 

Als een belangrijk hulpmiddel dan nog het uitlijnapparaat, 

dienende om de zetselstand van min oí meer ingewikkelde 

folders in meer kleuren en het register van vormen voor tijd- 

8 Boormachine voor spijkergaaties in clichévoeten 9 Registerraam van Heidelberger-cilinderautomaat

schriften en boekwerken nauwkeurit te controleren alvorens 

de drukvorm naar de produktiepers gaat. Het aPParaat is 

voorzien van verticale en horizontale linialen en een maat- 

indeling, die op elke willekeurige maat kunnen worden 

ingesteld (afbeelding I l). Met zo'n apparaat komt alles onder 

controle: het zijdelings register, het aanslagwit, de plaatsen 

van vouwlijnties, paskruisen enz, Voor met regelmaat terugkomend 

werk benut men bij sommige uitlijnapparaten speciale 

strips waarop de afmetingen worden vastgelegd en die worden 

aangespannen als men weer een dergelijke vorm te controleren 

heeÍt. Eenmaal in bedrijf, bemerkt men Pas voor hoeveel 

doeleinden het u itlij napparaat diensten bewijst. 

Proef- of testpers 

Een goede proefpers is een vereiste (afbeeldingen 12 en l3). 

Doordat moderne proefpersen zijn toegerust met een automa- 

tisch inktwerk en een grijperaanleg, het afdrukken bovendien 

geschiedt onder een drukspanning gelijk aan die op de pro- 

duktiemachines, is het mogelijk een zó zuivere aídruk van de 

drukvorm te krijgen dat alle onvolkomenheden van zetsel en 

clichés zijn waar te nemen. Een harde legger is daarbij aan te 

bevelen. 

Er zijn nog enkele wenken ten algemene nutte te geven in dit 

verband. Zorg dat zetsel, waarop is proefgetrokken, goed 

wordt schoongemaakt. Dan behoeft later de drukker bij het 

op de pers nemen niet langdurig te borstelen om de aan- 

gedroogde inkt te verwijderen. 

Leg voor elke pers op maat gesneden leggers in voorraad. 

Dit voorkomt onnodig geloop. Bij het opmaken van de legger 

dient de drukker er een gewoonte van te maken de vellen 

om en om te leggen. Tezijn niet overal even dik. Om en om 

leggen heft dit euvel zo veel mogelijk op, waardoor toesteltijd 

wordt bespaard. 

Maak op de orderbon aantekening waar het zetsel is op- 

geborgen. Dat voorkomt onnodig gevraag en geloop. 

Zorg dat de vormen voor elke pers tijdig zijn ingesloten, opdat 

de drukker niet behoeÍt te wachten. lnstrueer hem tijdig wat 

hij te drukken krijgt, opdat hij gelegenheid heeft zich te 

oriënteren. 

Controleer oí papier voor een opdracht tijdit is gesneden en oí 

er voldoende inkt voor een bepaalde opdracht aanwezit is. 

Moet er inkt gemengd worden, doe dit dan vooraf. 

Werk rationeel, maar. . . zorg ook dat er door anderen 

rationeel gewerkt kan worden. J. Kedde 

l0 Registergalei 

| | UitliintaÍel (FAG) 

l2 Proef- oí testpers (VanderCook) 

l3 Tweede type van een goede proeÍpers (Korrex) 

l9

22 

H et fabricageproces van rotatiepersen 

Het vorige artikel over dit onderwerp werd besloten met een 

beschrijving van het bewerken van een írame op een slee- 

schaaíbank en het nabewerken daarvan op een slijpmachine. 

Zo'n frame moet echter nog andere bewerkingen ondergaan, 

dat wil zeggen: er moeten talrijke gaten in worden geboord 

(afbeeldingen I en 2), voornamelijk om de platencilinders en 

de drukcilinders te kunnen lageren; daarnevens moeten er 

nog andere gaten worden gemaakt voor het lageren en het 

bevestigen van verschillende kleinere onderdelen. Veel indruk 

maakte de bijzonder grote Collet-boormachine, waarmee de 

gaten in een zijframe van een rotatiepers werden geboord, 

Van grote betekenis bij deze bewerking is, dat het frame 

zuiver verticaal (loodrecht) staat opgesteld. ls dit niet het 

geval, dan worden de gaten niet zuiver geboord en kunnen de 

assen van de verschillende cilinders onmogelijk zonder weer- 

stand ronddraaien. 

Met een volgende opname (afbeelding 3) wordt weergegeven 

het boren van de gaten in een vouwcilinder; dit is eveneens 

een precisiewerk. Een kijkje in de aídeling grootdraaierij 

wordt met afbeelding 4 weergegeven. Op deze aÍdeling staan 

tientallen grote draai banken opgesteld, waarmee voornamelijk 

de grote werkstukken, zoals drukcilinders en dergelijke, 

worden bewerkt. 

Naast de grote draaibanken treft men daar ook aan de 

zogenaamde carrouselbank (afbeelding 5), een draaibank met 

verticale hooídas en liggende opspanplaat. Deze bank dient 

voor het bewerken van zware stukken. Dat de bewerking van 

zo'n stuk geen geringe zaak is, wordt met de afbeelding 

duidel ij k weergegeven. 

Een staaltle van automatisering in de machineíabriek van 

Albert is de toepassing van de zogenaamde draai-automaten, 

Dit zijn de machines waarmee allerlei kleine werkstukken 

kunnen worden bewerkt. Bij deze automaten is zo goed als 

geen toezicht nodig (aíbeelding 6). 

Eén van de meest interessante aídelingen van deze machine- 

fabriek is wel de tandfrezerij, waar alle mogelijke soorten 

tandwielen worden vervaardigd. Dit kunnen zijn rechte tand- 

wielen (afbeelding 7), of schuine oÍ v-vormite tandwielen 

(aíbeelding 8), beide volgens de beschrijvende lijn van een 

cilinder, of spiraalvormig uitgevoerde tandwielen (afbeelding 

9). De rechte tandwielen hebben het bezwaar dat het tanden- 

paar, buiten de ingrijping gekomen, plotseling wordt ontlast, 

terwijl dit bij schuine tanden geleidelijk plaats vindt. De 

laatste lopen rustiger en zijn daardoor voor grotere snel- 

heden, voornamelijk bij de zeer snel lopende rotatiepersen, 

bijzonder geschikt. 

Alvorens een werkstuk de tandenfrezerij verlaat, ondergaat 

het een intensieve controle. Met behulp van speciale meet- 

apparatuur (afbeelding l0) wordt de iuiste afwerking van de 

tandwielen beoordeeld. Het tandwiel dat niet aan de normen 

voldoet wordt u itgeschoten. 

Zoals hiervoor reeds opgemerkt, is precisiewerk bij de 

machinebouw van zeer grote betekenis. De kalibers die men 

voor het vaststellen van de maatzuiverheid gebruikt, moeten 

regelmatig worden gecontroleerd. Daarvoor beschikt men in 

de íabriek over ingenieuze meetapparaten (afbeelding ll), 

waarmee men de kalibers ijkt. Twee van dergelijke apparaten 

staan veilig in een vitrine opgeborgen. 

Ter verfraaiing en voor het beschermen van het metaal tegen 

aantasting van vochtige lucht (de atmosferische toestand in 

een drukkerij moet 50 à 60% RV bij een temperatuur van 

l8o C zijn) wordt een groot aantal onderdelen van de rotatie- 

oers verchroomd. 

Het íabricageproces vindt z'n afsluiting bij de montage van 

een aantal persen. Daarbij troffen wij een 24-zijdige enkelbrede 

rotatiehooSdrukpers aan, bestemd voor een groot Rotterdams 

krantenbedrijf. Bijzondere aandacht vroeg voorts nog een in 

aanbouw zijnde rotatiepers van heel grote aímetingen 

(aÍbeelding l2). 

Een hele reeks montagehallen herbergt de opbouw van een 

aantal verschillende drukoersen uit een enorme veelheid van 

grote en kleine delen (afbeelding l3). 

Naast rotatiehoogdrukpersen construêert men in de Albert- 

fabrieken ook rotatied iepd ru kpersen. 

Tot slot van deze fotoreportage laten wij met afbeelding 14 

een vellendiepdrukpers zien, een Palatia-automaat, die in serie 

door de Albert-Íabrieken wordt tebouwd. 

M. G,Fischer 

I Oerlikon-boormachine 2 Collet-boormachine voor het boren van gaten in het zijframe 

I

3 Boren van de gaten in een vouwcilinder 

ó Zogenaamde draaiautomaat 

9 Machine voor spiraalvormige tanden 

{ Eén van de vele grote draaibanken 5 Carrouseldraaibank 

7 Machine voor het írezen van rechte tanden 8 Machine voor schuine oí v'vormige tanden 

l0 Meetapparaat voor controle op tandwielen | | Apparatuur voor het ilken van de kalibers 

l2 Montage van een bijzonder grote pers l3 Eén van de vele montagehallen l4 Palatia vellen-diepdrukautomaat 

23

a 

tété-varia 

Fairchild-produktie in Nêderland 

Deze Amerikaanse naam wordt langzamerhand 

een Nederlands begrip. De produktie 

voor Europa heeít nameliik in belangrijke 

mate plaats te Emmen. Daar woroen o.a. vervaardigd 

teletypeapparatuur, clichégraveermachines 

en sinds kort installaties voor het 

maken van Dycril-beeldd ragers. 

In aansluiting op de produktie van teletypeapparatuur 

heeÍt men te Emmen een rrainingscentrum 

yoor teletypezetten ingericht. Voor 

negentig procent wordt deze apparatuur in 

Emmen gemaakt. 

Van het produkt dat met de Scan-a-Sizer is te 

maken getuigt een grote harmonica-gevouwen 

Mahez-N ieuws 

Dat Mahez goede fabrieken vertegenwoordigt 

was wel bekend. Doch na ontvangst van het 

laatste nummer van Mahez-Nieuws ziin we 

er bijna beduusd van. Mahez heeÍt zich in de 

laatste jaren ontwikkeld tot één van de grote 

grafi sche machinehandelaren. 

In een overzicht van 36 pagina's wordt slechts 

een deel weergegeven van hetgeen men te 

bieden heeít. Het is slechts mogelijk op enige 

van de meest aansprekende vertegenwoordigingen 

te wijzen. 

In het bijzonder viel ons oog op de ATF-fotosetter 

en van dezelíde fabriek de offsetrotatiepers, 

de Funditor gieten zaagmachines, 

donkere kamers voor offset- en dieodrukvoorbereiding, 

eenfase-etsmachines voor metaal 

en Dycril. Allerlei soorten proeÍpersen, 

ook voor ofÍsetdruk, zijn te leveren. Tenslotte 

als drukpersen voor hoogdruk o,a. Condor en 

RotaÍolio, de snelle Zweedse Solna-offsetpersen, 

alsmede Koenig & Bauer-roratiepersen 

voor boeken diepdruk. 

Speciaaldrukmachines worden steeds meer 

gevraagd en ook hierin kan Mahez veel tonen, 

Machines van o.a. Holweg, Vickers, Crosland 

en Trànklein in vele soorten en uitvoeringen. 

Daarnaast heel veel kleingoed, in de vorm van 

allerlei gereedschappen, materialen en hulpmiddelen. 

Dit nummer van Mahez-Nieuws werd een 

degelijk prospectus, in een heel goede layout 

voor de nogal veelzijdige en moeilijke stof. 

Het totaal toont de huidige stand van zaken 

voor een flink deel van de grafische machineindustrie. 

Van tal van aspecten, waaruit blijkt dat de 

mechanisatie verder gaat, vermelden wij er 

folder met wel vijítig autotypieën, in raster 44. 

Een aantal van deze autotypieën, waarvan 

enige in twee kleuren, werd gemaakt door 

gebruik te maken van stukjes behangselpapier 

als origineel, die direct werden gescanned, 

dus zonder er eerst een íotografische opname 

van te maken. De clichés zijn door deze 

werkwijze goedkoop gehouden en men heeít 

voor deze order dus ook geen speciale tekenkosten 

behoeven te maken. 

Merkwaardig is, dat de Scan-a-Sizer, waarop 

deze opd racht werd vervu ld, i n een bescheiden 

drukkerij staat en bliikbaar toch produktief 

gemaakt kan worden. De leiding van dit 

bedriií moet een vooruitziende blik hebben 

om een dergelijke investering te doen. R.9 

maar één: moet tegenwoordig zwaar karton 

met de hand worden ingelegd op een stansdegel, 

dan maken stapelliíren de arbeid gemakkelijker 

en meer produktieí. luist in deze 

richting gaat de ontwikkeling: beter, ge- 

makkelijker en meer produktieí, R.9 

Vlakliggend gegomd papier 

Onder de naam Davac is een nieuw soort 

gegomd papier in de handel gebracht, een 

soort die onder alle omstandigheden vlak 

blijÍt liggen. 

Davac wijkt nogal af van het normale gegomde 

papier. De gomlaag ziet doí, maar de kleeíkracht 

is niettemin uitmuntend. Het is te 

bedrukken in offset oÍ boekdruk. Voor flesetiketten 

bijvoorbeeld kan ook de gomzijde 

bedrukt worden. 

Door de speciale gommering is het in drie 

soorten (ofÍset, machinecoated en kromekote) 

verkrijgbare papier duurder, doch de drukker 

heeft geen narigheid meer met verwerken er 

Yan te verwachten. R.46 

Miller-persen in lapan 

Dat Japan ook machines uit Europa importeert 

was ons nog niet bekend. Miller-Johannisberg 

heeft er in de laatste jaren goede resultaten 

gehad mer de verkoop van de Miller-tweekleurenpers 

TW. Zelís zodanig dat de fabriek 

het blad 'lnformationen' voorraan ook in het 

Japans uitgeeÍr. 

Misschien kopen wij over een paar jaar wel 

weer Japanse Millers tegen halve Europese 

prijzen ! R.42 | 

Lori I leux-Lefranc 

Enige tijd geleden werd melding gemaakt van 

de opening van een nieuwe fabriek voor drukinkten 

van Lorilleux te Haarlem. Deze van 

oorspronS Franse fabriek - in ons land al vele 

jaren een bekende naam - heeft in Frankrijk 

een fusie aangegaan met een andere bekende 

verí- en inktfabriek, nameliik Leíranc. In de 

bedrijven van deze belangengemeenschap 

werken 2500 werknemers, die per jaar voor 

zo'n 90 millioen gulden aan drukinkt en verf 

gereed maken. R.45 

Meubelen Yoor de zettêrii 

Onnodig geloop vermijden, materiaal bij de 

hand en praktische bergmeubelen, ook voor 

het gezette produkt. Zó kan men produktieí 

werken in de zetterij. 

Lertergieterij Amscerdam laat in een prospectus'LA-meubelen 

voor de zetterij' een 

keur van praktische zaken zien. Van het eenvoudige 

loket in Simplex-uitvoering tot het 

geperíectioneerde ldeala-loket. 

Deze laatste zijn in verschillende uitvoeringen 

leverbaar, zodat men kan kiezen welke 

meubelen het best bij het in eigen bedrijí te 

maken werk zouden kunnen voldoen, ls er 

speciaal werk, zoals krantenopmaak oí speciaal 

Monotype-opmaakwerk en -correctiewerk, 

dan zijn ook hier speciale meubelen voor verkrijgbaar. 

Ziin er in ander opzicht bijzondere 

eisen, dan kan óók daaraan worden voldaan 

door meubelen voor speciale doeleinden te 

ontwerDen en te maken. 

Wordt priis gesteld op geheel stalen meu belen, 

LA heeft de vertegenwoordiging van de 

Zwitserse fabriek Touswiss, die een wereldnaam 

heeít voor meubelen in gestandaardiseerde 

eenheden, waarin vele variaties mogeliik 

zijn en aan de meest uiteenlopende behoeíten 

kan worden voldaan. R.414 

Een formaat dat goed ligt . . . 

Dit opschriít is de slagzin van een íolder van 

Lettergieterii Amsterdam over de nieuwe 

Heidelberger cilinderautomaat 40 x 57 cm. 

Drukkers die zo'n machine in het kader van 

hun produktie kunnen aanschaffen, krijgen er 

een rasgaardje mee in huis, een hardloper. 

Het íormaat ligt inderdaad gunstig, want er 

kan een vel van 40 x 55 cm aan twee zijden 

aílopend op bedrukt worden en dat met een 

snelheid die kan gaan tot 5000 druks per uur. 

Het geschrift vermeldt dat de meeste orders 

met een gemiddelde snelheid van 4500 

druks per uur gedrukt kunnen worden, De 

aanvangsnelheid van de machine is 3500, zodat 

met een hoog tempo gedrukt moet worden. 

Ook deze pers werkt volgens het bekende 

ééntoerenprincipe, dat ook voor de andere 

cilinderpersen van de Heidelberger-fabrieken 

is toegepast, dus met doordraaiende cilinder. 

Deze heeft voor dir kleine íormaat een diameter 

van 360 mm, De rollen keren alle buiten 

de vorm. 

De machine is ook te leveren als tweekleurenpers, 

waarvan dan één kleur van een Sebogen 

vorm wordt gedrukt. De oplagen voor tweekleurenwerk 

mogen echter niet te klein zijn. 

Kostprijsberekening kan aantonen bij welke 

oplaag een tweekleurenpers lonend wordt, 

Voor de drukker die aan twee voorwaarden 

wil voldoen, namelijk een snelle aÍlevering van 

opgedragen werk door hoge produktie en een 

economisch bijbliiven met ziin machines, is 

deze pers een goede'medewerker'. R.421 

33

34 


Industriële vormgeving 

In juni a,s. wordt te Pariis een internationale 

discussie gehouden tussen vormgevers van 

industriële produkten, waarvoor een aantal 

vraagpunten werd opgesteld. Onder andere 

wordt de yraag opgeworpen: Was vroeger 

alles harmonischer I Deze vraag werd op zeker 

ook voor grafici interessante wijze in het 

'Maandbericht'van 

het Instiruut voor ln- 

dustriële Vormgeving toegelicht: 

'Het wil ons, die zich bezighouden met heden- 

daagse vormgeving, voorkomen dat onze 

diverse werken maar slecht op elkaar zijn 

aÍgestemd, terwijl toch de eenheid van stijl 

van vroegere beschavingen doorgaans door 

ons wordt bewonderd. Men kan zich wel eens 

aÍvragen oí deze indruk juist is, dan wel oí het 

mogelijk een teken is van te grote bescheiden- 

heid. 

De harmonie die wij in overblijfselen van 

oude beschavingen opmerken, is misschien 

niet meer dan een illusie, veroorzaakt door de 

aístand in de tijd of door een toevallige 

samenloop van gunstige omstandigheden. De 

harmonie kan daarentegen ook de vrucht ziln 

van een bewuste wil, een teken van werkeliike 

eenheid. 

Zorgvuldige bestudering van oeze over- 

wegingen zou ons misschien in staat stellen 

om te ontdekken welke vroeger de grote 

krachtlijnen waren die deze harmonie hebben 

kunnen veroorzaken.' 

Als we het verpakkingsdrukwerk zien, doch 

IPEX te Londen 

De persberichten die wij tot nu toe over deze 

ophanden zijnde vaktentoonstelling kregen, 

wijzen er niet op dat er veel nieuws getoond 

zal worden, Merkwaardig is, dat voor de 

tentoonstelling nog standruimte te huur is, 

hetgeen kan duiden op een teveel aan grote 

grafi 

sche tentoonstellingen. 

Voor de papierverwerkingsindustrie worden 

wat nieuwe en snelle machines gedemonstreerd, 

zoals een papierenzakkenmachine 

met een produktie van 1000 exemplaren per 

minuut en bii kleine zakken zelís van 2000 

exemplaren per minuur, desgewenst 

in register 

bedrukt. in vier kleuren. 

Een Zweedse firma exposeert een halfautomatische 

machine die dozen vouwt en niet. Het 

nieten gaar met een snelheid tot 450 per 

minuut. Vanzelfsprekend 

wordteen dergelijke 

machine elektromagnetisch besruurd. 

Voor het bedrukken van vellen bord, hout, 

kurk enz, wordt een Ílexografische 

pers voor 

tweekleurendruk getoond. De Ílexibele drukvormen 

worden op stalen cilinders gemon- 

dat is niet zo oud, dan is ons antwoord dat het 

nu beter is aÍgestemd. Maar zien we oude 

boeken en atlassen, dan zijn we geneigd de 

vraag bevestigend te beantwoorden. Wat bewaard 

bleef, zal echter waarschijnliik wel het 

beste zijn gewêest, waardoor onze indruk 

meer een illusie is. 

Na aflooo van de discussie zullen we wel 

vernemen hoe anderen, m€er tot oordelen 

bevoegd, hierover denken. R.9 

Printoprint wordt witter! 

Printoprint, zegt Van Gelder Zonen, wordt 

witter ! 

Printoprint is een houthoudend machinegestreken 

papier, Een jaar oí vier geleden nam 

Van Gelder Zonen ook de oroduktie van deze 

soort papier ter hand. Het produkt dat geleverd 

werd voldeed aan hoge eisen, zowel 

voor boekdruk als offset. 

Nu wordt het witter. Steeds witter wordt her 

papier, maar daarbii helaas ook steeds doorschijnender. 

Resultaat: een noodzaak om 

zwaarder papier te gebruiken oÍ de leesbaarheid 

van het drukwerk te zien verminderen 

door het doorschiinen. 

In elk geval heeít houthoudend machinegestreken 

papier dit voordeel boven het 

vroeger veel gebruikte houthoudend illustratiedruk, 

dat illustraties met een fiiner raster 

er beter op uitdrukken en dat het papier aan 

twee kanten gelijk is. R.46 

teerd. De toosnelheid van de machine is 5000 

per uur, het maximale werkformaat is nier 

minder dan 86 x 145 cm. 

Ook de werknemersvakbeweging zal aanwezig 

zijn. Er zijn in Engeland vele grafische 

bonden, zestien in totaal, zo ongeveer voor 

elk onderdeel van het vak een aoarte bond. 

De kleinste, die voor kaartlithografen, telt 

34 leden, de grootste 170.000 leden ! Voor de 

tentoonstelling heeft men een gezamenlijke 

stand ingericht, waar alle mogelijke inlichtingen 

ziin te verkrijgen. Werknemers die de 

lpex bezoeken, weten waar zij terecht kunnen 

om hun kennis over de arbeidssituatie in 

Engeland te vergroren. 

Ook de Nederlandse grafische toeleveringsindustrie 

is vertegenwoordigd, o.a. door 

Fairchild, Lettergieterij Amsterdam en Mercedes. 

Voor het overige zijn uiteraard tal van 

produkten aan te treÍfen die in ons land door 

de grafische machinehandel worden vertegenwoordigd, 

Interessant is zo'n tentoonstelling altijd weer! 

Wie in de gelegenheid is l6-27 juli a.s. in 

Londen te zijn, bezoeke de lpex. R.9 

Mutatum van Proost-Papiêr 

De drukkers kennen de fout. Paoier met 

watermerk wordt zodanig bedrukt dat her 

watermerk na het drukken omgekeerd oí op 

z'n kop staat. Dat is geen íraai gezicht, vooral 

niet omdat de meeste watermerken groot - 

ik zou bijna willen zeggen: te grooc - zijn ten 

oozichte van het formaat, 

Proost-Papier heeít een prima bankpost waarmee 

ie alles kunt doen, want als het watermerk 

achterstevoren is geplaatst bliift het 

onveranderd, dank zii de ronde vorm en de 

naam M utatu m. 

Behalve in wit is het in vijÍ kleuren verkrijgbaar, 

in verschillende maten en dan nog weer 

in drie gramgewichten. Bovendien zijn bij alle 

kleuren bijpassende enveloppen in drie maten 

te krijgen. 

De reclamefolder werd goed bij het onderwerp 

aangepast. De bedrukking van de toegevoegde 

eenvoudige modellen liet h€t papier 

goed uitkomen. R.46 

Koenig & Eauer 

Van deze fabriek zijn als belangrijke pro- 

dukten in de aandacht van het vakoubliek de 

Rex-stopcilinderpers, de Condor-tweetoeren- 

pers en de hoogdruk-vellen-rotatiepers Rota- 

ío lio. 

De Rex-Record Vll is een stopcilinderpers op 

Íormaat 70 x 100 cm. Als een voordeel van dit 

type machine is te vermelden dat er twee 

kleine vellen gelijktijdig op kunnen worden 

gedrukt, met een zijaanleg in het midden. 

Hierdoor is de aanleg voor beide vellen gelijk, 

hetgeen van betekenis is voor eventuele 

verdere bewerkingen. De drukspanning is 

regelbaar. ls de drukker aan het toestellen, 

dan kan hij door middel van een knop de pers 

zowel vooruit als achteruit laten tornen. De 

terugloop van de kar is versneld, waardoor 

een hogere produktie wordt behaald, 

In het prospectus van deze stopcilinderpers 

staat: de machine geeft niet mee! Een erg 

bevredigende wijze om kwaliteiten tot uit- 

drukking te brengen is dat beslist niet. Goede 

technische gegevens over persen zijn gewenst! 

De Condor, de zo typisch compact gebouwde 

machine, werd reeds eerder besproken, In- 

middels ziin er drie in ons land geplaatst, 

zodat mettertijd een oordeel uit de praktijk 

zal gaan doorklinken. 

De RotaÍolio, de hoogdruk-vellen-rotatiepers 

voor tweekleurendruk, werd in ons land nog 

niet geplaatst. Het systeem werd reeds eerder 

besproken. Door de grote cilinderdiameter 

kan voor 95/" van het werk worden volstaan 

met vlak geëtste platen, daar de buiging bij 

het opspannen slechts gering is. Mahez deelde 

mee dat reeds twintig van deze persen naar 

Engeland werden verkocht. R.4l2 

Veredelde papieren met Elvax 2ó0 

Onder veredeld papier plegen wij papier te 

verstaan dat gelamineerd oí gecoat wordt. 

Dit geschiedt over het algemeen voor ver- 

pakki ngsdoelei nden. 

Du Pont heeÍt een nieuw type vinylhars met 

hoge viscositeit uitgebracht, als Elvax 260 

aangeduid, ter onderscheiding van de Elvax 

150, 220, 240 en 250. Vinylhars wordt toe- 

gepast voor menging met parafíinewas. De 

nieuwe hars bezit speciale aíschermingseigen- 

schappen voor wat buigzaamheid, vochtaíweer 

en kreukweerstand betreít, Ook in liimen kan 

deze hars worden gebruikt. R.46 

r

OOl]ÏilHTl]Hil 

ln de 

grote Yraag naar 

en 

OOUïilHT[]Hil 

ons kunnen 

[aHr0t"- 

Uit eigen produktie wordt onze uitge- 

breide magazijn-kollektie permanent op 

peil gehouden. Dat verzekert U onmid- 

dellijke levering. 

Ons couverture en couverture-karton is 

e taai 

r vlakliggend 

o leverbaar in frisse kleuren 

en:... heeft een gunstige prijs 

Hoofdkantoor te Amsterdam, telefoon 220055, telex 12075 

Filialen te Arnhem, Breda, 's-Gravenhage, Groningen, 

Maastricht, Rotterdam, Utrecht 

Gede poneerd 

Handelsmerk 

|(O }IIl.|KLIJKE PAPIERFABRIEKE}l 

I,AII GELDER ZO}IEl'| II.l/, 

Arnhemia 

drukinkten 

I igt de 

bevestiging Yan 

N.V. DRUK INKT. & VERFFABRIEK 

'ARNHEMIA' 

Postbus 224 - Arnhem 

Telefoo n (08300) 26004-3 0347 -26364 

Telegram-adres : Drukinkt Arnhem


IGT-Nieuws ianuari en Íebruari 

Mengen van drukinkten is en blijÍt moeilijk. 

Het nieuwste op dit gebied, zo vertelt L. l. 

Lodewijks in het januari-nummer, is het gebruik 

van een kleurenatlas, Behandeld wordt 

het systeem Munsell. Ook praktische aanwijzingen 

worden er bij gegeven. 

In een ander artikel wordt verteld over het 

installeren van een conditioneerinstallatie en 

wordt gewezen op de juiste regelapparatuur. 

Tcnslotte wordr in het ianuari-nummer de 

mogelijkheid behandeld om een cilinder te 

meten zonder deze uit de pers te nemen. 

In het Íebruari-nummer schriiÍt dr. D. Tollenaar 

over de oorzaken van warmloDen van 

rollen. Het wordt veroorzaakt door omzetting 

van de toegevoerde energie in warmte 

als gevolg van de vervormingsweerstand van 

het niet ideaal elastisch rollenmateriaal. De 

begrippen ideaal elastisch, vertraagd elastisch 

en vloei worden verklaard, 

Een ander artikel, van de hand van P. Ernst, 

behandelt het verschil in plukgedrag bii ge- 

streken en ongestreken papieren, veroorzaakt 

door het drukken met korte en met 

lange inkten R.9 

'Hetexlibris 

in Duitsland' 

Het aantal liefhebbers in het Nederlandse 

taalgebied voor het exlibris blijít zo groot, 

dat het de Wereld-Bibliotheek not steeds 

mogelijk is boeken over dit onderwerp uit te 

geve n. 

Het nieuwe iaar werd goed ingezet, ditmaal 

met een studie over het exlibris in Duitsland. 

En wie zou deze studie beter hebben kunnen 

schrijven dan Johan Schwencke, de bezielende 

figuur voor de vrienden van het exlibris. 

Het exlibris, ook wel boekenmerk genoemd, 

bedoelt naast het vormen van een eigendomsmerk 

iets weer te geven van de eigenaar, een 

soort van geestelijk zelfportret. Aan het goede 

exlibris kunnen we dus wat naders gewaar 

worden over de persoonliikheid van de 

eigenaar van het boek waarin het voorkomt. 

De liefhebberii om in een exlibris een bepaalde 

zeggingskracht of althans iets eigens te 

leggen is al zeer oud. Het oudst bekende boekmerk 

in Duitsland dateert van 1353. Het beslaat 

een hele boekpagina en was bestemd om 

aan een geschreven manuscript te worden 

toegevoegd. Er was dus maar één exemplaar 

van gemaaKr. 

In Duitsland hebben beroemde houtsnijders 

zich met het maken van exlibris bezig gehouden, 

zoals Albrecht D0rer, Lucas Kranach 

en Hans Holbein, namen die u ongetwiifeld 

allen kent. Op een klein oppervlak werden 

hele voorstellingen getekend en gesneden, 

voorzien van tekst. Later werden de exlibris 

veel in kopergravure gemaakt, waardoor het 

onderwerp meer gedetailleerd kon worden 

weergegeven. De meeste opdrachten kwamen 

van hooggeplaatste geestelijke oí wereldlijke 

personen, mede waardoor vele van deze exlibris 

bewaard zijn gebleven. 

In het geschrift is ook het eigentijdse exlibris 

te vinden, want nog steeds worden opdrachten 

geSeven voor hel maKen er van. 

'Het 

exlibris in Duitsland' heeít een omvang 

van 64 pagina's op íormaat 22 x 30 cm en er 

3ó ziin 86 exlibris in aígebeeld, zodat de lezerbeschouwer 

zich een uitstekend beeld kan 

vormen van het exlibris bii de oosterburen 

van de veertiende eeuw tot heden, ln de tekst 

verwerkte Schwenke een beschrijving van de 

voorbeelden. 

Een compliment voor de gave druk en ver- 

zorging door Drukkerij Koenders te Amsterdam. 

Het boek is verkrijgbaar bii de Wereld- 

Bibliotheek, Admiraal de Ruijterweg 545, 

Amsterdam. De priis bedraagt f 6,50. R.32 

Nat-in-nat drukken 

Het werken met de Miller tweekleuren-tweetoerenpers 

en de daarmee verbonden mogelijkheden 

tot nat-in-nat drukken is in de 

laatste jaren als een nieuw aspect van de grafische 

produktie op te merken. 

Welke inkten worden hierbij gebruikt, hoe 

moet worden toegesteld en wat zijn de 

mogelijkheden bij deze werkwijze ? Johannisberg 

te Geisenheim gaí in maart voor drukkers 

uit verschillende Europese landen voor 

de vijfde maal een speciale cursus in deze 

techniek. Aan de cursus is ook de mogelilkheid 

tot gedachtenwisseling met vertegenwoordigers 

van toeleveringsbedrijven en met 

bekende vaklieden in het grafische bedrilÍ 

verbonden. R.42 | 

Fotomechanische uitrusting 

Engeland wil er bij horen ! Zo maar komt een 

Engels prospectus ter taÍel en wel van de 

Littlejohn-produkten. Op een groot vouwblad 

staan aan weerszijden allerlei produkten afgebeeld 

die deze bekende íabriek voor 

machines, apparaten en hulpmiddelen voor 

de reproduktietechniek levert. De begeleidende 

tekst is in drie talen. De formaten van 

de machines enz. ziin niet alleen in inches, 

maar ook in centim€ters gegeven, 

Tot het leveringsprogramma behoort de 

Amerikaanse Econo-Muter. een éénfase-etsmachine, 

op íormaat 40 x 50 cm, die in licentie 

in Engeland wordt gebouwd. Een prijsdaling 

voor deze sneletsmachines gaat daarmee 

gepaard. Goede resultaten worden er mee 

verkregen, naar verluidt, bij het etsen van 

autotypieën. 

De vertegenwoordiging van Littlejohn voor 

ons land berust bii Mahez. R.412 

LA-exposities in het land 

Komt Mohammed niet tot de berg, dan gaat 

de berg tot Mohammed, dacht men blijkbaar 

bii Lettergieterij Amsterdam en men zond 

vier Heidelberger persen'op stap'. 

Zulks onder begeleiding van o.a. snilmachines, 

vouwmachines en een lapanse lichtzetmachine, 

Een eerste tentoonstelling had plaats te 

Heemstede, een tweede te Eindhoven en een 

d€rde te Rotterdam, terwijl nog andere op 

het programma voorkomen. 

In een begeleidend prospectus worden vier 

wereldberoemde Perzen (persen) besproken, 

verlucht met kostelijk tekenwerk, De illustratie 

hierbil geeÍt een aparte zienswijze voor 

de vier geéxposeerde Heidelberger-cilinders 

(decilinderautomatenuiteraard!). R.9 

3M makeready pikeermethode 

De 3M-pikeermethode berust op het principe, 

dat van de gehele vorm een aídruk wordt 

gemaakt op speciaal papier. Deze aÍdruk 

wordt door het 3M-apparaat gevoerd, waarbij 

de bedrukte olaatsen een naar de'kracht'van 

de druk genuanceerde zwelling verkrijgen. 

De afdruk wordt in de legger geplakt en verder 

toestellen is dan overbodig. 

Het procédé is vrij kostbaar. Er ls een speciaal 

apparaat en ook speciaal papier voor nodig, 

maar daartegenover kan de tijdsbesparing 

groot ziin. 

Lettergieterii Amsterdam, die 3M in de handel 

brengt, wil geïnteresseerden ook over de 

kostprijskant van deze rationele werkmethode 

inlichten. R.421 

Snelverkeerswegen in het bedriií 

Verkorting van de werkweek en stijging van 

deÍactor loonkosten noodzaken om ook het 

intern transport snel en doelmatig te organ 

ts e ren. 

Denk daarbij aan de mogelijkheid van buizenpost 

en bandtransportinstallaties. Deze vormen 

de snelverkeerswegen in een modern 

bedrijÍ. Ze verbinden een willekeurig aantal 

plaatsen of aídelingen over vrilwel onbeperkte 

aístanden en vervoeren snel en betrouwbaar 

proeven, kopil, brieven enz. Dit alles zonder 

heen en weer rennen van de leerlingen oÍ 

jongste bedienden. 

De Nederlandse Siemens Maatschappij te Den 

Haag houdt zich met zaken als deze bezig en is 

in staat meer inÍormatie te verstrekken. R.5 

Luchtbevochtigi ng 

Een heel strenge vorstperiode is net achter de 

rug en vele drukkerijen zullen weer gekamPt 

hebben met statische elektriciteit. Dit euvel 

ontstaat vooral daar waar de lucht te droog 

wordt, hetgeen in't biizonder bij vriezend 

weer wordt veroorzaakt. 

Een weg om dit euvel zo veel mogelijk te 

voorkomen is gelegen in het opvoeren van de 

relatieve luchtvochtigheid, tot ten minste 

60/o, door middel van luchtbevochtigers. 

Buitendien moet er voor worden gezorgd dat 

de ruimte, waar het te bedrukken papier 

wordt opgeslagen, dezelíde relatieve vochtigheid 

en zo mogeliik dezelÍde temperatuur 

heeÍt als de drukkeriiruimte. Ofísetdrukkers 

hangen het papier in de drukkerij-atmosfeer 

uit, wat veel arbeid vergt. 

Bevochtigen van te droge lucht kan op verschillende 

manieren geschieden, namelijk 

door een klimatiseringsapparatuur ofwel door 

aanbrengen van eenvoudige luchtbevochtigingsapparaten 

die worden aangesloten op 

de waterleiding en elektriciteit. 

In een luchtbevochtigingsapparaat kan een 

stoffilter worden aangebracht. In de lucht, 

zeker in een drukkerii, zweeít veel stoÍ, Deze 

lucht wordt aangezogen en het stof slaat door 

de vochtigheid neer in het apparaat. Bii apparaten 

met goede stoffilter komt het stoí niet 

in het apparaat, waardoor ze gemakkeliiker 

schoon zijn te houden. 

De waterleidingaansluiting is in de regel gemakkeliik, 

daar volstaan kan worden met een 

dunne plastic slang. De regeling van de watertoevoer 

kan geschieden door een hygrostaat, 

zodat de apparatuur ook's nachts ingeschakeld 

kan bliiven. 

Montage aan het plaíond zal meestal geen 

bezwaar ontmoeten. R.9

polar 

elektronisch bestuurde snelsnijders 

MET EEN ONBEPERKT 

AANTAL PROGRAMMA'S 

80 - 1O7 -145 en 150 cm 

n.v. LETTERGIETERIJ .AMSTERDAM' vh. N.Tetterode

PROO$Ï PffiIIR DAAR STAAT WAT ACHTER 

Een vokboekvon grote woorde! 

Drukinkten 

in de praktijk 

Deze populoi r geschreven verhondeli n g 

over tol van inktvroogstukken, 

gebonden in frooie blouw-linnen bond 

met goudstempel, 

is verkrijgboor yoor slechts 

Í 4rso 

Schriftelijke bestellingen te richten aan het secretariaat van 

de Commissie ter Bevordering van de Vakstudie, Koningin- 

neweg 20, Amsterdam-2., onder gelijktijdige storting van het 

vermeld e koste n bed rag op gi ro reken i ng n r. 72462, ten name 

van de Algemene Nederlandse Grafische Bond, Amsterdam 

B1 

Een Zwitserse machine, dus grote produktie, 

zéér betrouwbaar, lange levensduur, minimaal 

onderhoud en desondanks een lage kostprljs. 

Uw machine voor eenvoudig en snel hechten 

van blocs en brochures. Gemakkelijk en precies 

om te stellen zonder verwisseling van onderdelen 

en voor rond- en vlakdraad geschikt. 

Maximale hechtdikte 25 mm. Denk eens aan de 

MULLER B I als u aan uw hechtwerk denkt. 

Winkler Fallert, Amsterdam, telefoon (020) 66927 

i.t êrsilil u 

ffi 

. íi$

Het is 

glashelder 

dat de man aan een MONOTYPE'i. toetsenbord 

de meest veelzijdige zetter is die u zich kunt 

denken en dat zijn in de papierrol vastgelegde 

arbeid op de 'MONOTYPE' 

zetselgietmachine 

automatisch een produkt oplevert dat door 

iedere drukker graag wordt verwerkt en ook 

hem met vreugde vervult, omdat hij zulk mooi 

en gaaf drukwerk kan afleveren zonder veel 

voorbereidend toestel len. 

* Ingeschreven handelsmerk 

'Monotype' mochines kunt u steeds vLijblijvend 

gedemonstreerd krijgen bij 

THE MONOTYPE 

CORPORATION LIMITED 

Amste r d o m- c., Kei ze r s g r o cht 1 42, te I efoo n 22 20 4 5 - 24 3ó 0ó 

OLYMPIA €d EARLS COIJRT LONDON 

INTERNATIONAL 

PRINTING 

MACHINE,RY 

AND ALLIE,D TRADES 

T.XHIBITION 

l6-27 juli 1963

hrad ik rrrr 

niet rnoeten Bellen? 

bellen? 

GRAFISCH E KUNSTI NRICHTING 

Moor meneer toch. Ontspon u! U hoeft niet 

te bellen om te vragen of het wel in orde komt. U 

hebt immers het verstondige besluit genomen de 

,,Repro" in te schokelen voor uw reproductie-orders? 

Don kunt u ook gerust zijn. Dus: niet bellen, moor 

bruinen ! 

Hoe kan het, dat de ,,Repro" zo opvallend zeker 

is dat alles altild in orde komt? Het is u mereen 

duidelljk, als u onze grafische kunstinrichting 

eenmaal gezien hebt: efficiency! Komt u gerusr 

eens kijken. Maar strekt u zich eerst nog maar 

eens heerlijk uit in de koesterende zon ... 

DE REPRODUCTIE COMPAGNIE N.V. 

CEINTUURBAAN 72 . ROTTERDAM I2 . TELEFOON I8O3OI

{ 

{ 

{ 

"f 

EEN TEGEN VTER 

l ROTA.M.A.N kan makkelijk op tegen 4 goede Tweetoerenpersen. Span de wikkelplaat er 

maar op en kijk: hoogdruk-kwaliteit bij een snelheidtot 6000 vel schoon en weerdrukper 

uur. Ja: van wikkelplaten! Ook in Nederland draait al een ROTA-M.A.N hoogdruk vellen. 

rotatiepers van deze lichte en handzame boekdrukvorm. Maar ook voor plastic. en rubber. 

cliché's kunt u de ROTA-M.A.N bij bestelling laten inrichten. Ruim 4 maal de produktie van 

een goede Tweetoerenpers bij maximaal 890 x 7260 mm papierformaat. 

Een ROTA.M.A.N - daar komt pas produktie van. Oók in uw bedrij{. 

PRoDUKTIEvERGELIJKINc 

vAN DE ROTA-M.A.N 

(uooconuK vELLENRoTATTEpERS) MET EEN GEvoNE TvEEToERENpERS

1 Papier legt vast Met tte tong uit d.e mond. van 

inspanning tekende een achtjarige 

jongen het verhaal dat juffrouw 

op school had verteld. Het was een 

verhaal van het Spokende 

Begijntje. Cornelia Arents, een 

|Jt' 

* 

Amsterdams begijntje was tegen 

haar zin in de kerk begraven. 

Daarom, zo vertelt het verhaal, 

ging ze spoken op het Begijnhof. 

De begijntjes hebben toen aan 

haar wens gehoor gegeven en haar 

eld.ers begraven. Nu nog worden er 

elk jaar op 2 mei bloemen op haar 

nieuwe graf gelegd. Zelfs spoken 

word.en op papier tot werkelijkheid 

in de fantasie van een kind. Papier 

legt vast. Het is voor scheppen 

onmisbaar. 

G. H. BUHRMANN'S PAPI ERGR(l()THAI{DEL NV 

Ámslerdàm 

m 

ÁÍnhom Drn Haag oeventoÍ tindhoven 0Íoningen lèeuwardeí MaastÍiclt Rolteroan Ulrècht


ïECHNtSCH TITDSCHRtFT 

VOOR DE GRAFISCHE INDUSTRIE 

í8e jaargang 

maart-april í9ó3

I 

ïr 

I

f 


2 Pablo Picasso: Guernica (íoto Gemeentemusea Amsterdam) 

In mijn vorige beschouwing noemde ik terloops de in 1937 

ontstane'Guernica', Pablo Picasso's schilderkunstige reactie 

op het oorlogsgeweld. Het reageren van kunstenaars op dit 

thema komen wij herhaaldelijk tegen in de kunstgeschiedenis; 

maar, zoals u weet, ook in de literatuur of muziek. Men denke 

eens aan de monumentale en ontroerende'Dokwerker'van 

de Nederlandse beeldhouwer Mari Andriessen (geboren 1897). 

Dit verzetsmonument kreeg een sfeervolle en gedenkwaardige 

plaats op het AmsterdamseJ. D. Meyerplein. 

In de muziek - en speciaal in de liedkunst - is m.i. het lied 

'Die 

beiden Grenadiere'van Robert Schumann een bruikbaar 

voorbeeld. De strekking hiervan is echter niet in de eerste 

plaats tegen de oorlog gericht, maar eerder een romantisering 

daarvan. Dit is trouwens typisch voor de tijd waarin Schumann 

leefde (1810-1856). Een hard en realistisch protest tegen de 

volkerenstrijd vinden wij bij Remarque, in zijn boek'lm 

Westen nichts Neues'. 

In de aangeduide werken hebben de kunstenaars zich dus 

allen, ieder op zijn wijze, ernstig bezig gehouden met de pro- 

blemen geweld, oorlog oÍ menselijke vernedering. Desondanks 

zijn hun scheppingen toch ook mooie werken geworden; hoe 

tegenstrijdig dit ook moge klinken. Een waarachtig kunste- 

naar is immers in staat om een op het eerste tezicht uitsluitend 

afschuwelijk of zelfs afstotend onderwerp tevens om te zetten 

in schoonheid. 

Maar nu terug naar de beeldende kunst. Eén van de meest 

spectaculaire en recente Europese kunstuitingen op bovenge- 

noemd thema is het beeld 'Verwoeste stad'van de in 1890 te 

Smolensk geboren en thans te Parijs levende beeldhouwer 

Ossip Zadkine. Op de vorige pagina werd het gipsmodel van 

het monument gereproduceerd, dat, zoals bekend is, in 

Rotterdam een plaats vond. 

De vormgeving van Zadkine's beeld (afbeelding l) vertoont 

een zekere overeenkomst met de hierbij getoonde 'Guernica' 

(aÍbeelding 2). 

Ondanks de in deze menselijke figuur gesymboliseerde 

verwrongen en vernielde materies spreekt uit dit beeld nog 

meer. Namelijk de door geen enkel geweld te breken oer- 

kracht van een wereldstad, welker bewoners ondanrs ver- 

nietiging en menselijke ellende reeds wéér de impulsen in zich 

voelen voor regeneratie; voor opbouw en herstel. 

Een buitengewoon sterk en expressief beeld, deze plastiek van 

Zadkine! Hoe overtuigend en onmisbaar is hier de deformatie 

en sterke vereenvoudiging van de menselijke vormen, waar- 

door de kunstenaar mede tot zijn sterke expressie, de uit- 

drukking der menselijke gevoelens, kwam. 

Ter vergelijkint met de 'Verwoeste stad' wordt hierbij tevens 

een beeld van de Duitse beeldhouwer Georg Kolbe (1877- 

1947) gereproduceerd; een figuur in een overeenkomstige 

houding (afbeelding 3). Hoeveel beperkter, minder groots, 

maar vooral hoeveel minder expressief is de vormbehandeling 

van deze toch niet.onverdienstelijke plastiekl De mogelijk- 

heden van sterke uitdrukking worden hier onvoldoende benut 

door een overmatig gebruik van naturalistische details. Wat de 

kunstenaar Kolbe in deze jongensfiguur van het menselijk 

gebeuren wil zeggen, wordt nog te veel verdrongen door een 

'mooie'weergave van het lichaam, met al zijn anatomie, Daar- 

door bleef dit beeld nog te veel afbeelding en werd het te 

weinig uítbeelding. En hierin is Zadkine met zijn 'Verwoeste 

stad' wèl geslaagd ! 

Het feit dat bij de vergelijking tussen de overtuigend sterk 

gedeformeerde 'Verwoeste stad' en Georg Kolbe's naturalis- 

tisch opgevatte iongensplastiek de eerste het kwalitatief wint, 

mag echter niet tot verkeerde interpretaties van deze regels 

leiden. De kunst van deze tijd of van de toekomst - daarvan 

ben ik overtuigd - zal er niet één zijn van uitsluitend sterk 

gedeformeerde of non-figuratieve werken. Het bijvoorbeeld 

evenzeer overtuigende naturalisme van Andriessen's'Dok- 

werker'(afbeelding 4) toont, dat onder andere ook in deze 

vormenwereld zeker een minstens evenwaardige, sterk mense- 

lijke of expressieve kunst te bereiken is. 

Kurt Liib 

Geraadpleegde literatuur: Charles Wentinck: De moderne beeldhouw- 

kunst in Nederland 

--I

I 

3 Georg Kolbe: Plastiek 

a 

It. 

fí 

4 Mari Andriessen: Dokwerker (tekening Kurt Lób) 

/'.. :. 

,P f 

,Àr ': 

Eénfase-etsmethode 

nog even onder de loep 

In TéTé l7e jaargang nr. 4 kwam een artikel voor over het 

onderwerp éénfase-etsen. Als een essentieel punt werd in dat 

artikel gesteld, dat hoe hoger de temperatuur van het etsbad 

was, de viscositeit van de olie des te meer zou toenemen. 

Er is aanleiding hierop nog even verder in te Saan en te pro- 

beren te verklaren hoe het mogelijk is dat ook een te weinig 

aan zuur in het etsbad veretsen van de plaat tot gevolg kan 

hebben. 

We hebben gezien wat zich op de plaat afspeelt tijdens het 

etsen. De emulsie wordt door middel van schoepen tegen de 

plaat geslingerd en door een samenspel van schoepensnelheid, 

temperatuur en concentratie van het etsbad wordt het ver- 

eiste talud verkregen. Dit talud hangt voorts af van de con- 

stitutie van de olie, dus of deze dik of dun is. Hoe hoger de 

temperatuur, des te dikker de olie en - als alle omstandig- 

heden verder gelijk blijven - des te breder het talud. 

We stellen de gewenste badtemperatuur op de machine in, 

Dat is meestal tussen de 78 en 80" F. Maar let op: dit is in feite 

slechts een fictie, want de temperatuur waar het bij het etsen 

om gaat en die bij de te etsen plaat ligt is veel hoger als gevolg 

van de chemische reactie die daar ter plaatse heerst. Die tem- 

peratuur is dus niet de badremperatuur van g0o F, maar kan 

bijvoorbeeld 90o bedragen. Deze laatste temperatuur is be- 

langrijk, want bij die temperatuur moet de olie z'n bescher- 

mende werking geven. Bij het etsen van grote platen loopt die 

temperatuur zo veel op, dat het talud van de plaat met het 

vorderen van de etsing breder wordt. 

ls er nu in het bad om de een ofandere reden te weinig zuur 

aanwezig, dan is er ter plaatse van de etsing ook niet veel 

chemische reactie en komt de olie niet op de hierboven ge- 

Íingeerde temperatuur van 90o F, nodig voor een goed talud, 

die we constant houden door de badtemoeratuur een voor- 

verwarming te geven van 80o F en de concentratie voor wat 

betreft het zuur te handhaven. 

Door te weinig zuur dus minder chemische reactie en niet 

genoeg reactievermogen om de temperatuur bij de plaat op 

de gestelde 90o F te houden. De temperatuur wordt nu bij- 

voorbeeld 85o F. Een lagere temperatuur doet echter de olie 

dunner worden. Gevolg: de olie houdt minder goed op het 

talud, speciaal niet op die plaatsen waar de graad van hechting 

het meest op proeí wordt gesteld, d.w.z. op de hoeken van 

elk beeldonderdeel. 

Doordat de olie z'n beschermende werking op die plaatsen 

niet kan volhouden, zal het weinige zuur dat nog in het bad 

aanwezig is de minder goed beschermde delen aantastèn en 

de hoeken van letters en dergelijke zullen gaan onderetsen. 

C. G. von der Voort 

/

Cronapress-omkeersysteem en Dycri | íotopolymeer-drukplaten 

'E.|. du Pont de Nemours and Company' is een wereldconcern 

dat alleen al in de Verenigde Staten 78 íabrieken telt en in 

Europa nederzettingen heeft in Engeland, Frankrijk, Duitsland, 

Zwitserland, België en Nederland. Het totaal van de over de 

gehele wereld verspreide medewerkers bedraagt 85000. In 1959 

was de totale omzet 7,5 millard gulden, terwijl in dat iaar 

alleen al aan onderzoekingen 325 miljoen gulden werd uit- 

gegeven. Alleen al het in Amerika gevestigde laboratorium 

telt niet minder dan ll00 medewerkers en kan tot de allergrootste 

worden gerekend. 

Du Pont bouwde in 1802 in Delaware een kleine fabriek voor 

de vervaardiging van schietkruit. In 1857 ging men springstof 

maken. Weer 23 iaar later begon men nitroglycerine en dyna- 

miet te íabriceren. Pas in het begin van deze eeuw ging men 

over tot vervaardiging van stoffen die niet voor explosieve 

doeleinden waren bestemd. De nu voortgebrachte produkten 

liggen alle op chemisch terrein. Bijvoorbeeld textielvezels, 

lakken, chemicaliën, fototechnische produkten en kunst- 

stoffen. Voor de grafische sector zijn vooral bekend de Cronar- 

Íilms en sinds kort een methode voor het vervaardigen van 

plastic drukvormen, de zgn. Dycril fotopolymeer-drukplaten, 

waarvoor alleen al aan onderzoekingen 22 miljoen gulden 

werd besteed. Van meer recente datum is het Cronapress- 

systeem. Van de beide laatste vindingen volgt hieronder een 

beschrijving. 

C r o n o p r ess-o m kee rsys teem 

Het Cronapress-omkeersysteem is een nieuwe methode om 

di rect, zonder d ru ktech nische en fotografi sche h u I pmiddelen, 

van een bestaande hoogdrukvorm een goed negatieÍ te krijgen. 

Zo'n vorm kan zijn een galvano, een stype, een cliché oízetsel, 

dan wel een combinatie daarvan. 

De huidige werkwijze om een negatief te vervaardigen van 

een oí andere hoogdrukvorm bestaat uit het trekken van een 

druk en het daarvan maken van een opname, De druk geeft 

echter altijd een breder beeld dan de vorm waarvan deze 

komt, door het samenspel tussen drukspanning en uitkwetsen 

van de inkt. Met het omkeersysteem van Du Pont is dat nu 

uitgesloten en verkrijgt men een beeld identiek aan het beeld 

waarvan men uitgaat. 

Aan de hand van aÍbeeldingen zullen we het procédé op de 

voet volgen. Op de eerste illustratie (afbeelding l) is te zien 

dat de hoogdrukvorm op een zgn. verhelderingsmachine 

wordt gelegd. Op de vorm wordt daarna een film - geen foto- 

grafische - gelegd, die de naam draagt van Cronar-omkeerÍilm. 

Het is een witte, half-doorzichtige film, mer een drukgevoelige 

laag op een polyester drager. Het deksel wordt nu gesloten en 

de twee materialen daaronder worden door het zuigen van 

vacuUm innig met elkaar in contact gebracht. Men moet de 

film zo op de hoogdrukvorm leggen dat de drukgevoelige laag 

naar beneden gericht is. 

Kijkend op het deksel van de nu gesloten kast is daarin een 

massa kogeltjes te zien, in een aantal van meer dan 10000 

(aÍbeelding 2). 

De machine wordt nu in werking gesteld, Vibratie, opgewekt 

door de motor en door excentrische nokken, brengt de stalen 

kogeltjes in beweging. De op en neer springende kogeltjes 

treffen willekeurig het bovenvlak van de omkeerÍilm op het 

gehele oppervlak, met als gevolg miljoenen stoten voordat de 

werking voltooid is. Dit duurt meestal 6 à 8 minuten. Tijdens 

deze veelvuldige stootjes verwijderen de stalen kogelties de 

cellulaire deklaag van de omkeerfilm en wel op de plaats waar 

de Íilm in contact is met een reliëÍgedeelte van de hoogdruk- 

vorm, met als gevolg een transparant of helder gemaakt beeld. 

De omkeerfilm blijkt, voorzover deze de niet-drukkende 

I De hoogdrukvorm op de zogenaamde verhelderingsmachine 

2 Enige duizenden kogelties doen hun werk 

I- -/

a I 

3 De verhelderde film wordt van de vorm gehaald 

gedeelten van de reliëÍvorm bedekt, ondoorzichtig oÍ niet- 

verhelderd te blijven. 

Na de bewerking in de verhelderingsmachine wordt de film 

van de vorm gehaald (afbeelding 3). Ontstaan is dan een natuur- 

tetrouw, duidelijk en scherp neSatief met transparant beeld 

en een melkachtige witte achtergrond. 

Teneinde de dichtheid van de achtergrond van dit negatief 

voor contactdruk te vergroten, wordt een zwarte verf, de 

zgn. Cronapress-verdikkingsvloeistof, op de van een deklaag 

voorziene zijde uitgesmeerd (afbeelding 4). De niet-aangetaste 

cellen van de bewerkte film absorberen deze verf en ver- 

groten daarmede de maximale dichtheid van de film tot meer 

dan D 3,0. De doorzichtige beeldgedeelten blijven helder, 

omdat zich daar ter plaatse geen celstructuur meer bevindt 

die de zwarte verf zou kunnen absorberen. Deze densiteits- 

vergroting duurt ongeveer een minuut. De droogtijd is zeer 

kort. 

Na van verf te zijn voorzien, wordt de film in een vloeistof ge- 

dompeld, de zgn. Cronapress-stabilisator. De onderdompeling 

duurt 20 seconden. Deze handeling maakt de verflaag onoplos- 

baar in water. Daarna wordt de film enige tijd in water ge- 

spoeld en gedroogd. 

Nu ligt er een leesbaar neSatieí van hoogwaardige kwaliteit 

óa Rechterhelft van de vorm bedekt met Cronaoress-film 

a 

a 

aO 

aa 

1O 

aa 

ata-ata-tatata 

a o a o a.a 

ób Na vacuiim zuigen wordt de film 'bewerkt' door kogeltjes 

a 

4 De Cronapress-verdikkingsvloeistof wordt op de deklaag gebracht 

op de lichtbak, dat elke controle glansrijk kan doorstaan 

(afbeelding 5). 

In enige illustraties wordt het gehele procédé nog eens weer- 

geteven, nu niet uitgaande van de bewerking maar van de 

film en het beeld. Eerst het bedekken van het hoogdrukbeeld, 

hier dus een in lijn geclicheerde tekst, met de Cronapress- 

film (afbeelding 6a). Dan worden - na vacuÍm zuigen - de ko- 

geltles op de Íilm losgelaten (afbeelding 6b). De íilm wordt 

zodoende doorzichtig op de plaatsen die contact tussen de 

film en het beeld opleverden (afbeelding 6c). Vervolgens wordt 

de ten dele verhelderde film (afbeelding 6d) met de verdik- 

kingsvloeistof behandeld en ontstaat na stabiliseren daarvan 

het eindresultaat (af beelding 6e). 

Het Cronapress-omkeerprocédé geeft voor de toekomst zeker 

mogelijkheden. Als bijvoorbeeld wordt besloten om tot het 

drukken van wikkelplaten over te gaan, kan men rechtstreeks 

een goed negatief vervaardigen van tekstvormen en een 

dergelijk negatief aan de clichémaker zenden, die het dan weer 

direct kan monteren in een vorm, naast de rasternegatieven 

die hij zelf maakt. 

De methode is vooral het overwegen waard als men niêt 

beschikt over íotografische zetapparatuur. Deze mogelijkheid 

is er ook voor offset, hoewel daar dan wel eerst een positieÍ 

óc De film is doorzichtig op de plaatsen waar contact bestond 

--I

I- 

5 Een leesbaar negatief van hoge kwaliteit als resultaat 

contact voor gemaakt moet worden. Voor diepdruk kan men 

de methode in de plaats stellen van de nooit l00o/o goede 

peluredruk, hoewel hier het economische 

aspect wel mee gaat 

spreken, daar bij diepdruk gebruik gemaakt moet worden 

van positieven en er dus altijd - evenals bij offset _ een contacC 

op film gemaakt moeten woroen. 

Dycril-clichés 

Het Dycril-cliché bestaat uit een lichtgevoelige kunststof, 

die onder invloed van ultraviolet licht polymeriseert, een íoto- 

polymeer. Polymeriseren wil zeggen dat door een oÍ anoere 

oorzaak moleculen van een stoÍ zich met elkaar gaan ver_ 

binden tot een ketting, Hierdoor wordt het materiaal hard. 

Polymerisatie was al lang bekend, maar werd bereikt door 

chemische reacties. Du Pont ontdekte dat het ook mogelijk 

was door middel van ultraviolette stralen en men gaf aan deze 

methode de naam fotopolymerisatie. In tegenstelling roc 

andere stoffen die aan licht worden blootgesteld om een beeld 

te krijgen - we denken aan de fotograíische film en de metaalkopie 

- is het Dycril-materiaal dus niet lichtgevoelig gemaakt 

door het aanbrengen van een lichtgevoelige laag, maar de stof 

is na een bepaalde conditionering zelf lichtgevoelig. 

Dycril is een transparant materiaal, dat op een metaalbasis 

ód Beeld doorzichtig, de rest niet-verhelderd 

7 De Dycril-plaat wordt uit de conditioneerkast genomen 

is gehecht om voor verschi llende doeleinden te kunnen worden 

gebruikt. Het is een produkt dat bestemd is voor hoogdruk 

en dat zonder verlies het te tebruiken netatief weergeeft. 

Het resultaat is echter onherroepelijk, waardoor men nader- 

hand dus geen tooncorrecties meer kan aanbrengen. Het 

rasternegatief voor halftoonwerk moet dus van te voren oD 

juiste toon worden gebracht. 

We gaan het arbeidsproces van het begin af volgen aan de 

hand van afbeeldingen. 

Allereerst is te zien (afbeelding 7) hoe 

de plaat uit de conditioneerkast wordt genomen. 

Het is nodig de plaat 24 uur voordat deze gebruikt wordt in 

de kast te laten. Om de volle gevoeligheid voor ultraviolet 

licht te krijgen, moet de zuurstof namelijk uit de plaat worden 

gedreven. In de kast bevindt zich kooldioxyde, die in dit geval 

voor verdrijving van de zuurstof zorgt. Men kan ook andere 

gassen nemen die zwaarder zijn dan zuurstof, maar CO: is het 

goedkoopste. Via regelapparatuur aan de kast kan men de 

concentratie aan COz constant houden. 

Als de plaat de conditioneerperiode heeft doorgemaakt, is 

deze klaar om te worden belicht. Er wordt een leesbaar nega- 

tief met de emulsiekant op de plaat gelegd, juist zoals bij 

clichéfabricage 

gebruikelijk is. We moeten immers een onleesbare 

beelddrager hebben, om later weer een leesbare 

óe Na het inzwarten is de film een negatief geworden

druk te kunnen afleveren. Het kopieerraam (afbeelding 8) 

waarin de belichting plaats vindt, heeft één onderdeel dat 

afwijkt van de bekende namen. Het glas waaronder de plaat 

komt te liggen ontbreekt namelijk. Glas heeft de eigenschap 

om van het licht, waarmede gekopieerd wordt, de ultraviolette 

stralen in grote mate tegen te houden. Geeft dat tijdens de 

belichting bij de ons bekende reproduktieprocédés niet, om- 

dat ook andere stralen van het door de kopieerlamp uit- 

gezonden spectrum door de lichtgevoelige laag worden op- 

genomen, bij de Dycril-platen worden alleen ultraviolette 

stralen gebruikt, dus mag men hier niets van missen. Het glas 

in het kopieerraam heeÍt men dan ook vervangen door een 

plastic, dat tevens alle warmtestralen (infrarood) absorbeert 

en niet doorlaat tot het Dycril-materiaal. Ook op andere wijze 

wordt er voor gezorgd dat de temperatuur tijdens het be- 

lichten constant blijft. In plaats van gummidoek heeft men een 

aluminiumplaat in het raam waarop het Dycril-materiaal komt 

te liggen en is het raam voorzien van een luchtcirculatie- 

systeem. 

Afbeelding 9 toont de plaat tijdens het belichten met kool- 

spitsen I icht. 

Wat er tijdens het belichten gebeurt, is te zien op de volgende 

illustratie (aíbeelding l0). Bovenop het materiaal zien we het 

negatief liggen. Door de blanke delen in het negatief kan het 

licht vallen en de Dycril-laag bereiken. Nu is het natuurkundig 

zo, dat als licht door een brede opening valt, het vrijwel recht 

door het materiaal dringt en alleen aan de randen van de 

opening (die hier dus gevormd wordt door het gedekte ge- 

deelte van het negatieÍ) een kleine breking naar buiten ver- 

toont, Twee van deze buitenste lichtstralen zijn getekend. 

Daar de lichtstralen het materiaal harden, geven de buitenste 

8 Kopieerraam waarin het belichten van de Dycril-plaat geschiedt 

gebogen lichtstralen de vorm van de zijkant van het talud 

van het beeld aan. Dit talud zou doorlopen tot op de anti- 

halolaag, ware het niet dat deze laag ook de eigenschap had om 

licht terug te kaatsen. Dit gebeurt nu, zoals op de tekening 

is te zien, waardoor het onderste gedeelte van de gevoelige 

laag - wat onder het onbelichte gedeelte iigt - ool< nog ver- 

hard wordt. Daardoor ontstaat de onderkant van het beeld- 

napje. Het is duidelijk dat we hier spralcen over het lijn- 

gedeelte van het neSatief, waarvan de beeldvlakjes meer uit 

elkaar liggen dan bij rasternetatieven en waarvan dus de 

openingen waardoor hct licht valt ook groot zullen zijn. Aan 

I 

de rechterkant van het netatief een rastergedeelte. Natuur- 

kundig is het zo, dat bij een nauwe spleet, waar het licht door- 

heen moet, bijna alle lichtstralen zullen worden gebogen en 

wel meer naarmate de spleet kleiner is. Uit de illustratie 

blijkt dan ook wel dat het bij rasternegatieven onmogelijk 

is diepe napjes te krijgen, zo diep als bij lijngedeelten. 

Bij de buitenste twee puntwaarden (kleine dekkingen op het 

negatief, dus na de belichting beeldoppervlakken die groot 

zijn ten opzichte van het kleine zwarte puntje op het negatief) 

zullen de gebroken lichtstralen aan weerskanten van het 

rasterpuntje elkaar snel overlappen, waaruit dus volgt dat we 

naderhand maar een heel klein rasternapie krijgen dat bij de 

belichting nog net buiten bereik van de buigende lichtstralen 

is gebleven en zodoende niet gehard werd. 

Het is duidelijk dat bij rasterwerk de door de anti-halolaag 

teruggekaatste stralen geen dienst meer kunnen doen, omdat 

de te vormen bodem van het napje daarvoor te ver weg ligt. 

Uit het voorgaande blijkt dat niet de vorm van de blanke 

gedeelten in het negatief de vorm van het reliëf geheel be- 

palen, maar de vorm van de lichtkegels die het licht vormen 

na het passeren van het negatieÍ. Het is zoals bij de raster- 

fotografie met het glasraster. Daarbij wordt de lichtkegel 

echter gevormd nadat het rastervenster is gepasseerd en de 

prolectie vindt dan plaats op de lichtgevoelige film. De vorm 

is dus bepaald voordat de film bereikt wordt. Bij Dycril heeft 

de breking van het licht en dus de vorming van de lichtkegel 

plaats bij het grensvlak van negatiefen Dycril-materiaal en de 

kegel vormt zich in het materiaal en niet daarbuiten. 

Uit het voorgaande blijkt ook dat de vorm van de lichtbron 

en de afstand daarvan tot het kopieerraam bepalend is voor de 

vorm van het talud. Men doet er verstandig aan, om - wanneer 

9 Belichten van de plaat met koolspitsenlicht 

men eenmaal het goede talud heeft gekregen - de omstandig- 

heden van het belichten van dat moment afconstant te houden, 

zodat men in het vervolg gestandaardiseerde drukelementen 

krijgt. 

De belichte Dycril-plaat wordt nu rechtop in een uitwas- 

apparaat gezet (afbeelding I l). Het apparaat besraat uit een 

paar buizen waaruit een vloeistoí op de plaat spuit. De vloei- 

stof die hierbij wordt toegepast bestaat uit een 0,160/o op- 

lossing van natronloog in water. 

De onbelichte Dycril wordt weggespoten in een tijdsduur van 

plm.7 minuten. We krijgen van de tot in dit stadium bewerkte 

--L

I. 

Dycril-plaat dan een beeld als te zien is op de volgende illu- 

stratie (aÍbeelding l2). 

Dycril-platen kunnen in elke hoogdruktechniek gebruikt 

worden. Vooral als wikkelplaat heeft het materiaal een Srote 

toekomst. Daar de flexibiliteit troot is, zijn ze ook gemakkelijk 

om de cilinder van de pers te spannen. Het materiaal is ook 

geschikt om er matrijzen van te maken voor het vervaardigen 

van galvano's, stypen en rubberclichés. Dat is echter niet het 

geval voor bakelietmatrijzen, want die kunnen er niet van ver- 

vaardigd worden door de hitte en vochtigheid die aan dat 

procédé inherent zijn. 

Men vervaardigt sneller een Dycril-cliché dan een metalen 

cliché. Het is mogelijk in 20 minuten tot een resultaat te 

komen, Uitgaande van het negatieÍ heeft men voor een cliché 

op zink toch altijd nog een half uur nodig. 

l0 Een beeld van wat tijdens het belichten gebeurt 

| | Belichte Dycril-plaat in her uitwasapparaat 

l2 Beeld na het uitwassen met een natronloog-oplossing 

Dycril-platen zijn zeer duurzaam. Het is niet onmogelijk er 

bij vlakke druk 300000 druks van te maken. Bij rotatieve druk 

bereikt men zelfs 500000 druks. Ze zijn door hun lichte 

gewicht beter handelbaar dan metalen clichés of afgietsels 

daarvan, zoals galvano's en stypen. 

Het materiaal is niet goedkoop. Over enige tijd zal de prijs op 

f 3,- per vierkante decimeter komen. Ter vergelijking: de 

prijs van clichézink voor een zelfde oppervlakte is ongeveer 

46 cent. De prijs staat echter niet op zichzelf. De verdere 

produktiekosten voor de vervaardiging van Dycril-platen zijn 

lager, men mist het aanbrengen van een Sevoelige laag en de 

hoge kosten van het etsbad. Vooral de besparing aan produktie- 

tijd zal, in geld omgezet, het geldelijk verschil tussen beide 

procédés naar elkaar toe brengen. Wat denkt u hoeveel tijd 

het kost om van een zinken kopie via de metaalretouche de 

open gedeelten in te dekken met een zuurbestendige laag en 

deze arbeid weer ongedaan te laten maken door de írezer? 

Dit heeft men bij het Dycril-cliché niet te doen. 

De aanschafÍingsprijs voor de apparatuur is voor vlakke platen 

ongeveer F23000,-, voor gebogen platen f 29000,-, terwijl 

de apparatuur waarmee men beide soorten platen kan maken 

F36000,- kost. Dat is goedkoper dan de apparatuur die benodigd 

is voor het vervaardigen van metalen clichés. Zeker 

is dat het geval als men tot vervaardigen van wikkelplaten 

wenst over te gaan. 

C. G. von der Voort 

l3 VijÍvan de zes typen Dycril-platen : de grote plaac op de achtergrond 

en die door het speurend oog wordt onderzocht hebben een beeld- 

drager op een buigzame metalen basis en zijn aan te wenden op 

persen als wikkelplaten, eventueel ook in droog-offset ; de drie platen 

op de voorgrond hebben een vaste aluminium basis en kunnen wor- 

den toegepast op vlakke persen en in gebogen toestand voor rotatie- 

persen van allerlei aard

l0 

Geen touw meer in de zetterii? 

I Een rol dun koperband, een maatlilst, een sniiapParaatie en kleine 

metalen klemmen ziin de middelen van de RAP-zetselbinder 

Veel is er in de typografie al veranderd, maar wat er ook ge' 

beurde, handzetters bleven rustig hun haken vol zetten' 

plaatsten het zetsel op een galei en wonden er een touwtie om 

heen teneinde het bij elkaar te houden. Het is aan te nemen 

dat dit al zo is gebeurd van de eerste gezette Pagina af die uit 

losse letter werd gereed gemaakt. 

Touw, of beter gezegd: paginakoord, is inmiddels een vrij duur 

artikel geworden. Om een pagina op te binden moet het touw 

verschillende malen om het zetsel worden geslagen, waarna 

het laatste stukje in een lus met de els tussen lood en om' 

geslagen touw wordt getrokken en de zaak zit vast, althans 

voorzover dit met een stukie touw en de handen te bereiken 

valt. 

Met uitvinderskwaliteiten begiftigde vakgenoten, die de hier' 

voor benodigde tijd te lang en de werkwijze niet meer uP-to- 

date vonden, zoeken al vele iaren naar een betere methode. 

Verschillende oplossingen zijn in de loop der iaren aan de hand 

gedaan. Sommige oplossingen bleken in de praktilk minder 

geschikt, andere te kostbaar of konden niet voldoen door de 

veelheid van formaten die zich nu eenmaal bij zetsel voordoet. 

Tijdens de laatstgehouden Drupa hebben wij weer gespeurd 

naar betere opbindmethoden, doch een betere dan de RAP- 

TOUW 

Werkvolgorde Handeling minuten 

Opmaken 

I e correctie 

2e correctie 

3e correctie 

lnsluiten 

Uitsluiten 

Distribueren 

Opbinden 

Verwijderen : opbinden 

idem 


Verwijderen 

Opbinden 

Verwijoeren 

I 

t38,7 

192,1 

t92,1 

192,1 

54,- 

129,2 

74,- 

2 Het dunne koperband om het zetsel leggen, met de klem aan de 

onderziide van het zetsel, is een eenvoudige zaak 

zetselbindmethode, die door Lettergieterij Amsterdam in de 

handel wordt gebracht, hebben wij niet kunnen vinden. 

Dit inzicht wordt gestaafd door onderzoekingen van de 

Stichting Tijdnormendienst voor de Grafische Industrie, waar' 

van het doel was: het tijdsverschil te berekenen tussen de 

RAP-opbindmethode en het opbinden met touw. Uit de 

gegevens over deze tijdstudie is in de eerste plaats komen vast 

te staan dat bij de RAP-methode geen onderscheid behoeft te 

worden gemaakt tussen het opbinden van zetsels in losse 

letters en zetsels in vaste regels. Een tijdsverschil is bij deze 

methode wel aan te geven tussen het opbinden op de galei en 

zonder gebruik van een galei op de insluitplaat. Teneinde de 

werkzaamheden zo scherp mogelijk waar te nemen, werd bij 

het onderzoek gebruik gemaakt van Íilmopnamen' 

We zullen eêns nagaan hoe met deze zetselbindmethode wordt 

gewerkt. Allereerst wordt aan de werkzijde van de bok een 

haspel met een rol ter lengte van 160 m dun koperband 

gemonteerd. Om gemakkelijk aÍte meten wordt er een maat' 

lijst ter lengte van 70 augustijn bij geplakt. Het voor een zetsel 

benodigde band wordt l0 cm langer Senomen dan de omtrek 

van het zetsel. Door middel van een snijaPParaatie wordt de 

luiste lengte afgesneden. 

RAP.ZETSELBI N DE R 

Handeling minuten Tijdsbesparing 

Aanbrengen 

Klem los- en vastmaken 



-Verwilderen 

Totaal 972,2 t59,4 83Y" 

73,2 

t8,6 

t8,6 

':, 

30,4 

--..-.I

Naast het koperband wordt voorraad gehouden van kleine 

klemmen. Het geldt hier in feite een soort van gesp. Het 

koperband wordt aan één zijde van zo'n klem bevestigd, het- 

geen geschiedt door het band onder het geopende kleple te 

schuiven en het dan om te buigen. Daarna wordt het band 

om het zetsel gelegd, waarbij men zorgt dat de klem, met het 

klepje van het zetsel aÍ gekeerd, aan de onderkant van het 

zetsel komt als dit op een galei staat. Het uiteinde van het 

band wordt in de geopende klem gestoken en deze wordt 

dichtgedrukt, door welke handeling het band wordt aangetrokken. 

Moet correctie in het zetsel worden aangebracht, dan is het 

voldoende om het kleple te lichten en het band iets los te 

te trekken. Na de correctie wordt het band weer bevestigd. 

Het dunne koperband is zo sterk, dat breken ook na enkele 

keren open en dicht maken uitgesloten is. 

Een bijkomend voordeel - en dit is zeer belangrijk te achten - 

is nog dat het voor het insluiten niet nodig is de RAp-binder 

te verwijderen. De hoogte van l{ augustijn maakt dat aan 

beide zijden van de klem een aansluitende reglet kan worden 

aangebracht, waarna het geheel wordt aangedrukt door in- 

sluitwit. In dit verband zij opgemerkt dat de dikte van her 

band vrijwel te yerwaarlozen is. 

Na het afdrukken van de vorm kan het zetsel direct weer op 

stapel worden gezet. Geldt het afzonderlijke formulieren of 

ander zetsel dat bewaard moet blijven, dan kan dit zetsel met 

RAP-binding op de zijkant staand worden opgeborgen. Op 

het koperband kan door middel van een merkstiÍt met snel- 

drogende inkt een aanduiding worden gemaakt die terug- 

vinden van het zetsel vergemakkelijkt. 

Een eerste voordeel is, dat de handelingen om zetsel op te 

binden zeer eenvoudig zijn. Ze zijn ook sneller te verrichten 

dan die volgens de oude methode. Een tweede besparing is, 

dat het corrigeren sneller gaat, daar het niet nodig is het 

touwtie er af te halen en het er na de correctie opnieuw om 

heen te slaan. Ten derde zijn er geen pagina's 

los te maken bij 

het insluiten en lveer opbinden bij het uitnemen van de vorm. 

Bovendien geen gevaar voor het omvallen van letters, zoals 

dat bij losse letter-zetsel het geval kan zijn. 

Teneinde na te gaan of en in hoeverre toepassen van de RApopbindmethode 

een wezenlijke besparing ten opzichte van de 

touwmethode is, heeÍt men een proefgenomen met een boekwerk 

bestaande uit 200 pagina's Monotype-zetsel,24x40 

augustijn. De correctie gebeurde nogal grondig, namelijk 

huiscorrectie en tweemaal auteurscorrectie, Na het afdrukken 

moest het zetsel bewaard blijven. Bij de touwmethode vroeg 

dit in totaal 972 minuten, bij de RAP-methode 160 minuten. 

De tijdsbespari ng bed roeg d us i n d it geval n iet m i nderdan 83"/o. 

De kostprijs voor een uur handzetten willen we voor een 

kostenbenadering 

hier begroten op om en nabij f8,- per uur. 

De verkregen besparing in tijd is voor deze order l3! uur, 

wat in geld uitgedrukt f 108,- betekent. Aan te nemen is, 

dat het materiaal voor de RAP-methode duurder is dan touw, 

doch dat verschil bedraagt op zo'n order bepaald geen F 108,-. 

Bovendien heeft tijdsbesparing nog andere aspecten, o.a. het 

vrijmaken van produktietijd bij de grafische vakmensen in 

de onderneming. 

Uit een opgestelde grafiek blijkt voorts, dat het nuttig effect, 

dus de besparing aan tijd, bij toepassen van de RAP-methode 

groter wordt naar gelang de afmetingen van de op te binden 

pagina's groter zijn. 

Tenslotte ook nog de zekerheid dat het bewaarde zetsel in 

goede staat blijft, daar het koperband strak blijír en niet - 

zoals touw - onderhevit is aan vocht en droogte, waardoor bij 

touw uitzetten en krimpen en tenslotte zelfs los gaan zitten 

ontstaat. 

Een aantal vooraanstaande drukkerijen is op deze rationele 

methode voor het opbinden van zetsel overgegaan. Een 

serieuze proef is zeker aanbevelenswaard. Daarbij dient 

uiteraard kennis te worden genomen van het rapport dat de 

STND over dit onderwerp heeft uitgebracht. Á. Reens 

-- --, 

3 Het andere uiteinde van het koperband door de klem halen 

4 Juist vóór het aandrukken van het klepje van de klem 

5 Het zetsel is gebonden door de RAP-zetselbinder 

ll

t6 

noirurr.F;r'rrri. 

/ 

firrftlrníli$1t- , rrOcrl fui' ;n 4rr í6,r?Olrho ; rnil p 

ftrorX rrí.f ,tlSS rl tnrclrríi't1 . ,rulr nrt ln,t0f{tlfc6. Órrln t lol íltlfc 

rf, u tc rïpï iïtrr f r t I tgR n t{ fl hbl r rtrotï,tÍÏtrt ffi nor r t 0 npr rD rc.. 

Pllt 

prrlri írrrN lll fitrrri iil:qË rtórtto ;u{lïol trtntrrt 1193fl lll,{iirtloi trt'1t 

irnlrifir\lrbrnf ,tuliani; +r ftV i frfrXrr n uflrpnOhur,rbíífi lxtu&nt 

fqrrcrtÍrr ilrrrÍrfl irrrt fril{nilprr frt Ot 

frtc 

lorrr o. I liir ítD c4r rlrrc fir0 rc. fiír' on 

rrronofiS. {lorr[cn'.rÍh o6 nrf ï1 

clr'ïqclrrr: tnlrbl lrtlu 

lf !t'c 

ttltatrl. 

nffr,ïi* fnnr I s gr r .írlï.au,a 6ri 

arÍ6 nrqptrrr arftolrÍf fna'll. ifi 

lcccrt r t'*{rlr gt-i'f 

'fiDcntfl 

o irol Dslràr,.'íf clnlr6 pl I rl 

i'nprl lrof;firfilrl nuíomlprcorb l 

t{ ei( cttt ó-rro ifctnto blcurgl óprtsrnol cíf, 

próq+tftfto rry! Fnbrrl{6.r}tr ; liapÍr n r lr tr*l_Í'rOír ó lrti Ur r .uà; 

bnrïr 

i N.rlt N rirtl rff I r nf t t- tcrn r r 6. 

fnirrrlc rt)Êrrcn urb.rrtt tx 

n.t& roloi a nr. n6 ínffi crí- ttr W vf-i=,V1[, r: 

ftrrn ab o:c;rnrl: ÍcO ef ntíari'q 

ii i ltt ilrsr p:nsqt 

n{c grnrr Uï . firil c! rnd t rn n o6 

;: i rt pvtttl,ltatytttr 

trrolr Cl16 ; ft;s1$ rt gtrc6.SorruDc 

t', rnpintÍ[iírlir'1. 

finlrrt .rri Dciirctrtí'urlrrc I do 

ll or í oríp r ntb il $0 fi r, n onfi1 n h' 

'iÍrbts 

fít.tlncng 

4oil rrrc pu'crï,Ocíurírrlnc ndcíbqdolf /, 

4r

I* 

.l 

'i 

L') .:' 

I \1' 

\,J'1 -, 

?fr,pi:nTr*t 

r'Í,6 abbuc abÍi6 boy oïrn qmrch mulra: an I'rne culpa ru 

,X,l 

;ïl:ïlillii, l: si riïe íub 

."gya ,,1 :.ï,,.,u.trrrr 

ce sc que lup rc Í8 ry,:r:l,TnatioitrnÈnbr,Xr 

r$nt'colr*fiatto ltsnÈnba,trt 

-S$i.ipii atrerrb alten? pd pr 

hoc:liqui&'nr tuio occupaticnib? Írrmo heuior cópctenrioa ,Íi, 

efr,\i. /i* - \t,t/ rr' 

s-*\lb c:plicÍt liber fc${s bti bernrrbi h cóÍr*rarione.}rcipi*ercfus, 

j*U*'J-r,'*9^_l 

; ïngl'upio.eio Íibri.huic pzincipiu ponit.!tr6 iupra 4r, 

l"ryÍIu1n rlli).cófrurao.r q tub t"Íuni,Cuii tintrila.ïi 

ff ffiffit [, q *^. * r.1 u1' rno o ;'t ; ;'; r" er b orri o pti mr.l,g e ni 

.r;-tíi fuct aliquaoregiones,lio ipÍuí Èbellaturi ibem, ltcin o:bcm rni, 

{ï /i uerlum èiêurn cÍl ilho.lpfr.cero reenÈntes Íunicas.imrre glaoiouig 

^Y't nrtuel:quiu et lpfr v_rhemcnteÍn.arma potcncin 

o/ i 

bo. ouo ion pruu., 

nr.'r8 rtfro:es inctitilfilii rycuÍlïrunÍOio non fagitte ponnrium iss 

-'ip-tecum c;rbonibus hfotatà{sÍCt quihm in omn-cm trïnr e$uir fo 

lËi nT Êo?un:et infintg olbisterrr verba co?um.penetnbanl rt ine*n 

i T'"Èbant verba 

geêr9loataÍï? 

{ 

illa:inccnÍ,r igni.qurm bominus *rnt in terrnm.Occrm 

non funt querao.Orbe 

O +ànoi d qfor 

-{íffi rlÁv rg3tdll8 q ' '*rAl '.,-, ', '..'-,"-'*"*rV'ï--_i - - - ---.'r non lU rts.rr rtsrtL[, v *tr*. 

_ 

lar,9rlvl 

1.t.v.! 

Af rfai 

ï 

,?:1,, te'rolct epplàe,rre { ao_tui nl ptinent cufr, parêter rui tÍlinaii n6 

,tclrnt ílrennuiÍfimi Lellatolrg ícu nan frcc$nbebrnt: tiurnpbabár 

rr mo:tui' f?imie confortatua eÍl principatuo eoaum : conÍlitlrri fsnt 

princrpee-luprq oêm terá,€ig ts Íuc*ÍïïÍli in hnrrbitnë.]ta tshcreg 

et orbie Deuitre.Xt quarcn? hec pottio te córiagar.à cóiigcrit iïíol 

iU fpbzif coníthrationc penhnUi. pon ei pe r oËm reoe moou:l'3 fane 

qllobárenus. bt michi ii*e oiÍpenfatio tibi fuB ifin sreuira eÍl; nsn 

brrr poÍllÍlï0. $i pergiovfurparc et hanc:csntmbicit tibi gui bicit" 

fPcua eÍt oebig terre :et plenituuo ei?,pon tu ills b quo;pbeta. €t 

erit onnig terna poíllílio eiue, f,pig bic e Íl qui poÍllffionem libi ren 

blcrf :st fuirr creafionis. e t merito rehtnptionit.e t bono panis. Cui e 

nim al*ri biêum cíl.poÍluta a me et babo tibi fientrshereuitatem tu 

a!n.€t poÍIrÍlionem tsau ferminss tcrrcÍpoÍnÍlïonem et bíium seh 

burc;tu uÍan rlliug hr!r, tlaro ila hes ;r{m Íe ïtsnons manun, 

2 Ketelaer en De Leempt, Utrecht 1473

J 

I8 

bft $f t frín0í Ío e* e aíins aCtuArc bebsu0ï Íottd 0crui 

fs Íslltu stí Dín hoor , efr nl!5 torsr 

tgt toe 03tu med gcheert felr moDen 

trr strDí Dser oilbsru grconrí hí0er 

uir Du bí0s sÍfcbe rfr i sÍIrhí Ío fel8u 

oed hrrÍ€fr gob !Ír becft sbil efi cus 

Semsatt gebnil pelÍrorh? ottt tlflup 

[f me0stsbebeÍtf,gfibscfde Ul aige 

to$Ë oftDol tcl*lril fcggíbe.firtr0 Ítz 

Dí bí ío geoorbí sls ecn uil og togtefi 

Sostsfrquanftsrht of bi ÍcggÍoílbe 

.SÍst bíUorll oel al bst[i sls nu be, 

0clr ís Díe goct cfr qusÍÍ tDst?n pilbe 

€fr sl Drerom op Dff bí ni rn rte osn 

0cn boomeDeslcuis cilbÍbÍenín liÍ 

gbgn liue bliumDe Íri:Íos pt beÍt D: bi 

uren parab VftSAetat Íí.nflt bí Díe n 

b oura Dsg lffeng fo ulil ftj AÍlnsgnt 

jsl íÍt Dl Íri nocUr 

rana tgebot oucrsrÍreDi bebbÍ Í0nÍ 

octr bóutg gbcbluprlinge Íi níct sn 

ÍtsrffslÍren ÍsuDÍ bebbi gtosrÍt 0oÍr 

Díe ousrtseDínge lcr ÍrluÍ gbebo$. 

uliÍt inÉ nstucgí ío ís bie fiikbstert 

lkgheuleeÍtoecb ínDí 0art d 6no3cl ' 

bept, tnael'ns àír,oucrtrcDín$be Deg 

geborc ta w as btigeDo o n g bÍ tsttn 

Doot sfr mosÍle 0erui ousrmíts b: bÍ 

0eruí mscÍl 0l bout beo lcuíoige{{c 

alo gu0 D at geÍpl o hl, b tttt,. 

rnínoDíen Ísr 

Ueeft goD sbscm 

cuaotbÍrRpe, 

rsbíÍe . opDotfitrÍc 

rerDe brsrbepbrn ÍoubÍ. al 

barrí$u{ gecomíoÍ gcno 

rnl,tqn€fraDfi rrJ ous orÍ 

pareD gÍe Dro gcnorrbri gc 

oolpÍ Ífnfe.tbe becft goD 

gl Dffr uoir grÍtclrDí enget 

cerubím5 ei uÍcrícb fosin 

orf rs beosrÍ!íurrb Des 

lcuíDí bo utg{Olg rnÍ fclg 

fiumoaÍch ffiersura 

BbÍoser6 Ío riprecrDe DÍe 

0uuel tí irerÍtí mscl eua efi 

3 Gerard Leeu, Antwerpen 1487 

u0$ DsuqugrÍb 

fif*'?Sffiif-*f, 

oílle DSaen oif crtrcter Íol 

ínt oeË0aÍ 0il bíe msn Íg. 

ifíí!e{g5eun off nrer 

genrprbt íg tgt [ogrrUfgÍ 

=.I

I-- 

IIJSTO,I_RË 

D [, L,O R I C I N Ë 

PT Dg$ 

PREMIn,RS I,R0GRES 

DE, L'IMPRIh{ERIE. 

m!'E 

ST avec bcaucoup dc Raifru, gubn x regildé'"@\' 

ffiffi itr;kr'$;ï;:rtr"iïr:,$Jl;tr#$Ëilx. 

lNrufi f ïï#ïi"ir1;+r*i,.d*fn'fËi*"ïJ 

-. r.1Ce43g-. *-a 

,;F

20 

Kneepinbranden meer en meer gemechaniseerd 

I Twee verwarmde kneepiizers (schenen) persen onder een geleideliik 

toenemende druk de kneeo in 

2 Smythe-Horne boekenpers en kneepinbrandmachine 

I 

_-_--- 

Boeken in de partij gebonden, dus boeken in uitgeversband, 

verkort genoemd: uitgaafband, worden geleverd met verdiept 

liggende kneep. Wil men het uiterlijk van het boek verfraaien, 

dan wordt deze kneep ingestreken. Het scharnier van de band 

(de kneep) wordt dan diep en strak. 

Op omslachtige wijze werd deze kneep vroeger, met een ver- 

warmd ijzer, met de hand ingestreken. Het is begrijpelijk dat 

men al spoedig machines ging bouwen om dit instrijken met 

de hand te vervangen door machinaal inpersen. Hierbij vond 

geen strijkende werking meer plaats en men ging dan ook 

spreken van kneepinbranden. 

De eenvoudigste machine heeft slechts twee verwarmde 

schenen (afbeelding l), die met een pedaal naar elkaar toe 

worden bewogen. De druk vindt in één keer in volle zwaarte 

plaats. Hierdoor kan het voorkomen dat de kneep van de 

boekband wordt stukgeperst, vooral aan kop en staart bij de 

inslagen van het linnen of papier. Het linnen rekt op deze 

plaatsen minder dan waar het niet dubbel ligt. Bij beheerst 

bedienen van het pedaal, waarmee de schenen naar elkaar toe 

bewogen worden, valt dit enigszins te ondervangen. Geleide- 

ijk trapt men zwaarder door. 

Beter dan voet- of mechanische bediening is daarom het ge- 

bruik van hydraulische perskracht. De druk zet dan licht in en 

neemt geleidelijk toe. 

Meer en meer gaat men echter machines benutten die meer- 

dere verwarmde schenen bezitten. Het boek schuift dan steêds 

een plaats op. In paren klemmen wordt de druk geleidelijk 

opgevoerd, waardoor scheuren van het linnen wordt voor- 

komen en de kneep veel strakker wordt ingeperst, omdat de 

totale duur van het persen langer wordt. 

De Smythe-Horne kneepinbrandmachine (afbeelding l) werkt 

volgens dit principe en wordt daarbij tevens als boekenpers 

benut. De boeken komen via een lopende band van de band- 

zetmachine en vallen ruggelings in een transportgoot. Bij het 

stellen van de machine kunnen de wanden naar elkaar toe 

worden gedraaid tot de iuiste afstand, iets ruimer dan de dikte 

van het boek, is bereikt. 

Aan het eind van de goot bevindt zich een inrichting waar de 

boeken nauwkeurig worden gericht. Een daar boven draaiende 

taíel bevat acht klemmen. Op het ogenblik dat een boek aan 

het eind van de goot aankomt, bevindt zich een geopende klem 

boven het boek. Het boek wordt uit de goot omhoog gevoerd, 

met de rug naar beneden. Het wordt tussen de geopende klem 

geschoven, waarbij rug en kneep buiten de klem blijven 

steken. De klem sluit zich, waarbij een vrij grote perskracht 

wordt ontwikkeld. 

Reeds bij het volgende station opent de klem zich weer 

enigszins en wordt het boek nogmaals gericht. De rug wordt 

rondgeduwd door op de voorsnede enige druk uit te oefenen 

(afbeelding 3). De voorkant van het boek biedt bij het kneep- 

inbranden groterezekerheid als aanleg dan de rug. Echter niet 

als het boek scheef in de pletpers gestapeld is. De bovenste 

scheen komt dan in de kneep, maar de onderste op het plat 

terecht (aíbeeldi ng 4). 

Alle boeken hebben nu een gelijke ronding, want anders zou 

bij een te plat gerond boek het verwarmde kneepijzer niet in 

de kneep maar op het plat terechtkomen, terwijl bij een te 

sterk gerond boek het verwarmde kneepijzer in de rug zou 

komen (afbeelding 5). 

Bij volgende stations wordt nu met regelbare warmte en druk 

de kneep ingeperst. Bij het eerste station gebeurt, dit nog 

slechts zeer flauw en nauwelijks zichtbaar. Door verwarming 

en druk rekt het bekledingsmateriaal vooral op de inslagen, 

waar het dubbel is. Steeds ziet men de kneep strakker en 

dieper worden, Heeft de taÍel bijna een volle ronde gemaakt,

E-. 

dan opent de klem zich en valt het boek ruggelings op een 

transportband. 

De Polygraph-kneepinbrandmachine (afbeelding 6) perst de 

kneep niet in door middel van schenen, doch door middel van 

rollen. Er bevinden zich zeven rollen onder en zeven rollen 

boven het boek (afbeelding 7). 

Deze worden indirect elektrisch verwarmd, hetgeen wil zeg- 

gen dat de rollen zelfgeen verwarmingselement bezitten doch 

teten een verwarmingselement aan lopen en daarvan de 

warmte overnemen. De warmte is regelbaar, hetgeen ge- 

wenst is omdat het ene bandmateriaal meer warmte vergt dan 

het andere. 

De boeken worden door middel van transportbanden voort- 

bewogen tussen een aanleg die tegen de voorkant van het boek 

drukt en een roterende rugaanleg. De verwarmde rollen 

worden ook zelf aangedreven en dragen dus eveneens tot het 

voortbewegen van het boek bij. De eerste rollen staan lichter 

3 De klemmen openen zich even, waarna door een stempel op de voorsnede 

de boekrug in een halfronde mal wordt gedrukt en de klemmen 

het boek belemmeren terug tê yeren 

4 Indien de voorkant als aanleg dient, moet het boek goed haaks ziln 

5 Links: de juiste ronding (de schenen komen precies 

in de kneep) 

Midden: te flauw rondgezet (de schenen komen op het plat) 

Rechts: te scherp rondgezet (de schenen komen op de rug) 

gesteld dan de laatste rollen, waardoor een geleidelijk toe- 

nemende druk ontstaat. 

De boeken glijden langs een vaste vooraanleg en een rugaanleg 

die bestaat uit een smalle transportband. Ze lopen uit de 

machine op een transportband die langer kan worden ge- 

maakt en die de boeken toevoert naar tafels waar het stoí- 

omslag kan worden omgelegd. 

De boeken moeten ook hierbij gelijkvormig van ronding en 

afwerking zijn, omdat anders de rollen niet precies in het hart 

van de kneep lopen en op de rug oÍ het boekplat terecht- 

komen, daar valse, blinde lijnen inpersend. 

Het stellen van deze machine beperkt zich tot het op hoogte 

brengen van de verwarmde rollen, het stellen van voor- en 

rugaanleg en het stellen van de thermostaat. 

Uit een en ander mag blijken, dat de eenvoudige handeling van 

het kneepinbranden dus toch nogal zorg, kennis en inzicht 

vereist. 

l. C. Blonkenstein 

ó Polygraph kneepinbrandmachine: rechts bovenaan het bedieningspaneel 

met de thermostaat ter regeling van de warmte der rollen, 

daaronder (waar het boek schuin ligt) de plaats waar de boexen op 

de transportband worden gelegd 

7 Verwarmde rollen, die ten opzichte van elkaar telkens iets zwaarder 

staan gesteld, waardoor de druk geleidelijk 

toeneemt 

2l

J 

22 

De Friden LCC-S Justowriter 

De ponsbandbediening van regelzetmachines is ontwikl(eld 

door de Teletypesetter Corporation en is later overgenomen 

door Fairchild. Laatstgenoemde íabriel< was op dit terrein 

lange tijd zonder concurrentie, maar op de Drupa 1962 bleel< 

duidelijk dat aan deze alleenheerschappij een einde is gekomen. 

Het is te verwachten dat in de naaste toekomst van 

verschillende zijden zal worden getracht een stul< van de 

Teletype-marl

--. 

Vanzelfsprekend moet de teletypist(e) die 60000 aanslagen 

per uur maakt nog geboren worden. 

De papierspoel 2 houdt de papierrol vast. Elke rol bevat 

ongeveer 300 meter papier en kan 120000 gaatiescombinaties 

bevatten. 

De spanarm 3 werkt als een veiligheid tegen storingen in de 

papiervoeding. Als het papier niet zonder haperen van de 

spoel afrolt, zorgt de spanarm er voor dat de toetsen worden 

geblokkeerd tot het euvel is verholpen. 

De papiergeleider 4 geleidt de papierband naar het pons- 

mechanisme. 

Het toetsenbord (afbeelding 3) van de ponsmachine heeft vier 

toetsenrijen, iets trapsgewijs oplopend om ze gemakkelijker 

bereikbaar te maken. Er zijn 43 toetsen voor letters en tekens, 

3 voor vast wit. 5 voor functies en de balk onderaan voor de 

wigspaties. Een druk van 70 gram is nodig om de toets aan te 

slaan, waarbij deze 6 mm naar beneden gaat. 

Het is niet mogelijk meer dan één toets omlaag te drukken, 

hetgeen het ontstaan van verkeerde gaatiescombinaties uit- 

sluit. Dit heeft men genoemd het toetshefboom-blokkeer- 

systeem. 

Nauwkeurigheidscontrole: er is een speciale elektrische 

stroomkring ingebouwd, die alle toetsen blokkeert indien 

wordt getikt op een manier die verkeerde gaatjescombinaties 

zou doen ontstaan. 

De wagenlengte van l2 inch maakt een schrijfmachinebreedte 

van I l{ inch mogelijk. 

Het inktlint bevat twee kleuren (rood en zwart). 

De interliniëring van de schrijfmachine bevat drie mogelijk- 

heden: 2f,, 3f of 5 regels op I inch. 

Het lettertype van de schrijfmachine is de l2 punts Galvin in 

de standaard uitrusting. 

Betekenis von sommige toetsen 

Er is een dubbel stel wisseltoetsen (shift en unshift), die zich 

zowel aan de linker- als aan de rechterkant van het toetsen- 

bord bevinden (afbeelding 3). 

De toets EM SP (in de unshiftstand) en EM LD (in de shift) 

geeft respectievelijk een vierkant (em space) en een blokpunt 

op een vierkant (em leader). Thin space is vanzelfsprekend dun 

spatie. Aan de andere zijde vinden we EN SP (in de unshift) 

en EN LD (in de shiít), wat resp. een pasje (en space) en een 

blokpunt op een pasje (en leader) oplevert. 

Als de spatiebalk (onderaan) wordt aangeslagen, wordt alleen 

de van te voren vastgestelde minimumdikte van de wigspatie 

door het telmechanisme geregistreerd. Alle toetsen voor 

magazijnspaties en wigspatie bewegen de wagen van de 

schrijfmachine over de hun toegemeten eenhedenwaarde naar 

links. Met andere woorden: de schrijfmachine geeÍt alle 

spaties naar verhouding hun juiste breedte. 

Aan de rechterkant vinden we de toets CAR RET, hetgeen een 

afkorting is van carriage return, vertaald: wagen terug. Deze 

toets zortt voor de noodzakel ijke íu ncties op drie verschillende 

machines: de ponsmachine, de schriftontvanter en de zet- 

machine. Als de toets wordt aangeslagen terwijl de wagen van 

de schrijfmachine op zijn beginpunt staat, geeft zij de code 

return en paper Íeed, Wordt de toets gebruikt nadat een wig- 

spatiecode oÍ eén van de drie andere codes voor de werking 

van het uitvul- en centreerapparaat (quad left, quad center of 

quad right) in de band zijn aangebracht, dan geeft zij automa- 

tisch een returncode en een elevatecode. 

Het effect van de toetsaanslag op de ponsmachine is dus dat 

return en paperfeed ofreturn en elevate in code in het papier 

worden geponst. De toets geeít dus altijd twee codes. 

Het effect van de returncode op de schriftontvanger is, dat de 

lettertrommel in ruststand terugkeert. Dit is het onderdeel 

waarin de letterstempels zijn ondergebracht. De code paper 

feed brengt het papier één regelafstand verder. Hetzelíde 

gebeurt ook bij de code elevator. Bij het aanslaan yan de 

car ret-toets keert de wagen altijd naar zijn beginpuntterug en 

wordt het papier een regelafstand verder geschoven. 

2 Ponsmachine: I ponsmechanisme,2 papierspoel, 3 spanarm, 

4 papiergeleider 

Op de zetmachine heeft alleen de code elevate effect: de ver- 

zamelaar wordt omhoog geheven en weer in ruststand terug- 

gebracht. De code return en de code paper feed sorteren hier 

geen enkel effect, 

Schokeloors boven het toetsenbord 

Boven het toetsenbord (afbeelding 3) bevinden zich acht 

schakelaars, We laten ze hier van links naar rechts de revue 

Dasseren. 

Start read: Deze schakelaar wordt gebruikt als van een be- 

paalde ponsband een schrijfmachinekopie moet worden 

gemaakt. Tegelijkertijd kan ook het ponsmechanisme worden 

ingeschakeld (rechts naast het toetsenbord) als tevens een 

duplicaat-ponsband wordt tewenst. Deze startschakelaar kan 

ook worden gebruikt om de schrijver te stoPPen. Als de 

schakelaar wordt ingedrukt, stopt de schrijver en als ze wordt 

losgelaten, vindt het typen voortgang. Daar wordt gebruik 

van gemaakt als het typen even moet worden onderbroken. 

Stop read: Als deze schakelaar wordt ingedrukt en weer los- 

gelaten, stopt de schrijver. Deze schakelaar wordt gebruikt 

als het machineschrijven voor langere tijd moet worden 

onderbroken. Ook als de 'start read' is ingedrukt en men 

de schrijver permanent wenst te stoppen, kan de 'stop read' 

worden ingedrukt, waarna de'start read' wordt losgelaten. 

Panel shift: De vijf schakelaars rechts naast'panel shiÍt' 

hebben alle een dubbele íunctie. Als de 'panel shift' in normale 

stand staat (op één lijn met de overige schakelaars), wordt bij 

het indrukken van de vijf overige schakelaars de íunctie 

gebruikt die aan de bovenkant van de toets staat aantegeven. 

Als de functies moeten worden gebruikt die onderaan op deze 

vijí toetsen staan vermeld, moet naast de betreffende schake' 

laar ook de'panel shift' worden ingedrukt. 

Code delete: Deze toets is beter bekend onder de naam 'rub 

out', de uitwisschakelaar. Als hij wordt ingedrukt en direct 

weer losgelaten, produceert hij éen enkele uitwiscode (zes 

Saaties). Als een hele regel moet worden uitgewist en deze 

code dus steeds moet worden herhaald, wordt de schakelaar 

eenvoudig ingedrukt gehouden. 

Quad center, quad leít en quad right zijn de functies voor de 

automatische bediening van het uitvul- en centreeraPParaat 

op de zetmachine. 

Upper rail en lower rail zijn de íuncties voor het automatisch 

bedienen van de duolexrail in de verzamelaar van de zet- 

machine. In de stand 'lower rail' typt de schrijÍmachine het 

schrift in zwart en bij de stand'upper rail'verschijnen de 

letters in rood op het papier. Als een regel met upper rail is 

geëindigd, keert bij de volgende regel de duplexrail van de 

zetmachineverzamelaar automatisch in de stand 'lower rail' 

terug en taat de schrijfmachine ook automatisch weer over 

van rood op zwart. In het geval dat dus meer regels vet oí 

cursief moeten worden gezet, moet aan het begin van elke 

regel steeds de'upper rail' worden aangeslagen. 

23 

a

24 

Tape feed: Bij het indrukken van deze schakelaar wordt alleen 

een transportgaatie in de band aangebracht. ls een reeks van 

deze gaaties nodig, dan gebruikt men de schakelaar rechts 

naast het toetsenbord. Als men deze ingedrukt houdt, repe- 

teert het ponsmechanisme de tape feed. 

Stop code: Deze schakelaar ponst een code in het papier, die 

de schriftontvanger tot stilstand brengt als deze automatisch 

door een ponsband wordt bediend. Er gaat dan tevens een bel. 

Van deze schakelaar wordt ook gebruik gemaakt om de 

operating unit van de zetmachine tot stilstand te brengen om 

een handmatrijs tussen te voegen. 

Op de plaats waar op de afbeelding 'vert rule' is te lezen ligt 

op de voor Nederland geleverde machines de é. 

Paoer feed: Het neerdrukken en weer loslaten van deze 

schakelaar produceert de code 02, die het papier in de schrift- 

ontvanger een regelaístand doordraait. Ook deze toets kan 

worden gebruikt om de operating unit van de zetmachine uit 

te schakelen teneinde bijvoorbeeld een handmatrijs tussen 

re voeSên. 

Uitvullen 

De Íijn verdeelde schaal (afbeelding 4) wordt gebruikt om de 

regellengte nauwkeurig te bepalen. De verdeling is in een- 

heden, van 0 tot 1080. Elk streepje op de schaal heeft een 

waarde van 3 eenheden. 

STARÏ 

READ 

STOP 

READ 

PANEL 

SHIFT 

oÉaÈ f Fdóno€Noc 

cooE 

UÈLÈIE 

QUAD 

CENÍER 

3 Toetsenbord van de ponsmachine 

,l Schaal met verdeling in eenheden 

I 

- 

Een tandbaan met schuine tandjes en een eenvoudige klem- 

inrichting houdt het stuitpunt van de telwijzer op zijn plaats. 

Als de maat moet worden ingesteld, wordt de telwijzer op de 

iuiste maat gezet. Dan wordt de klem opgetild en het stuitblokle 

zo ver mogelijk naar rechts geschoven, waarna de klem 

weer wordt neergedrukt. 

De spatiebreedtekiezer is aan de rechterzijde van de machine 

aangebracht. Deze wordt gebruikt om de minimumbreedte 

van de wigspaties te bepalen. Met de knop (afbeelding 5) kan 

een breedte van 3 tot 9 eenheden worden bereikt. 

Als de telwijzer de grens van het 'uitvulgebied' overschrijdt, 

gaat boven het toetsenbord een lampie branden. De grootte 

van het uitvulgebied wordt bepaald door het gezamenlijk 

uitvulvermogen van de in de regel aangeslagen wigspaties. 

Als het lampje gaat branden, kan men zich met één blik op de 

telwijzer er van overtuigen wat er nog bij kan, waarna men de 

regel beëindigt. Overschrijdt men het 0-punt, dan gaat het 

lample uit en mag men de regel eerst beëindigen als deze íout 

is hersteld. Het moment waarop het lampje gaat branden, 

wordt bepaald door de uitvultrap (aíbeelding 6), die de 

maximumbreedte van de wigspatie vertegenwoordigt. Er zijn 

tien van deze trappen, van 6 tot en met | 5 eenheden. 

,nsterren 

Veronderstel dat moet worden gewerkt op l2 augustijn met 

UPPER 

RAII" RAII, 

QUAD 

TEFÍ 

TAPE 

FEED 

èr9r 

CODE 

QUAD 

RIGHT 

- NO Íq€NO6O-NOÍ A$N @6O-dóVOS N@G O-No>; >N 

-NNdNd dfld NROOOOOóO OOO { ï Í{- > 

VERT 

RUtE 

PAPER 

----

een lettersoort waarvan het vierkant 0,1245 inch breed is. 

Hier volgt de berekening voor het instellen van de zetmaat: 

12x0,1776 (inchbreedte van aug.) x l8 (eenh. per vierkant) 

0,1245 (inchbreedte van vierkant) 

: 308, naar beneden aígerond op een veelvoud van 3, maakt: 

306 eenheden. 

Voor het instellen van het uitvulvermogen en de minimum 

woordspatie heeít men de zaak zeer vereenvoudigd door bij 

de machine een tabel te verschaffen waarop de minimale en 

maximale breedten van l9 verschillende soorten wigspaties 

van Intertype, Linotype en Star zijn vermeld. Ook de meest 

voorkomende vierkantbreedten zijn aangegeven en daar- 

achter vindt men voor elk der l9 soorten wigspaties vermeld 

de stand van de spatiebreedtekiezer en welke uitvultrap 

moet worden ingezet. 

Veronderstel dat we met M7 Starspaties werken, dan moet de 

spatiebreedtekiezer op 6 en is het nummer van de trap 10. 

De fabriek heeft dit als volgt berekend: 

maximumbreedte wigspatie 0,1240 inch 

minimumbreedtewigspatie 0,0370inch 

uitvulvermogen 0,0870 inch. 

Van dit uitvulvermogen kan zonder gevaar voor te slappe 

regels 85o/o worden gebruikt. Dat is dus 0,0739 inch. 

I eenheid van het vierkant 's 0'1245 : 0.00691 inch. 

t8 

De minimumwaarde van de wisspatie wordtdus 0'037 

0,0069 I 

: 5,35, aterond: 6 eenheden. Afronding naar 6 in plaats van 

naar 5 heeft plaats om de kans op stijve regels te verminderen. 

Minimum wiSspatie 

uitvulvermogen 

0,0370 inch 

0,0739 inch 

0,1 109 i.,"h. 

0,1109 inch is dus de bruikbare maximumwaarde van de wig- 

spatie. ln eenheden uitgedrukt is dit: 

0. I t09 

: l6 eenheden. 

0,00691 

Het uitvulvermogen, uitgedrukt in eenheden: 

bruikbare maximumwaarde 0, 1109 inch : ló eenh. : l6 

minimumwaarde 

0,0370 inch : 5,35 eenh. : 6 

uitvulvermogen 

0,0739 inch : 10,65 eenh. : l0 

De te gebruiken uitvultrap is dus die van l0 eenheden. Dat 

10,65 naar l0 en niet naar | | is afgerond, heeft z'n oorzaak in 

de vrees voor slappe regels. 

Leveren von'schone' bonden 

Als het noodzakelijk is, foutloze banden te gebruiken (voor 

telegraferen, voor de fotograÍische zetmachine of om de 

correctie te beperken tot de fouten die de zetmachine maakt), 

kan de schrijfmachinekopie worden gecorrigeerd. De regels 

waarin correctie voorkomt moeten daarbij duidelijk worden 

aanSestreePt. 

De te corrigeren band wordt in de bandlezer gezet, de schake- 

laar 'start read' wordt ingedrukt, waarna de band door het 

ponsmechanisme opnieuw wordt geponst en tegelijk daarmee 

weer een schrijímachinekopie wordt vervaardigd. Dit gaat 

razend snel, zodat opletten de boodschap is. Als de aangestreepte 

regel wordt bereikt, dient de schakelaar 'stop 

read' te worden gebruikt. De codes die moeten vervallen 

worden in de bandlezer met de hand doorgedraaid, waarna 

de'start read' opnieuw wordt ingedrukt. 

Als moet worden verlopen, dient dubbel scherp te worden 

opgelet. Nogmaals, het schrijven taat zeer snel en men dient 

zijn beslissingen omtrent het beëindigen van de regel snel te 

nemen. Als er iets moet worden tussengevoegd, doet men dit 

5 Knop van de spatiebreedtekiezer 

ó Uitvultrap, die bepaalt wanneeÍ het lampje gaat branden 

Vanzelísprekend moet bij een verloping worden gestopt vóór 

de return- en elevatorcodes. Deze codes worden met de hand 

doorgedraaid en zo ook de wigspatiecodes die aan het einde 

of aan het begin van de regel zouden komen. Ook uitwiscodes 

worden met de hand doorgedraaid, zodat de nieuwe band 

alleen produktieve codes bevat. 

Opmerkingen 

Friden lnc. was zo bereidwillig een demonstratie te geven, 

waarbij ons opviel dat de machine een lichte en prettige 

aanslag heeÍt. De plaats van de schakelaars boven het toetsen- 

bord munt niet uit door gemakkelijke bediening. Het be- 

eindigen van de regel met één aanslag van de 'car ret' gaat 

zeer snel: we missen echter de tweede returncode om tussen 

de terugkeer van de verzamelaar en het begin van het ver- 

zamelen de korte pauze te krijgen die nodig is om de kans op 

verzamelstoringen zo klein mogelijk te houden. 

Een bezwaar is, dat de grens van het uitvulgebied eerst zicht- 

baar wordt als de telwijzer deze grens is gepasseerd. Als men 

het volgende woord of lettergreep er niet op kan krijgen, 

terwijl het lampje nog niet brandt, kan men niet zien of men 

met het bijvoegen van dunne spaties de grens van het uitvul- 

gebied zal overschrijden of niet. 

Het sterke punt van de Justowriter is de mogelijkheid om de 

band te corrigeren. Het reproduceren van de band gaat zeer 

snel. Door de vele handelingen die bij verlopingen moeten 

door het toetsenbord met de hand te bedienen. Daarna weer 

worden verricht, is er evenwel kans dat er weer nieuwe 

'start 

read'. Íouten in de band worden gemaakt. 

l. B. I. Adoms 

25 

a

6 

De Crabtree'Viceroy' hoogdrukrotatiepers 

We mogen, zonder ons aan overdrijving te bezondigen, vast- 

stellen dat uit Engeland afkomstige industriële produkten in 

ons land een goede naam hebben verworven. Dat geldt ook 

voor de hier ingevoerde grafische machines, waarbij wij in het 

bijzonder de produkten van de Crabtree-fabrieken mogen 

noemen. 

Het nieuwste produkt waarmee deze íabrieken ons confron- 

teren is de Viceroy, een hoogdrukrotatiepers voorzien van 

talrijke snufies die een snelle produktie van goed gedrukte 

en gevouwen kranten waarborgen. 

Het is ingewijden niet onbekend, dat Crabtree een iarenlange 

ervaring heeÍt in het bouwen van rotatiepersen. De construc- 

teurs van de Viceroy hebben van deze ervaring ruimschoots 

geprofiteerd en daarbij in dit nieuwe produkt alle denkbare 

nieuwigheden verwerkt. In het bijzonder is rekening ge- 

houden met de steeds meer geuite wens, kleurendruk in de 

kranten toe te kunnen passen. De mogelijkheid is geschapen 

om bepaalde voorzieningen in dat opzicht ook nog later in te 

bouwen. Volledig automatische zgn, pasters, gecombineerd 

met een controlesysteem ten behoeve van de spanning van de 

papierbaan, zorgen voor een gelijkmatige aíwikkeling van de 

papierrol bij elke gewenste snelheid van de machine. De pers 

levert een scherpe afdruk en een zuiver gevouwen krant in 

een hoge produktie, waarbij als pluspunten de gemakkelijke 

afstelbaarheid en het eenvoudig onderhoud moeten worden 

genoemd. 

De beide eerste illustraties (afbeeldingen l-2) tonen respec- 

tievelijk het voor- en achteraanzicht van een drukeenheid. 

Zo'n drukeenheid bestaat uit solide hoge freems, waarbij de 

draaiende delen geheel zijn aígedekt. De van gesmeed staal 

vervaardigde vormen tegendrukcilinders zijn zodanig uitgebalanceerd, 

dat een hoge omwentelingssnelheid kan worden 

bereikt. De van driedelige naaldlagers voorzienecilindertappen 

zijn in de zijfreems gemonteerd. 

De stypeplaten worden aan de lange zijden met facetklemmen 

en aan kop en staart door middel van bekklemmen met een 

snelsluiting v.rstgezet, Op een aan het íreem bevestigde schaal- 

indeling kan worden afgelezen hoeveel men de drukcilinders 

naar of van de vormcilinders heeft verzet om meer of minder 

drukspanning (moet) te verkrijgen. 

Het aandrijfwerk laat een draaisnelheid toe tot 30 000 om- 

wentelingen per uur. Dit aandrijfwerk is aan de achterzijde 

van de pers gemonteerd. Een van veiligheidspennen voorziene 

koppeling maakt het mogelijk elk drukwerk afzonderlijk aan 

dan wel aíte zetten, 

Vorm- en tegend rukcilinder 

Het vierzijdig opsluitsysteem (afbeeldingen 3-4) werd ont- 

wikkeld om tegemoet te komen aan de eisen die de steeds 

sneller draaiende rotatiepersen stellen, waarbij de middel- 

puntvliedende kracht steeds groter wordt. Met het hier toe- 

gepaste systeem wordt ook maar het geringste optillen van de 

stypeplaat voorkomen. De platen worden vastgeklemd met 

behulp van een snelsluitsysteem met drukveren, dat met een 

gebogen T-sleutel wordt vastgezet. De uitsparingen in de 

lengterichting van de stypeplaat kunnen bij het gieten direct 

ofwel later met een nabewerkingsmachine worden aange- 

bracht. 

Noodzakelijke variaties in de breedte van de papierbaan kun- 

nen worden opgevanten door verstellen van de íacetklemmen. 

Tevens kan het vierzijdige opsluitsysteem op verstelbare 

kleurendrukcilinders worden aangebracht. Ze vergemakke- 

lijken het sluitend maken van de kleuren, omdat ze de moge- 

lijkheid scheppen de drukvorm iets te verschuiven. Een en 

ander kan vanzelfsprekend niet ongelimiteerd, doch binnen 

bepaalde grenzen. 

Het snelsluitsysteem voor de leggerbekleding van de tegen- 

drukcilinder wordt gevormd door een in de drukcilinder aan- 

gebrachte as met twee groeven. Zowel aan het begin als 

aan het einde van het leggerdoek worden met behulp van 

schroeven strippen bevestigd. De legger met strip wordt in 

de eerste groef bevestigd. Vervolgens wordt de cilinder een 

slag doorgedraaid, waarna de volgende strip in de tweede 

groef wordt gelaten. Met een T-sleutel wordt het doek daarna 

aan beide zijden strak tespannen (afbeelding 5). Op deze wijze 

wordt het doek over de volle breedte met een gelijke spanning 

Vooraanzicht van een Viceroy-drukeenheid 2 Achteraanzicht van een Viceroy-drukeenheid

- 

3 Gedeelte van de vormcilinder met snelsluitinrichting 

vastgehouden. Het vormen van ongelijkheden wordt absoluut 

voorKomen. 

lnktgeving 

De inktwerken voor zwartdruk zijn uitgerust met de nieuwste 

automatische inktboxen. Het distributiesysteem omvat drie 

inktcilinders met grote diameter (waarvan er twee een zijdelingse 

beweging maken), vier overdraag-, 

twee distributie- en 

twee letterrollen. Dit systeem van inktverdeling is zo ge_ 

construeerd dat het mogelijk is de drukcilinders in de tegenovergestelde 

richting te laten draaien, om van drukeenheid tot 

drukeenheid een kleur te kunnen drukken (afbeelding 

6). 

Wordt op deze laatste mogelijkheid geen prijs gesteld, dan is 

het mogelijk een inktwerk te leveren met twee inktcilinders 

en drie letterrollen (afbeelding 7). In zo'n compleet inktwerk 

bevindt zich dan een kleine en een trote inktcilinder, 

twee overdraag- en drie distributierollen, een stalen wals en 

drie letterrollen. Behalve de kleine inktcilinder en de letter- 

rollen maken ze alle een zijdelingse beweging. 

De rollenlagers van smeedbaar gierijzer zijn scharnierend. De 

rollen kunnen worden afgesteld door middel van in het zijfreem 

gemonteerde stelschroeven. Detappen lopen in Dronzen 

lagers van het zelfsmerende type of in kogellagers. 

De automatische inktpomp, voorzien van een brug, garandeert 

de eenvoudigste en meest doelmatige controle op de inkt- 

geving van een snel draaiende rotatiepers, Geen heen- en 

weergaande beweging van de likrol, die trouwens niet in het 

rotatiesysteem past en dan ook radicaal is verdwenen. Het 

gehele mechanisme is volledig afgedekt en kan niet door 

papierstof worden verontreinigd. De brug kan met behulp van 

een slinger gemakkelijk achteruit worden tezet voor een 

schoon maakbeu 

rt. 

De pomp is met tandwielen direct aan de kleine inktcilinder 

gekoppeld, waardoor weinig of niets behoeft te worden bijgesteld, 

mits de beginafstelling luist is. Als de pers sneller of 

langzamer wordt ingesteld, zorgt het gericht aangedreven 

pompsysteem voor de juist afgestemde inkttoevoer. 

Vier rijen inktschroeven,elkcorresponderend met de breedte 

van een pagina, maken het mogelijk de inktgeving te regelen. 

Terzijde van de inktbox bevinden zich vier schroeven die elk 

de inkttoevoer voor een hele pagina kunnen afsluiten, wanneer 

van halÍ- of driekwartrollen moet worden gedrukt. 

De inkt wordt middels een zeef in de inktbox geleid, hetgeen 

door middel van een vlotter gecontroleerd wordt. Het inkt- 

peil kan worden afgelezen. De pompaandrijving kan, bij- 

voorbeeld tijdens het invoeren van de papierbaan of bij het 

gebruik van kleurboxen (afbeelding 

8), worden uitgeschakeld. 

De inktbruggen zijn op evenwijdig lopende vlakken temonteerd 

en kunnen naar de inktcilinder toe of tegengesteld 

worden verplaatst met behulp van een slinger. De brug dient 

nauwkeurig tegenover de kleine inktcilinder te worden af- 

gesteld. Zij bevat tweeëndertig leidinkjes die uitmonden in 

4 Klemmen in open positie ten opzichte van de stypeplaten 

5 Opsluiting van het leggerdoek: I doek met strip in het eerste hoek_ 

profiel van de opsluitas gestoken, 2 as gedraaid voor her vasr_ 

klemmen van het leggerdoek, waarna de cilinder een omwenteling 

wordt gedraaid, 3 insteken van het andere einde van het doek met 

strip in het tweede hoekprofiel van de as, 4 strak trekken van ner 

leggerdoek tor de vereiste spanntng 

ó Schema van een inktwerk 

met drie stalen inktcilinders 

en twee letterrollen 

7 Schema van een inktwerk 

met twee stalen inktcilinders 

en drie letterrollen 

27

F 

28 

8 Kleureneenheid met drie groepen van vier verplaatsbare kleurinktboxen, 

elk van één pagina breedte 

9 Dubbel vouwapparaat mer vier trechters, de mogelijkheid biedend 

een blad met acht katerns te maken 

in de brug gefreesde groeven. Daarmede wordt een gelijk- 

matige distributie van de inkt bewerkstelligd. 

De meestal in de kelder opgestelde voorraadtanks worden met 

behulp van pompen onder een vooraí bepaalde druk gezet. 

ls die druk bereikt, dan slaat de pomp automatisch af, om bij 

afnemen van de druk weer te gaan íunctioneren. De tanks 

kunnen door middel van tankauto's worden gevuld of door 

storten van inkt uit vaten door het mangat. De inhoud van de 

tanks varieert van één tot tien ton of meer, al naar gelang de 

behoefte van het bedrijf. 

Register bij kleurendruk 

Met de moderne gieten nabewerkingsapparaten, de verbeter- 

de matrijzen en de registerapparaten ter controle van de 

drukvorm is het mogelijk stypeplaten te produceren die aan 

hoge eisen voldoen. Toch blijft het noodzakelijk, op de pers 

kleine verschuivingen van de drukvorm aan te brengen om 

een goed sluitende kleurendruk te verkrijgen. Op de cilinders, 

bestemd voor kleurenvormen, is een mechanisme inngebracht 

waarmee kleine verschuivingen zowel zij\/aarts als in de rich- 

ting van de cilinderomtrek mogelijk zijn. Dit mechanisme is 

zodanig geconstrueerd dat de íacetklemmen, ofschoon onaf- 

hankelijk van elkaar verstelbaar, ook alle tegelijk kunnen 

worden verschoven zo dit wenselijk mocht zijn. 

Om de instelling van de drukvorm te vergemakkelijken zijn 

op klemmen en vormcilinders stellijnen gegraveerd. Met be- 

hulp hiervan kunnen verstellingen voor bepaalde papierbreed- 

ten snel tot stand komen. 

Vouwopporoot 

Het naar een nieuw ontwerp geconstrueerde 2 : I vouwappa- 

raat heeft een maximale produktie van 60 000 kranten per uur. 

De trechterwals heeÍt een grote diameter en bezit in het 

midden twee lagersteunen ter bevordering van de stabiliteit. 

De diameter van de wals is gelijk aan die van de helft van de 

cilinderdiameter, zodat zelfs kranten van veertig en meer 

pagina's vlot kunnen worden verwerkt. De wals is opgebouwd 

uit segmenten die in de lengte van fijne groeven zijn voorzien 

en op een as gemonteerd. Onafhankelijk van elkaar verstelbare 

propellers (trekrollen) houden de papierbaan op spanning. 

Op verschillende plaatsen kunnen messen worden gemonteerd 

om de papierbaan in de lengte door te snijden. Zowel pro- 

pellers als messen kunnen zo worden versteld dat het contact 

met de papierbaan wordt verbroken. 

Om de verwerking van verschillende baanbreedten te ver- 

gemakkelijken en de trechtervouw in het midden van de baan 

te brengen, zijn de gepolijste vouwtrechters met verstelbare 

geleidewalsles op verschuifbare freems gemonteerd. 

Twee stel uitgebalanceerde trekwalsen spannen het papier 

strak over de youwtrechters; afzonderlijk aangedreven trek- 

rollen dienen voor verzamelen van het produkt van de rechter 

naar de linker vouwmachine ofomgekeerd. 

Het telmechanisme kan zowel de rechte als de schuine uitslag 

maken en naar wens tijdens het draaien van de pers worden 

bijgesteld. De kranten worden in een ononderbroken stroom 

met de vouw naar voren uitgelegd op rubberbanden, die aan 

elk willekeurig type transporteur kunnen worden gekoppeld, 

De vouwapparaten worden door een verticale en een horizon- 

tale as aangedreven, De horizontale is voorzien van een veilig- 

heidskoppeling tegen overbelasting. Zodra de maximum 

belasting, waarop de koppeling is ingesteld, wordt over- 

schreden, wordt de aandrijving automatisch buiten werking 

gesteld. De tevoren ingestelde koppelkracht kan worden 

bijgeregeld door drie van vierkante koppen voorziene stel- 

schroeven. Als de koppeling buiten werking wordt gesteld, 

bedient een schakelaar een relais, dat de pers automatisch doet 

stoppen. Op het moment dat wordt ontkoppeld, stelt een 

andere frictieplaat - bediend door duwringen - de aandrijÍ- 

klauwen buiten werking. Door met handkracht de vouw- 

machine op de stelmerken te draaien, wordt het mechanisme 

opnieuw ingesteld.

--. 

l0 Krantentransporteur van het type Bren-Rapley, gekoppeld aan het 

snelle Crabtree-vouwapparaar 

De vouwmachine wordt aangedreven door stellen rechte 

tandwielen. Elk stel is uitgerust met eên koppeling, voorzien 

van veiligheidspennen, zodat het mechanisme naar behoefte 

kan worden in- en uitgeschakeld. 

De centrale smering, inbegrepen een continusmering van alle 

hooídtandwielen en een gecontroleerde hoeveelheid voor 

lagers en excentrieken, is geheel achter dekplaten verborgen. 

De olietoevoer naar de tandwielen is afgesteld vóór de be- 

scherming werd aangebracht en verzegeld. Voor het smeren 

van lagers en excentrieken zijn echter buiten de bescherming 

nog afzonderlijke nippels aangebracht. Ter controlering van de 

olietoevoer naar de tandwielen zijn op bepaalde plaatsen 

perspexvensters aangebracht. 

t2 

Achterzijde van een acht drukeenheden grote 

Viceroy-hoogdru krotatiepers 

| | Bocht van 90o in een horizontale transportband van de pers naar de 

exoed itie 

De kranten worden steeds omvangrijker en dat stelt bijzon- 

dere eisen aan het vouwapparaat, Om hieraan tegemoet te 

komen bouwde Crabtree een vouwapparaat met een 3 : 2 ver- 

houding. Naar wens kan - met hoge snelheden - verzameld 

worden via het cilindersysteem of van rechter naar linker 

vouwmachi ne (afbeeldi ng 9). 

De gecombineerde vouw- en verzamelcilinder heeft een om- 

trek van drie bladen. De grote diameter maakt keerstangen 

overbodig, in tegenstelling tot de 2 : I youwmachine. Het 

verzamelen geschiedt door één cilinder, waarmee wordt voor- 

komen dat enig deel van de krant van het ene stel puntcures op 

een ander stel wordt overgebracht. Er ontstaat dus ook geen 

tweede serie puncturegaten in de krant. 

r 

t;ií&, 

u; 

ryw 

29 

f

30 

l3 Ondergronds gedeelte van een grote rotatiepers, met zgn. autopasters 

die op volle snelheid de baan van een nieuwe papierrol aan 

die van de voorgaande plakken 

Door het hier beschreven systeem is het mogelijk een omvang- 

rijke krant tijdens het verzamelen volledig onder controle te 

houden en een goed gevouwen produkt afte leveren, 

De snijcilinder heeÍt een omtrek van twee bladen en bevat 

twee perforatiemessen. Het binnenblad van de krant wordt 

bij dit systeem iets kleiner gesneden, zodat uitsteken wordt 

vermeden. Dat komt het uiterlijk van de krant ten goede. 

De roterende uitlet is met vijf vanters op een as met grote 

diameter gemonteerd. De'kikker'van de teller kan zo worden 

gesteld dat de 25e of 50e krant naar voren uitsteekt. 

Deze vouwmachine produceert een krant in meer katerns tot 

een omvang van 128 pagina's, verdeeld in maximaal acht 

secties. 

Krantentronsporteurs 

Indien tot een zo kapitale investering als een rotatiepers wordt 

besloten, is aan te bevelen de gehele installatie door een zelfde 

firma te laten verzorgen. Crabtree biedt deze mogelijkheid, 

van de onderbouw tot aan het transport naar de expeditie. 

l4 Automatische rollenster: I hoofdschakelaar controletaÍel (in de 

drukkerii), 2 hooÍdschakelaar (papierkelder), 3 schakelaar papierspanning,4 

motor yoor regeling papierspanning, 5 papierspanningscontrole, 

6 regelaar papierspanning, 7 motor voor riemspanning, 

I motor voor borstel en mes, 9 motor voor spanningsregeling, l0 

borstelarmcontrole, I I perssnelheidscontrole, l2 algemene controle, 

l3 collectorringen, l4 motor voor zijdelings register 

,/ 

4 

l5 Achterzijde van een drukwerk, met de excentrische tandwielheÍbomen 

in de stand voor normaal drukken (de witte stippellijnen 

boven geven de positie van de hefbomen aan als de andere kant op 

moet worden gedraaid) 

De Bren-Rapley verentransporteur (afbeelding l0) biedt vele 

mogelijkheden al naar gelang de eisen die een bedrijf stelt. 

Hoe groot de afstand tussen drukkerij en expeditie ook mag 

zijn, hoeveel bochten (aÍbeelding I l) het transport ook moer 

maken, de Bren-Rapley transporteert de kranten in een ononderbroken 

stroom, gelíjk aan de produktie van de pers. 

Aondrijving von de mochine 

Bezien we de achterzijde van de Viceroy met acht drukeen- 

heden (afbeelding l2), dan valt allereerst op de horizontale 

hoofdas met de acht motoren op dwarssteunen tussen de 

íreems, die boven de drukeenheden zijn geplaatst. Door deze 

opstelling wordt de krachtbron dichter bij de cilinder ge- 

bracht. Alle tandwielen en koppelingen zijn gecentraliseerd en 

goed toegankelijk. Van het niveau van de eerste brug af kan een 

wakend oog op het onderhoud worden tehouden. 

De aandrijving is zo geconstrueerd, dat diverse combinaties 

van koppelingen op de hooÍd- en drukeenheidaandrijving 

mogelijk zijn. Er kan bijvoorbeeld een bepaalde motor worden 

ingeschakeld voor aandrijving van één of meer drukeenheden. 

Een verticale aandrijfas naar de drukeenheid is overbodig, wat 

de toegankelijkheid aan voor- en achterzude heeft verruimd. 

De boven de drukeenheden gelegen aandrijving voorkomt 

lange verbindingsassen tussen de drukeenheden en kleurdrukwerken. 

De enkelvoudige verticale assen van de vouwmachines 

lopen door naar de papieraandrijving onderaan de druk- 

eenheden (af beelding | 4). 

ls de pers ingericht voor drukwerk in kleuren en is kleuren- 

druk van eenheid naar eenheid gewenst, dan kan het omkeren 

van halve drukeenheden eenvoudig plaats vinden. Het om- 

keren van de rechterhelít van een drukeenheid geschiedt door 

beweging van twee hefbomen die zich aan de achterzijde van 

de drukeenheid bevinden (afbeelding t5). 

Zij bezitten zelízoekende, van schroeídraad voorziene plunlers 

en controleren de beweging van de excentrische omkeer- 

wielen. De hefbomen zijn onderling gekoppeld, teneinde elke 

mogelijkheid van niet juist in elkaar grijpen van de tand- 

wielen te voorkomen. 

Het omkeren heeít plaats door bewegen van het linker coni- 

sche tandwiel van een stel dat zich op de hoofdas bevindt, naar 

een conisch tandwiel dat onderaan de verticale drijfas is ge- 

monteerd. Door een T-sleutel in een gat in de vloer van een 

drukeenheid te steken en rond te draaien, wordt een vorkhef- 

boom, die de conische tandwielen van de hooÍdas controleert. 

bewogen. Door deze simpele handeling wordt de tehele een- 

heid omgekeerd. 

Om het geheel te voÍtooien wordt de rechterhelft omgekeerd 

voor normaal draaien door bewegen van de twee hefbomen 

van de excentrische omkeertandwielen. F. C. van der Yelde 

=.....-l 

I

I- 

Johannisberg 104 

73x104 cm is het papierformaat en 3300 druks per 

uur is de maximum snelheid van de Johannisberg 

104 stopcilinderpers. 

ult de Follo-Grotesk 

Volledige beheersing van het papier van inleg- tot 

uitlegstapel, solide onderstel, stabiel drukmechanisme, 

overzichtelijke bouw en fraaie vormgeving 

maken deze pers tot wat zij werkelijk is. . 

een prijswaardige machine die zijn tijd vooruit is. 

wifac Winkler Fallert & Co. nv 

Prinsengracht 783 Amsterdam-C, telefoon 66927

32 


1234567890 

abcdefghij 

klmnopqrs 

tuvwxyz& 

gBt$.,''.',1?* 

à é i oou n a e 

ABCDEFG 

HIJKLMNO 

PQRSTUVW 

XYZ-E-G-O 

Mercator 

De schreeÍlozen blilven de aandacht vragen. 

Voor hoe lang ? We zullen maar zeggen: tot 

de verkoop achteruit gaat en de lettergieters 

weer met nieuw aan de mode-eisen beantwoordende 

lettertypen aan de markt komen, 

De Mercator, enige jaren terug uitgebracht 

door de Lettergieterij Amsterdam, wordt 

geacht te behoren tot de groep van'verbeterde 

negentiende-eeuwse schreeílozen'. Deze 

schreeíloze letter is er in vier gradaties: 

mager, normaal, vet en smal-vet, Elke gradatie 

Intern transport en opslag 

In menig produktieproces is de weg door het 

bedrijÍ, van het binnenkomen van de grondstofÍen 

oÍ halífabrikaten totaan het moment 

dat ze in het bedrilf komen en voorts totdat 

het produkt in de expeditieaÍdeling gereed 

staat om verzonden te worden, bijzonder lang. 

Het is in de regel een route met veel transport, 

met herhaaldelijk opnemen en neerzetten 

en met vele kortstondige oí langdurige 

opslagen. Hierdoor wordt het produkt wel 

duurder. maar niet beter. 

Een onderzoek, omstreeks 1955 ingesteld in 

Duitsland naar de kosteníactoren die van 

invloed waren op de broodprijs, gaÍ aan dat 

het interne transport en de opslag op de 

boerderil, in de maalderij en bij de bakker 

tezamen ruim 32o/o uitmaakten van de verkoopprijs 

van het brood. Dit betekent, dat 

als de huisvrouw van één brood l8 sneetjes 

snijdt, met 6 sneeties het interne transport 

en de opslag worden betaald. 

Een onderzoek in een modern ingericht bouwbedriií 

heeft uitgewezen dat van de toegevoegde 

waarde, die uiteindelijk de woninghuur 

bepaalt,33o/" besteed werd aan intern 

transport en opslag. 

Dit zijn cijíers die in elk produktiebedrijf tot 

nadenken moeten stemmen, Beperking van de 

opslagkosten is mogelijk door het scheppen 

van mogeliikheden tot snel en kort transport, 

vermindering van het aantal opslaghandelingen 

en volle benutting van de beschikbare 

ruimte. Voor wat dit laatste betreft: als er 

horizontaal geen ruimte is, zal men het in de 

hoogte moeten zoeken. 

1234567890 

abcdefghij 

klmnopqrs 

tuvwxyz& 

* 

g B t $ . ,' :;1.? 

áéióoO hae 

ABCDEFG 

HIJKLMNO 

PQRSTUVW 

XYZ.E.G.@ 

heeft een bijbehorende cursief, oí eigenlijk 

beter gezegd: schuine letter. 

Men kan de vraag stellen oÍ er aan deze letter 

behoeíte was. Bij het beantwoorden van deze 

vraag moet worden opgemerkt dat in de 

laatste laren deze zgn. verbeterde negen- 

tiende-eeuwse schreeflozen beantwoorden 

aan de behoeÍte voor veel drukwerk om het 

een strakke en zal

-- 

Jern_lnee, 

ikrnoet nog Bellen, 

bellen! 

GRAFISCHE KUNSTINRICHTI NG 

wooromt Om nog eens te yrogen of het wel 

primo in orde komt, mooi wordt. Niet doen, meneer. 

Dot hoeft niet meer. Sinds u uw reproductie-orders 

toevertrouwde oon de ,,Repro" is dot niet en nooit 

meer nodig. U kunt gerust zijn. Hetkomtvoor elko... 

hola, let op uw dobber, u hebt beetJlJ 

Vanwaar die rustige zekerheidl Vanwaar, dat de 

,,Repro" zo zelfbewust kan zeggen dat alles alti.jd 

goed komt? Dat begrijpt u, als u onze grafische 

kunstinrichting eenmaal gezien hebt: efiiciency! 

Komt u eens kijken? Maar haalt u eerst even in 

alle rust die reusachtige snoekbaars binnen... 

DE REPRODUCTIE 

COMPAGNIE NY. 

CEINTUURBAAN 72 ROTTERDAM T2 TELEFOON I8O3OI

34 

té té-varia 

Wat en hoe met de wikkelplaat I 

De Heidelberger-fabrieken, hier te lande be- 

kwaam vertegenwoord igd door Lettergieterij 

Amsterdam, blijven reclame maKen voor nun 

hoogdrukpersen met wikkelplaten. 

Een grote folder, gedrukt op zwaar kunst- 

drukpapier, toont voor tekst en vlakken een 

goed resultaat, De autotypie in kleuren, nat- 

in-nat gedrukt met speciale inkten, maakt niet 

zo'n grootse indruk. 

Hoe ligt het met de kostenl Clichés moeten 

worden gemaakt van de complete druk- 

vormen. Dit betekent zelf maxen van mon- 

tages. Door een clichéfabriek laten doen is 

nogal moeilijk en wij vernamen ook nog niet 

van een clichéfabriek die deze arbeid op zich 

wil nemen, Ongetwijíeld vraagt het werken 

met wikkelplaten specialisten voor de voor- 

bereiding. De arbeid aan het samenstellen van 

de drukvormen, de montage dus, is ongeveer 

gelijk aan die voor offset of diepdruk. 

Aan het aanschafÍen van een dergelijke pers 

dient uiteraard een grondige bestudering van 

het kostprijsvraagstuk vooraí te gaan. Zeker 

moet men er van ziin dat er in voldoende mate 

geschikt drukwerk voor een dergelijke type 

pers beschikbaar is. R.42 | 

IPEX te Londen 

Op de tiidens de lpex (16-27 iuli a.s.) te 

'Het 

houden tentoonstelling drukken en de 

menseliike geest'zal in een speciaal hiertoe 

ingericht kabinet het Psalterium te zien ziin, 

dat door de collega's van Gutenberg, Johann 

Fust en Peter SchófÍer, in 1457 werd gedrukt. 

Teneinde een zuiver register te verkrijgen bii 

het drukken in meer dan één kleur, werden 

de kleurgedeelten van dit voor de toenmalige 

dagen grootse werk apart ingerold en tegelijk 

met de zwarte delen gedrukt. Van het boek, 

het eerste waarin ook de naam van de drukker 

staat, zijn slechts tien exemplaren bekend. 

Het tentoongestelde exemplaar is uit de 

particuliere collectie van de Engelse koningin. 

Voorts is nog opgesteld een groot model van 

de eerste cilinderpers die Friedrich Konig 

bouwde en in l8l4 aan 'The Times' leverde. 

Voor op 23, 24 en 25 iuli a.s. te houden inleidingen 

zijn bekende figuren uit de drukkerswereld, 

zowel uit Engeland als van het 

'continent', 

uitgenodigd om hun visie te geven 

over rotatieofíset, vellenrotatiehoogdruk en 

de nieuwste ontwikkelingen in de grafische 

en aanverwante industrie. De voertaal is 

Engels, doch de inleidingen ziin tegeliikertijd 

te horen in het Frans, Duits oÍ ltaliaans, 

In het algemeen zullen de bekende fabrieken 

en handelshuizen er vertegenwoordigd zijn. 

Onder onze aandacht komen verschillende aÍzonderlijke 

aanduidingen. Zo van Johannisberg 

over de stopcilinderpersen en de Miller 

één- en tweekleurenpersen. Martini laat een 

automatische garenloosbindmachine zien, gekoppeld 

met een Sheridan-vergaarmachine. 

Graphicart, verkooporganisatie van Winkler 

Fallert & Co., in het bijzonder gespecialiseerd 

in rotatiepersen voor hoog- en diepdruk, 

toont een postzegelrotatiepers en een verkleind 

model van een zeer grote snelloperrotatiepers 

zoals aan'Le Monde'te Parijs 

werd geleverd. Nieuw is de Primcype-preegapparatuur, 

waarbij het mogelijk is om door 

een juiste bevochtiging en droging van de 

matrijzen registerzuivere stypen te maken die 

geen verder pasmaken op de pers vereisen. 

De Insermatic is een apparaat, dat - gekoppeld 

aan de rotatiepers - bijlagen in kranten steekt. 

Al weer een Drobleem minder. R.9 

Rex-Record Vll 

Bouw, íormaat, snelheid en mogelilkheden 

van de goede Íabrikaten boekdrukpersen gaan 

steeds meer op elkaar liiken. Het lilkt er 

overigens op oí het maximum aan snelheid en 

verdere mogelijkheden in deze sector voor- 

lopig uitgeput zal zijn. 

De constructeurs doen nu hun bes! om ver- 

Íiiningen aan te brengen. De nieuwe Rex- 

Record Vll, papierformaat 7l x l0l, druk- 

oppervlak in het raam 69 x 95 cm, heeít vier 

letterrollen van 72 mm doorsnee, die alle 

buiten de vorm keren. Een prima druk is 

verzekerd, daar bovendien de drukafwikkeling 

vertraagd geschieCt. 

Belangrijk is de kettinguitleg met grijpers die 

zonder verstellen voor alle papiersoorten 

bruikbaar zijn. Bovendien kan een uitleg met 

'luchtkussen' worden bijgeleverd, waardoor 

een smetvrije uitleg van grote vlakken oí 

clichés dan ook volkomen verzekerd is. 

De vertegenwoordiging heeít Mahez. R.421 

N ieuwe Hell-apparatuu r : ZetÍax 

In Klischograph-Nieuws nr. 6 van de laatste 

jaargang komt een artil

I 

YERLANGT U ECht 

KvvALTTETTSZÉT SEL 

zodat ook kunstdruk u geen zorgen baart 

en zonder veel voorbereiding kan worden gedrukt, 

dan denkt u onmiddellijk aan MoNoTYPE + 

losse-letter zeten gietmachines, die met haar 

vaste-hoogte gietvormen een prachtig produkt 

uit fraaie lettertypen, op zuivere hoogte leveren. 

En niet alleen de kwaliteit van het zetsel, 

maar evenzeer de grote veelzijdigheid er van 

maken 

'Monotype' machines tot een 

aantrekkel ij ke i nvesteri ng. 

TH E MONOTYPE CORPORATION LIM ITED 

KEIZERSGRACHT TELEFOON 222045.24 3606 - AMSTERDAM.C 

Oe rÉrÉ-Yerzamelband 

is binnenkort weer beschikbaar 

De meest ideole 

en proktische oplossing 

voor een tijdschrift! 

Een doelmatig inhangsysteem, dat de nummers 

van uw vaktijdschriÍt volkomen intact laat, geen 

losmaken van nietjes vergt en geen lelijk af- 

snijden van witmarges met zich brengt. 

Op eenvoudige wijze worden de afzonderlijke 

bladen met dubbele metalen naalden in de band 

bevestigd en vormen dan een boekwerk dat een 

stootje kan verdragen. 

* Prrjs van de TéTé-verzomelbond Í 3,25 

( i nclusief po rtokosten) 

Twee-jaargangen 

in één band! 

Besteld kan worden door storting op girorekeningT2462 

ten name van de Algemene Nederlandse Grafische Bond te Amsterdam, 

met op het betalingsstrookje de aanduiding: TéTé-band 

Gedeponeerd 

Han dels merk 

N.V. DRUKI 

* lngeschreven handelsmerk 



Arnhemia 


ligt de 


ons kunnen 

NKT. & VERFFABRIEK 

'ARNHEMIA' 


Telefoon (08300) 26004-30347 -26364 

Telegram-adres: Drukinkt Arnhem

7 

DnnnoT 

NNAAAlI 

DnnnsT 

= C á E E Ë 

=ÉÉ== E -V? C':' 'ut C5 

= 

E-r 

e 

C= 

È 

Pno0$T 

Een vokboek von grote woorde! 



Deze populoi r geschreven verhondelin g 

over tol von inktvroogstukken, 

gebonden in frooie blouw-linnen bond 


is verkrijgboor voor slechts 

f 4rso 



neweg 20, Amsterdam-2., ondergelijktijd ige storting van het 

vermeld e kosten bed rag op gi roreken i ng n r. 72462, ten name 

van de Algemene Nederlandse Grafische Bond, Amsterdam 

OLYMPIA A EARLS COTJRT LONDON 

INTERNATIONAL 

PRINTING 

MACHINE,RY 

AND ALLIED TRADES 

E,XHIBITION 

I6.- 27 juli 1963 

Arrangórerne: F' W. BRIDGES & SONS LTD., Grand Buildings,'Irafalgar Square, London, W.C.z, F)ngland. 'felegram: SEGDIRII RAND London 

--

N.V. LETTE RGI ETERIJ .A M STE RDA M' VH. N.TETTE RO O E 

Intertype 

iltililllllllllllllllliltilil 'ililillll 

'ilililillllllllllllffillil 'ilililillllillllillilffi| 

,ilililllllllllllllllllffi 

ril' iriiilllllllllllitflii'iriillllll 

iiillllllllllllllfl 

'ililililllllllllililffim 

Komt u zetcapaciteit te kort? 

Vergroot deze dan doorvolautomatisch zetten 

op de High Speed lntertype met TTSapparatuur 

. Zet mêér in minder tijd ! 

,ilrilililllllllllllillffi||il 

ililililllillllllllllltffi 

tilil ilililllllllllllllllltffi|lil 

)ooooooooo( 

ilffillllllllilllililru 

In slechts enkele jaren werden er in Nederland 

o.a. bij vrijwel alle grote dagbladen 

méér dan honderd High Speed Intertypes 

'ililillllllllllllllllffi 

metTTS geplaatst.Ook verscheidene boek- 

tilil 

en handelsdrukkerijen besloten tot aanschaÍfing 

van lntertYPes TTS. 

Een referentielijst zenden wij u gaarne toe. 

oezet uit de smalle vette Antieke en Mercatol 

I

a 

lle prginun0ghler tlon de sleen 

HIGBA N.u. U00R UtT HElt IIGHIilSGHE pn0ltucltElllll 

1: LINOTYPE-Elektron (en verder alle machines en apparaten voor de zetterij) 

2 tlm 8 M,A.N.: Pràgepersen in diverse uitvoeringen. InÍrarood-matrijzendroger. Gietwerk voor vlakke platen, ,,Flachkipper". 

Gecombineerde Írais- en schaaÍmachine,,,Planotom", voor de rugzijde bewerking van vlakke platen. CentriÍugaalpomp 

gietwerken, al dan niet met aangebouwde platenbewerkingsmachine. (Voor vol- resp. halïautomatische- alsmede 

eenvoudige platenbewerkingsmachines, maken wij ook gaarne offerte) Fraisapparaat voor ronde, doch ook voor ronde 

en vlakke platen. Rotatiepersen, 

_=

E. 

Brengt 

f.ear 

in unt 

drukwerk 

en kleur 

cilcHE's 

I 

rr t 

IT r 

rr I 

I .r 

in de punÍjes verzorgd 

tt 

rÍ 

tl 

Íx 

rr 

rí 

IT 

II 

II 

I 

x 

I rr IT 

I IIT IX 

I II r|í 

I rrt rÍ 

t rt rlí 

I tlr IT 

I IT rI 

I ITT II 

I IT IT '.: 

tttl 

IITI 

rtrÍ 

ITII 

:B:l:l 

EI rtft 

I tttf 

rttl 

!tft 

.tl 

rustenburgerstraat l9 telefoon 7l 7883 amsterdam 

T\ 

r T 

r I 

t 

I; :E: 

tt 

fI 

I 

orhokoll 

pilpt0r0il 

waarop U 

veilig 

kunt 

drukken 

PRINTOPRINT 

stabiele kwaliteit 

en uiterste service, 

ook bij Uw drukproblemen 

houthoudend machinegestreken papier, 

mat en gesatineerd 

PRINTOPAAI( 

houtvrij machinegestreken papier 

PRINTOKARTON 

houtvrij machinegestreken karton 

SCIIETIFELEN I(IINSTDR,UK 

houtvrii en houthoudend 

* Gunstige ruime sortering. 

|(O }II}IKLIJ|(E PAPIERFABRIE|( 

l,AII GETOER ZOIIEII }l.t', 

Hooídkantoor te Amsterdam, telefoon 220055. telex 12075 

Filialen te Arnhem, Breda, 's-Gravenhage, 

Groningen, 

Maastricht Rotterdam. Utrecht

Rasteropnamen 

K-dml 

f= a^\ | 

I \\íí l\ | 

I tt\t,, I 

| .z/ \y/ I 

\ JÀAT / 

\ tN NaDat!^{o / 

\rlllllgl 

sneller 

eenvoudiger 

met KODAK TíAGENTA CONTACT RASTERS 

Kodak Magenta Contact Rasters worden in contactapparatuur, in de ca- 

mera of met een vergrotingsapparaat in contact (vacuum) met een Sevoelig 

materiaal gebruikt. Zij vereenvoudigen het maken van rasteropnamen 

aanzien lij k. 

De correctie van het contrast wordt niet meer bepaald ivolgens de ge- 

bruikelijke methoden, zoals verschillende instellingenlvan het diafragma of 

de rasterafstand, maar door gebruik van een filter tijdens de belichting'of 

door een extra nabelichting. 

Toepassing van Kodak Magenta Contact Rasters levert aanzienlijke voor- 

delen op: 

o verbeterde reproduktiekwalitei t 

o betere weergave van hoge lichten en halftinten 

O grotere scherpte en meer fijnheid van details 

o eenvoudiger contrastregeling 

KODAK N.V. ANNA PAULOWNASTRAAT 7ó DEN HAAG 

beter 

ir;ïi E 

li

fPErí96? 

rotoot 

f6-27JALI/ 

OLTMPIÁ BIAE flÁIT 

D I EPDRU KROTATIEMAC H I N ES 

PIG M E NTPAPI E ROYE RDRAAG. E N 

PROEFDRUKMACHINES 

PO STZ E G E LROTA,TI E D RU K MAC H I N E S 

FO R M U LI E RE N ROTATI E D RU K MAC H I N E S 

FO RM U LIE RE NVERZAM ELMACH ! N ES 

HALF ROTATI E-D RU KMAC H I N ES 

oMROL- EN SNtf MACHtNES 

ROLLEN SN tf MACH rN ES VOO R 

PAP!ER, KARTO N, TRANSPARANTE, 

KU NSTSTOF- EN METAALFOLIE 

CIRKELMESSEN 

OO[B[LIANMSTA 

Alleenvertegenwoordiglng voor Nederland: TEPACA n.v. Bussumer3traat 27a Hllversum te!. 02950.12851 (3 lljnen) telex 14094 

E .-

2 Papier legt vast 

'Ik zal u vertellen hoe een leeuw af 

te richten', schreef Villard d.e 

Ilonnecourt, tekenaar, meester 

steenhouwer en metselaar, in zljn 

schetsboek. Door hem en door zijn 

notities op PaPier weten 'fire van 

het temmen van leeuwen en van 

nog veel meer dingen, zoals die 

omstreeks het jaar 1200 

gebeurden. In zijn getleeltelijk 

bewaard gebleven schetsboek 

bladerend. vinden we ooggetuigeverslagen 

van zijn reizen en vele 

ged.etailleerd.e handleidingen voor 

bouwkundige objecten. 

Papier legt vast. Het is voor 

scheppen onmisbaar. 

;1. 

t{? 

*t' 

G. H. BiJHRMANN'S PAPIERGRO()THANDEL NV 

ftfrnf,uOrrroqrrt h,l 

rron1lrtrrgs ron-lt rt IgÊ D'lcrr.. D{clr." 

Qf &frUbehtnc- 

\f[ i'rr drumrg 

luriludrlct3 

tl*rneg&Ë 

(s qTTF 

amsterdrm ÁÍnhem 0en Haag Devenler tindhoven Groningen LeeuwaÍden Maastíicht Rolterdan utÍechl 

.l


TECHNTSCH TtIDSCHRTFT 

YC'OR DE GRAFISGHE INDUSTRIE 

l8e iaargang 

mei-juni 1963


2 Fragment van een altaarstuk met portretten van de stichters, door 

de Noordnederlandse schilder Jacob Cornelisz. van Oostzanen (plm. 

1470-1533). De hele opvatting van deze groep uit het begin van de 

l6e eeuw heeít nog iets laat-middeleeuws. Men lette vooral op de 

wat stereotiepe gelaatsuitdrukkingen. In zuideliiker landen - en 

vooral in ltalië - ziin portretten uit dezelÍde tiid reeds veel meer op 

de individuele uitbeelding der personen gericht 

Bijschrift van de ofbeelding op de voorgaande pogino: 

2 I KoninginMariaLuisadoorF.Goya(1746-1828).Ditportrêtuitt79O 

zou evenzogoed in elke andere tijd geschilderd kunnen zijn, zó algemeen 

menselilk, tijdloos en vergeestelilkt is de opvatting. Wil zien 

een mensentype dat vanaf Eva tot vandaag op onze planeet te vinden 

w*. De vorstin - een beslist niet mooie matrone - kijkt ons aan; 

behaagziek, ildel en sluw. Meesterliik vereeuwigd door één van de 

grootste kunstenaars die ooit heeít geleefd 

Ditmaal wil ik iets vertellen over het poÍtret. 

Talrijk zijn de mysterieuze verhalen rond dit specialisme in de 

beeldende ku nst, waardoor de leek zich de portrettist nog vaak 

voorstelt als iemand met feilloos vorsende blik, die reeds 

tijdens de eerste zitting dwars door iemands uiterlijk heen 

kijkt, Een soort visueel psychiater. 

Dit is overdreven en ten dele onjuist! Ook de portretkunste- 

naar is in de eerste ploots beeldende kunstenoor. De beruchte 

'psychologische blik' is in mindere of meerdere mate wèl 

intuitief bij hem aanwezig, maar leidt bij werkelijke portret- 

kunst nooit tot een overwegend verstandelijk observeren en 

uitbeelden van het model. Verstand èn gevoel gaan hier altijd 

tezamen. 

fn de foop der eeuwen heeft zich schijnboor veel in deze kunst 

gewijzigd. Van het devoot en ingetogen konterfeitsel der 

stichters op een altaarstuk (afbeelding 2) is via het zelÍbewuste 

proÍane vorstenportret uit de renaissance (afbeelding 3) ten- 

slotte de wat nerveuze eigentijdse portretnotitie ontstaan 


Maar wezenlijk is niets veranderd! Portretteren bleeÍ het uit- 

beelden van het'wonder mens'door een mens die kunstenaar 

is. En nog steeds is de beeldende krvaliteit van het werk aÍ- 

hankelijk van dezelÍde essentiële íactoren die altijd het peil 

van het portret hebben bepaald. 

Eén er van is de geinspireerdheid van de kunstenaar. D.w.z. het 

model moet hem zó boeien, dat het de gelukkige aanleiding 

wordt voor het kunstwerk, Sympathie tussen portrettist en 

model is hierbij geenszins altijd voorwaarde. Integendeel, vele 

belangrijke portretten zijn ontstaan mede door de meedogen- 

loze kritiek of spot van de kunstenaar tijdens het - mogelijk 

luist hierdoor - boeiende contact met zijn model. Het sublieme, 

scherp geobserveerde en volstrekt ongeflatteerde portret der 

koningin Maria Luisa, van de Spaanse schilder F. Goya (1746- 

1828), getuigt o.a. hiervan (afbeelding l). Dit portret uit 1790 

zou evengoed in elke andere tijd geschilderd kunnen zijn, zó 

algemeen menselijk, tijdloos en vergeestelijkt is de opvatting. 

Wij zien een mensentype dat vanaf Eva tot vandaag op onze 

planeet te vinden was. 

Hieruit wordt duidelijk, dat de portretkunstenaar de moed 

moet opbrengen steeds eerlijk zijn onopgesmukte visie op de 

te portretteren mens visueel te maken. Ook dit is een voor- 

waarde om tot werkelijke portretkunst te komen. De grote 

Russische verteller Nicolal Gogolj (1809-1852) beschrijít in 

zijn novelle 'Het portret' op meesterlijke wijze de aftistieke 

en menselijke ondergang van een jong schilder, die zich niet 

aan de hierboven geschetste spelregels hield. 

Verder zijn er de zuiver ambachtelijke problemen waarmêde 

men als portrettist te worstelen heeft. Portretteren vereist 

een grote mate van vormbeheersing, Een goed landschaps- 

tekenaar is bijvoorbeeld nog niet altijd een portrettekenaar. 

Het uitbeelden van de mens - en met name het menselijk 

portret - vraagt zuiver technisch gezien het hoogste van de 

kunstenaar. Men verheffe echter deze vorm van specialisatie 

niet tot een soort beeldende kunst van hogere orde! Max 

Liebermann, de in 1935 overleden spirituele Duitse impressionistische 

schilder (o.a. een troot bewonderaar van onze 

Nederlandse Josef en lsaàc lsraëls) zei eens zeer treffend: 'een 

goed geschilderde appel (oÍ peer) is evenzo belangrijk als een 

schilderij met Madonna'. 

Nog een probleem waarmede de kunstenaar bij zijn werk om 

een portret te maken rekening moet houden is de grens waar 

het zuivere portret ophoudt, en er uitsluitend nog maar 

sprake is van uitbeelden van de mens of van mensen; zonder 

werkelijke portrettendens. Het spreekt vanzelf dat een derge- 

lijk kunstwerk een meesterwerk kan zijn, maar aan zijn oor- 

-....-

-- 

spronkelijke functie beantwoordt het niet. In dit verband denk 

ik aan de 'Nachtwacht' (aÍbeelding 5), waarbij Rembrandt de 

grens van het groepsportret duidelijk heeft overschreden. Er 

is hier van portettering van een troep mensen - in de strikte 

zin van de betekenis - niet veel terecht gekomen. De aízonder- 

lijke uitbeelding der personages werd door de schilder op- 

geofferd aan het totale fantastische picturale gebeuren. De 

'Nachtwacht' 'uitsluitend' 

is een grandioos schilderij geworden. 

Dat hierdoor conílicten zijn ontstaan met Rembrandts 

(terecht?) ontevreden opdrachtgevers - van sommigen zijn 

immers niet meer dan enkele gezichtsdelen 

'geportretteerd' - 

zal u bekend zijn. Een van de ideale voorbeelden van portret- 

ten èn schilderij vinden wij echter bij Rembrandt in zijn 

'Staalmeesters' 

(afbeelding ó). Hier werden konterfeitsels èn 

schilderkunst tot een evenwichtig geheel samengesmolten. 

Het ziet er de laatste tijd wel eens naar uit, of de eens zo grote 

Hollandse schilderkunstige portrettraditie aan het afsterven 

is. De in de afgelopen vijftien jaren sterk op de voorgrond 

tredende schijnbaar'wereldschokkende' schilderkunstige 

explosies zouden deze mening kunnen versterken. Maar er 

zijn gelukkig toch nog bekwame Nederlandse portretkunste- 

naars, alhoewel hun aantal thans beslist minder groot is. Wat 

zou hiervan de oorzaak kunnen zijn ? 

Er is in de eerste plaats momenteel minder vraag naar por- 

tretten. De man die - o.a. ook om zijn welstand te demon- 

streren - vroeger vrouw en kinderen liet schilderen, is thans 

veelal meer dan tevreden met een kiekje van gade en kroost in 

Technicolor. En zijn maatschappelijke status kan hij heden ook 

best tonen met een ijskast van het laatste model. 

Maar niet alleen de consument heeft schuld! Ook sommige 

opleidingen voor'producenten' zijn gedurende verscheidene 

jaren ernstig tekort geschoten. Op een gedeelte van onze 

academies - de Amsterdamse Rijksacademie van Beeldende 

Kunsten vormt hierop o.a. een gelukkige uitzondering - is het 

exacte tekenen (de 'toonladders' van de a.s, portrettist) in 

diskrediet geraakt. Hierdoor werden er tot voor kort te 

weinig jonge mensen door de kunstscholen afgeleverd die 

technisch nog in staat waren om portretten te vervaardigen. 

Gelukkig is er de allerlaatste tijd iets aan het veranderen; 

zowel aan de opleidingsinstituten als bij de jonge kunstenaars. 

Belangstelling en kunnen ten opzichte van het portret nemen 

weer toe. Men bespeurt het op verscheidene recente exposi- 

ties: er is op dit moment beslist weer sprake van een zekere 

opleving in de Hollandse portretkunst! 

Naar ik hoop zullen overheid, bedrijfsleven èn particulieren 

ook in de toekomst deze verheugende vruchtbare ontwikke- 

ling (eveneens in hÈn belang) in steeds toenemende mate met 

opdrachten blijven stimuleren. 

Kurt Lób 

3 Koning Hendrik Vlll van Engeland, in 1537 door Hans Holbein de 

Jonge geschilderd (149718-1543). Indringend is hier de karakteruirbeelding 

van deze vorst; bekend om zijn wreedheid. Een typisch 

renaissanceportret. Ook de horizontale liinen en vlal

7 

5 De Schuttersoptocht, het Corporaalschap van Kapitein Frans Banningh Cocq en Luitenant Willem van Ruytenburch, de zgn. 'Nachtwacht', 

door Rembrandt geschilderd in 1642. 

6 Portretgroep van de Overlieden van de Lakenhal te Amsterdam. Deze'Staalmeesters'schilderdeRembrandttwintigiaarlater,inl662. 

_=_....-

ló 

ls machineschadete voorkomen ? 

Ongelukken met drukpersen zijn in drukkerijen helaas een 

bekend verschijnsel. In boekdrukkerskringen is het gevaar 

berucht van het achteloos laten liggen van een voorwerp op 

de vorm, bij voorkeur een kooisleutel, als de pers wordt aan- 

gezet. Hoewel offsetpersen voor iets dergelijks minder vatbaar 

zijn, zijn er toch gelegenheden genoeg om door onoplettend- 

heid een kostbare pers een gevoelige knauw te geven. Voor 

alle soorten persen geldt, dat de meeste schade wordt ver- 

oorzaakt door onachtzaamheid en nalatigheid bij het inrichten, 

het bedienen en het onderhouden van de pers. 

'Offset' gaf in dit verband enige gegevens weer uit het huis- 

orgaan van de Allianz Versicherungs-Aktiengesellschaft te 

Miinchen, die slaan op dit onderwerp. 

De schadegevallen in deze sector zijn in elf jaar tijd van 49 op 

elke 1000 bij deze maatschappij verzekerde persen opgelopen 

tot I l5 per jaar, dat is 2,34 maal zoveel. Maar nog verontrus- 

tender is het feit dat het aantal gevallen, veroorzaakt door 

fouten in de bediening der machines, in dezelfde periode is 

gestegen van l5 tot 47, dat is ruim het drievoudige. Dit gaat 

niet alleen de verzekeringsmaatschappijen aan, maar de druk- 

industrie zelf. Het blad schrijÍt- na hiernaar een onderzoek te 

hebben ingesteld - de oorzaak daarvan toe aan de gestegen 

vraag naar drukkerijprodukten, waardoor er meer persen 

in bedrijf zijn. Het voor de bediening daarvan noodzakelijke 

personeel is slechts in beperkte mate beschikbaar, hetgeen 

men tracht te compenseren door één drukker meer machines 

te laten bedienen, leerlingen of nog niet volleerde drukkers 

zelÍstandig met de machines te laten omgaan enz. Daarbij 

komt nog dat veel longe drukkers niet lang in een zelíde 

bedrijí blijven werken, waardoor zij telkens bij andere, voor 

hen vreemde machines komen te staan. Het verhoogde 

arbeidstempo en de daarmee verband houdende hoge draai- 

snelheden helpen het risico vergroten. 

Oorzoken von mochineschode 

Behalve door bedieningsfouten kan schade aan de machines 

ontstaan door: 

o het Íalen van bepaalde onderdelen (beveiligingen enz.); 

b oorzaken van buiten (brand en dergelijke); 

c fouten in het te verwerken materiaal (harde kleine delen); 

d íouten in de uitvoering van de machine oÍ in het materiaal. 

Een voorbeeld van schade in de laatstgenoemde catagorie is de 

gebroken hefboom van een aanlegsteun van een offsetpers 

(afbeelding l), Het afgebroken stuk liet op alle drie cilinders 

zijn spoor na. Een soortgelijke beschadiging vond z'n oorzaak 

in het losraken en in de machine vallen van de trekveer van 

een voorstang (aíbeelding 2). In het laatste geval kon niet 

worden vastgesteld oÍ de breuk reeds van het begin af in 

aanleg aanwezig was of niet. Dit bewijst hoe belangrijk regel- 

matige inspectie van kleine bewegende delen is. 

Een voorbeeld van het falen van bepaalde onderdelen is het 

losraken van een draadbescherming van een lampje van een 

offsetpers, wat beschadiging van rubber- en drukcilinder van 

een offsetpers tot gevolg had (aíbeelding 3). Bij een andere 

machine ontstonden door het weigeren van een eindschakelaar 

beschadigingen aan het tandwielhuis, de in- en uitlegapparaten, 

de voorgrijpers en de grijperstang. Daar de uitlegstapel niet 

tijdig werd weggenomen, gingen er vellen karton terug in de 

machine, die - doordat de machine niet stopte - daar grote 

schade aanrichtten (aíbeelding 4). 

Beschadigingen door onochtzoamheid en nolatigheid 

Talrijk zijn de gevallen waarin door slordig omgaan met delen 

van de pers belangrijke schade ontstond. Het is herhaalde 

malen voorgekomen, dat er na het weer inleggen van de rollen 

van het inkt- of vochtwerk verzuimd werd te controleren of 

de lagers goed werden afgesloten, zodat er onder het drukken 

een rol uitsprong. 

Een ander geval: door de onoplettendheid van de drukker 

raakte er een gaffelsleutel in een lopende offsetpers. Het 

gevolg hiervan was niet mis (aíbeeldingen 5 en 6). 

Tegen het onachtzaam laten liggen op de pers van voorwerpen 

die bij het inrichten gediend hebben, wordt met de grootste 

nadruk gewaarschuwd. Door de schok bij het aanzetten 

kunnen deze van de pers vallen en tussen de draaiende delen 

terechtkomen. In het bijzonder geldt dit voor oliekannen en 

poetsdoeken, die reeds dikwijls op deze wijze omvangrijke 

schade hebben veroorzaakt (aíbeelding 7). 

Niet nakomen van de bedieningsvoorschriften heeft ook vaak 

beschadiging van machines tot gevolg gehad. Als de wrijf- 

cilinder en de distributierollen van het inktwerk met benzine 

gewassen worden, moet de sproeier loodrecht op de rollen 

gehouden worden, opdat er geen inktresten in de lagers 

kunnen dringen. Het is voorgekomen dat hieraan geen aan- 

dacht werd besteed, waardoor zich zo veel inktresten in de 

lagers verzameld hadden dat de assen vastliepen. 

Een met te grote snelheid aanzetten van de machine, vooral in 

het koude seizoen, of's morgens, als het kli maat in de d rukkerij 

nog niet is aangepast aan de conditie van het papier en de inkt, 

is reeds dikwijls oorzaak geweest van schade aan belangrijke 

machinedelen, In een bepaald geval betrof dit het inlegapparaat, 

dat meer vellen tegelijk inlegde en geheel verbogen werd. 

Het is eens gebeurd dat een drukker een zeskante schroef van 

één der plaatlijsten zo ver losdraaide dat deze bij het even 

laten wentelen van de cilinder. voor het inzetten van een 

andere plaat, tussen de druk- en rubbercilinder viel. Hoewel 

de druk aígesteld stond, ontstonden in de twee cilinders 

ongeveer 30 indrukken van 2 mm diepte (afbeelding 8). 

Een boekdrukker liet bij het inrichten van een degelautomaat 

een leggerspeld tussen degel en drukfundament vallen en kon 

die niet spoedig terugvinden. Daar hij zekerheid wilde hebben, 

zocht hij onder de pers en vond daar inderdaad het vermiste 

voorwerp, dat wil zeggen hij vond een leggerspeld. Maar dat 

was niet de bewuste. Die lag verscholen tussen legger en 

degel, wat hij eerst bemerkte toen het te laat was. 

Minder schode bij goed onderhoud 

Een drukpers kan alleen nauwkeurig en betrouwbaar werken 

indien deze regelmatig wordt gereinigd en gesmeerd. Bij het 

nalopen van de talrijke smeerpunten (indien geen centrale 

smering aanwezig is) moet er goed op gelet worden dat er 

geen wordt overgeslagen. De mening dat men voor het onderhoud 

der machines het beste een speciale man kan aanstellen, 

is zoals de praktijk bewezen heeft onjuist. Niemand kent de 

pers beter en heeít meer hart voor de machine dan de drukker 

zelf. Hij weet precies welke smering de lagers nodig hebben. 

Voor het reinigen gebruike men bij voorkeur linnen poets- 

lappen, die stuk voor stuk moeten worden gecontroleerd op 

de afwezigheid van knopen en dergelijke. Poetskatoen is niet 

geschikt, wegens het gevaar van loslaten van draden, die in de 

draaiende delen terecht kunnen komen. Na elke oplage 

moeten de machine en de inktrollen geheel worden schoon- 

gemaakt en bij grote oplagen ook nog tussentijds. Bij het 

onderhoud behoort ook het regelmatig controleren en tijdig 

vervanSen van versleten onderdelen, vooral van schroeven 

en moeren, opdat deze niet los kunnen trillen. 

Gezien het grote aantal schadegevallen die het gevolg zijn 

van slecht onderhoud, staat vast, dat in veel bedrijven de be' 

langrijkheid van regelmatige verzorging der machines nog niet 

voldoende wordt ingezien. 

I

,ÊÊffi..e;Éó& 

.r|#**á4*Ëj-, 

I Aanleg van een offsetmachine, waarvan de hefboom aÍbrak 5 Inpersingen van 3 tot 4 mm diepte in een tegendrukcilinder 

2 Beschadigde cilinder door een losgeraakte trekveer 

3 Draadbescherming van een lampje losgeraakt 

""#: 

#. 

.# 

-f 

^d I 

-:# 

.J 

i*d 

,,::€l-'3á 

ó Rubberdoek met de inpersing van een gaffelsleutel 

7 Resten van een in de pers gevallen oliekàn 

4 Verbogen uitleg van een cilinderpers 8 Een zeskantige schroef perste zich in de cilinder

l8 

Kalendaria 

Het nut van kalenderbeschouwingen - in grafische kringen een 

oer-oud onderwerp - is het verschaffen van een beeld van wat 

er gaande is. Moeten we een kalender gaan maken, dan kunnen 

we ons misschien hoeden voor de ergste tekortkomingen. 

Ditmaal is gewacht op de uitslag van de kalenderprijsvraag van 

het Gerrit Jan Thieme-fonds. Niet om het juryrapport te be- 

spreken, doch om de kalenders, die de jury een prijs of een 

eervollevermelding waardigvond, opeigen manier te bekijken 

en te bespreken. Daaraan gaan slechts enkele korte opmer- 

kingen vooraí. 

Behalve de kalenders die voor de huiskamer worden gekocht, 

zijn vrijwel alle kalenders - zoals men die in kantoor en werk- 

plaats ziet hangen - relatiegeschenken. Het doel van een 

relatiegeschenk is niet alleen om zo maar iemand een plezier 

te doen. Meestal wil de schenker toch wel iets van z'n offer 

terug hebben in de vorm van reclame, d.w.z. uiteindelijk de 

opdracht tot leveren van goederen of verlenen van diensten. 

De reclame mag echter op een kalender zeker niet de boventoon 

voeren, want dan schiet deze z'n doel - kalender te zijn - 

voorbij. 

De kalender voor bedrijf of kantoor moet zo duidelijk zijn, 

dat op een flinke aÍstand, zeker een meter of vijf, dag en datum 

duidelijk zij n te lezen en ook andere data gemakkelijk zijn uit te 

vinden. Voldoet een kalender niet aan deze primaire eisen, 

dan vàlt hij als bedrijískalender, hoe fraai het geheel ook verzorgd 

mag zijn. ls de kalender echter opgezet voor een kleine 

ruimte, een directiekantoor of de huiskamer, dan zijn de 

eisen anders. Wordt met dit uitgangspunt bij het ontwerpen 

wel voldoende rekening gehouden ? 

Tenslotte kunnen wij ons ook nog afvragen hoe groot de 

reclamewaarde van de kalender is. Sommige drukkers geven 

er een aanzienlijk bedrag voor uit. 

Geï I I ustree rde ko lende rs v o n g r ofi sche on de r nemi n gen 

Tweedeprijs: De l./sel, Deventer. Een mooie kalender, echter niet 

geschikt voor een grote ruimte. Het evenwicht tussen kalen- 

darium en illustratie is goed. Het kalendarium is echter beslist 

onduidelijk; men moet er vlak voor gaan staan om de loop van 

de weekcijíers te kunnen volgen. De positieve zijde is de durí 

om de ontvangers telkens een maand lang een reproduktie 

voor te houden van hedendaagse moderne kunstenaars (schilders, 

tekenaars, beeldhouwers enz.), waarbij ook non-figura- 

tieve voorstellingen. Werken die velen misschien met een 

'íoei' voorbij plegen te lopen. Degenen die deze kalender aan 

de wand hebben zullen er onwillekeurig wat meer in gaan zien. 

Doordat de afbeeldingen niet alle gelijk van vorm zijn, heeft 

elk blad een eigen aspect; het kalendarium is naar vormgeving 

en lettering voor alle bladen gelijk. 

Derde priis: Somson, Alphen oon de Rrjn. Wie een maandkalender 

met enige zin wil illustreren, moet aan de twaalf bladen een 

grondgedachte als leidraad geven. Bij deze kalender is dat het 

verhaal van de menselijke communicatie. Gekozen werden 

voor de in lijncliché uitgevoerde illustraties o.a. een regel uit 

Gutenberg's bijbel, fijn gepenseeld Japans handschrift, de 

oudste gedachte in steen gegrift of op perkament geschreven, 

alsmede de onpersoonlijke ponskaart en de tapeband, die door 

de machine leesbaar wordt gemaakt. Het kalendarium, in een 

schreefloze letter, gedrukt in donkergrijs, is duidelijk. De 

dagaanduiding is wat klein. 

Eervolle vermelding: Sigfried, Amsterdom. Een kalender met 

illustraties op het thema dier, verband houdend mer de toepassingsmogelijkheden 

van cliché en druk, doch zodanig dat 

dit voor een buitenstaander, hoewel misschien niet direct te 

begrijpen, toch aantrekkelijk is door beeld en kleur. Jammer 

dat de kalendariumcijfers 

te dicht opeen werden geplaatst. 

Eervolle vermelding: Mort Spruyt,Amsterdom. Dit is een prente- 

boek voor letter en tekst; toen het boek klaar was, heeft men 

onderaan een weekkalender aangebracht. Welke klant van een 

drukkerij heeít interesse voor letterspelletjes en vergrote 

oude initialen ? Bij een aantal bladen moet men zich afvragen: 

wat blijft hier nog van de kalender overl Maar er zijn ook 

goede bladen. Bij het kalendarium is de nadruk gelegd op de 

dag; doordat echter de woorden zo dicht tegen elkaar staan, 

is het beoogde effect verloren gegaan. 

Typogrofische kolenders von groftsche ondernemingen 

Eerste prUs: locob von Compen-Ellermon Horms, Amsterdom. De 

lettering is uitgevoerd in calligrafisch schriÍt. Verlevendigd 

werken de toegepaste nuanceverschillen in druk- en papierkleur. 

Dagaanduidingen en cijfers zijn heel goed leesbaar. 

Derde prijs: Kompert & Helm, Amsterdom. Een weekkalender die 

uitmunt door eenvoud. De grote witruimte naast de cijfers 

vraagt om beschreven te worden met dagelijkse geheugen- 

steunties, Geen kunstwerk, doch een kalender die men graag 

zal gebruiken om z'n doelmatigheid. 

Eervolle vermelding: Bosch, Utrecht. Bij deze kalender denkt 

ieder direct aan ontwerper Van Bercum. Als reeds vele jaren: 

een kalender die men graag in het kantoor of in een andere 

trote ruimte ophangt. Duidelijk is het kalendarium, met een 

kloeke aanduiding van de dagen, gedrukt in twee kleuren op 

prachtig donker chamois papier. Eenvoud is hier het kenmerk 

van de ware kalender zonder verdere Dretenties. 

Eervolle vermelding: Trio, Den Hoog. Op een eenvoudig grond- 

patroon heeft men alle bladen gevarieerd door voor elk blad 

andere cijfers, ander papier en ook een andere drukkleur te 

gebruiken. Dat de kalender bedoeld is voor kantoor of werk- 

plaats blijkt duidelijk; de vijÍdagenweek is centraal gesteld 

door een begrenzing met onder en boven een lijn. De dag- 

aanduidingen, voluit gezet uit een magere schreeíloze kapitaal, 

in corps 8, staan verticaal naast de cijfers; slecht leesbaar, doch 

hier als constructie-element gebruikt; daar de vijí dagen vrij 

staan, is een nadrukkelijke dagaanduiding niet zozeer nodig. 

De leesbaarheid, ook op afstand, is goed. 

Geïllustreerde kalenders von niet- grofische ondernemingen 

Tweede prijs: Stootsmijnen in Limburg. Deze onderneming, ge- 

vestigd in het vroegst in cultuur gebracht gebied van ons land, 

gaf een kalender uit met illustraties en tekst die vertellen van 

de romaanse kunst in Limburg. Toegepast is het systeem van 

omlegkalender, met een spiraal in het midden van de uit twee 

delen bestaande bladen. Zodoende kunnen de kalendarium- 

bladen na gebruik uit de kalender worden gescheurd, waarna 

men een boekle met tekst en prachtige illustraties, waarvan 

vele in kleurendiepdruk, overhoudt. Door een goede wit- 

verdeling en het gebruik van een krachtig lettertype ontstond 

een goed kalendarium, dat samen met de illustraties een bij- 

zonder gaaf geheel vormt. Een belangrijke verdienste is ook, 

dat de kalender op afstand toch duidelijk leesbaar blijft. 

Eervolle vermelding: Koninklijke Nederlondse Popierfobriek, 

Moostricht. Zes fraai gedrukte oude prenten van Maastricht 

vormen het illustratieve gedeelte van de zes bladen; het 

kalendarium mag gaaf heten. Beide elementen zijn heel een- 

voudig gehouden en leveren samen een mooie en ook duidelijk 

leesbare kalender op. 

Eervolle vermelding: Woerdye-Mij'. Rotterdom. Levensverzeke- 

ringen vallen in de persoonlijke síeer en de kalender is dus in 

hoofdzaak bestemd voor de huiskamer. De toegepaste foto's 

lijken overbelicht; de lichte partijen werden wit en de zware 

partijen extra-krachtig gemaakt. Het kalendarium is duidelijk. 

De reclame is klein en weinig opvallend. A. Reens

345 

, 10 n 11 .t 12 

t7 1A 19 

24 25 26 

fêbruarÍ lgog 

1 

67a 

q'13 a14 '15 

20 2L 22 

27 2A 

2 

I 

216 

23 

1 

2.7 ru B 

14 15 

2L 22 

2A 2s 

rulr lÍldi] 

l-'l De lJsel, Deventer- Reproductie Compagnie, Rotterdam / Samenstelling en vormgeving: P. Klaasse en H. de Vries 

,6 m? 

13 14 

2A 21 

27 2a 

r 'kl{tl)er 111{j;l 

1 

CB 

15 

22 

29 

234.5 

*9 a10 

16 t7 

v11 

la 

"L2 

t9 

23 24 25 26 

30 31 

r23 

,8 n'9 {ilO 

15 16 t7 

22 23 24 

2S 30 31 

(l{rL{x)1lrfr ltXirl 

2 

d9 

16 

23 

30 

34 

c'lO a 11 

77 18 

24 26 

31 

56 

!LZ zLg 

t9 20 

26 27 

4567 

" 11 d12 v13 t14 

la l9 20 2r 

25 26 27 2a 

t9

a 

20 

'a 

L 

7 

l,l 

21 

.) () 

L

I 

JUnl 

1B 

2 

3 

4 

5 

o 

7 

916 

10 )fi 

11 18 

12 19 

13 20 

14 21 

15 22 

23 30 

24 

25 

26 

27 

28 

29-' 

aaaaaaoaaaaaa a .a aa aaaa aaaaaoaaaaaaaaft 

aaa.aaaaaa aa a.a a aaaaaaaataaaaaaaaaol 

aoaaaaaala a aaa .a ra a a a ooaaaaaaaaaaal 

aoaaaaaaao aa a aaa oaaaaaaaaaaaoaal 

9-10 Samsom, Alphen aan de Riln / Ontwerp: G. Wernars 

K 

tLnudí,.'gt'a 

zondeg 13 

marníag 

l+ 

tutu{ Is 

woc+uiag $ 

dndc,rla6 

*4tu{ 

zenr,kg lg 

.!.......,,4 1 t.'t.'tt, r 

t7 

r8 

11r,i,r/rnd,)nJf ir?dr!r!!is,r4, !'i nr 

.., .., ,i r;. 

a 

.I 

tv 

f 

I I ,lacob van Campen, Amsterdam - Ellerman Harms, Amsterdam 

Ontwerp: W. van der Salm 

.l 

oktober 

6 

t 

1 >8 

29 

310 

411 

512 

13 2A 

14 21 

15 22 

16 23 

17 24 

18 25 

19 26 

l2 Bosch, Utrecht / Ontwerp: B. C. van Bercum 

27 

28 

29 

30 

31 

2l 

I

- 

22 

april 

ï 

2 

T 

4 

5i 

9: 

:: 

7i 14, 21ï, 2S: 

'a 

o! 

l,i 

:' 

O! 

9;; 

: 

10í 

: 

Í1 ! 

121 

{ 

1í1 

15; 

16: 

1ti 

t 

183 

l3-l,l Trio, Den Haag / Ontwerp: J. Schroíer 

"20 

*21 

"'2?! 

*eg 

"4 

"45 

,26 

22: 

2ri. 

24; 

t 

25i, 

29; 

30i 

; 

: 

lgj*_20;_-- ? _ 

trio 

l:i 

20i 27' i 

l5 Kampert & Helm, Amsterdam / Ontwerp: F. Mettes 

lanuarl lett 

i 

zondag 

rnandag 

dínsdag 

wosdag 

dffdsrdag 

Yrildag 

zateídat 

I 

2 

3 

5-* 

ó 

7 

I 

9 

t0 

tl 

t7 

í3 

t4 

t5 

íó 

l7 

18 

t9 

20 

71 

72 

23* 

24 

25 

26 

ïl 

28 

79. 

30 

3l 

l7 Waerdye-Mij. van Levensverzekering, Rotterdam 

loh. Enschedé & Zonen, Haarlem / Ontwerp: J. Bons 

mil63

í963 

zondag 

maandag 

dinsdag 

woensdag 

donderdag 

vrijdag 

zaterdag 

STAAÍsilUNÊN ft I]M3URG 

JUNI 

-,.,.,,,..2 g 16 

"31017 

- 4 1t 18 

"51219 

.61320 

,, 71421 

18Í522 

23 30 

24r 

252 

263 

27 

285 

29. 

J&nuÈri 

7tl2tsa 

:4t52229 

29tO23S 

31ot12431 

{111895 

5121926 

6 

7 

a 

s 

815 

916 

10 t7 

1r í8 

12 19 

f32A 

14 21 

. 1063 

tt l8 25 

le 19 9€ 

l3st7 

t4 2t 2A 

t6 22 

16 93 

l7 Koninklijke Nederlandse Papierfabriek, Maastricht 

De lJsel, Deventer 

r,t:-ri-ru!JJJ!!i!J! 

SËPï[MBER 

zondag 

maandag 

dinsdag 

woensdag 

donderdag 

vrijdag 

zateÍdag 

1963 

l8-19 Staatsmijnen in Limburg / Nederlandsche Rotogravure Maatschappij, Leiden / Ontwerp: M. Verjans 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

'l 

, 

22 

23 

24 

25 

26 

27 

28 

29 

30 

2 

5 

)

24 

Plaatklemsystemen voor vellen- en rotatieoffset en voor vellenrotatiehoogdruk 

De offsetdrukker staat niet stil bij het íeit dat zijn platen rond 

de plaatcilinder worden gewikkeld en daar in positie worden 

gehouden door klemmen die zich zowel aan de knijp- als 

staartkant van de plaat bevinden, Dit punt is zonder meer 

duidelijk en het plaatklemsysteem ontwikkelde zich logisch 

vanaf de eerste roterende offsetpers. Bij deze vroege machines 

bezaten de cilinders een relatief grote diameter en het druk- 

oppervlak besloeg slechts een klein gedeelte van de cilinder- 

omtrek. Hiervoor waren verschillende redenen. Eén er van 

was de noodzakelijkheid, ruimte te laten voor de klemmen op 

de plaatcilinder, Deze klemmen waren groot en onhandig, 

maaí zij volbrachten hun taak naar behoren voorzover het 

klemmen en spanners betrof. Zelís vroege lithoplaten leverden 

geen grote problemen als zij om de cilinder werden gesPannen 

en de grote diameter hiervan zorgde voor een goede toegan- 

kelijkheid. Maar de ontwikkeling naar kleinere cilinders eiste 

een Srotere verfijning en dit - samen met de behoefte aan een 

sneller inspannen van de plaat - leidde tot enkele methoden, 

waaruit een keus kan worden gedaan. Bovendien moeten 

rotatieoffsetpersen een zeer klein cilinderkanaal hebben. 

Ook bij de hoogdrukvellenrotatiepersen komt het plaatklemprobleem 

naar voren, met name bij de zogenaamde wikkel- 

plaatpersen waarbij dunne buigzame platen in de plaats van de 

Klemlijsten over de gehele plaatbreedte: 

I plaatklemmen, 2 spanbouten, c sÈangen 

voor het dragen van de klemmen en zijde- 

lingse verstelling 

4 Plaatklemmen van de Harris l30E: I excentrieken 

voor het openen en sluiten, 2 plaatklemmen, 

3 spanschroeven, 4 klemmendrager 

met zijdelingse verstelmogelijkheid en 

registerpen nen 

conventionele zware loodstypen worden toegepast. Het vast- 

klemmen van een wikkelplaat is lang niet zo eenvoudig als het 

wel lijkt. Niet zozeer het eigenlijke vastklemmen, maar vooral 

wat het spannen van de plaat betreft, zodat de beelddrager 

strak om het cilinderoppervlak komt. Bij dunne sneletsplaten 

moeten variërende spanningen worden uitgeoefend, zodat het 

metaal precies de vereiste kromming krijgt. De praktijk heeÍt 

geleerd dat de plaat beter eerst kan worden rondgezet en 

daarna pas geëtst. Mede hierdoor zijn de bouwers van hoog- 

drukvellenrotatiepersen er toe overgegaan, plaatcilinders van 

verschillende diameters te leveren of bieden zij diverse 

methoden waarmee de wikkelplaten op één cilinder kunnen 

worden bevestigd. 

2 Eveneens enkelvoudige klemeenheid voor 

elke plaatkant: I glijblokken, 2 plaatklemmen, 

3 spanbouten, 4 glijplaten die de gliiblokken 

dragen 

5 Plaatklemmen van de Crabtree-vellenofÍsetpers: 

l-2 aíneembare plaatlijsten voor de 

knilpkant, 3 registerblok,5-8 plaatklem en 

blok voor de staartkant, 6 klemschroeven, 

7 spanschroeven, 9 knijpkant 

Als we eerst willen kijken naar de methoden die worden ge- 

bruikt bij standaard-offsetpersen, dan loont het de moeite 

vooraí de eisen te bespreken die aan een klemsysteem moeten 

worden gesteld, Allereerst moet de plaat stevig worden vast- 

gehouden op de plaatcilinder. Ten tweede mag het klem- 

systeem de plaatranden niet beschadigen, omdat eventueel de 

plaat voor correctie of herdruk moet worden afgenomen en 

weer aangebracht. Ten derde is het van wezenlijk belang dat 

de plaat strak om de cilinder wordt getrokken, zodat er geen 

enkele beweging tijdens het drukken kan plaats hebben en de 

-7 

3 Plaatkleminrichting van de Roland-vellenpersen, 

I plaatklemmen,2 spanbouten, c 

plaatklemblokken m€t ziidelingse verstellin 

g

schuine kanten niet bol kunnen gaan staan, waardoor in het 

metaal op deze plaatsen scheuren zouden kunnen ontstaan. 

Verder wordt gewoonlijk de eis gesteld dat er een oí andere 

inrichting aanwezig moet zijn voor het uitlijnen en het regis- 

ter. Bij modernê persen kan hieraan nog worden toegevoegd 

dat, in verband met het laatste punt, een kalibrering nood- 

zakelijk is. Het direct afleesbaar-zijn van de beeldpositie kan 

tijdens het inrichten een aanzienlijke steun zijn en voor dit 

doel zijn zogenaamde pré-registersystemen in zwang gekomen. 

Tenslotte moet het klemmechanisme eenvoudig zijn en snel 

werken, zonder dat het metaal wordt vervormd en dit mecha- 

nisme moet uiteraard in het geheel van de persconstructie 

woroen oPgenomen, 

Toegankelijkheid van de plaatcilinder is een belangrijk punt 

en het moet voor een drukker mogelijk zijn, een plaat in te 

spannen zonder dat het oppervlak daarbij wordt beschadigd. 

OÍschoon plaatklemmen in principe eenvoudige mechanismen 

zijn, kunnen zij aanzienlijk in details verschillen. Om aan alle 

hierboven aangeduide eisen tegemoet te komen, zal het duide- 

lijk zijn dat de constructeurs op vele punten moeten letten. 

ln het kort zijn er drie hoofdeisen: o vastklemmen van de 

plaat, b straktrekken en c register. 

De plaatklemsystemen kunnen bestaan uit eenvoudige metalen 

lijsten ofstangen, waartussen de plaatranden worden geklemd, 

waarna druk wordt uitgeoefend door bouten of door een ex- 

centriek plus hefboommechanisme. De plaatlijsten kunnen 

zijn aangebracht in het cilinderkanaal of zij kunnen uitneem- 

baar zijn. In sommige gevallen zijn de binnenkanten van de 

lijsten getand en in andere gevallen is het noodzakelijk gaten 

ofsleuven in de plaatranden te ponsen, die passen in pennen of 

schroeven in de klemmen. Als deze laatste methode wordt 

toegepast, is een gedeelte van de kleminrichting uitneembaar 

of - zoals bij kleine offsetpersen - passen de gaten in de plaat 

zonder meer op haken die aangebracht zijn in de wanden van 

de cilinderkanalen. Dit systeem wordt eveneens gebruikt voor 

bepaalde rotatieoffsetpersen. 

De spanning wordt meestal bereikt door aan de staartkant van 

de olaat te trekken door middel van bouten of veren die aan 

de spanstang(en) zijn aangebracht. Bij de meeste grote vellen- 

persen worden bouten gebruikt om ook spanning op de 

knijpkant van de plaat uit te oeíenen, waarbij dus ook plaat- 

bewegingen mogelijk zijn terwille van het haaks stellen van 

het plaatbeeld ten opzichte van de cilinderranden. 

Het alleen aan de staartzijde vastklemmen maakt dit laatste 

punt vaak twijfelachtig en veroorzaakt in vele gevallen moei- 

lijkheden. Maar er is geen reden waarom in de kopieerafdeling 

geen positieve methoden zouden worden toegepast voor het 

nauwkeurig in positie brengen van het plaatbeeld op de 

kopieermachine of in het vacuómraam. 

Een ander probleem dat bij sommige oudere machines voor- 

komt, waar alleen spanning op de staartkant van de plaat 

wordt uitgeoefend, was het optreden van builen aan de knijp- 

kant. Als platen van plm. 0,6 mm dikte werden gebruikt, 

vormde dit een ernstige belemmering, die nu wordt opge- 

heven door het toepassen van dunnere platen. Ook door een 

geleidelijker kromming bij de schuine kanten en door de hoek 

waaronder de plaat wordt ingeklemd minder scherp te maken. 

Bij rotatiepersen, waar de zeer kleine cilinderkanalen geen 

lange schuine kanten toestaan, worden dunne metaalplaten 

gebruikt en/ofeen systeem waarbij de plaat van tevoren wordt 

gebogen. 

Zoals gesteld kan het in register brengen van de plaat worden 

vergemakkelijkt door het toepassen van spanschroeven aan 

zowel knijp- als staartkant. De tijd die hiervoor nodig is, kan 

door verschillende middelen worden teruggebracht, met in- 

begrip natuurlijk van die in de kopieerafdeling. 

Sommige constructeurs brengen een schaalverdeling op de 

klemmen aan, of op het cilinderlichaam, aan de randen die niet 

door de plaat worden bedekt. Nauwkeurige centreerlijnen op 

de cilinder zijn van troot belang, indien geen andere methode 

wordt toegepast; de onderlinge aístanden hiervan dienen be- 

t "rd 

t 

g 

$ 

nrH I 

s 

ó Dunne wikkelplaat op de Miehle 38-hoogdrul

7 

7,1 

8 Klemsysteem van de Solna RP 

50: I knilpkantklemstang (uitneembaar), 

2 kni jpkantgri jpers 

(vast), 3 staartkantklemstang 

(uitneembaar), 4 met yeren 

uitgeruste staartkantgriipers 

kend te zijn in de kopieerafdeling. Het is mogelijk gestandaar- 

diseerde positietekens mee te kopiëren op de plaat, die in 

nauwkeurig verband staan met het beeld en die op hun beurt 

weer in de lijn worden gebracht met de centreerlijnen op een 

bepaalde pers. Een argument hiertegen is, dat soms een order 

van de ene pers naar de andere wordt gebracht, waardoor de 

meegekopieerde tekens waardeloos worden. Dit behoeÍt 

evenwel geenszins het geval te zijn daar waar de machines 

hetzelfde formaat bezitten. De drukker kan dan berekeningen 

uitvoeren voor zijn eigen machine en nieuwe tekens maken 

die gebaseerd zijn op de oorspronkelijke uitlijning. 

Het dient evenwel te worden toegegeven, dat sommige nieuwe 

plaatklemsystemen het veranderen van pers voor een order 

moeilijker schijnen te maken. Een reden waarom grote druk- 

kerijen wellicht de voorkeur geven aan één merk en type pers I 

ls het mogelijk dat de grote verscheidenheid van de tegen- 

woordig in gebruik zijnde plaatformaten, zelís voor één stan- 

daard-papierformaat, een verkoopargument voor een machine 

vormt, omdat het de onderlinge wisseling van orders tussen 

persen van verschillend fabrikaat moeilijker maakt? Men zou 

het nauwelijks denken, maar het aantal plaatformaten is verbijsterend 

groot. 

De tekeningen bij dit artikel geven een beeld van enkele in 

gebruik zijnde plaatklemi nrichtingen. 

Afbeelding I toont een doorsnede van een ouder systeem, 

waarbij afzonderlijke klemeenheden over de gehele plaat- 

breedte werden toegepast. Zoals men kan zien, werden span- 

bouten gebruikt aan zowel knijp- als staartkant en de stangen 

waarop de eenheden kunnen scharnieren konden zijdelings 

worden versteld, 

Een meer verfiind systeem wordt getoond in afbeelding 2, 

eveneens van een vroeg perstype. Hier werd een enkelvoudige 

klemeenheid gebruikt voor elke plaatkant, waardoor de op- 

sluittijd werd verkort. 

Hetsysteem dat in afbeelding 3 wordtgetoond, wordtgebruikt 

op Roland-vellenpersen, eveneens een enkelvoudige klemeen- 

heid over de gehele plaatbreedte. Deze methode verkleint de 

mogelijkheid van plaatvervorming als de klem wordt vastge- 

draaid en versnelt het inrichten. Zijdelingse beweging is aan- 

wezig, evenals registerschalen en een systeem van paskruisen 

in plaats van centreerlijnen. 

Afbeelding 4 toont de gang van zaken bij de Harris l30E-één- 

9 Klemsysteem van de Crabtree 

Spearhead: I vaste plaatopsluitschroeven 

voor de knijpkant, 

2 met veren uitgeruste 

sluitschroeven voor de staartkant 

van de plaat, 3 naaf voor 

het sluitexcentriek ven de 

staartkant, 4 sluitexcentriek 

(met schroeven 2 in de open 

stand),5 hefboom voor de bediening 

van de schroeven 2 

door middel van excentrierschijf 

4 en veer 6,7-8 losse 

koevoets leutel 

kleurpers. In dit geval hebben de plaatklemmen geen bouten 

voor het uitoefenen van druk, maar worden daarentegen ge- 

sloten door middel van een speciaal gevormde excentriek, die 

door een koevoetsleutel kan worden rondgedraaid. Aan elke 

plaatkant zijn twee of drie van deze mechanismen gebouwd, 

hetgeen het opsluiten zeer versnelt. De spanning wordt ge- 

controleerd door gekartelde schroeven, die op elk klem- 

mechanisme zijn aangebracht. 

Een registerpensysteem 

is eveneens ingebouwd, dat sluit op 

van tevoren in de plaat geponste gaten. 

Bij de Crabtree-vellenpersen (afbeelding 5) wordt een uir- 

neembare klem voor de knijpkant toegepast en deze wordt 

buiten de machine aan de plaat bevestigd. Een speciale register- 

tafel zorgt voor een positief in register brengen van de plaat in 

de klemstang, die vervolgens in een uitholling van een nauw- 

keurig lijnend blok in de machine wordt gebracht. Dit blok 

kan van zijn nulstand uit worden verschoven, zowel zijdelings 

als in de richting van de cilinderomtrek, indien er moeilijk- 

heden zijn door papierrek enz. Elke beweging van het blok is 

zichtbaar op stelschalen en het blok moet weer in zijn nulstand 

terug alvorens de volgende plaat wordt aangebracht. 

De boekdruksystemen worden afgebeeld in de afbeeldingen 

6 en 7. Afbeelding 6 geeft een dunne wikkelplaat weer op een 

Miehle 38-vellenrotatiepers. AÍbeelding 7 laat een gegroefde 

cilinder zien voor stypen (aanwezig bij de Miehle 6l). De cilin- 

ders kunnen worden uitgerust met een draaistang/palrad- 

mechanisme, waardoor het bevestigen van een grondvel met 

rubber- of plasticstypen wordt vergemakkelijkt. 

Zoals reeds werd gesteld, leveren rotatieoffsetpersen proble- 

men bij het vastklemmen van de plaat, maar deze zijn nu voor 

het grootste deel overwonnen. Het is duidelijk dat het kanaal 

tussen de knijp- en staartkanten in het cilinderdrukoppervlak 

tot het absolute minimum moet worden beperkt, 

Afbeelding 8 toont de methode die wordt gevolgd bij de Solna 

RP 50 rubber-tegen-rubber-pers. Aan de plaat worden losse 

klemlijsten bevestigd, nadat de randen speciaal zijn voorge- 

bogen in de vorm van deze lijsten. Deze zijn aan de onderkant 

van groeven voorzien en de groeven passen weer over grijper- 

stangen in de verdiepte cilinderopening. De knijpkantgrijpers 

zijn vast, maar de staartgrijpers zijn voorzien van veren, waar- 

door spanning kan worden uitgeoefend. Het is van belang op 

te merken dat het kanaal tussen knijp- en staartkant (van het 

drukoppervlak) slechts l5 mm breed is en dit wordt tot 6 mm 

teruggebracht als de plaat is aangebracht. 

Het vastklemmen van de plaat op de Crabtree Spearhead- 

rotatieoffsetpers wordt getoond in afbeelding 9. Hier worden 

de plaatranden van sleuven voorzien in een ponsmachine, 

waarna zij zodanig worden gevormd dat ze passen op de 

schroefkoppen die in de cilinder zijn aangebracht. De knijpkantschroeven 

zijn vast, maar die van de staartkant zijn yan 

veren voorzien. Er worden zeer sterke drukveren gebruikt, 

en deze moeten in open positie worden gehouden door een 

excentriek die op de buitenwand van de cilinder is aange- 

bracht. De plaat wordt eerst over de knijpkantschroeven ge- 

legd, waarna de pers wordt getornd tot de staartsleuven over 

de met veren uitgeruste schroeven vallen. De spanning volgt 

dan door de veren los te laten. Dit gebeurt door het excen- 

triek rond te draaien met een speciale sleutel. 

De tekeningen illustreren slechts enkele van de vele plaat. 

klemsystemen die in gebruik zijn. Het zou een vrijwel onmoge- 

Iijke taak zijn, alle gebruikte systemen te tonen, daar de ont- 

wikkeling voortdurend doorgaat en nieuwe ontwerpen snel 

achter elkaar worden geïntroduceerd. 

De perstypen die werden genoemd zijn weliswaar representa- 

tieÍ, maar dat wil niet zeggen dat andere merken minder doel- 

matig of kwalitatief minder zouden zijn. Ongetwijfeld zou 

menige lezer geïnteresseerd zijn in de details van plaatklemsystemen 

die op andere merken drukpersen zijn aangebracht, 

maar dit was in het bestek van dit ene artikel - oorspronkelijk 

geplaatst in The Litho Printer en met toestemming van de 

redactie in TéTé overgenomen - niet te doen. A. S. Porter

t2 


hans van straten 

HENDRIK NICOLAAS 

WERKMAN 

de drukker van het 

paradiJs 

N icolaas Hendrik Werkman 

Drukkerii Hooiberg te Epe bestond op l4 juni 

il. honderdvilfentwintig jaar. Men wilde dit 

lubileum niet onopgemerkt voorbij laten gaan, 

maar het gebruikeliike gedenkboek, neen, 

daarvoor voelde men niet. 

Aan Hans van Straten werd daarom oodracht 

verstrekt om - als eerbiedsbetuiging aan de 

nagedachtenis van de Groningse drukkerkunstenaar 

Werkman - een jubileumboek te 

schriiven. Van deze taak heeft Van Straten 

zich goed gekweten. Er is een biografie ontstaan 

met een zeer kunstzinnige inslag, die ons 

heeÍt verrilkt met een levenswarme geschiedenis 

van deze drukker-kunstenaar. In het 

begin, als directeur-eigenaar van een ílinke 

drukkerij te Groningen, trachtte Werkman 

drukwerk te maken dat op een goed peil 

stond. Hij was echter geenszins een zakenman, 

oíschoon ziin bedriií lange jaren tot de 

grootste van het noorden behoorde. Door 

tegenslag in zijn leven - zijn vrouw overlijdt 

in l9l7 - voelt hij zich vereenzamen en dan 

opeens vindt hii de durí om een stap te doen 

waarvoor hij lang is teruggeschrokken: hil 

gaat tekenen en schilderen. In de iaren 

twintig gaat hij 'spelen met lood'; hii speelt 

met letters, blokjes en met verf; paradilselijk 

speelt hii en daarbij doet hij soms wonderlijke 

ontdekkingen. O.a. ziet hij welk een mogelijkheden 

er zijn in het samengaan van constructieve 

compositie en typografische middelen. 

In de voorgeschiedenis van Werkmans 

'druksels'is 

het collage een belangriik element. 

Wat hij ging maken is immers een soort 

grofische collage: de plaat werd niet in één 

keer aangebracht, maar ging soms 'tot vijÍtig 

maal onder de Ders'. 

De typografie van het boek was in handen van 

Jan Vermeulen. Voor de tekst werd de Monotype 

Baskerville gebruikt. Het totaalbeeld: 

heel gaaí en goed van uitvoering. R.9 

Nieuws van de Nebitype 

Het grote voordeel van het zetten van koppen 

uit grootcorpsmatrijzen is iedere zetter die 

periodieken opmaakt bekend. Eén nadeel is 

er aan verbonden: de machine giet namelijk 

op de ingestelde vaste breedte en het assortiment 

matrijzen is vrij beperkt. 

Voor de Nebitype is een aantal verbeteringen 

aangebracht, waardoor deze bijna ideaal lijkt 

te zijn geworden. Men heeft de gietlengte 

variabel gemaakt. Zonder verstelling van de 

machine kan de zetter nu, door het gebruik 

van losse opvulstukken, elke lengte tot 40 

augustijn breedte gieten, waardoor het tiidrovende 

afzagen is vervallen, Daarnaast zijn er 

nog mogelijkheden voor het verwerken van 

andere regelgietmatrijzen en van grootcorpszetmachinematrijzen 

dan die van de Nebitype. 

Tenslotte kan men, als men een serie matrijzen 

voor de Nebitype bestelt, de polis van de 

matrijzen naar eigen wens indelen. Voorwaar 

een aantal goede pluspunten. R.4 il .3 

Bacher-uitliinapparatuu r 

Beter en sneller werken stelt ook eisen oo het 

punt van gereedschappen en hulpmiddelen, 

Goed werken is het in dit opzicht zonder 

twijfel met de Bacher-combinatieapparatuur, 

die is aan te wenden voor het monteren van 

films voor offset- en diepdruk, alsmede het 

doorlichten, uitlilnen en indelen voor hoogd 

ru kdoelei nden. 

Voor het maken van een indelingsvel van 

papier, astralon o.i.d. kan men dit uitlijnapparaat 

ook uitstekend gebruiken. De uitlijnkop 

is namelijk voorzien van een inktpatroon. 

Hiermee kunnen absoluut loodrecht oo elkaar 

staande horizontale en verticale lijnen worden 

getrokken, waardoor het dus mogelijk is een 

nauwkeurige indeling te maken. 

Uiteraard is ook de stand van een afdruk te 

controleren. 

Filmmontages kunnen snel worden uitgevoerd, 

zonder dat gevaar bestaat dat reeds gemonteerde 

films door de registerliniaal verschoven 

oÍ beschadigd worden. 

Nu het aantal boekdrukkerijen dat ook ofÍsetdruk 

maakt steeds toeneemt, brengt men 

dit apparaat uit dat voor beide afdelingen kan 

worden gebruikt. Daar is door de fabrikant 

ook op gerekend, want alle maatverdelingen 

zijn aangebracht in centimeters en augustijnen. 

Teneinde gemakkeliik de maat te 

kunnen aÍlezen, zijn liniaal en uitlijnkop voorzien 

van loeoen. 

De papieraanleggen ziin verstelbaar en zodoende 

in overeenstemming te brengen met 

de aanleggen van boekdruk- oÍ ofÍsetpersen. 

DitzelÍde geldt voor de afleeslinialen, zodat 

men het vel geheel kan indelen zoals dit voor 

de produktiepers is vereist, 

Met behulp van een tekenhaak met gradenboog 

kunnen schuine lijnen onder bepaalde 

hoeken worden getrokken of films schuin 

worden gemonteerd oí aígesneden. 

De standmaakapparatuur kan van het onderstel 

worden genomen voor gebruik op de 

insluitplaat in de boekdrukkerij. 

Het Bacher-uitlijnapparaat is leverbaar in vier 

formaten. Uit een íolder van de leverancier, 

LA, blijkt dat de prijs voor het kleine formaat, 

56 x 92 cm, binnen het bereik van menige 

drukkerij ligt. R.4t51422 

Rentabiliteit van de 

M il ler-tweekleu ren pers 

Goede reclame voor een drukpers is niet meer 

alleen de nadruk leggen op de drukeigenschappen, 

maar ook de prijs en vooral de 

rentabiliteit spelen een belangriike rol. Welke 

hoeveelheden drukwerk kun je op zo'n pers 

maken en wat zijn de kosten er van ? 

In InÍormation l-63 is een bedriiÍsvergelijking 

opgenomen, gemaakt voor verschillende 

typen van hoogdrukpersen. Hieruit bliikt dat 

aÍschrijving en rente voor een tweekleurenpers 

hoger zijn dan voor twee persen van hetzelíde 

Íormaat. Maar voor de tweekleurenpers 

is slechts één drukker nodig en voor twee 

éénkleuroersen moeten er twee drukkers 

zijn. Het aandeel in de algemene kosten is 

voor een tweekleurenpers minder dan voor 

twee éénkleuroersen, Oíschoon een tweekleurenpers 

wat meer stilstand zal hebben, 

is het aantal druks hoger, de twee kleuren bij 

elkaar geteld, dan van twee éénkleurpersen. 

Daar het hier een pers betreít die van vlakke 

vormen drukt, is er geen aparte apparatuur 

nodig om stand te maken. Het systeem om 

tweekleurenwerk nat-in-net te drukken biedt 

voordelen boven het systeem met wikkelplaten, 

vooral indien gemengde vormen ge- 

bruikt moeten worden waarin bijvoorbeeld 

clichés, stypen oÍ galvano's voorkomen, 

De snelheid van de Miller-tweekleurenoers 

ligt voor het formaat 53 x7l cm tussen de 

2400 en 4600 en voor het Íormaat 70 x | 04 cm 

tussen 2200 en 3750 vel per uur. De beginsnelheid 

ligt hier dus reeds belangrijk hoger dan 

bij de normale éénkleurpersen voor dezelfde 

formaten. 

Inderdaad is het nu rekenen oí men een dergelijke 

pers met proÍijt in het bedrilÍ kan opstellen. 

R.41 5 

Rotaíolio 

De bouwers van boekdrukoersen doen alle 

moeite om hun terrein te behouden door het 

construeren van snelle persen en persen voor 

tweekleurendruk. Tevens hebben zii zich, om 

de hoogdrukpersen sneller te laten draaien, 

gewend tot het rotatieprincipe. Daarbij moet 

gebruik worden gemaakt van gebogen drukvormen, 

dus gebogen clichés oÍ wikkelplaten. 

Wikkelplaten moeten yoor wat de etsdiepte 

betreít aan zekere eisen voldoen. Toestellen 

op de drukcilinder heeft niet plaats; daar de 

plaat dun is kan een toestelíolie achter de 

drukplaat worden aangebracht. 

Koenig & Bauer, fabrikant van de Rotaíolio, 

een tweekleurenmachine voor het drukken 

van wikkelplaten, zond een modellenmap met 

twee- en vierkleurenwerken, in verschillende 

landen voorbereid en in de proefdrukkeril 

van de fabriek gedrukt. Uit de beschriivingen 

bij de modellen bliikt dat een aantal clichéíabrieken, 

ook in ons land, de benodigde 

olaten kan maken. 

Het maximale papierformaat van de Rotafolio 

is 58r/a x 80 cm, de druksnelheid 8000 vel in 

twee kleuren per uur. De werkwijze voor het 

maken van drukvormen wijkt geheel af van die 

voor de traditionele vormen voor de hoogdruk, 

Het beste is met film te werken, doch 

ook dit geeft een hele ommekeer voor de 

boekdruk. Wie tot het aanschaffen van een 

dergelijke pers wil overgaan, zal zich zeker 

goed moeten realiseren dat het hier een omzwenking 

in de produktie van het drukwerk 

betreÍt die door diepgaande berekeningen op 

oroduktiviteit en rentabiliteit moer worden 

gedekt. R.4r5

34 


AB C DE FGHIJKLM NOPQR S TUVWXYZ 

1234567890 

ab c de f ghij klmnop qr s t uv\Mxyz 

AB CD E F'GHIJKLM NOPSR STUV\IrXYZ 

L2846 67890 

ab c defghij klmnopqrstuvwxyz 

AB CDE FGHTJKLM NO PQRSTUVWXYZ 

1234567890 

ab c de f ghij k I m nopqr s tuvtrt xy z 

AB G D E F'GH I JK LM NOPER STUVUT)rY Z 

128'466749() 

ab c de fghij kl mn o pqrs tuvwxyz 

Clarendon 

Dit lettertype werd voor het eerst in het 

midden van de vorige eeuw gegoten. Zoals 

geldt bii menig ander goed lettertype van 

vroeger, om nu nog een plaats tussen de 

hedendaagse lettersoorten te behouden was 

een betere, meer verfijnde afwerking nodig, 

De nadruk wordt in deze tijd vooral gelegd op 

het zakeliike, hetgeen in het bijzonder tot 

uitdrukking komt in de vele nieuwe soorten 

schreeflozen, zoals Helvetica, Folio-Grotesk 

en Mercator. 

De nieuw verschenen Clarendon wil een brug 

vormen tussen de schreeÍlozen en de antiquatypen. 

Biina zou men zeggen dat het een 

egyptiënne is. De letter heeít krachtige 

schreven, varieert daarmee de grondvorm en 

vertoont de kenmerken van een nieuw interessant 

lid in de rij van hedendaagse lettertypen. 

Steeds snellere offsetpersen 

Color-Metal in Zwitserland bouwt de ofÍsetpers 

Perle, drukÍormaat 52x74cm. Daar kan 

een snelheid van 10000 druks oer uur mee 

bereikt worden. Om op deze pers snel te 

kunnen werken, bevat het hoofdschakelpaneel 

een volledige drukknopbesturing. Gekleurde 

signaallampjes geyen aan welke delen van de 

machine ingeschakeld ziin. Wie er meer van 

wil weten kan een prospectus aanvragen bij 

WiÍac te Amsterdam. R.422 

Snij-, rits-, ril- en perforeerlijnen 

Moet ter zetterii een vorm worden gemaakt 

mêt lange maten snijlijnen oÍ dergelijke, weet 

dan dat deze lijnen verkrijgbaar zijn in lengten 

tot één meter. Ze zijn verkrijgbaar mer verschillende 

snijbeeldtypen, afhankelijk waarvoor 

ze gebruikt moeten worden. De normale 

dikte is twee punten, doch dikker is mogeliik. 

Liinen die in de tekst moeten worden gebruikt 

en niet mee mogen drukken, kunnen 

lager dan letterhoogte worden geleverd. 

Het een zowel als het ander is te krijgen bij 

De Clarendon is door Lettergieterij Stempel te 

Frankíurt am Main in vier sneden uitgebracht, 

namelijk mager, halÍvet, vet en extra-vet. De 

letterdikte is voor mager en halívet gelijk, vet 

en extra-vet zijn ook weer even dik. Voor 

reclamedrukwerk, advertenties en dergelijke 

is het dus gemakkelijk een correctie in een 

vêtter type zonder verlopen te maken. 

De regels hebben een goede eenheid. Inter- 

liniëring is echter noodzakelijk. De corpsen 

6,7 en I munten uit door een íraai optisch 

beeld met grote leesbaarheid. De rondingen 

van de m en n zijn opzettelijk iets sterker 

geaccentueerd om deze letter wat meer 

karakter te geven. 

In het algemeen een goed bruikbare letter en 

te gebruiken bij schriít mèt zowel als zonder 

schreven, R.4tl 

'On Type Design' 

De lieíhebbers van pure typografie kunnen 

hun hart ophalen met het lezen en bekiiken 

van dit geschrift van Stanley Morison, ongetwijfeld 

ieder bekend als een gezaghebbend 

schrijver over letter en typografie. De vertaling 

van de titel is in íeite: korre introductie 

tot het ontwerpen van letters in verleden en 

heden. 

Deze klassieke uitgave over de typografische 

historie was sinds lang niet meer verkrijgbaar, 

Nu is een verbeterde en uitgebreide editie 

verschenen. 

Het is voor de hand liggend dat enige kennis 

van de historie van het ontwerpen van letters 

noodzakelijk is om tot een volledig begrip van 

de heden toegepastê typografie te komen. 

Deze geschiedenis van Stanley Morison, kort 

doch compleet verteld, neemt de lezer mee 

van het Karolingische schriít en de verschillende 

stijlen in calligrafie naar de eerst bekende 

typen, ontworpen door Nicolas lenson 

en Aldus Manutius. Hooídstukken zijn gewijd 

aan Garamont en Granjon uit Frankrijk, Van 

Dijck en de diverse Nederlandse lerters en 

de geboorte van de'moderne'typen zoals 

Grandjean, Fournier en Fleischman, Verder 

beschouwingen over Caslon, Baskerville, Bell 

en letterontwerpers uit andere landen. 

Het boek is met ruim vijftig afbeeldingen van 

de besproken lettertypen geillustreerd. Het 

is een uitgave van Ernest Benn te Londen. De 

prijs valt voor een dergelijk werkle nogal mee, 

namelijk plm. f 6,50. R.4 il.1 

Tandemer: kostpriis en rentabiliteit 

Voor het drukken van íormulieren hebben 

verscheidene bedrijven een Tandemer-ofísetpers 

aangeschaÍt. Wie deze machine in bedrijí 

heeft gezien, staat verbaasd over de grote 

produktiemogelijkheden. 

Wiíac is voor deze machine overgeSaan tot het 

hanteren van een economisch verkoooartument. 

Men berekende nameliik wat het 

drukken van 1000 vel A. kost bij verschillende 

bezettingsgraden van de pers. Terecht heeÍt 

men er daarbij rekening mee gehouden dat 

dergelijke persen nimmer yoor l00oZ produktieí 

kunnen worden gemaakt. De cijÍers 

werden echter iets te mooi gemaakt door 

posten wat laag te stellen en sommige kosten 

zelfs te vergeten op te nemen. De rente op 

3"/o moest wel wat hoger zijn en de kosten 

voor bediening van de pers zijn met f 5,per 

uur aan de lage kant; hulpvakarbeiders 

moeten zorgen voor aanvoer en aíyoer van het 

te bewerken en verwerkte papier; ook voor 

leiding en toezicht mocht wel een bepaalde 

omslag worden berekend. 

Maar... laten we de door Wifac berekende 

kosten rondweg verhogen met f5,- per uur! 

Dan nèg liggen de drukkosten voor de berekende 

formulieren een zeer aanzienlijk 

percentage lager in verhouding tot deze zelfde 

íormulieren in boekdruk gemaakt bij vormen 

van vier zetsels oÍ clichés. En dan nog de tijdwinst 

door de snelle produktie! R.421 

I B D-opbergsystee m 

Dit niet dure en toch goede opbergsysteem 

wordt in de handel gebracht door RBM 

(Rikkers, Blazer & Metz). Een set van dit 

systeem bestaat uit twee dozen, twaalf mappen 

en veertien rugetiketren en kost f 13,50. 

De dozen - 9,6 cm breed,30 cm hoog en 23 cm 

diep - zijn vervaardigd van donkerblauw 

fiberboard. De mappen zijn van lichtblauw 

karton en ze hebben een sluitingsmechanisme 

en een transparant indicatieraam. 

Een goed systeem voor bedrijfsleider en cheí 

voor hec opbergen van documentatie en 

andere gegevens die hij snel wil opzoeken. 

Daar de mappen in een stevige doos zitten, 

bliiven ze bij elkaar en vallen niet om. Ook 

voor yer€nigingen die een klein opbergsysteem 

voor correspondentie, íolders, tijdschriÍtartikelen 

en dergelijke nodig hebben, 

is dit IBD-systeem zeer geschikt. R.5 

Vernieuwing ldeaal-collectie GHB 

Zelís ldeaal-collecties verouderen in tien jaar 

en hebben daarom een verfrissing nodig. 

Papier heeÍt de onhebbeliike eigenschap in 

de loop van de tijd van kleur te veranderen. 

Bovendien verandert de Íabrikant ook nog wel 

de samenstelling van het papier. 

Begonnen werd met Band I te vernieuwen. 

De oude deelband werd door de bezitters 

ingezonden in een vooraf toegezonden, 

geírankeerde hoes van golÍkarton en na 

vernieuwing van de inhoud aan de bezitter 

Lettergieterii Amsterdam. geretou rneero. R.46

I{0DALITI| Filln$ 

I{OOPT U 

iïih t|A$T! 

Dat comfortabele gevoel : 'rijk' werk te kunnen leveren omdat het 

materiaal, dat u gebruikt, van goede huize komt. Die luxe wetenschap 

probleemloos te kunnen zijn als het om maatvastheid en trekvastheid 

gaat. Die makkelijke etsbaarheid, die speelruimte bij de ontwikkeling. 

Die zekerheid, dat uw energie als vakman 

'er uit komt' in 

de resultaten. Ja... die zekerheid geniet ook Í, binnenkort, omdat u 

- net als andere vakmensen - de voorkeur geeft aan KODALITH 

Films. 

KODALITH Ortho Film, Type 3, op ESTAR onderlaag van 0,06,0,10 of 0,18 mm 

KODALITH Ortho Matte Film, Type 3, op ESTAR onderlaag van . . . . . mm 

KODALITH Super Ortho Film, op ESTAR onderlaag van 0,06,0,08 of 0,14 mm 

KODALITH Pan Film, op ESTAR onderlaag van 0,10 mm 

KODALITH Contact Film, op ESTAR onderlaag van 0,10 mm 

Kodak KODAK 

N.V. DEN HAAG 

TELEFOON (070) 6t4t2l

3ó 


Elektrische papiervernietiger ldeal 

Hoeveel malen gebeurt het niet dat een bedrijÍ 

vertrouwelijke correspondentie, dan wel 

ongeldig te maken waardepapieren heeítl Oí 

notities waarvan derden geen kennis mogen 

nemen en nog andere zaken I Moeten die in de 

orullebak terecht komen I Om te beletten dat 

dergelijke papieren in verkeerde handen 

zouden kunnen komen, worden er paPiervernietigers 

toegepast. 

De capaciteit van de ldeal-papiervernietiger 

is 8 vel 70 grams papier geliiktijdig, hetgeen 

kan neerkomen op 8000 vel papier per uur. 

Dit levert 40 kg papierwol op, dat als verpakkingsmateriaal 

dienst kan doen, 

De sniibreedte van de strookjes is 2 mm;de 

toevoerbreedte is 22 cm. 

De motor is 220 v-wisselstroom voor aansluiting 

op het lichtnet. De machine heeft 

twee drukknopschakelaars voor vooruit, stoP 

en achteruit. Een ingebouwde thermostaat 

doet de motor aíslaan als de toevoer overbelast 

wordt. De sniimessen en de motor loPen 

op koge I lagers. 

De onderzetkast. waarin zich de uitneembare 

papierwolbak bevindt, heeÍt zwenkwielen en 

is dus gemakkelijk verplaatsbaar. De aímetingen 

van de in grijsgroene kleur uitgevoerde 

papiervernietiger zijn: hoog 87 cm, 

breed 44 cm en diep 39 cm; het totale gewicht 

is 32 kg. 

Kentie n.v. te Den Haag kan nadere inlichtingen 

verstrekken. P.43 

IGT-Nieuws 

Van direct belang voor de praktijk is in het 

nummer van aoril een artikel van L. A. van 

Gastel over'Localisatie van pasverschillen bii 

vellenoffsetdruk'. lndien de kleuren niet 

sluiten, wordt meestal de schuld aan het 

papier gegeven. Het bliikt echter dat de 

grootste storingsbron de pers is en in verband 

daarmede het vlakliggen van het papier tildens 

het doorvoeren op de pers. Men is er nog niet 

helemaal uit gekomen. 

Het aantal oorzaken van oasverschillen is ontstellend 

groot. In een tabel worden er reeds 

negenentwintig opgesomd ! 

De aandacht wordt er op gevestigd, dat voor 

het opdragen van onderzoekingen aan het 

IGT het niet alleen noodzakelijk is enkele bedrukte 

vellen te sturen. doch ook blanco 

papier van dezelfde partij en dan lieÍst met 

opgaaf van de relatieve vochtigheid van het 

papier vóór de druk. 

Voor een goede drukaíwikkeling is het noodzakeliik 

dat drukcilinder en drukfundament, 

gebogen of vlak, met daartussen het vel papier, 

een volmaakt gelijke loop hebben. ls dit niet 

het geval, dan ontstaat slip of in het tegenovergestelde 

geval een te grote weerstand, 

aldus een bijdrage in het meinummer. Voor 

de boekdrukoersen ontwikkelde het IGT 

indertijd de slipmeter, waardoor mechanisch 

gemeten kon worde n oí de aÍwikkeling tussen 

drukfundament met vorm en cilinder zodanig 

was dat geen vervorming van de druk kon 

ontstaan, noch beschadiging oíte grote slijtage 

van de vorm. Deze methode werd verder ontwikkeld 

tot een elektrische meetmethode, 

werkend met rekstrookies en een oscilloscoop 

(elektrisch instrument bestemd voor het optekenen 

van snel wisselende stromen). 

Voor de ofÍsetdrukkers een vervolgartikel 

over 'Localisatie 

van pasverschillen bij vellenoffsetdruk', 

waarin ook een testmodel besproken 

wordt waarmee de geaardheid van 

deÍormatie zichtbaar wordt gemaakt. R.9 

Vierkante Prikkels 

Waarschilnlijk geïnspireerd op de bekende 

kwadraatbladen van De ,long & Co. heeft 

Proost zijn prikkels tegen de verzenen geslagen 

om ons quasi-ernstig te prikkelen, hetgeen 

uitstekend geslaagd is. 

'ZelÍs 

vormgevers slapen in hemelbedden . . .' 

wil laten uitkomen dat wij tèch nog wel van 

een beetie romantiek houden. Al die voor ons 

uitgekiende produkten, in een zozeer verantwoorde, 

strakke en soms gladde en als 

volstrekt eigentijds aangeduide vormgeving, 

voelt Í zich daarmee gelukkig I 

De schrilver en tekenaar van deze Prikkels, 

Boris Kiillmann (pseudoniem van Kurt Lób) 

zegt: kunstenaars en dwazen zeggen de waarheid. 

Zou het hier ook zo zijnl 't ls echter 

inderdaad een overdenking waard èf de ons 

omringende vormen ècht wel aan onze behoeÍten 

voldoen I R.9 

Kerstnummer Drukkersweekblad- 

Autoliin l9ó3 

Het komende Kerstnummer Drukkersweekblad-Autolijn 

zal dit iaar gewijd zijn aan het 

onderwerp'Íotografi e'. 

Onder andere zal aandacht worden geschonken 

aan de íotografie als documentatie, de 

íotografie op internationaal niveau, de íotograÍie 

in de reclame, de fotografie als visuele 

communicatie en de Íotografie voor de reprod 

u ktietechnieken. 

Han de Vries verzorgt de vormgeving; als 

adviseur treedt op de Íotograaf Carel Blazer, 

terwijl W. Alings, A. J, Elíers, W. F. Hermans, 

l. Vrijman en B. Wissing als auteurs medewerking 

verlenen. 

De vormgeving van de advertenties en biilagen 

is in handen gelegd van de ontwerpers 

Ch. A. Jongejans, P. Brattinga, L. Emmerik, 

M. Houtman, H. van Oosterom en M. Velthuys. 

De voorintekenprijs is gesteld op f 12,50 per 

exemplaar. Na 15 augustus a.s. zal de prijs 

f 15,- bedragen. Voor de aangesloten werkgevers 

van Federatie en VNCI en voor hun 

werknemers geldt een speciale voorintêkenprijs 

van f9,- per exemplaar. Om van deze 

faciliteit gebruikt te kunnen maken, dient de 

bestelling te worden opgegeven op de intekenlijst 

die in de ondernemingen circuleert. 8.9 

Dagboek van Henkes 

Hoewel het geen gebruik is om in TéTé stil te 

staan bij iubileums van grafische ondernemingen 

oÍ toeleveringsbedrijven op zichzelf, 

heeít de iubileumviering van J. H. Henkes 

Grafische Bedriiven n.v. te Haarlem en Ant- 

werpen daartoe enige reden gegeven. Ter 

herinnering aan de stichting, nu zestig jaar 

geleden, van de Rotterdamsche Boek- en 

Kunstdrukkerij, werd namelijk een agenda uitgegeven 

die een veelheid aan interessante en 

nuttige gegevens bevat, 

Interessant vooral is de geschiedenis van de 

onderneming, waarmee verbonden de toevoeging 

van Drukkerii v.h. Erven Loosjes van 

1783 en de Zaanlandse Drukkerij die in 1928 

werd opgericht. De teksten, fotomateriaal, 

íraaie drukwerkmodellen, allerlei iníormatie 

en gegevens over beschikbare machines en 

apparaten in het bedriif, kaarten en feitenmateriaal 

over de Euromarkt enz, overstemmen 

in feite het agendagedeelte volkomen, 

maar. .. 't is alles keurig van uitvoering en 't 

maakt een vertrouwenwekkende indru k. 

Bijzonder aardig is de toegevoegde herdruk 

van het introductieboekje dat stichter Jan H. 

Henkes in 1903 deed verschijnenover hettoen 

op gang gekomen RBK-bedriif. 

Dat Henkes wachtende is op bouwvergunning 

voor een bedriifspand van | | 000 m2 mag - nu 

we eenmaal wat bijzonderheden hebben aangehaald 

- niet overmeld blijven. B.9 

N ieuwe papierproduktie-eenheid 

van VGZ tê Apeldoorn 

Bij Van Gelder Zonen te Apeldoorn is het 

eerste deel van een nieuwe papierproduktieeenheid 

in gebruik genomen. De capaciteit 

van de Apeldoornse papieríabriek wordt door 

de begonnen uitbreiding in totaal met de helft 

vergroot. 

Bij de voltooiing - begin volgend iaar - zal de 

nieuwe eenheid biina een halve kilometer 

lang zijn. Deze lengte is een gevolg van het 

feit dat alle onderdelen van de papierproduktie, 

van de grondstoÍÍenopslag tot en met 

de expeditie, hier in één lange straat zijn 

ondergebracht. Tot en met de papiermachine 

- het gedeelte dat nu in gebruik is gekomen - 

is de nieuwe eenheid reeds 200 meter lang. 

Intussen wordt voortgebouwd aan het volgende 

gedeelte, dat ruim 250 meter lang zal 

worden. 

De produktiesnelheid zal aanvankelijk driehonderd 

meter per minuut zijn, welke snelheid 

belangrilk hoger ligt dan die van de zes 

andere papiermachines van het bedrijí te 

Apeldoorn die houtvrij schriií- en drukpapier, 

oudhollands papier en karton produceren. 

Begonnen is met de produktie van offsetpapier, 

maar het ligt in de bedoeling te ziiner 

tijd over te schakelen op het íabriceren van 

gestreKen PaPrer. 8.46 

'Kalenders' 

Fons van der Linden, bekend als een vakkundig 

en produktief grafisch ontwerper, 

weet ook de pen vaardig te hanteren. In een 

reeks beschouwingen over kalenders in Intergrafia 

zette hii doel, eisen en mogeliikheden 

bij het maken van een goede kalender uiteen. 

Deze reeks artikelen werd nu gebundeld en 

als boekje, voorzien van vele voorbeelden, 

uitgegeven in de zgn. Intergrafia-reeks, onder 

nummer 18. 

Allen die bil het maken van kalenders ziin 

betrokken, wordt het lezen van dit boekle 

ten zeerste aanbevolen. Het biedt vele gezichtspunten 

om tot een goede kijk op dit 

onderwerp bij te dragen en principiële fouten 

te vermijden, 

De prijs is f 3,90 voor niet-abonnees; f 1,95 is 

de prijs voor abonnees van Intergrafia. R.3

Ook voor 

da,t briefpa,pier ca,chet geeft 

Kendal Bank 

Gelria Bank 

Telex Eank 

tJGZ.Bond 

lleluwe Bank 

]'|ormaal lll Banlt 

|(O }IIll|(LII|(E PAPIERIABRIE|(EII 

I'All GELDER Z0l'lEl'| ]{,t', 


Filialen te Arnhem, Breda, 's-Gravenhage, Groningen, 





Deze populoir geschreven verhondeling 


gebonden in fraoie blouw-linnen bond 


is spoedig weer verkrijgboor voor 

f 4,50 



neweg 20, Amsterdam-2., ondergelij ktijd ige storting van het 

vermelde kostenbed rag op gi roreken i n g n r. 72462, ten name 

van de Algemene Nederlandse G rafische Bond, Amsterdarl 

a

I 

38 


Solna schoon- en weerdrukpers 

AB Printing Equipment, de Zweedse grafische 

machineíabriek die de bekende Solnaoffsetpersen 

maakt, bouwt een schoon- en 

weerdrukpers, de Solna-PerÍector. Bii deze 

machine wordt het vel tussen twee rubbercilinders 

door gevoerd. De cilinders dienen 

daarbil als elkaars tegendrukcilinder. Voor de 

schoondruk en de weerdruk ziln derhalve per 

ziide van het vel slechts één cilinder voor de 

plaat en één cilinder voor het rubberdoek 

toegeP6t. 

Het maximale papierformaat van de Solna- 

Períector is 46 x ó2 cm: de druksnelheid bedraagt 

6000 vel per uur. 

Voor het drukken van tweekleurenwerk aan 

één zijde van het papier wordt één van de 

cilinders benut voor de ene kleur, na de druk 

wordt het vel gekeerd en vervolgens wordt 

het voor de tweede keer tussen de cilinders 

door gevoerd. 

Zeer aantrekkeliik liikt deze pers voor het 

herdrukken van boeken. Daar de insteltijd 

laag is, is de pers zelís bij kleine oplagen 

rendabel. Hier te lande ziin er reeds enige 

van opgesteld. 

Dat de fabriek de concurrentie met de hoogdruk 

niet uit de weg gaat, blilkt wel hieruit 

dat met de offsetpersen ook wikkelplaten 

voor zgn. droge ofíset kunnen worden gedrukt. 

Het beeld wordt dan op het rubberdoek 

gedrukt, doch er wordt geen gebruik 

gemaakt van vocht. 

Mahez kan er meer over vertellen als ergens 

biizondere interesse voor deze machine 

mocht bestaan. R.422 

Nieuw soort pockets3 visuele 

Aandacht in deze rubriek verdient een nieuw 

type pocketboek, onlangs verschenen en als 

bilzonder kenmerk dragend dat ze geheel in 

vierkleuren-offsetdruk zijn uitgevoerd. Het 

betreít een serie uitgaven, die in Amerika en 

in verschillende Europese landen bezig is te 

verschijnen en die in ons land uitkomt onder 

de naam Elseviers Visuele Pockets. 

Bij visuele pockets, de naam zegt het al, is het 

oog nauw betrokken. Het zijn illustratieve 

uitgaven, echter zonder dat daarop het wat 

moeilijk verteerbare woord'beeldroman' 

van toepcsing kan worden gebracht. Ze ziin 

ontstaan naar een idee van de Zwitser Ditis, 

een kunstlievend man die het populairwetenschappeliike 

boek van zijn traditionele 

vorm wilde verlossen. Hij vond daarvoor een 

simpele íormule, nameliik de verlegging van 

het zwaartepunt in de samenwerking tussen 

auteur en illustrator. 

deerÍeliikheid 

en haaÍ gehsimen 

'Het 

moet mogeliik ziln', zo dacht Diris,'de 

ontoegankeliike gebieden van de wetenschap 

voor de eenvoudige lezer open te leggen, ziin 

ongemotiveerde weerstand tegen alles wat 

ingewikkeld liikt wêg te nemen, door het hem 

voor te leggen in een vorm dre vertrouwen 

wekt en belangstelling inboezemt. Daarin ligt 

een taak voor de expressieve kunst.' 

Zo ontstond hêt instructieve boek in zijn 

modernste vorm, de visuele pocket, met indringende, 

artistiek verantwoorde aíbeeldingen, 

die - in alle eenvoud die ze kenmerkt 

- vele regels tekst overbodig maken. Het 

spreekt vanzelÍ dat de kleuren daarbij een 

belangrijke rol spelen, Natuurlijk werden de 

onderwerpen gekozen en uitgewerkt door 

vakmensen, geleerden in de meeste gevallen. 

Aan de hand van hun werk en onder hun 

leiding kwamen de illustraties tot stand. Alle 

tekst die overbodig bleek werd daarna 

geschrapt. 

Frédéric Ditis ondervond aanvankelijk weinig 

daadwerkelijke belangstelling voor zijn idee 

van de ziide der uitgevers. Dat is niet zo verwonderlijk, 

als men bedenkr dat dergelijke 

uitgaven een lange tiid van voorbereiding 

vergen, met mede daardoor enorme investeringen. 

Bovendien betreít her hier pockets 

die geheel in kleurenoffset zijn uitSevoerd. 

Niet ontmoedigd reisde Ditis tenslotte naar 

Amerika, waar hii Dell Publishing Company 

te New York bereid vond ziin plan ten uitvoer 

te leggen. 

Wat de voorbereiding betreít hadden de 

voorzichtige Europese uitgevers goed gezien: 

het kostte Dell vijf iaar en 300 000 dollar vóór 

de eerste vier deeltjes van de serie verschenen. 

Maar het succes vergoedde alles. 

Uitgevers die zijn aangewezen op kleinere 

taalgebieden kwamen daarop tot een nauwe 

samenwerking, die toeliet dat de serie ook 

in het Frans, Duits, de Scandinavische talen, 

Italiaans, Spaans en Nederlands ging oÍ gaat 

versch ij nen. 

Bij Elsevier verschenen intussen enige delen 

in deze serie. Om een indruk te geven van de 

aard der onderwerpen, die zich er uiteraard 

toe moeten lenen om op deze wijze indringend 

gepopulariseerd te worden weergegeven, 

enige uitgekomen titels : 

Vl De erÍelilkheid en haar geheimen 

V2 De angst en de mens van vandaag 

V3 Het hart van de mens 

V4 De onmeteliike ruimte 

Alle deeltles bevatten verklarende woordenlijsten 

van wetenschappelijke termen, die hier 

en daar in de tekst voorkomen. Het íormaat 

van Elseviers Visuele Pockets is 10,5 x 16,5 cm. 

De priis per deel bedraagt voor deze interessante 

boekles f 3,90. 8.9 

Vormgeving bii het CIV 

Wat is vormgeving I De consequentie van een 

logische gedachte. Het gestalte geven ean een 

idee, een ideaal. Vormgeving is er altijd geweest. 

En ook het samengaan van wat het 

denken voorschrijft en wat het gevoel er in 

legt. ZelÍs de oudste gebruiksvoorwerpen uit 

de geschiedenis ziin gebasseerd zowel op praktische 

bruikbaarheid als op gevoel van schoonheid. 

Van deze gedachte uitgaand is in de Beurs, aan 

het Damrak te Amsterdam, een permanente 

tentoonstelling van goede gebruiksvoorwerpen 

georganiseerd, het Centrum voor Industriêle 

Vormgeving. Dit centrum kan vormgevers(ook 

grafischevormgevers) en industrie 

stimuleren. Er komt ook de reclame bii te pd, 

die ziln uitwerking veelal in drukwerk vindt. 

Een goed produkt gedoogt geen slechte 

reclame. Daarom is naut die van allerlei 

gebruiksvoorwerpen ook de grafische vormgeving 

vertegenwoordigd. Bent u in Amsterdam, 

stap er even naar binnen en kiik eens 

rond. De openingstijden zijn: 10,00 uur tot 

18.00 uur, 's zondags gesloten. 8.9 

Formaatbeperking 

bij Albert-FrankenChal 

Teneinde economischer te werken en zodoende 

de concurrentieDositie van de onderneming 

te versterken, heeít Albert-Frankenthal 

twee Íormaten van hoogdruk-cilinderpersen 

uit het produktieprogramma ge- 

schrapt. Voortaan worden slechts vier tegenover 

voorheen zes formaten persen gebouwd. 

In het biizonder zij gewezen op de Export 

Grala-S, formaat 56 x 80 cm, mer een produktie 

tot 40OO exemplaren per uur. De kwaliteit 

van deze pers, ook voor wat betreít de 

drukspanning, voldoet aan zeer hoge eisen, 

De vertegenwoordiging voor ons land van de 

íabriek is in handen ven grefische machinehandel 

P, van Dijk te Amsterdam. R.421 

Opplakken van clichés 

Eén van de mogelijkheden om clichés op de 

voet te bevestigen is het plakken met tweezijdig 

plakband. Tegenover spilkeren van het 

cliché op de voet als de'betere' methode ziin 

daaraan zekere nadelen verbonden, maer er 

zijn ook belangrijke pluspunten. De clichévoorbereiding 

wil nogal eens een zgn, bottleneck 

ziin in het bedrijí. Door voor bepaalde 

soorten werk op plakken van de clichés over 

te gaan, is spreiding van de arbeid en een 

ophefÍen van de bottleneck mogelijk. 

Daarnaut kunnen clichés zonder facetranden 

worden geleverd, hetgeen weer mogeliik 

maakt om het voetmateriaal precies op 

kolombreedte oíwel paginabreedte te houden, 

waardoor de opmaak minder bewerkelijk 

worot. 

Lettergieterij Amsterdam brengt verschillende 

soorten plakband, alle íabrikaat Lohmann, 

in de handel. Deze íabriek maakt nu een verbeterde 

soort plakband, Duploíol, die biizondere 

eigenschappen heeít, De kleefkracht 

van Duplofol is nameliik nog aanmerkelijk 

beter, zodat de mogelijkheid van weglopen 

van de clichés - toch al een geringe kans bij 

goede behandeling - minder is. Ook het verwiideren 

van de clichés van de voet en het 

doen verdwiinen van de liimresten gaat gemakkelijker 

en daa is eveneens een nietonbelangriik 

punt. 

Een proef wordt aanbevolen. R.415

Met ABC en 

r 23 

Na de 

ZOmGl,- 

Periode 

Prijs von de volledige cursus f 10,voor 

Algrofibo-leden 

r espe cti ev e I ijk ÁNG8-leden ; 

Prijs voor niet-leden f 16,50 

is een MONOTYPE* toetsenbord- 

bewerkcr als ecn goochelaar die voor 

allc soortcn zctwerk ccn oplossing 

hecft die u als drukker, maar ook uvr 

geëerd publick de drukwerkvcrbruikers, 

voortdurcnd in ccn prcttigc stcrnming 

houdt, omdat zij ecn ieder méér gecft 

dan hij mccnt tc mogcn vcrwachten. 

Hct 'Monotype' lossc-lettcr zetsel munt 

uit door kvzaliteit en vcclzijdigheid, dic 

ccn economische factor yan grotc 

waardc voor u vonncn. 

THE MONOTYPE CORPORATION LIMITED 

KEIZERSGRACHT r4z - AMSTERDAM-C. - TELEFOON 2416 o6 - zz zo 45 

*Ingeschrevcn 

handelsmerk 

wéér wat opbouwen aan kennis en vakbekwaamheid! 

Een verdere stap in de goede richting vormt voor talrijke vak- 

genoten het deelnemen aan de nieuw uitgewerkte CBV-cursus 

'Letters kennen, schetsen, tekenen' 

Een schriftelijke cursus die de deelnemers de nodige kennis van de letter bijbrengt en 

daarnaast leert hoe letters en regels gaaf en vlot op papier zijn te schetsen. Tal van 

vakmensen schieten op dit punt tekort en deze cursus biedt hun gelegenheid om op 

prettige wijze de bestaande leemte op te vullen. 

De toegepaste methodiek leidt ook de weinig- of niet-tekenvaardigen zonder omwegen 

tot het maken van een behoorlijke werkschets, 

Daarnaast geldt nog, dat de cursus op interessante en niet te ingewikkelde wijze de 

weg tot verdieping van de letterkennis biedt. 

De cursus bestaat uit tien lessen, één per veertien dagen. Daarin worden behandeld: 

o de geschiedenis 

van de letter; b kenmerken van de voornaamste gebruiksletters in 

onze tijd; c tekenmaterialen en werkmethoden; d opgaven voor het schetsen en teke- 

nen van letters resp. lettertypen op voorgedrukte werkbladen (met correctie). 

AANVANG VAN DE CURSUS: OKTOBER A.S. 

Vraag de straks uitkomende folder bij de Commissie ter Bevordering van de Vakstudie 

van de Algemene Nederlandse GraÍische Bond, Koninginneweg 20, Amsterdam-zuid

wiist sleeds de weg 

ntrqr vervolmqking 

von hei 

industriële zelten 

brocht de 

eersle 

bruikbore 

zelmqchine 

zog ols eerste de 

mogeliikheden 

von de 

ponsbond-bediening 

neemi 

de leidins bii 

het fotogrqÍisch 

zellen

Frankrijk, slot Amboise 1519. 

'Ieder weent om een man zoals d'e 

natuuï niet de kraeht heeft er ten 

tweed.e male een voort te brengen'- 

Deze woord.en schreef Melzi bij tl'e 

dood. van Leonard.o da Vinci aan de 

famiUe in Florence. Maar d.e 

uitingen van zijn genie gingen 

dankzij het papier niet verloren. 

Op rtat papier manifesteerd.e zich 

zijn scheppingskracht in de vorm 

van notities en tekeningen voor 

vlie gtui gen, architectuur, 

hydraulische en natuurkundige 

studies, anatomie en zoals 

hierboven van een waterrad. 



Papier legt vast 

G. H. BUHRMANI{'S PAPIERGROOÏHAI{DEL N V 

Ánsleídam 

Aínhem 0en Haag Dcvenler Eiídhoven GÍoningen leeuwaÍden Maastticht Roilardam Uttachl

té ré 

TECHNTSCH TTTDSCHRtFT 

VOOR DE GRAFISCHE INDUSTRTE 

l8e jaargang 

full-augurtut 1963


- 

In onze tijd van groeiend specialisme zien wij ook een te vaak 

nadrukkelijke en m.i. remmende splitsing van het kunstenaarsberoep 

in een vrqe en een gebonden (of toegepaste) sector. Wij 

constateren dit duidelijk reeds bij de sterk gespecialiseerde 

opleidingsinstituten (academies), maar ook bij de gescheiden 

vakorganisaties van ku nstenaars. 

Ook de gepropageerde tegenstellingen en de daaruit soms 

voortvloeiende wederzijdse denigrering - tussen de zgn. vrije 

en gebonden kunstenaars 

- zijn een onvruchtbaar verschijnsel. 

Hun kunstberoepen - zo redeneert men - liggen elk immers 

binnen een eigen sterk aígebakende vakbeoefening en hebben 

eigen normen. Men kome dus vooral niet in elkaars straatje! 

In dit betoog wil ik echter trachten aan te tonen, dat genoem- 

de grenzen wezenlijk veel minder sterk aanwezig zijn. De mé- 

tiers der vrije en gebonden kunst kunnen m.i. niet slechts met 

succes door één persoon worden beoeÍend, maar zullen moge- 

fijk juist door deze universele aanpak aan kwaliteit en visie 

winnen. Kan bij een essentiêle beoordeling van kunstuitingen 

- ofzij nu 'vrij'zijn ontstaan oÍ een dienende functie hebben 

en dus toegepast zijn - uiteindelijk niet slechts één norm gel- 

den? En deze heet toch nog altijd: kunst?'ls het niet zo'- de 

graficus Lou Strik zei het eens tegen mij -'dat bijvoorbeeld 

een werkelijk goede boekillustratie (afbeelding 2) het ook los 

van de boekpagina en opgehangen in een huiskamer moet 

'doen'? 

Kwalitatiefevenzogoed als de vrij ontstane prent die 

er mogelijk naast hangt?'Er bestaat toch maar één muze? En 

deze kust noch vrij, noch gebonden. Zij kust - 

Persoonlijk ben ik er dus van overtuigd dat een sterk en universeel 

talent - dit heeft de kunstgeschiedenis talloze malen 

bewezen - in staat is om zich op zeer verschillende terreinen 

der kunst te uiten. (Vanzelísprekend niet zonder verwerving 

van de nodige vakkennis,) Of het nu een 'binnenskamers' en 

voorlopig maar uit eigen noodzaak ontstane schepping betreft 

(vrije kunst), of een uiting die door een opdracht is gestimu- 

leerd en daardoor meer een gebonden karakter krijgt (toe- 

gepaste kunst). 

In de middeleeuwen bestond er nog geen nadrukkelijke schei- 

ding tussen vrijheid en gebondenheid in de kunst. Praktisch 

alle vormgeving was toen dienend (kunst in dienst van de 

kerk) en had dus een directe functie. ln de loop der eeuwen 

werd de kunstenaar door de geestelijke evoluties - onder 

andere de renaissance, het humanisme en de reformatie - 

steeds onafhankelijker van zijn dienende taak en opdracht- 

gevers (profane kunst na plm. 1500). Hierdoor kon hij in stijgende 

mate toegeven aan de uitbeelding van zijn persoonlijke 

dromen. Dit leidde in de l9de eeuw - voor een aanzienlijk 

groot aantal van hen - tenslotte tot een volstrekt vnje kunst. 

Een kunst om de kunst (l'art pour I'art). 

Het is duidelijk dat een dergelijke uitermate individuele kunst- 

uiting - geschreven, gecomponeerd of geschilderd - voor de 

makers moest leiden tot vervreemding van de hen slechts 

moeilijk begrijpende omgeving. Er ontstond dus in die dagen 

voor de uitsluitend vrij scheppende mens een zowel geestelijk 

als maatschappelijk isolement ('ivoren toren'). De middel- 

eeuwse houtsnijdende of schilderende creatieve vakman was 

eens een geacht burger, gildelidmaat of hoveling. Tijn l9de 

eeuwse kunstbroeder (met fluwelen jasje, puntbaard en flam- 

bard) werd nu de bohémien. Onbewust tèch ontevreoen met 

zijn isolement, gaf hij in kleding en levenshouding uiting aan 

Bijschrift von de ofbeelding op de voorgaonde pogino: 

I Gelithografeerd affiche door Henri de Toulouse-Lautrec uit 1893 

I 

dit onbehagen. En de burger, op zijn beurt, begreep niets 

meer van de vreemde vogel met zijn kunstuitingen, waar men 

trouwens ook niet om had gevraagd. 

Ziedaar de romantische sfeer van de opera'La Bohème', maar 

ook het harde klimaat waarin onder andere een Van Gogh 

onbegrepen ten onder ging. De vrije kunstenaar in het'Íin de 

siècle' was overwegend 'brodeloos' geworden. En hij is het 

veelal vondoog nog, ondanks de verdienstelijke overheidsbemoeiing 

zoals subsidies, beurzen en steunregelingen, 

Maar verscheidene kunstenaars - onder hen waren enkele der 

allergrootsten - hebben in die jaren ook weer getracht uit dit 

geestelijke en maatschappelijke isolement te geraken. Zij stel- 

den hun scheppend vermogen onder andere weer in dienst 

van de 'verachte' burger en diens opdrachten. Hoezeer zij 

zich in de tebonden sector konden uitleven en tot wat voor 

grote prestaties men in staat wirs, bewijzen onder meer de 

lithografische affiches en de illustraties der (vrije) schilders 

Henri de Toulouse-Lautrec (1864-1901) en Pierre Bonnard 

(t867-t947J. 

Na enkele maanden in een Parijse steendrukkerij te hebben 

gewerkt, had Toulouse-Lautrec zich ook de moeilijke techniek 

van steentekenen in meerdere kleuren eigen gemaakt. En nu 

ontstond een reeks prachtige kleurenprenten met kostelijke 

lettering, die men vandaag nog (oí beterjuíst vandaag) tot de 

beste affiches kan rekenen (afbeelding l). De vele duizenden 

reprodukties van zijn affiches zijn heden een begeerde wand- 

versiering yan sterke beeldende kwaliteit en kunstwaarde. 

Het plakkaatvak was ofichekunst geworden. 

Men begon nu te specialiseren en er kwamen ook opleidingen 

voor dit toegepirste kunstvak. In 1894 hield men te Londen de 

eerste grote tentoonstelling van affiches en werd in Parijs het 

tijdschrift'Les maitres de I'affiche' uitgegeven. 

Echter lang niet alle academieleerlingen van de aÍdelingen 

'toegepaste 

grafiek' uit het begin van onze eeuw hadden het nodige 

talent of de juiste mentaliteit om een 'meester van het afÍiche' 

of een belangrijk illustrator te worden. Het waren veelal 

knappe artisans die toen het gezicht van onze plakkaatzuilen of 

boeken bepaalden. De nodige impulsen uit de sector der vrije 

kunst - zoals bij Toulouse-Lautrec of Bonnard - kwamen niet 

in voldoende mate. Vermeldenswaard zijn echter onder andere 

de prachtig getekende satiren in het Duitse weekblad 'Der 

Simplizissimus', in 1896 te Míinchen opgericht. De Fransman 

Cassandre was - voornamelijk in de laren '20 en '30 - een be- 

fangrijk afficheontwerper. Zijn werk is onder meer van grote 

invloed geweest op de latere ontwikkeling van het affiche. ln 

ons land was het onder andere de schilder Jan Sluyters die 

reeds ver vóór 1940 mooie en gekunde toegepaste grafiek ver- 

vaardigde. Maar het gemiddelde peil van het vak lag - artistiek 

en maatschappelijk - vóór de tweede wereldoorlog toch niet 

bijster hoog, De beoefenaars van dit vak waren vaak matig op- 

geleide lieden of mislukte kunstschilders. Daarbij kwam nog 

veel wanbegrip van de zijde der opdrachtgevers, die de ont- 

werpers niet altijd genoeg vrijheid lieten bij het realiseren van 

hun scheppende gedachten. Weinigen van de vooroorlogse 

(vaak brodeloze) vrije kunstenaars voelden zich dan ook echt 

aangetrokken tot deze werkzaamheden. 

Na'45 kwam er echter ook in de toegepaste grafiek een ommekeer. 

In het begin voornamelijk uit Zwitserland. Voor de 

tweede wereldoorlog hadden onder andere Duitsland en Enge- 

land - speciaal in lettering en typografie (Renner, Gill) - een 

belangrijke rol gespeeld. Nu was het dit kleine, neutraal ge- 

bleven landje, waar op het gebied der typografie en het affiche 

verrassend goede, maar vooral zeer vee, goede vormgeving 

ontstond. lk zie onder meer in de Zwitserse schilder-affiche- 

kunstenaar Hans Falk (afbeelding 3) de ontwerper die produ- 

-I

I 

cent en consument weer de kunstenaarsprent als publiciteits- 

medium heeít geschonl

a 

Kflmdemhoelkexnweelk 

z7 oktober lot enmtt 3noaember 

5 Ter gelegenheid van de Kinderboekenweek 1962 door Piet Klaasse 

ontworDen affiche 

invloed vanuit de gekunde vrije kunst weer hard nodig heeít. 

Men raakt zo geleidelijk aan toch wat uitgekeken op het 

teveel aan 'keurig' (maar oh zo middelmatig) uitgebalanceerde 

letters in een vlak, met of zonder foto. En eveneens op de 

'gijnige' maar infantiele en soms slecht getekende publiciteits- 

poppetjes, die nog te vaak op de tekentafels worden geboren. 

Bij ons in Nederland zijn het onder andere Bons, Elffers, 

Kempers, Piet Klaasse (aÍbeelding 5) en Th. Stradmann, die de 

laatste jaren - representatief voor de toegeposte vrije beelden- 

de richting - een frisse wind hebben doen waaien in de publi- 

citeit of het vak der boekverzorging. 

Gezien deze geschetste ontwikkeling zal dus - naar mijn stel- 

lige overtuiging - de toegepaste oí gebonden grafiek weer 

meer nieuw leven moeten worden ingeblazen. De Rijksacade- 

mie onder andere, met haar overwegend vrije - maar toch nog 

altijd grondige - kunstenaarsopleiding, zou m.i. ook hier een 

belangrijke taak kunnen vervullen. lk denk in dit verband aan 

de mogelijkheid, de vaak kundig tekenende leerlingen van deze 

instelling van hoger kunstonderwijs meer in aanraking te 

brengen met de boeiende terreinen van affiche, illustratie en 

boekverzorging. Het zal hun maatschappelijke positie van vrij 

kunstenaar - maar vooral ook het peil der gebonden grafiek 

in Nederland - zeer ten goede komen. Kurt Lób 

Geraadpleegde literatuur: Mr. F. Bazelmans, inleiding van catalogus 

'80 

meesters, 160 affiches'; Knaurs Lexikon moderner Kunst, 

Proefd rukken van d iepd rukrotati e- 

vormcilinders op een Yellenpers 

Met het diepdrukprocédé is men momenteel nog niet in staat 

geètste vormcilinders van zodanige kwaliteit te maken dat ze 

zonder correctie gebruikt kunnen worden om de oplage te 

drukken. 

Vooral door de grote toeneming van de meerkleurendruk is 

het zeer belangrijk controle uit te oefenen op de balans van de 

etsingen en de retouche en het sluiten van het drukregister. 

Deze controle maakt het noodzakelijk de vormcilinders proef 

te drukken voordat zij in de rotatiepers gemonteerd worden, 

Door de proefdrukken te vergelijken met de originelen, het 

afstemmen, kunnen de correcties bepaald worden. Bovendien 

leert de samendruk of het register sluitend is oí niet. 

Het is duidelijk dat het proefdrukken van de vormcilinders 

een belangrijke plaats inneemt in de produktielijn. Door eerst 

proefte drukken worden vele oorzaken weggenomen die later 

bij het begin van de oplage een kostbaar machineoponthoud 

zouden kunnen geven. 

Het proefdrukken van de vormcilinders vindt direct na het 

etsen plaats, dus van de koperen cilinder, Dit is ook meestal 

het geval bij de bedrijven die van verchroomde vormcilinders 

drukken. De reden hiervoor is de beperkte mogelijkheid tot 

het uitvoeren van na-etsingen of andere correcties op een 

verchroomde cilinder, Daarentegen worden echter de minus- 

correcties, het verzwakken, veelal op chroom uitgevoerd met 

galvanische- 

en lakcorrectiemethoden. 

In vroeger jaren werd vaak dezelfde rotatiepers gebruikt voor 

proefdruk en oplage. Toegegeven dat dit ideaal is voor \/at 

betreft de drukomstandigheden, op economische gronden 

wordt dit niet veel meer toegepast. Momenteel vindt het 

proeídrukken plaats op voor dit doel bestemde drukpersen. 

Er zijn diepdrukbedrijven die hiervoor een oudere rotatiepers 

genomen hebben, maar vele andere hebben speciale proef- 

persen aangekocht. 

Er zijn in de laatste jaren verschillende proeípersen voor de 

diepdruk op de markt gekomen. Deze zijn te onderscheiden 

in twee groepen: 

o proeÍdrukpersen gebaseerd op het druksysteem van de 

rotatiePers; 

b proefdrukpersen gebaseerd op het druksysteem van de 

diepdrukvellenpers (af beelding l). 

Hoewel bij rotatieí proefdrukken, dus van de rol, de drukomstandigheden 

gunstiter liggen ten opzichte van de oplaag- 

druk, wordt vaak de voorkeur gegeven aan de vellenpers. Zij 

I Goebel Trabant, een proefdrukpers gebaseerd op het systeem van 

de diepdrukvellenpers 

---

zUn economischer in het gebruik door o.a. het geringe papier_ 

verbruik. Enige vellen zijn veelal voldoende voor een volledige 

proef. Bovendien leveren vier vellenproefpersen even snet een 

ingestelde samendruk als een rotatieproefpers. 

Zoals eerder opgemerkt werd, liggen de drukomstandigheden 

bij rotatief proefdrukken dichter bij de oplaagdruk, hoewel in 

de praktijk de inkt ook aangepast moet worden in verband 

met de latere snelheden. 

Vervolgens zal het proefdrukken op de vellenproefpers nader 

besproken worden. 

Om de doelstelling voorop te plaatsen, 

als doel moet voor de 

proefdrukkerij gesteld worden : 

o de gemaakte proefdrul< moet zo veel mogelijk overeen- 

komen met een rotatiedruK; 

b de proefdruk moet onder standaard-drukomstandigheden 

gemaakt worden. 

Nu wordt op een vellenproefpers onder andere omstandig- 

heden gedrukt dan op een rotatiepers. Die verschillen bij een 

vellenproefpers bestaan o.a. in: 

o de snelheid van een vellenproeÍpers is plm. 1700 omw./uur, 

van een rotatiepers daarentegen l2-18000 omw./uur; 

ó de tegendrukcilinder is groter in diameter; 

c de rubberlaag op de tegendrukcilinder is dunner; 

d de invloed van het verchromen en het napolijsten op de 

etsing moet in de proeÍdruk gecompenseerd worden. 

Behalve mogelijke verschillen in opneming en afgifte van de 

inkt tussen chroom en koper wordt het drukbeeld door verchromen 

iets harder door de beïnvloeding van het volume van 

de lichtste etsingen. De bedoelde verschillen hebben in meer- 

dere of mindere mate invloed op het drukresultaat van de 

vellenproeípers. Dit komt o.a. tot uiting doordat een vellen- 

proefpers meer inkt haalt uir de naples op het drukmoment 

dan een rotatiepers. Dit heeft tot gevolg dat de inkt veel 

verder versneden moet worden. Het drulcbeeld van een vellen- 

proefpers is harder, uiteraard met dezelfde inkt. Dit komt 

door de lage snelheid; er verloopt meer tijd tussen her punt 

van aírakeling en het drukmoment dan bij een snellere pers. 

Het gevolg is indrogen van de inkt, wat een grote invloed heeft 

op de lichtste tinten. 

Om dit te voorkomen moeten niet dezelÍde snelle oplosmiddelen 

gebruikt worden als op de rotatiepers; de inkt voor 

de proefdruk moet langzamer drogend gemaakt worden. Dit 

kan bijvoorbeeld bereikt worden door aan de voorraad 

rotatie-inkt en versnijding voor de proefdruk xylol toe te 

voegen oÍ een speciale inkt te gebruiken uitsluitend op xyloloí 

toluolbasis. 

Praktischer is het de normale voorraad inkt en versnijding te 

gebruiken als voor de rotatiedruk en hieraan xylol toe te 

voegen tot drukviscositeit. Door deze toevoeging hebben we 

echter te maken met drie oplosmiddelen, namelijk benzrne, 

toluol en xylol. Om het xylolgehalte enigermate constant te 

houden moet de rotatie-inkt en versnijding gecontroleerd 

worden op viscositeit. Bovendien wordt bij lang gebruik van 

deze inkt het xylolgehalte steeds hoger (benzine en toluol 

verdampen sneller), omdat xylol toegevoegd wordt om de 

inkt op drukviscositeit 

te brengen. Dit heeÍt tot gevolg dat de 

líchtste tinten voller worden en de zwaarste tinten minder 

krachtig. Aan te bevelen is dan ook de inkt niet langer dan een 

werkdag te gebruiken. 

Bij gebruik van inkt met versnijding op xylolbasis moet mer 

een hogere viscositeit gedrukt worden dan bij gebruik van 

benzine-tol 

uol-in kt. 

Om een proefdruk te maken die de rotatiedruk benadert kan 

men als volgt te werk gaan, Van een geëtste cilinder, o.a. voorzien 

van grijstrappen, is op de rotatiepers een gemiddelde 

2 Viscometer van Epprecht 

3 Spencer-dieptemicroscoop 

van American Optical

- 

4 Voorgeponst papier met pennen en klemmen op de tegendrukcilinder 

van de Trabant-diepdru kproeípers 

druk gemaakt. Deze druk wordt als standaarddruk gesteld 

voor de proeídrukkerij. 

Op de vellenpers is dezelfde cilinder gedrukt en de druk- 

omstandigheden en inkt zijn zodanig veranderd dat de rotatie- 

druk wordt benaderd. Deze omstandigheden en inkt worden 

strikt gehandhaafd voor elke proeÍdruk en het zijn de stan- 

daardcondities waaronder gedru kt wordt. 

De volgende punten zijn, behalve het constant houden van de 

normale aÍstelgegevens op de proefpers, belangrijk voor de 

stan daard iseri ng : 

I Controle op de densiteit en de viscositeit van de voorraad 

inkt en versnijding, speciaal bij gebruik van rotatie-inkten 

waaraan langzamer oplosmiddelen worden toegevoegd. 

Hiervoor moeten waarden met toleranties vastgesteld 

worden. Betrouwbare resultaten voor het meten van de 

viscositeit geeft o.a. de viscometer van Epprecht (afb. 2). 

2 Vooral bij het aínemen van inkt en versnijding uit de 

voorraadbus goed roeren. De voorraad, om uitzakken te 

voorkomen, niet te groot nemen. 

3 Standaardrecepten voor de proefdrukinkt gebruiken. 

Bijvoorbeeld zes delen inkt met vier delen versnijding. 

Moet er verder versneden worden, dan 616 - 6lg - ql0, 

Verder versnijden dan 6/10 wordt niet toegepast. In dat 

geval is de cilinder veel te diep geëtst en moet overgemaakt 

worden. 

4 Een vaste viscositeit bepalen voor de inkt tijdens het proef- 

drukken, te handhaven met een nauwkeurigheid van plm. 

I cos. 

5 De rakelspanning gelijk houden en de rakel niet te lang 

gebruiken, bijvoorbeeld niet langer dan een week. De 

rakels kunnen op facetbreedte gecontroleerd worden om 

de slijtage te bepalen. De rakeluitsteek ten opzichte van de 

rakelhouder moet gelijk gehouden worden (bijvoorbeeld 

l5 mm). 

6 Controle op het rubberdoek, want dat wordt door gebruik 

harder. 

7 Aan te bevelen is een rondpompsysteem via de inktbak en 

een reservoir op de vellenpers aan te brengen. Vooral na 

het vele versnijden moet de inkt goed gemengd worden. 

8 Controle van etsdiepte en rasterkambreedte in de kracht. 

Hiervoor kan gebruikt worden de Spencer-dieptemicros- 

coop van American Optical (afbeelding 3). 

9 Controleopdetemperatuurvan cilinderen inkt. 

l0 Controle van het register op de drie of vier proeÍpersen en 

op rechte papierdoorvoer. Het papier wordt voorgeponst 

en door middel van pennen en klemmen op de tegendruk- 

cilinder bevestigd (afbeelding 4). Dit afstemmen van de 

persen op elkaar kan men controleren met êen testcilinder 

voorzien van paskruisen over het gehele cilinderoppervlak. 

I - 

Door eerst met geel en vervolgens dezelíde cilinder met 

andere kleuren te drukken moeten - bij goede afstemming 

- de paskruisen op elkaar staan. Vallen deze buiten de 

tolerantie (bijvoorbeeld 0, I mm), dan kan de papier- 

bevestigingsinrichting gecorrigeerd worden om een betere 

aÍstemming te bereiken. 

| | Vellenpapier voor de proefdruk verticaal ophangen, indien 

mogelijk geconditioneerd. Voor de proefdruk wordt iets 

zwaarder papier gebruikt dan in de rotatie. 

l2 Aanbevolen wordt op dezelfde papierzijde proefte drukken 

als bij de rotatiedruk. Vooral bij zwart pagina I op viltzijde 

en pagina 2 op de zeefzijde, daar aangenomen mag worden 

dat de kleuren op de viltzijde gedrukt worden. 

l3 Het verschil in uitdrukkên door de invloed van her ver- 

chromen en napolijsten is reeds bij de proefdruk op koper 

door vergelijken met de rotatiedruk gecompenseerd. Be- 

langrijk is het verchromen en polijsten zo constant mogelijk 

te houden. 

Zeker zullen er nog meer punten aangevoerd kunnen worden 

als variabelen bij het proefdrukken. De bedoeling is deze zo 

veel mogelijk te standaardiseren bij het proefdrukken. lmmers, 

de proefdruk is voor controle op de etsingen en de over- 

draging. Het gaat er niet om, van de geëtste vormcilinders een 

zo mooi mogelijke indruk te maken, die waarschijnlijk bij de 

rotatiedruk niet is te bereiken. De proefdruk dient om de 

correcties te bepalen aan de hand van de originelen, Zijn deze 

bepaald en uitgevoerd en is het register sluitend, dan moet de 

rotatiedruk óók aan de verwachtingen voldoen. 

Het afstemmen steunt dus volledig op de proefdruk. Dit ver- 

eist natuurlijk de nodige ervaring, maar door zonder stan- 

daardcondities proef te drukken zal het afstemmen van de 

proefdruk op losse schroeven staan, met als gevolg onzekere 

resultaten, die aanleiding kunnen geven tot grote moeilijk- 

heden en extra-kosten aan machinestilstand en dergelijke bij 

het drukken van de oplage op de rotatiepers. 

--- 

t. B. A. von der Kolk

Nebiolo-offsetmachines: Invicta 32, Invicta 38 en Invicta 44 

Van de verschillende landen waar offsetmachines worden ge- 

bouwd en die een belangrijke plaats innemen, mag zeker ook 

Italië worden genoemd. Er werden echter tot voor kort in 

Nederland praktisch geen machines uit dit land ingevoerd. 

Heel begrijpelijk overigens, want het nabije West-Duitsland 

leverde - en doet dat nog - goede offsetmachines tegen prijzen 

die beslist gunstig zijn te noemen. 

Toch blijken zo langzamerhand, zij het in beperkte mate, ver- 

schillende offsetbedrijven in ons land ook ltaliaanse machines 

aan te schaffen. Het kan daarom n uttig zij n iets naders over deze 

machines te vermelden. Hierbij hebben wij speciaal het oog 

op de machines van Nebiolo te Turijn, een firma die bekend 

is op grafisch gebied en die o.a. kan terugzien op een 60-jarige 

ervaring ten opzichte van het construeren en bouwen van 

machines voor de vlakdruk. 

Nebiolo levert de éénkleurmachine lnvicta 32 en de lnvicta 38 

en 44, welke beide laatste als éénkleur- zowel als meerkleuren- 

machine kunnen worden geleverd. 

We bepalen ons eerst tot de Invicta 32 (afbeelding l), de 

machine die in iets vergroot formaat in de plaats is gekomen 

van de Invicta Omh. Het maximale papierformaat van 60 x 84 

cm ligt ook in Nederland heel gunstig, het minimale formaat 

is 25 x 35,3 cm; het maximale drukformaat van deze machine 

bedraagt 57,5 x 8l cm. 

Het inlegapparaat, eigen produkt van Nebiolo, is gebaseerd 

op vrijwel hetzelfde systeem als dat van Mabeg of Spiess. De- 

zelÍde wijze van aandrijven, evenals het losblazen, opnemen en 

transporteren van de vellen. Een voordeel bij dit apparaat lijkt 

de plaatsing op een centraal punt van de regelknoppen voor 

blaas- en zuiglucht, voor de blaasvoet tevens stapelhoogte- 

regelaar, voor het rijzen oí zakken van de transportzuigers en 

de vellenrem bij de opneemzuigers, waardoor tijdens het 

drukken alles gemakkelijk valt te regelen (afbeelding 2). 

Het aandrijfmechanisme van het inlegapparaat loopt in oliebad. 

Voor de oliecirculatie is een pomp aangebracht, waardoor 

een tekort aan olie of olieverlies door overmatige smering is 

uitgesloten. Elektrische controle op het nemen van meer dan 

één vel is aanwezig. De ínlegstapelplank kan door middel van 

draaien aan een handgreep gemakkelijk heen en weer worden 

geschoven. De beweging van de transportbanden is traploos 

regelbaar, iets wat voorzover ons bekend niet bij andere 

apparaten mogelijk is. Een speciale voorpasinrichting zorgt 

dat de vellen in vertraagd tempo in de vooraanleg komen. De 

zijaanleg van het Nebiolo-inlegapparaat was lange tijd met de 

zogenaamde vingerconstructie, doch naar men ons meedeelde 

zou deze worden gewijzigd in een zijaanleg waarbij het vel met 

behulp van een rolletie wordt aangetrokken, Ook zijn de 

inlegapparaten - als die van Spiess en Mabeg - voorzien van een 

voorstapelinrichting. De voorgrijper maakt zijn zwaai boven 

het inlegblad en is verstelbaar voor de verschillende papier- 

dikten. 

Alle machines van Nebiolo zijn voorzien van stalen tegendruk- 

cilinders. Eveneens zijn bij alle machines alleen de rubber- 

cilinders beweeglijk ten opzichte van de tegendruk- en 

plaatcilinder. Zij hebben dus twee verstelmogelijkheden, die 

onafhankelijk van elkaar werken. Voor alle plaatcilinders 

geldt, dat de plaat gemakkelijk is in te richten met behulp 

van de aangebrachte schaalverdelingen. 

Het inktwerk van de Invicta 32 bestaat uit eenentwintig rollen, 

waarvan de vier opdraagrollen verschillende diameters heb- 

ben. De stalen verdeelrollen zijn alle verkoperd. De zijwaartse 

distributie is zeer behoorlijk en naar wens te verstellen. De 

inktbak is zwenkbaar, hetgeen een vlot wassen ten goede 

komt. Een gemakkelijk af te nemen en aan te brengen was- 

apparaat completeert verder het inktwerk. 

I Nebiolo éénkleur-offsetoers Invicta 32 

2 Een beeld van het Nebiolo-inlegapparaat 

---- f

I 

3 Nebiolo éénkleur- oÍ meerkleuren-offsetpers Invicta 44 

4 Raderwerk van de Invicta 44 binnen de bekasting 

I 

Het vochtwerk heeft twee plaatrollen, een verchroomde 

distributierol en een bakrol. 

==- 

Plaatvochtrollen en inktopdraagrollen zijn voorzien van kogel- 

lagers. 

De uitlegstapel kan een hoogte bereiken van 52 cm. Een 

vellenrem in de vorm van een zuigrol is aanwezig. De excen- 

triek voor het loslaten van de vellen boven de uitlegstapel kan 

tijdens het drukken worden versteld. De uitlegknijpers zijn 

evenals de cilinders en voorgrijperknijpers van alle Invicta- 

machines verend en aízonderlijk verstelbaar. 

De maximale snelheid die met de Invicta 32 is te bereiken, 

bedraagt 7500 druks per uur. 

Bij storing wordt automatisch de vellendoorloop bij de aan- 

leggen onderbroken, het apparaat stopgezet, valt de spanning 

weg en de inktrollen gaan omhoog, terwijl de snelheid terug- 

zakt tot 2400 druks per uur. Na opheffen van de storing en 

aanzetten van het apparaat gaan automatisch spanning en inkt- 

rollen hun werk doen en wordt eveneensautomatisch de snel. 

heid opgevoerd tot de hoogte van vóór de onderbreking. 

De machine heeít een automatische smering waarmee alle 

vitale delen regelmatig van olie worden voorzien. 

Een antismetapparaat wordt ingebouwd bijgeleverd; dat geldt 

trouwens voor alle Nebiolo-offsetmachines. 

Bijzonder gemakkelijk is het zitbankie, aangebracht onder het 

inlegblad, waarop de drukker of diens hulp kunnen plaats 

nemen als zij werkzaamheden hebben te verrichten aan de 

tegend ru kcilinder. 

Voorts valt nog te vermelden, dat de Nebiolo-fabrieken het 

mogelijk hebben gemaakt met hun offsetmachines van de 

droge plaat te drukken. Het belangrijkste hierbij is de zeer 

precieze aístelling van de opdraagrollen, waaraan dan ook 

speciale zorg is besteed. Resultaten die wij van de droge plaat 

hebben gezien, waren uitstekend te noemen. 

De Invicta 38 en 44 (aíbeelding 3), respectievelijk met een 

maximaal papierformaat van 65 x 100 cm en 80 x I l2 cm, zijn 

zo teconstrueerd dat de aanbouw van één of meer druk- 

eenheden tot de mogelijkheden behoort. Deze machines 

hebben naast de automatische smering nog de nu veel toe- 

gepaste druipsmering. Hiervoor is het raderwerk buiten de 

zijframes gehouden en afgesloten door een oliedichte bekisting 


De voorgrijper is excentrisch gelagerd, waardoor de kanalen 

van de cilinders kleiner kunnen worden gehouden, hetgeen 

betekent dat de cilinderdiameter kleiner kan lyorden, wat 

weer de snelheid van de machine ten goede komt. De ver-

stellingsmogelijkheid 

die de machine heeft voor het verwerken 

van andere papierdikten is wel op bijzonder praktische 

wijze opgelost. Door middel van een handwiel, waarbij een 

schaalverdeling aanwezig is, wordt de aístelling geregeld. Dit 

is zeer zeker een verbetering ten opzichte van andere sysre- 

men, waarbij in de regel meerdere handelingen moeten 

worden toegepast. 

De plaatcilinders zijn bij meerkleurenmachines van de tweede 

eenheid af door middel van twee handwielen met schaal_ 

verdeling, die zich aan de buitenzijde van de machine bevinden, 

zéér gemakkelijk verstelbaar, zowel radiaal als axiaal. Een 

éénschijfmagneetrem, 

verbonden met een stang tussen de 

cilinders, remt ogenblikkelijk de machine aí bij noodgevallen 

die zich kunnen voordoen, zoals bijvoorbeeld proppen, mis_ 

drukken oí dubbelvellen. 

De inkten vochtwerken geven hetzelfde te zien als bij de 

Invicta 32 wat de aantallen betreft. Uiteraard hebben de rollen 

een grotere diameter. De inktbakrollen van de 39 en 44 

hebben een eigen aandrijving die speciaal wordt benut bij het 

aístellen van de inktbak, het wassen en om eventueel de inkt 

in de bak te mengen. Bij elk vochtwerk is boven de vochtbak 

5 Werkruimte tussen rwee drukeenheden 

een reservoir aangebracht waarmee het niveau in de bak op 

peil wordt gehouden. 

De maximale snelheid van de Invicta 39 is 7000 druks per uur 

en die van de lnvicta 44 bedraagt 6500 druks per uur. 

De uitlegstapel kan een hoogte bereiken van I lg cm, De stapel 

kan zowel voorwaarts als zijwaarts uitgereden worden. De 

uitleg is verder gelijk aan die van de Invicta 32. 

De werkruimten en de bereikbaarheid voor de drukker en 

diens hulp op diverse punten zijn alleszins behoorlijk (aíbeel_ 

dingen 5 en 6). De bediening van de persen is gemakkelijk en 

overzichtelijk. 

Als slotconclusie kunnen wij stellen, dat de offsetmachines van 

Nebiolo zeker niet onderdoen voor de hier meer bekende 

merken. Het is een feit dat in het algemeen steeds meer valt 

teonderkennen, dat de ltalianen ophetgebied van de machine- 

bouw tot uitstekende prestatíes in staat zijn. Met name op het 

gebied van machines die een hoge mate van precisie vergen, 

is een aantal voorbeelden te noemen. Neem maar de auromobielindustrie 

(Fiat) en de íabricage van schrijfmachines 

(Olivetti). Welnu, daarbij zijn ook de drukpersen van Nebiolo 

te Turijn te rangschikken. F.W.von Domme 

ó Werkruimte bij de uitleg van de machine

De Filmotype voor het fotografisch zetten van titels 

Dat het langs íotografische weg zetten van tekst in opmars is, 

blijkt mede uit het op de markt komen van diverse apparaten 

die tot doel hebben titels of slagregels op film te projecreren. 

Daarmee wordt voorl

a 

tó 

I Houtsnede naar Albrecht Diirer (Hieronymus) 

2 Houtsnede van Urben Wyss (1570) 

Atttto I)ctrrinr. 

.IUDCXXIX. 

3 Giovanni FrancescoGresci:Voorbeelden van ingesloten letters (1575) 

I 

- 

Schrift en beeld 

Vóór het schriÍt was er het beeld dat in een Íiguur de tekst 

uitbeeldde. Het allen bekende beeldschrift is dat van de 

Egyptenaren, de hiërogliefen. Het is echter niet de bedoeling 

ons in de geschiedenis van het schriít te gaan verdiepen. 

Het schriít heeft namelijk niet alleen uitdrukking van de geest 

willen zijn, doch ook werd en wordt de kunstenaar geïnspi- 

reerd door de letter als zodanig. Op een tentoonstelling over 

het onderwerp schrift en beeld, onlangs in het Stedelijk 

Museum te Amsterdam gehouden, was allereerst de ontwikke- 

ling van het schriít te zien van 1553 af. 

De letter werd niet zo maar neertezet, doch volgens vaste 

regels geconstrueerd, op dezelfde wijze als de letteront- 

werpers dit heden ten dage nàg doen. In de vijftiende en zes- 

tiende eeuw werd in schilderijen en tekeningen van grote 

kunstenaars, zoals Albrecht Dijrer, tekst in heel fraaie lettering 

verwerkt. De kunstenaars uit die tijden kenden niet 

alleen de Romeinse of Gothische letters, doch veelvuldig 

werden ook Griekse oÍ Hebreeuwse teksten verwerkt, meest- 

al in de vorm van soreuken- 

Hoe de letter een bron van insoiratie voor tekenaars en ont- 

werpers is geweest en nog steeds is, komt op vele wijzen tot 

uitdrukking. ZelÍs moderne schilders van internationale 

beÍaamdheid maakten schilderijen die letters tot onderwerp 

hadden. 

De drukker-kunstenaar Werkman uit Groningen ging zo ver, 

dat hij met gebruik van grote letters afbeeldingen met een 

geheel eigen visie maakte. Na hem hebben tal van kunstenaars 

op zijn ideeën verder gewerkt. Tijdgenoten van Werkman die 

een grote bekendheid genieten zijn o.a.. Moholy-Nagy en 

Fernand Léger, maar zien wij nu werk van Josua Reichert uit 

1963, dan sluit ook dit aan bij diens stijl en werkwijze. 

De beroemde Zwitserse schilder Paul Klee maakte schilderijen 

in zwart en in kleuren met als onderwerp niets dan letters. 

Ook Pablo Picasso en Georges Braque hadden vaak de letter 

als onderwerp. 

Ook willekeurig drukwerk echter inspireert de huidige 

kunstenaars. Ze verknippen of verscheuren drukwerk, plakken 

dit op en over elkaar en schilderen er soms gedeeltelijk bij oí 

er over heen, Er zijn kunstenaars die met deze wijze van 

werken, waarvoor de benaming'collage' wordt gebruikt, 

opmerkelijke resultaten bereiken, zoals Karel Appel en Kurt 

Schwitters. Maar deze manier van werken is ook andersom 

mogelijk. Van een aanplakzuil worden stukken uit de oP- 

geplakte affiches gescheurd. Men krijgt dan een... ja, wat 

eigenlijk? Toch heet ook dit kunst, een kunst die men'decollage' 

noemt. In de fotografie is dit overigens niets nieuws. 

Fotomontages werden en worden nog veel gemaakt, doch dan 

heeft het geheel tenminste een bepaald onderwerp. 

De woorden collage en decollage zijn uit het Frans. Collage 

betekent zonder meer het lijmen en decollage is te verstaan 

als het loskomen van de grond, in dit geval dus van de onder- 

grond waarop werd geplakt. 

Dat de letter ook op ons, gewone mensen, een fascinerende 

werking heeft, bewijst het bekende feit dat velen hun naam 

oí hun initialen snijden in bomen en banken niet alleen, doch 

ook op en in historische gebouwen. En wat de collage betreft, 

bekijk maar eens even TéTé l7e jrg. nr.4, waarin het resultaat 

is opgenomen van een vakwedstrijd die werd uitgeschreven 

door de Commissie ter Bevordering van de Vakstudie in de 

Algemene Nederlandse Grafische Bond. 

Waarmee gezegd wil zijn, dat deze (op het eerste gezicht wat 

vreemde) kunst toch ook weer doorwerkt in het grafische 

bedrijf. Een aantal illustraties geeft een beeld van wat op 

de tentoonstelling te zien was aan uitdrukking van de inspira- 

tie die schrift en beeld aan de kunstenaar gaven. Á.Reens 

--.-..I

-. 

4 Johann Neudórífer: Constructies van Romeinse kapitalen (1660) 

5 Kopergravure met perspectieíen schaduwconstructie van Antiqua-kapitalen (1615) 

ó Guido Biasi: Letter van alfabet 7 Max Ernst: Lettrine 

8 Herbert Bayer: Teder beeld van de E 

9 Walter Dexel: Hard beeld van de P 

l0 Wander Bertoni: De C 

l7

- r - 

t8 

l2 Hendrik Nicolaas Werkman: Compositie 

uit the Next Call 

l{obelpris 

rll Finnla 

ÍILL 

l3 Kurt Schwitters: Nobelprijs 

l4 Fernand Legér: Nature Mort 

=-.I

I. 

l5 Karel Appel: Compositie overwegend in blauw 

ló Raoul Hausmann: Montage 

l7 Wolí Vostell: Decollage 

'r[:t{/'{

7 

30 


.luryrapporten 

kalenderprijsvraag 

In TéTé l8e iaargang nr. 3 werdendekalenders 

besproken die dit jaar door het Gerrit Jan 

Thieme-fonds bekroond werden. Nu wij in 

het bezit zijn van het (voortrefíelijk uitgevoerde) 

juryrapport valt ook hier nog iets 

oYer fe zegSen. 

In de inleiding schrijft de jury:'Maar het 

blijkt ook dat vooral de typografische verzorging, 

zowel van de tekst als van de kalendaria, 

veel te wensen overlaat.'De zetters 

behoeven zich dit niet direct aan re trekken. 

daar de ontwerpen nagenoeg alle van ontwerpers 

zijn die uit de kunstsíeer tot het 

grafisch ontwerpen zijn gekomen. Zou wellicht 

samenwerking tussen typograíen en 

kunstenaars dit kunnen verbeteren I 

Het geïllustreerde rapport is gratis verkrijgbaar 

bij het secretariaat van het Gerrit Jan 

Thieme-fonds, Van Eeghenstraat 70, Amsterdam-zu 

i d. 

In het rapport over de prijsvraag van het iaar 

l96l is de jury dieper ingegaan op de nodige 

maatregelen bij het voorbereiden van drukwerk 

dat een hoge representatieye waarde 

heeft. Ook van dit rapport is nog een beperkt 

aantal exemplaren beschikbaar, evenals van 

het rapport van het vorige iaar, 

Voor degenen die zich nog eens goed willen 

oriënteren, liggen dus drie rapporten klaar 

die meer inzicht l

t I NOTYPE 

ELET{TRON 

giet iedere regel sneller en goedkoper 

uÉÉn DAN 

VERBETERDE 

ALLEEN EEN 

ZÊT}4ACH I N E 

een sensatiel 

NIEUW 

_ il srLií.n 'I hd .íí. buy .' b!'ond.rà.d!n 

d.n hrDról.n. sFl..l ophu 

dè sd.. Ètrur oor hd bri 

den rrl ooEpronr.ur ov.r nó 

il.trig hr..r Éhr.r tó s!ót, d.r eI u n,.r h!9.' vilr.r r.t.n v..hr.n: u rhdr L.r co'pr.r 

r.l.r q..rd t5, 

w.!t d. horyts rr.rt.' rr ddr 4Í @n!s.!r. rcFrdns v.r n.r ,í!crF .,p.í*il. d@' ..'voud" .ê. b[- 

:.ndd hkrsrlr ob,ÉL s.v.n u d..'H! h.r h,urr 

d adhr t.bhn ndên 9{..n .r.t oD lode t.'É!í rol 

rn'.h.t d.nlr ovlr r. er.n boud.n ,{ s..n. 

- odr nond.t!! - .,oD d. Èmgr."l 

Vlot, voldoeninggevend drukken begint met de 

keuze van de juiste inkt. Niet gemakkelijk in deze 

t|jd van sterk uiteenlopende materialen. 

Van Son biedt u precies de inkt, die snelle en 

perfecte uitvoering van de opdracht verzekert. 

Inkten, die zich onderscheiden door grote 

kleurkracht en stabiliteit. 

Hebt u speciale problemen?... 

ln ons laboratorium lost men ze graag voor u op! 

C'est VAN SON qui fait la musique!* 

*VAN SON, de bron voor al uw inkten' 

vAN soN's INKT. EN vERFFABBTEKEN N.v. I nrlvERsuM HoLLAND I stttDS 1872

7 - I 

32 


Grafische machines ên apparaten 

en,. . oude grammoÍoons 

Zo nu en dan vinden de grafische machinehandelaren 

aanleiding om een aantal produkten 

te exposeren. De ene maal blijven ze in 

het eigen gebouw, thuis dus, een andere maal 

trekken ze het land in en brengen hun zaken 

wat dichter bij de geïnteresseerden in de 

orovi ncie. 

Het gaat daarbii uiteraard om de kopers, doch 

ook de vaklieden hebben groot belang bij 

dergelijke exposities, omdat ze gelegenheid 

bieden een beter beeld te krijgen en méér te 

weten te komen van diverse machines, 

apparaten, hulpmiddelen en werl

E-- 

SCHOONHEID 

van 

los-letter zetsel 

Met een fraai lettertype geeft MONO- 

TYPE* losse-letter een smaakvol 

en goed verzorgd zetsel dat met 

minimale inspanning drukwerk geeft 

met het stempel van de hoogste 

kwaliteit. 

Sierlijke cursieven vonden een plaats 

in de vele klassieke en moderne 

lettertypen waaruit de gebruiker van 

'Monotype' 

machines keuze kan maken. 

ï*$ilw 

* I ngeschreven handelsmerk 

Zetsel uit de'Monotype' Garamond serie í74 

The Monotype Corporation Limited 

KEIZERSGRACHT 142 . AMSTERDAM.C. 

TELEFOON 

2220 45 - 24 36 06

F 

34 


Chromolux 

In hoogglanspapier en -karton werd tot nu 

toe door alle leveranciers dezelfde kwaliteit 

geleverd, namelijk Kromekote, een Amerikaans 

papier dat in België wordt gemaakt, 

In Duitsland werd evenwel reeds iaren ook 

een hoogglanspapier gemaakt, doch dit was, 

althans tot voor kort, hier niet verkrijgbaar. 

Het door Proost geïmporteerde papier en 

karton is een fabrikaat van Zanders, een 

bekende fabriek van gescreken papier. 

Scotchprint bedrukbare fi | m 

Tot nu toe leverde het maken van aÍdrukken 

op doorschijnend materiaal veel moeililkheden 

op. De drukkers die dit regelmatig 

doen hebben het echter wel onder de knie 

gekregen. Zij gebruiken hierbij een speciale 

proefpers. Na het maken van de aídruk wordt 

deze Ingestoven met droog zwart oí donkerrooq. 

Lettergieterii Amsterdam brengt nu een 

bedrukbare film onder de naam Scotchprint 

in de handel, Het is een maatvaste polyesterfilm, 

voorzien van een matte coating. Door de 

aangebrachte 

coating is de film goed bedrukbaar. 

Bovendien droogt de inkt zeer snel. Ook 

íijne rasterpunten kunnen scherp afgedrukt 

worden, 

De film wordt geleverd in de maten 22,5 x 30 

cm, 30 x 45,5 cm en 50,5 x 6l cm. Het is dus 

mogelijk om van een flinke vorm in één keer 

een aÍdruk van het geheel te maken. R,422423 

CONÍACT 

NEGÀIIEF 

ZETSEL 

oF vonM 

CAMEBA 

NEGATIEF 

-- r - 

DIA.POSIÍIEF 

De drukresultaten, die in de vorm van een 

gefingeerde autoíolder werden voorgelegd, 

zijn zeer goed. Dat het een luxe papier betreft 

met glamour heeft Proost daarbij niet onder 

stoelen of banken gestoken, 

Bii bedrukking in boekdruk is aan de achterzijde 

geen indruk van letter of cliché waar te 

nemen, De body schijnt dermate stevig en 

veerkrachtig, dat het dit euvel van hoogglanspapier 

en -karton ondervangt. R.46 

Wiiziging in de A-íormaten 

Nog niet zo lang geleden besloot het Nederlands 

Normalisatie-instituut om de gesneden 

eenheidsíormaten iets kleiner aan te geven 

dan de theoretische maat. Zulks met het oog 

op het sniiden. Dat is vervallen. 

Alle A-formaten ziin gewijzigd in RA (ruw A). 

RAr is nu biivoorbeeld gesteld op 6l x 86 cm. 

Hierdoor is het mogelijk om na verwerken 

het iuiste A-formaat te leveren, nameliik het 

formaat RA'als2l x 29.7cm. 

Het andere eenheidsÍormaat dat nog wel eens 

werd gebruikt, het B-formaat, in de afmetingen 

70,7 x 100 cm, is vervallen. R.46 

Buisvormi ge inÍrarood-kwartsstralers 

Warmteoverdracht door middel van infraroodstraling 

in lampvorm (250 of 375 watt) is 

in vele takken van industrie al een jarenlang 

toegepast systeem. Sedert kort wordt door 

Philips ook een buisvormige infrarood-kwartsstraler 

op de markt gebracht in vermogens 

van 500, 1000, 2000 oÍ 3000 watt, respectievefijk 

met een stralende lengte van 160,27O,425 

en 720 millimeter. De opwarmperiode is 

zeer kort. Dank zij de geringe aímetingen 

is een hoge energieconcentratie mogelijk op 

een klein oppervlak. 

De nieuwe kwarsstraler is in hooÍdzaak bedoeld 

voor die toepassingen, waar plaatselijk 

met hoge intensiteiten, o,a. explosief verdampen, 

gewerkt moet worden. De toepassingen 

lopen hierbij uiteen van onderzoekingen 

rond de warmcebarrière voor 

supersonische snelheden (luchtvaartlaboratoria) 

en warmteoverdracht bii atoomonderzoek 

tot eenvoudige droogtunnels en 

grill-apparatuur voor vlees en gevogelte. 

Toepassingen zijn o.a. te vinden in drukkerijen, 

in textiel- en kunststofverwerkende fabrieken 

en voorts als verwarming van terrassen, 

entrees, wachtlokalen enz. 

De montage van de stralers kan geschieden 

met behulp van twee lamphouders of door 

middel van een Ílexibele draadaansluiting. 

Door de toepassing van kwarts, dat o,a, 

bestand is tegen hoge temperaturen, is de 

nieuwe straler ongevoelig voor plotselinge 

plaatselijke aíkoeling. 8.9 

Reinigen van zetmachinematriizen 

door ultrageluidsgolven 

____r 

Vele voorwerpen zijn moeilijk goed en doelmatig 

te reinigen. Hiertoe behoren o.a. 

zetmachinemarriizen. Het is echter mogelijk 

gebleken ze te behandelen met ultrageluidsgolven. 

Deze veroorzaken zeer hoge trillingen, 

die tot gevolg hebben dat zij tegen 

zeer kleine oneffenheden zo sterk aanbotsen 

dat die loslaten. Wordt hierbij een chemisch 

actieve yloeistoÍ gebruikt, dan verenigen de 

mechanische ultrageluidsgolven zich met de 

chemische werking. 

Voor het verwijderen van organische vetten 

gebruikt men gewoonlijk natron- of kaliloog. 

Deze is voor het reinigen van matrijzen echter 

niet goed bruikbaar, daar hierdoor op de 

oppervlakte van de matrijs een oxydehuidje 

wordt gevormd, waardoor deze wordt 

aangerasr. 

Men zou er nu in geslaagd zijn om zowe ide 

vetverontreiniging als het loodaanhangsel 

door middel van een chemisch bad. met 

gebruikmaking daarbij van apparatuur voor 

ultrageluidsgolven, van de matrijzen te verwijderen. 

Reeds na een halve minuut verdwilnen de 

corrosievlekken van de matrijs en worden ze 

goudgeel. Daarna worden ze met heet water 

afgespoeld en met warme lucht gedroogd. 

De behandeling van de matrijzen volgens deze 

methode is onberispelijk, lazen we in de 

Polygraph. 

Een apparaat met een badinhoud van ll2l, 

Íormaat 60 x 45 x 40 cm kost f 12000,-. 

Wil men het groter hebben, Íormaat 122 x 45 

x 45 cm, dan kost het geheel f 28350,-. 

lmporteur is Keur & Sneltles, afd, ultrasonics, 

Haarlem. R.4 il .3 

Excelsior schriiíletter 

Voor bepaalde soorten familiedrukwerk en 

uitnodigingen met een bijzonder karakter 

maakt de zetter nog gaarne gebruik van een 

goede schrijfletter. 

Een zeer mooie snede is de Excelsior van 

Lettergieterij Amsterdam. Deze schrijÍletter 

wordt geleverd in licht en halfvet. 

Het gieten van schrilfletter is een kostbare 

zaak, Daar staat tegenover dat een dergelijke 

serie bij zorgvuldig gebruik lang meegaat, 

te meer daar de hiervan te drukken oplagen 

meestal klein zijn. R.4il.1 

g4i/",,-*? 

,-%nrano, 

,.%*, ?/a4.1 

fu 

@"^'42*Z

è-- 

Klei noff set-rotatied ru k? 

Ja: in hoogwaardige kwaliteit op een TANDEMER! 

30.000 formulieren per uur op ieder gewenst papier' 

evt. met aangelrjmd carbon in een schudbak uitgelegd. 

Gaaf gedrukt in 1 , 2,3 of 4 kleuren 

of in meerdere kleuren schoon- en weerdruk; 

zo nodig genummerd, geponst en geperforeerd 

in dezelfde arbeidsgang. 

Razendsnel omgesteld voor een volgende order. 

TANDEMEB 4-kleurenpers met indrukweÍk 

Nooit te groot en nooit te klein: 

door koppeling van losse eenheden 

aan te passen aan Uw bedrijfsomstandigheden. wiÍac 

Met een TANDEMER kunt U producerenl 

Winkler Fallert & Co nv Prinsengracht 783 - 785 Amsterdam-c Telefoon (O2O) 6 69

7 

3ó 


Ruil uw oude Heidelberger in 

Als men oude auto's. radio's. televisietoestel- 

len en scheerapparaten kan inruilen, waarom 

dan ook niet oude drukpersen. Lettergieterii 

Amsterdam heeít besloten om tot aan eind 

oktober de mogeliikheid open te houden om 

oude Heidelberger-degelautomaten 

(er draai- 

en er nog van vóór 1940)tegenaantrekkelijl

Ê-- 

in de pvnties verzorgd 

rustenburgerstraat l9 telefoon 717883 amsterdam 

Gedeponeerd 

Handelsmerk 

trtl 

'll 



Arnhemia 


ligt de 


ons kunnen 

N.V. DRUK INKT. & VERFFABRIEK 

'ARNHEMIA' 


Telefoon (08300)26004-30347 -26364 

Telegram-adres: Drukinkt Arnhem 

fT 

I 

SETS 

UERGARE 

Ïhomas Gathermatic 

VERGAARMACHINES 

Botterdam: Goudsesingel 108, tel. (010) 120196 * AmsteÍdam : Kerzersgr. 

480, tel. (020) 248565 * Hengelo: Enschedesestr. 39, tel. (05400) 18565

7 

- I - 

NNAAAlI 

DlrnnoT 

DNNNRTBrengt 

E5CEFFÉ' 

+= 

f,eur en klear 

==H=E 

ts 

3 

C 

et 

G 

È 

Pn00$T 

ln deze 

winter- 

Periode 

Prijs von de volledige cursus f 10,voor 

Algrofibo-leden 

respectievelyk ANGE-/eden ; 

prijs voor niet-leden f I ó,50 


drulenterk 

wéér wat opbouwen aan kennis en vakbekwaamheid! 

Een verdere stap in de goede richting vormt voor talrijke vak- 

genoten het deelnemen aan de nieuw uitgewerkte CBV-cursus 

'Letters kennen, schetsen, tekenen' 

Een schriftelijke cursus die de deelnemers de nodige kennis van de letter bijbrengt en 

daarnaast leert hoe letters en regels gaaf en vlot op papier zijn te schetsen. Tal van 

vakmensen schieten op dit punt tekort en deze cursus biedt hun gelegenheid om op 

prettige wijze de bestaande leemte op te vullen. 

De toegepaste methodiek leidt ook de weinig- oÍ niet-tekenvaardigen zonder omweten 

tot het maken van een behoorlijke werkschets. 

Daarnaast geldt nog, dat de cursus op interessante en niet te ingewikkelde wijze de 

weg tot verdieping van de letterkennis biedt. 

De cursus bestaat uit tien lessen, één per veertien dagen. Daarin worden behandeld: 

o de geschiedenis van de letter; b kenmerken van de voornaamste gebruiksletters in 

onze tijd; c tekenmaterialen en werkmethoden; d opgaven voor het schetsen en teke- 

nen van letters resp. lettertypen op voorgedrukte werkbladen (met correctie). 

AANVANG VAN DE CURSUS: N OVEMBER 

Vraag de straks uitkomende íolder bij de Commissie ter Bevordering van de Vakstudie 

van de Algemene Nederlandse Grafische Bond, Koninginneweg 20, Amsterdam-zuid

-- 

NTEUYYE WEGEN IN DE DTEPDRUK 

RE 

MEERKLEUREN-DIEPDRUK 

ROTATIEMACHINE 

van rol op rol 

van rol op vel 

Yan rol oP YOuw 

l, 

t 

# 

Pigmentpapi eroverd raag- 

en proefdrukmachine 

voor diepdrukci I i nders 

I 

igoEBE[ DARMSTADT 

Alleenvertegenwoordiging voor Nederland : T E PA C A N.V. - Bussu merstraat 27a - H ilversu m - tel. (02950) 1285 I (3 liinen) telex 14094

7 

Roland Parua 

*ffi 

; 

$r 

u'w _4@ 

de 

pers 

die 

alles 

drukt 

w% 

fw *i 

GË;."r'-. 

.. 

nv Lettergieterij ..AmsterdamDr voorheen N.Tetterode

--. 

dit ztin de belangrijkste 

uoordelen 

Yan 

KODAK TRI.MASK FiIm 

extra snel werken 

omdat slechts één film wordt belicht in plaats van drie of 

vier zi lverbeeld 

maskers 

beter register - scherpere resultaten 

omdat u slechts één masker in register behoeft te brengen 

- en bovendien dankzij de uiterst maatvaste ESTAR onderlaag 

goed behoud van kleurbalans 

en toonweergave 

omdat eréén film is (met drie maskers) kunnen kleurbalans 

en toonweertave op eenvoudige wijze worden behouden 

KODAK TRI-MASK Film is een kleurenfilm, opgebouwd uit 

meerdere lagen, bestemd voor de vervaardiging van kleurcor- 

rectiemaskers op één film, voor elk fotomechanisch procédé. 

Als de belichte en afgewerkte film door de daarvoor bestemde 

filters wordt bekeken, kan elk masker afzonderlijk worden be- 

oordeeld. 

KODAK N.Y. DEN HAAG TELEFOON (O70r 614l2l 

DUS: 

VOLKÍ|MEN 

ÍlP DE PRAKTIJK 

AFGESTEMD 

YRAAG DEMONSTRATIE 

írilEili


Toen'Walter Gropius in 1919 het 

Bauhaus stichtte rold.e een lawi:re 

van ideeën artistiek Europa 

binnen. Om d.ie ideeën tot 

werkelijkheid te maken, 

gebruikten d.e mensen van het 

Bauhaus alle soorten materiaal: 

hout, metaal of steen maar 

bovenal papier. Papier ging elke 

nieuwe creatie vooraf. In de 

voorcursussen die door de leraar 

Jozef Albers gegeven werd.en 

maakte P. Toliner de hier 

afgebeelde materiaalstudie op 

papier. Er ontstaat een optiscb. 

bedrog. De herhaling van tweed.imensionale 

elementen (cirkels) 

geeft een driedimensionale indruk 

(diepte). Experimenten op papier. 



G. H. BUHRMANil'S PAPIERGROOTHAI{DEI NV 

lmltardam Árnham 0eÍ Harg oeranlêr Elndhovar Grotrlngan laalyardan Marstíicht notaadam Utrrctt 

n --, a


TECHNISCH TI'DSCHRIFT 

VC,OR DE GRAFISCHE INDUSTRIE 

l8e faargang 

september. oktober

I- 

I lmpressionisme in Nederland: 'Aan boord' door G. H. Breitner 

\ **. 

{iuo'

a 


Het Franse woord impression betekent - zoals u weet - letterlijk 

indruk. Het'impressionisme'* - men zou kunnen zeggen: 

de kunstrichting waarbij men streeft naar een persoonlijke 

en directe weergave van indrukken uit de werkelijkheid - 

kwam in de tweede helft van de l9e eeuw voornamelijk in 

Frankrijk op. In deze korte beschouwing over het impressio- 

nisme, dat ook van groot belang is geweest in de verdere ont- 

wikkeling der kunst, beperk ik mij slechts tot de schilder- 

kunst. En om duidelijk te maken wat aan het impressionisme 

vooraf ging en waarop de zgn, impressionisten met hun nieuwe 

- volgens l9e eeuwse begrippen welhaast anarchistische kunst 

- meenden te moeten reageren, lijkt het mij wenselijk in 

grote trekken eerst de kunstontwikkeling van de vorige eeuw 

te schetsên. 

De eigen tijd kon de kunstenaars van omstreeks 1800 niet 

voldoende bezielen. De 'officiële' kunst van toen was er o.a. 

een van zich herïnspireren op de oudheid en hield ook verband 

met de opgravingen in Herculanum en Pompeji. Dit ver- 

schijnsel manifesteerde zich eens reeds eerder, namelijk 

tijdens de renaissance in de l5e en l6e eeuw. De gebouwen 

uit het begin van de l9e eeuw herinneren ons weer aan 

Griekse of Romeinse tempels. Schilderijen en tekeningen ver- 

tonen een strak vormenideaal, waaraan ook de klassieke 

beeldhouwkunst niet vreemd is (afbeelding 2) en ook de mode 

uit die tijd put uit de vormenwereld der oudheid. Het zgn. 

clossicisme is bij de aanvang van de vorige eeuw de stijl, waar- 

doorzelís de lettervormen worden beïnvloed (Bodoni, Didot). 

Maar de avant-garde - enige tijd later - rebelleerde tegen dit, 

naar haar mening verstarde academisme, en bracht een kunst 

die dromeriger, fantastischer en bewogener was; ook in de 

kleur. De romontiek volgde nu het classicisme op (afbeelding 3). 

In het midden van de vorige eeuw werkte er een aantal 

kunstenaars die - meer dan hun voorSangers - weer sterk de 

behoeíte hadden om mens ên natuur rechtstreeks te 'be- 

trappen' en zo ook uit te beelden. Men verlangde in die jaren 

steeds meer naar de reoriteit. Werden voorheen de schilderiien 

2 Classicisme io Frankrijk:'Francesca da Rimini 

en Paolo', tekening door J. D, Ingres (1780- 

| 867), d ie grote overeen komsten vertoont met 

werken van schilders uit de hoog-renaissance, 

zoals o.a. Rafaêl 

- 

& 

I - 

veelal naar buiten gemaakte tekeningen binnen op de ateliers 

vervaardigd, nu ging men - met veldezel en parasol - 

meer direct in het landschap zelf zijn schilderijen afmaken. 

Zo ontstonden kunstenaarsgroeperingen die zich op het 

platteland vestisden om aldus letterlijk dichter bij de motieven 

- het landschap en haar bewoners - komen te staan, Het meest 

bekend is in dit verband wel de Franse 

'school van Barbizon', 

met als een van haar belangrijkste vertetenwoordigers 

J. F. Millet (1814-1875). Zijn sterk realistische onderwerpen 

waren hoofdzakelijk werkende boeren (afbeelding 4). 

Voortbouwend op deze stroming - waarbij ik nog de namen 

noem van de grote Franse realisten Corot en Courbet - maar 

ook onder invloed van de breed opgezette en tintelende 

atmosferische werken van de Engelsen Bonington, Constable, 

Turner en anderen, ontstaat bij een aantal Franse kunstenaars 

in de tweede helft van de l9e eeuw een uitermate belangrijke 

ontwikkeling. Het is als een van de eersten de jonge Edouard 

Manet (1832-1883) die door zijn kleur, schildering en onderwerp 

- met zijn opvallend schilderij 

'Déjeuner sur I'herbe' 

uit 1863 - veel stof doet opwaaien in het wat'stoffige' l

--. 

Parijs werd in de laatste decennia van de vorige eeuw - ook 

dankzij de kunst der impressionisten - een belangrijk kunst- 

centrum, Alhoewel hun kunst eerst kort voor de eeuw- 

wisseling officiële erkenning kreeg - en toen ook hoge prijzen 

opbracht - is zij toch reeds eerder van bijzonder grote invloed 

geweest op het werk van vele kunstenaars uit verschillende 

landen. Onder meer de Hollander Vincent van Gogh kreeg 

gedurende zijn verblijf te Parijs (1886-1888) belangrijke 

impulsen. U kunt u er zelf van overtuigen (in het Amsterdams 

Stedelijk Museum) hoe Van Goghs sombere, groenbruine 

kleuren uit zijn Hollandse begintijd te Parijs plaats maakten 

voor een coloriet dat aanmerkelijk blanker wordt. Zijn 

werken winnen in die jaren aan atmosíeer en licht en zijn 

reeds het begin van de felle kleurenexplosies die hij later in 

Zuid-Frankrijk zou gaan maken. 

AtmosÍeer en licht spelen dus een voorname rol bij het impressionisme, 

Van Monet is bekend dat hij achttien studies van 

de kathedraal van Rouen schilderde. Steeds van ongeveer 

hetzelfde standpunt uit en gedurende het wisselende licht 

van de verschillende uren van de dag, 

Ook bij ons in Nederland ontstaat een impressionistische 

ontwikkeling, die enigszins parallel loopt met de Franse. De 

zgn, 'Haagse school', met onder meer kunstenaars als Mesdag, 

Josef lsraëls (later ook zijn zoon lsaac) en de gebroeders 

Maris*x), offerde nu de vastheid der vormen op terwille van 

de atmosÍerische stemmingen en het zilverachtige Hollandse 

licht. Maar hun doeken zijn over het algemeen grijzer, en ook 

minder los geschilderd. 

ln het Amsterdam rond 1900 is vooral G. H. Breitner de grote 

impressionist. Ofschoon ook grauwer van kleur, doet zijn 

beheerst en sober coloriet zeker niet onder voor dat der grote 

Fransen, Vele van zijn werken - waaronder ook 'Aan boord' 

(afbeelding l) - vormen een hoogtepunt in de nationale en 

internationale schilderkunsc. 

Van de Duitse imoressionisten introduceer ik in de eerste 

plaats de spirituele en veelzijdig begaafde Max Liebermann 

(1847-1935) bij u (afbeelding 6). Duitse kunstenaars excelleer- 

den als schilder slechts zelden door hun kleur. Veelal waren 

zij - zelfs in hun schilderijen - meer tekenaar dan schilder. 

O.a. de kunstvan de grote Albrecht Diirer(1471-1528) bewijst 

dit. En ook de Duitse impressionisten - zoals naast Liebermann 

onder meer M. Slevogt en L. Corinth - zijn mogelijk in de 

vorm van hun schilderijen overtuigender dan in hun gebruik 

van de kleuren. Maar deze Duitsers waren geweldige teke- 

naars, die ook mede door hun soms welhaast stenografische 

tekenwijze belangrijke - en helaas bij ons onderschatte - ver- 

tegenwoordigers van genoemde richting zijn geweest. 

Echter ook op het hier summier behandelde impressionisme 

zou weldra weer een reactie komen. Door de eeuwen heen 

hebben kunstenaars steeds weer naar andere wegen gezocht 

om hun uitdrukkingsmiddelen (hun vorm) te vernieuwen. 

Reeds het latere werk van Vincent van Gogh - in Zuid- 

Frankrijk ontstaan - kan men niet meer impressionistisch 

noemen. 

Een andere kunstrichting - meer van binnenuit ontstaan - zou 

aan het begin van onze eeuw in het zgn. expressionisme worden 

ontwikkeld. Hieraan hoop ik in het volgende nummer van 

TéTé een beschouwing te kunnen wijden. Kurt Lób 

x) In 1874 exposeerden te Parijs - buiten de officiële'Salon' om - een 

aantal onafhankelijke schilders, waaronder Monet, Renoir, Sisley, 

Cézanne en Degas. Hun maniÍestatie werd schokkend voor pers en 

publiek. De criticus Leroy betitelde toen in zijn sarcastische beschouwing 

van deze expositie de groep met de naam impressionisten, Indirecte 

aanleiding hiervoor was de titel van één van Monets schilderijen, 

namelijk'lmpression, soleil levant'. 

**) Willem Maris zei eens: 'lk schilder geen koeien, ik schilder het licht . 

Geraadpleegde literatuur: F. C. A. Bremer'lnleiding tot de kunstgeschiedenis'; 

Knaurs Lexikon moderner Kunst. 

jfl:il 

,.;í 

. *írí* 

5 lmoressionisme in Frankriik: 

'Lezende 

vrouw'door E. Manet 

fe 

;**i: "- 

" , ,:' 

.;,s 

ó lmpressionisme in Duitsland: 'Schoolmeis jes', olieverfstudie door 

Max Liebermann

a 

IO 

De bestverzorgde VUFTIG 

In de vakpers werd met enige bevreemding de opmerking 

geventileerd, dat van de bekroonde vijftig boeken 1962 het er 

maar zeven waren waarvan de !ury kon zeggen dat zij 'in alle 

onderdelen'aan de eisen konden voldoen. 

Men zou deze opmerking kunnen maken met enige teleur- 

stelling, maar te bevreemden hoeft het niet, dat maar bij zeven 

van de vijftig boeken alles geklopt heeft en dat alle handen die 

er aan te pas kwamen hun werk goed hebben gedaan. S. H. de 

Roos heeft niet voor niets gezegd, dat hij al heel blij was als, 

wanneer het boek kant en klaar vóór hem lag, zijn bedoelingen 

voor de helft verwezenlijkt waren. 

Het is oud nieuws, maar het is misschien toch wel nuttig er 

nog eens op te wijzen, dat de ontwerper een figuur is die met 

huid en haar is overgeleverd aan de uitvoerders van zijn 

lay-out. Laat het dan niet vrij van overdrijving zijn, maar van 

het moment af dat men het boek gaat'maken' moet hij op- 

passen dat hem geen been wordt uitgedraaid door de papier- 

leverancier, de inktman, de clichéfabrikant. de drukker of de 

binder. Als wij er van uitgaan dat de ontwerper een goede, 

uitvoerbare lay-out gemaakt heeÍt, dan kan de papierhandelaar 

met een te wit papier, de inktíabrikant met een te glimmerige 

inkt, de clichéfabriek met te harde opnamen, de drukker met 

een verkeerde kleur en de binder met een kwalijke bestem- 

peling van de band al zijn goede zorgen teniet doen en hem 

weerloos vloeren. Daar ligt de ontwerper dan, met zijn goede 

lay-out er bij. Er hoeft geen sprake van te zijn dat er door één 

der partijen niet met voldoende zorg aan het boek is mee- 

gewerkt. Meestal zijn het het ongeluk uit het kleine hoekje oí 

de haastige spoed, maar dat is dan ook ruim voldoende om 

goed opgezet drukwerk in de uitvoering te smoren. 

Als de ontwerper het meemaakt dat het boek in alle onder- 

delen geworden is zoals hij het zich had gedacht, dan heeft hij 

blind geluk gehad. ledere ontwerper zal weten hoe zeldzaam 

zoiets is en daarom is het al heel mooi als er van de vijftig 

boeken van het jaar, zeven om die reden kunnen wcrden 

onderscheiden. Die zeven uit de jaarproduktie 1962 vindt u 

hierbij gereproduceerd. 

Een tweede opmerking die de overpeinzing waard is, werd 

door de jury zelÍ in haar verslag gemaakt met het stellen van 

de vraag 'hoeveel kwalitatieve uitschieters haar bij de laarlijkse 

inzendingen wel zouden worden onthouden'. De jury 

is er best content mee dat zij niet de hele laarproduktie van 

een kleine 10000 boeken op tafel kreeg; de taÍel zou het 

misschien uithouden, de juryleden bepaald niet. Van de 

ongeveer 500 die de lury te beoordelen kreeg moest zij al 

dadelijk de helft veroordelen, wat een mistroostige bezigheid 

geweest moet zijn. En stelt u zich de vertwintigvoudigde 

mistroostigheid eens voor bij de schifting van twintig maal 

500 boeken. 

Blijft echter de vraag of er onder de niet ingezonden boeken 

uitschieters waren en woorom zij de jury werden onthouden. 

Het beeld dat de boekenkeuzen de laatste jaren te zien gaven 

zou er best aanleiding toe geweest kunnen zijn dat men de 

kans maar niet eens meer gewaagd heeft. Er waren steeds 

weer dezelfde prijsdragers bij het hele en halve dozijn, wat 

iuist tot inspanning had moeten opwekken, maar wat wel eens 

ontmoedigend gewerkt kan hebben. Waar die steeds weer in 

de catalogussen terugkerende prijstrekkende uitgevers mee 

aankwamen, was the cream in our coffee, maar het olgemene 

peil van het uitgeverswerk kwam er geen stap mee vooruit. 

En dat is toch één van de eerste beginselen van de onder- 

neming. 

Zouden naast de bekroningen die toch elk jaar weer, en ver- 

diend, naar bepaalde uitgevers gaan, de aanmoedigingen niet 

I 

uit te breiden zijnl ls er een A- en een B-klasse te maken oí 

zou de kwalificatie'bestverzorgde boeken' vervangen kunnen 

worden door 'boeken van het jaar'? Hoe relatief 'best- 

verzorgd' is blijkt nog weer eens uit de verhouding zeven : 

vijftig waarover het hierboven gaat. Vanzelfsprekend zou dan 

ook het heilige getal 50 losgelaten moeten worden, met de 

vrijheid voor het ene jaar maar 33 en voor het volgende wel 69 

boeken af te zonderen die zich in de jaarproduktie onder- 

scheiden hebben. 

Kan daar wat in zitten I 

De jury was dit jaar al naar meer spreiding op weg, want meer 

dan vijf bekroningen gingen er niet naar één uitgever en er 

waren al enige aanmoedigingen bij. 

Als praalstuk was er, in de houten band, het'Grachtenboek', 

waarvan de glorie gedeeld wordt door de illustrator Caspar 

Philips Jacobszoon van 1767, de ontwerper Hans Barvelink en 

de Stadsdrukkerij Amsterdam als de drukker. Ook de eigen- 

tijdse illustratoren hebben dit laar een ruim aandeel in de 

bekroningen gehad; van Jan Kuiper, W. J. Roozendaal, Max 

Velthuys, Cor van Velzen, Ton Hogendoorn en Piet Klaasse 

is er heel goed werk in de categorie jeugdboeken. 

In de afdeling catalogussen konden zes bekroningen worden 

gegeven. De 'beast drawn man' Karel Appel, voor de civiele 

prijs van F 1000,- per exemplaar - eigenlijk geen boek, maar 

een map met losse prenten - is toch een boek vond de jury en 

het werd één van de vijftig 'vanwege de harmonische op- 

lossing van de contrasterende onderdelen tot een gave 

eenheid'. 

Op de bijbel is al vaker ingehaakt om een doel te bereiken 

waarvoor de Evangelisten de moeite van het schrijven niet 

tenomen hebben; dit vijítigtal boeken wordt met de Heilige 

SchriÍt geopend en de jury ziet er een goede propagandist voor 

het boek in'omdat dankzij de grote verspreiding en het in- 

tensieve gebruik een zodanige uitgave in niet geringe mate en 

in grote kring kan bijdragen tot vermeerdering van de belang- 

stelling en het gevoel voor goede boekverzorging'. 

Er zijn in de catalogus bij deze selectie (een geslaagd geval van 

de ontwerper Hans Barvelink en de íotograaf Aart Klein) een 

aantal titelpagina's afgebeeld in strikt traditionele en in a- 

symmetrische oplossing. Merkwaardig is het hoe sommige van 

deze pagina's in hun recht tegenover elkaar gestelde richting 

toch zo dicht bij elkaar liggen door de gave schikking van de 

regels. Om dit wel of niet met mij eens te kunnen zijn laat ik 

hierbij de nummers 2,4, 13, l7 en l8 voor u reproduceren. 

De nummers 10, 35, 36, 37,41,42 en 48 zijn de uitverkoren 

zeven'waarvan de lury de uitvoering in alle onderdelen 

bijzonder geslaagd achtte'. Voor het eerst heeft voor deze 

zeven boeken niet alleen de uitgever een stoffelijk bewijs van 

goed gedrag gekregen. De uitreikingsplechtigheid, die steeds 

aan de opening van de tentoonstelling vooraf gaat, heeft 

hierdoor wat langer moeten duren. Na de zeven diploma's 

voor de zeven uitgevers volgden er nog zeven maal zoveel 

voor de ontwerper, de drukker, de binder, de fotograaf, de 

illustrator, de clichéman, kortom voor alleman die naar zijn 

aard of broodwinning iets aan het boek had kunnen bederven 

maar het niet gedaan heeít. 

loh. H.von Eikeren 

--.I

f,gu63a|lhrnda 1e 

Bckrood mct dc Rciu-Prinso-Gmligspriis 196r 

I SAAK BABEL 

VE RHALEN 

dltQ Rrcsltchvcrtuw&q 

Cgtnr,ss B. TTMMBR 

ICYLXII 

MOUSSAULTS UITOEVERIJ NV 

AMSTERDÀM 

Petetvan Gestel 

Drempelvrees 

G) 

t2 

Franz KeÍka 

AMERIKA 

Em. Querido's Uitgeverii n.v. 

Typografie: 

Joost van de Woestilne 

Drukkerii 

v/h L. E. Bosch & Zn. n.v, 

Letter: Timgs 

Formaat: | 1,4 x 18,5 cm 

Hans Kohn 

DE DUITSE GEEST 

Uitgever: 

De Arbeiderspers n,v. 

Typografie: 

Wim Mol 

Drukker: 

De Arbeiderspers n.v, 

Letter: Bembo 

Formaat: 13,,1 x 20,5 cm 

Salanasbr 

@ 

ACHTBRGRONDEN 

!OIIIN MBT 

SAITAN ÀCEIIT DI TINIIGAN 

IN XSNING8N 

acstrl Da tuTtN 

JOBN rtNXaTE GÁLll^!TE 

Da acoNoMtr vÀN Dt ovarYtolD 

FIITZ STEIN!IRG 

DA MÀCETEN VÀN MOICAN 

TTNASI ZABN 

lavaN xaT Da wBlvÀÁlt 

BÀNS TOEN 

Dl DUrSa cltlt 

Franz Kafka . Amerika 

A$sbÍdam 

En. Qwrido'8 Uitgev€dj N.V. 

1962 

HANS KOHN 

DE DUITSE GEEST 

Da YOIIINC VAN aaN votr 

ÁIStalDÀx 

N.% Da ArlaIDtlltals 

tcltxt!

Nobel Foundation 

NOBEL,THEMAN 

ANO HIS PRTZES 

Uitgever: 

Elsevier Publishing Company 

Typografie: 

Suzanne Heynemann 

Drukl

a 

t4 

s!ï 

I tte 

. "í: tr 

I 

=-- 

Pierre Devambez 

DE GRIEKSE 

SCHILDERKUNST 

Uitgever; 

l. M. Meulenhoí 

Typografie; 

Wim Koster 

Drukkeril G. J. Thieme n.v. 

Rotogravure Mij. n,v. 

Letter: Times 

Formaat: 12,5 x 19,2 cm 

E. van Houten 

GRACHTENBOEK 

Uitgever: 

Gemeente Amsterdam 

rffi;ri;rïïïJ 

Ty pografie: 

Hans Barvelinl< 

iiËi ËiE iïi Ë&i ii 

Stadsd ru I< l

E-- 

í.i. !q eldrr Lhct d *. Í 

r

a 

l. Elburg 

DE VERBINDING 

U itgever: 

Centrale Directie der PTT 

Typografie: 

Jurriaan SchroÍer 

Steendrukkerij De Jong & Co. 

ló 

Letter: Folio Grotesk 


C. Doel man 

NANNINGA 

42 

U i tgever: 

Boymans-van Beuningen 

Typografie: 

Benno Wissing 

G e m ee n te- D r u k ke r ij 

Rotterdam 

Letter: Folio Grotesk 


48 

I 

'--= 

, \r{ 

=.

- 

32 


MW 

'Sierlijk begin' 

In herinnering liggen verscheidene mooie geschriÍten'van 

Trio aan zijn zakenvrienden'. 

Deze werden samengesteld en veelal ook geschreven 

door F. Kerdijk, zoals eveneens het 

geval was met het geschrift van oktober 1963. 

In een brochure van 36 pagina's oblong Íormaat 

vertelt Kerdijk over boekversiering, in 

het bijzonder over de initiaal. Het gaat hierbij 

terug tot handschriíten uit de negende eeuw, 

om te eindigen in onze tijd. Het laatste voorbeeld 

is een ontwerp van J. F. van Royen, dat 

getuigt van het uiterst verzorgde werk van 

deze fiin besnaarde kunstenaar. 

Het is prettig als men tot de zakenvrienden 

van Trio behoort en zulke geschenkjes mag 

ontvangen. R.9 

Grafische Uniyersiteit 

De eerste serie avond-inleidingen van deze 

gewaardeerde instelling bij de Amsterdamse 

Grafische School is achter de rug: vijf onderwerpen 

op het gebied van ambachtelijke en 

industriële aspecten van het grafische bedrijf. 

Een andere cursus, die overigens over een 

periode van twee jaar loopt, de reproduktiefotografie 

betrefÍend, vindt regelmatig voortgang. 

In december begint een serie van vijf bijeenkomsten 

oyer de problematiek van bouwen 

en verbouwen: 12 december: Hoe geeÍt de 

ondernemer ziin opdrachten en welke pro- 

I 

blemen ontmoet hii daarbijl (A. van der 

Giessen); l9 december: Financiêle en bedrijíseconomische 

aspecten (drs. A. V. V. Tummers); 

9 januari: Problematiek van de opdrachtgever 

(H. M. Lippes); l6 januari: Technische en andere 

voorzieningen (4. van der Giessen); 

23 januari: De taak van de architect (W. A. 

U I rich). 

Eind januari begint de behandeling van de 

meerkleurendruk in één drukgang, in vier bijeenkomsten: 

30 januari: Druktechnische bedrijfservaringen 

met vierkleuren-ofÍsetdruk 

nat-in-nat (C. M. Jacobson); 6 íebruari : Papierrollentransport 

en -verpakking, druktechnische 

verwerkbaarheid van papier, opslag 

(M. van Kleeí); l3 íebruari: Inktoverdracht 

en inktsplitsing, nat-in-nat-drukken, kleurvorming, 

moiré (dr. D. Tollenaar); 20 Íebruari : 

Tonen, wet-pick, vezelen, pasverschillen 

(L. A. van Gastel). 

Eind februari hec onderwerp organisatie van 

de verkoop, in vier bijeenkomsten: 27 Íebruari: 

Drukwerk als verkoopobject (W. Altink); 

4 maart; Psychologie van de klant (drs. J. L. 

Wage); l2 maart: Systematische beinvloeding 

van de verkoop (W. Altink); l9 maart: Knelpunt 

in de verkoop (H. H. Jacobse). 

Het jaarlijkse kalenderforum heeft plaats op 

23 januari, onder leiding van Dick Dooijes. 

Soms met recht 'van Het werkgebied van de Nederlandse vestiging 

is zeer groot. Onlangs werd in Hongkong een 

Color King-offsetroratiepers opgesteld voor 

het drukken van een dagblad in een oplaag van 

40000 exemolaren. De krant bestaat uit vier 

pagina's in kleuren en acht pagina's zwart-wit. 

Het zetwerk, bestaande uit Chinese lettertekens, 

wordt met de hand gereedgemaakt. 

De bediening van de pers geschiedt door een 

Chinese ploeg van vier personen plus een 

voorman. R.9 

IGT-mededelingenbladen 

Oíschoon het IGT geen zakelijke instelling is 

in de gebruikelijke zin, is het toch genoodzaakt 

reclame te maken, teneinde o,a. de 

drukkers er van te overtuigen en te bewijzen 

dat zii de eigenaars zijn van een instituut dat 

belangrijk werk voor hen verricht. Een instituut 

dat bovendien aoDaraten heeít ontwikkeld 

en in de handel brengt waardoor het zowel 

de vlak-, hoog- als diepdrukkers mogelijk 

is zelÍ eenvoudige proeven te nemen, waardoor 

zij in staat zijn met grotere zekerheid te 

prod u ce re n. 

ln de IGT-mededelingenbladen Á'2, A7,W 2l 

heinde en ver' komen 

en W 23 worden nogmaals belangrijke zaken 

onder de aandacht gebracht: het IGT-bedruk- 

belangstellenden naar de AGS te Amsterdam 

baarheidstoestel en het veeraanzetstuk hier- 

om hun kennis in het verband van deze zgn. voor; voor de offsetdrukkers in het bijzonder 

grafische universiteit te vermeerderen. 

de toonproeÍ en een beschrijving over vocht 

De met datums gemelde cursussen koscen en Daoier. 

resp. f 20,-, f 20,- en f 65,-; het kalender- Belangrijk materiaal voor degenen die zoeken 

forum is vrij toegankelijk, doch men moet zich 

naar een zo gemakkelijk mogelijke en vooral 

vooraí aanmelden bij de AGS, Dintelstraat | 5, een zo doelmatig mogelijke wijze van produ- 

Amsterdam-zu id. 

R.9 ceren. 

R.9 

Gembo hield de vaart er in! 

Op 2 oktober ll. werd te Winschoten het 

Gembo-íabrieksgebouw, in gebruik voor de 

produktie van drukinkt, door brand verwoest. 

Men is echter niet bij de pakken bliiven zitten, 

doch op Groningse wijze heeít men stug aangepakt 

en de íabricage van de drukinkten - 

uiteraard in het begin met grote moeilijkheden 

gepaard gaande - overgebracht naar de 

íabrieksgebouwen voor lakken en yerven. De 

drukinktverbruikers werd dit door middel 

van een aantrekkelijke, in een recordtempo 

klaargemaakte folder, voorzien van de echt- 

Groningse haedline 'Haol voart t'r in!' onmiddellijk 

na de brand meegedeeld. R.45 

Fairchild Graphic Equipment 

(Nederland) n,v. 

De naam van de Nederlandse vestiging van 

Fairchild is, teneinde duideliiker uit te drukken 

voor welke orodukten men verantwoordeliik 

is, gewijzigd in Fairchild Graphic Equipment 

(Nederland) n,v. Dit houdt in dat de 

activiteiten zich alleen uitstrekken over het 

grafische terrein, waarnast onder de naam 

Fairchild nog tal van andere zaken elders 

worden bedreven. 

Door Fairchild Graphic Equipment (Nederland) 

n,v. worden op de markt gebracht: de 

Color King-offsetrotatiepers, de TTS-apparatuur 

voor het maken van ponsbanden voor 

zetmachines; de Scan-a-Graver en Scan-a- 

Sizer elektronische clichégraveermachinesl 

de Scan-a-Color elektronische kleurenscanner 

en de Ascorlux hogedruk-Xenon-booglamp. 

Bovendien is Fairchild nog alleenvertegênwoordiger 

voor Nederland voor het Dycrilmateriaal 

van Du Pont. 

GraÍische bibliotheek van de AGS 

De Amsterdamse Grafische School beschikt 

over een prachtige bibliotheek, bestaande uit 

studie- en vakboeken. De laatste jaren kreeg 

de school een verhoging van het budget voor 

de bibliotheek, waardoor het mogelijk was 

nog wat meer waardevolle studieboeken aan 

te koDen. 

De laatste catalogus was in 1954 verschenen, 

met daarop aansluitend enige supplementen. 

Men achtte nu het tiidstip aangebroken om 

een nieuwe caralogus uit te geven, waarin 

alles op overzichtelijke wilze kon worden opgenomen. 

Het boekje ziet er keurig verzorgd 

uit. Jammer alleen dat het op glad machinegestreken 

papier werd gedrukt, waardoor 

het moeilijk is er aantekeningen in te maken. 

De hoofd i ndel i ng is als volgt: 

algemeenheden, boekbeschrijving, bibliotheekwezen; 

wijsbegeerte, ethica, psychologie; 

godsdienst, theologie ; 

maatschappelijke wetenschap, bestuur; 

taalwetenschap; 

zuivere wetenschappen i 

toegepaste wetenschappen, geneeskunde, 

techniek; 

kunst, spel en sport; 

letterkunde, schone letteren: 

aardrijkskunde, geschiedenis, biografi e. 

De bibliotheek omvat D|m.2700 delen. De 

boeken, op enkele na, ziln ter uitlening beschikbaar 

voor leden van de Vereniging Amsterdamse 

Grafische School, leraren en leerlingen, 

ook van de eendagscursussen. 

De schoolleiding hoopt dat er - vooral nu in 

de nieuwe catalogus het vinden van gewenste 

boeken gemakkelijker is geworden - een 

steeds drukker gebruik van de bibliotheek 

gemaakt zal worden. R.9

--. 

ffi 

*i,,' 

fl & 

-,::-rd 

fl 

DANK JE, ANKJE ! ze staat erop, sekteurd. De opname is ktaar, 

na uren zoekertje turen, lampen stellen, kapsel herstellen, 

hand zus, stand zo, Elaboraat. Maar wàt een resultaat! Dat 

wordt een droom van een dia.., Maar nu de harde werkelijkheid: 

hoe wordt de reproductie? Droom verder, ÍotograaÍ. 

Dat komt wel in orde. Creativiteit is uw vak. En de rest doet 

de Repro wel: feilloos. 

DE REPRODUCTIE COMPAGNIE N.V. 

CEINTUURBAAN 72 - ROTTEBOAM 12 - TELEFOON (O1O) . t803OI

J 

34 


Eoeken, gedrukt door William Morris 

In de negentiende eeuw was de boekdrukkunst 

erg in verval gekomen. ln Engeland was 

het William Morris die omstreeks 1890 trachtte 

het beroepspeil op te heffen. Hiertoe richrte 

hij in zijn woonhuis te Hammersmith, 

Kelmscott House, een zetterij en een drukkerij 

in, waar op de handpers in zeven iaren tijds 

een groot aantal boeken werd gedrukt voor 

de liefhebbers van het goed verzorgde boek. 

Morris ontwierp zelí voor zijn pers d rie 

nieuwe lettertypen. 

In het Museum van het Boek (Rijksmuseum 

Meermann-Westreenianum), Prinsessegracht 

30 te Den Haag, is een tentoonstelling ingericht 

van alle boeken, gedrukt door William 

Morris in het kader van de Kelmscott Press, 

benevens werken van andere Engelse particuliere 

persen. 

Het is een tentoonstelling die bijzonder interessant 

is voor lieÍhebbers van het mooie 

boek. Het museum is elke werkdag en des 

zaterdags geopend van l3-17 uur. Toegang 

vril. De collectie boeken van Morris e.a. blijft 

tot ianuari te bezichtigen. R.3 | 

Verbetering van het handschrift 

Begin oktober werd door de'Stichting ter 

verbetering van het handschriÍt' ter gelegenheid 

van het vijíjarig bestaan te Utrecht een 

tentoonstelling gehouden. Hier werd onder 

andere een overzicht gegeven van wat werd 

bereikt met de georganiseerde 

cursussen en 

de uitgegeven geschriíten. Ook werd de ontwikkelingsgang 

van het schrift getoond; van 

het spiikerschrift tot aan het schrift van deze 

tijd. 

Ongetwijfeld verricht deze stichting belangrijk 

werk. En zeker de zetters hopen voor de 

toekomst op teksten in een goed en vooral 

leesbaar handschriít. Misschien behoeít er dan 

niet meer zo vaak te worden geraden naar wat 

er geschreven staat. R.9 

de daad 

het woord 

gesProken 

gedachte' 

vasrgelegd 

I vangattotgat 

een mbns 

gesProken 

vastgel€.gd 

een \voord 

geen woord meer: 

teken! 

de verte overtrekkcnd 

en naderbij 

Prikkels nr. 275 

Papier, drager van gedachten. Van de inhoud 

van die gedachten trekt het papier zich geen 

zier aan. Maar het speelt een rol, een belangrijke 

zelfs, bij het bepalen van de vorm. Goedgekozen 

papier helpt mee de lezer in de juiste 

stemming te brengen voor het opnemen van 

de neergeschreven gedachte. 

Dycril-clichés 

r 

Een drukkerii in ons land is er onlangs toe 

overgegaan een Dycril-installatie in gebruik te 

nemen. Het betreft hier een speciaaldrukkerii 

van kettingíormulieren, namelijk drukkerij 

Bazuin te Rotterdam. 

Drukkers die zelí zulk een installatie niet willen 

oÍ kunnen aanschaffen, kunnen Dycrilclichés 

bestellen bij de Reproductie Compagnie, 

eveneens te Rotterdam, die als eerste 

chemigrafische inrichting in ons land deze 

clichés gaat leveren. 

Onze zuiderburen waren daarbij reeds voor. 

Clichéfabriek Steurs te AntwerDen was hiermee 

in België de eerste, blijkens een íolder 

die hierover in ons bezit l

--- 

IAfi 

fag testpersencontrol 

405 en 525 

De meest geschikte formaten voor 

drukkerijen en clichéfabrieken, 

papier 520 x 720 mm 400 x 580 mm 

druk 520 x 700 mm 400 x 560 mm 

De g rootste testpersen in deze 

formaatklasse. Machines met vast 

of met verstelbaar fundament, motorische 

of handaandrijving en met 

traploze snelheidsregeling van de 

cilinder. 

prinsengracht 783 - 785 amsterdam 

telefoon (020) 6 69 27

, 

GANBÍ|N 

STTS 

UEROARE]'I 

Thomas model16 RD 

16 stations (verstelbaar) 

caoaciteit: 13000 vel/uur 

max. papierformaat 

64'/, x 451/, cm 

C"ll,,tor' 


Botterdam: Goudsesing el 108, te |. (010) 1 20196 * Amsteídam : Keizersg r. 

480, tel. (020) 248565 * Hengelo: Enschedesestr. 39. tel. (05400) 18565 

Proost papier, 

dát moet het zijn 

t 

@ 

Proost en Brandtnv 

Amsterdam, telefoon (020)-62255 

-=-..- 

t 

'{#, 

i

-- 

ïïËp:ry; ootfolie en popier leveren 

wij 

ROLLENSNIJMACHINES EN 

DRUKMACI{INES 

*: 

,,n, '''oà**tt 

"-*, 

" l.\*r":'-ri 

Model SuPer 

GOEBEL DARMSTADT 

Alleenvertegenwoordiging Nederland: TEPACA n.v. - Bussumerstraat 27a Hilversum - tel. (02950) l2SSl (3 liinen) telex t4094 

' 

Veelzijdigheid 

van 

los-letter zetsel 

MONOTYPE * machines bieden grote mogelijkheden, 

niet alleen door prima verzorgd 

zetsel voor boeken en tijdschriÍten, maar 

ook voor gecompliceerde wetenschappel ijke 

form u les. 

Kwaliteit en productiviteit staan daarbij 

mede op de voorgrond. 

Werk in vreemde talen en moeilijke tabellen 

met verschillende soorten ciiÍers kunnen 

door het aanpassingsvermogen van het matrijzenraam 

zonder tijdrovende handarbeid 

worden gezet. 

* lngeschreven handelsmerk 

Deel uit'Monotype' matrijzenraam 

THE MONOTYPE CORPORATION LIMITED 

KEIZERSGRACHT 142 . AMSTERDAM.C. - TELEFOON 222045.243606

T 

ttIEER EEII 

met 

KODALITH 

Snel en zonder energieverlies of proble- 

men komt in uw bedrijf werkstuk-na- 

werk dank zij KODALITH Film puntgaaf 

gereed. Vanwaar dat gemak en dat vlotte 

tempo ? Zegzelf maar welke eigenschap- 

pen van lichtgevoelig grafisch materiaal 

voor versnelde produktie zorgen: extro 

hoge gevoeligheid, gemakkelijke ets- 

baarheid, grote speelruimte in de be- 

lichting, grote maat- en trekvastheid, 

constantheid... allemaal KODALITH 

eigenschappen. 

Hoe goed de kwaliteit van uw raster- en 

lijndeelnegatieven op KODALITH Film 

is kunt u pas zien als u de resultaten heel 

kritisch en nauwkeurig bekijkt. De op- 

merkelijke puntkwaliteit, het contrast 

en de perfectie overtuigen u er keer-op- 

keer van dat KODALITH Film de iuiste 

keuze is. 

Kodak 

I- 

GAAF 

trtEnlÍsffi ltllAn! 

Film.P $star elase 

KODALITH 

KODALITH 

KODALITH 

KODALITH 

KODALITH 

Ortho Film, Type 3 op ESTAR onder- 

laag van 0,06, 0, | 0 of 0, I I m m 

Ortho Matte Film, Type 3 op ESTAR 

onderlaag van 0, l0 mm 

Super Ortho Film op ESTAR onderlaag 

van 0,06, 0,08 of 0, l4 mm 

Pan Film op ESTAR onderlaag van 

0, 10 mm 

Contact Film op ESTAR onderlaag van 

0. l0 mm 

Vraag demonstratie: 

KODAK N.V. DEN HAAG 

TELEFOON (070) 614121 

POSTBUS 338

L- 

OOl]llilMI]Hil 

,ffiffid 

en 

OOUÏ M[]H 

IAHÏOI* 

Uit eigen produktie wordt onze uitge- 

breide magazijn-kollektie permanent op 

peil gehouden. Dat verzekert U onmid- 

dellijke levering. 

Ons couverture en couverture-karton is 

o taai 

. vlakliggend 

r leverbaar in frisse kleuren 

en:... heeft een gunstige prijs 

|(O IIII'IKIIJ|(E PAPIERFABRIE|(E1'| 

t/AI'l GEL0ER Z0llEll ll,tt, 


Filialen te Arnhem, Breda,'s-Gravenhage, Groningen, 


G ed eponeerd 

Fabrieksme rk 

N.V. DRUKINKT- 

EN VERFFABRIEK 

'ARNHElíIA' 

Wij fobriceren o.o. 

de meest moderne offsetinkten 

(ook glanzend) met 

uitstekende droog- en druk- 

ca paci te i ten 

de meest moderne persen 

(ook vi erkleu ren persen) 

voor alle soorten papier geschikt 

(ook m.c.-papier) 

ARNHEM 

telefoon (08300) 26004 - 3 03 47 -26164 

telegramadres : drukinkt

Í 

r'AN SCDN 

altiid elke regel 

sneller en goedkoper 

gunstige 

wenst u 

prettige kerstdagen 

en peÍsoonlijk en zakelijk 

een 

voorspoedig en succesvol 

/ 

r oo/. 

-/l 

Vat ons kerstweekend betreft, 

dit maken wij dit jzat extralang. 

Vrijdag z7 december is ons bedrijf 

nl. de gehele dag gesloten. 

VAN SON'S INKT- EN VERFFABRIEKEN N.V. - HILVE,RSUM. HOLLAND 

_.".

E. 

nv Lettergieterii *AmsÍerdam r voor:heen N.TetÍerode 

o ER 

TS 

ALTl.rD 

WERK 

noor Heidelbergers

-- 

'ai 

5 

Leipzig winter 1732. Johan 

Sebastiaan Bach neemt zíjn 

muziekpapier en noteert in 

krachtig pasteus handschrift d.e 

'Nun 

maten voor de Kerstcantate 

komrn' der Heiden Heiland'. In de 

Thomas Kirche waar hij van 1728 

tot 1750 cantor is zal d.e eerste 


uitvoering van deze cantate plaats 

vinden. Honderden malen gespeeld 

en herspeeld, duizenden malen 

gedrukt en herdrukt wordt de 

muziek van Bach dankzij het 

papier steed.s weer een hernieuwde 

werkel$kheid,. Papier legt vast. 

Het is voor scheppen onrnisfa,ar. 

6 'lla-ltÍiq ( t'r '\r,. 

G. H. BUHRMANN'S PAPIERGRO()THAI{DEL NV 

Ámstetd.m Aính.d oen Haíg orrenler lindhoven Cíoni[g.n leeuw.íden lllaaslrlcht Roltêrd.m utrscht 

--.L. _ .__ .i 

*-!t,oë il 

ct* 

'Í-l:l t? 

êY ) :V.jill 

;ïï-&il 

óicë 

-i 

t

tété 

TEC H N ISC H Tl' DSCH Rl FT 

YOOR DE GRAFISCHE INDUSTRIE 

l8c jaergang 

november-deccmber | 9ó3

l 

i) 

I Edvard Munch (1863-1944):'Oermens' 1905, houtsnede

7 

2 'Boom in de herfst', tekening van een l2-jarig meisie 

met imPressieve 

aanleg 

'\.----. "'*'_-.* 

í,1 

f 

1,, 

ij 

le 

a. 1 

3 'Kerstboom', een tekening met meer expressiefkarakter 

door een l3-larig meisje 

,r. -_J-_< 


Bij de kindertekening kennen wij de tegenstelling tussen de 

impressieven (de 'schauenden') en de expressieven (de 

'bauenden'). Afbeelding 2 is een 'boom in de herfst', getekend 

door een meisje van twaalf jaar met impressieve aanleg. Haar 

boom werd niet naar de natuur getekend, maar geeft toch 

overtuigend een impressie van de werkelijkheid. De 'kerst- 

boom' van het dertienjarig meisje op afbeelding 3 is meer 

expressief van karakter, en werd door het kind begripmatig 

opgebouwd. 

Zonder nu de benamingen impressief en expressief van de 

kindertekening direct te willen vereenzelvigen met het im- 

pressionisme en expressionisme bij de kunst der volwassenen, 

ligt m.i. hier toch een uitgangspunt voor deze korte inleiding 

tot het expressionisme*). 

Gaven de impressionistische kunstenaars hun indrukken dus 

meer direct uit de werkelijkheid weer, bij het expressionisme 

zien wij nu een veel sterker yon binnen uit creëren. Deze kunst- 

richting van de uitdrukking, die men als een reactie moet zien 

op het realisme en impressionismexx), ging meer van de subjectiviteit 

uit en leidde bij de werken van haar aanhangers tot 

een uitermate persoonlijk interpreteren van de natuur. Dit 

opvoeren van de uitdrukking (expressie) ging dan ook vaak 

gepaard met een zekere (bewuste of onbewuste) deformatie 

en een nadrukkelijke vereenvoudiging der natuurvormen. 

Ook de kleuren - nu minder naturalistisch dan bij de impressionisten 

- werden op geheel eigen wijze gebruikt. 

Als een van de voornaamste voorlopers van het expressionis- 

me - dat vooral omstreeks 1900 opkwam - kan men naast 

Vincent van Gogh vooral de Noor Edvard Munch beschouwen 

(afbeelding l). Vooral op de schilderkunstige ontwikkeling in 

Duitsland en Scandinavië is zijn werk van grote invloed ge- 

weest. Munch's eerste tentoonstelling te Berlijn in 1892 werd 

mede aanleiding tot het ontstaan van verschillende expres- 

sionistische groeperingen in Duitsland, zoals 'Die Briicke', 

'Der blaue Reiter' en 'Der Sturm'. 

Typerend voor de artistieke overtuiging van deze kunstenaars 

is ook de keuze van hun uitdrukkingsmiddelen. Naast het 

schilderij, de tekening of de lithografie was het vooral ook de 

houtsnede die zich bij uitstek leende voor de meestal sterk 

vereenvoudigde en krachtige vormentaal der expressionisten 

(afbeeldingen 

1,4,5 en 6). Door de opkomst der chemigrafie 

aan het einde van de vorige eeuw was de houtgravure als 

reproduktiemedium van schilderijen en tekeningen overbodig 

geworden. Het van die tijd af geleidelijk uitstervende vak van 

houtgraveren werd aan het begin van onze eeuw - mede door 

de expressionisten - herontdekt en weer toegepast. Zij het 

dan ook in de vereenvoudigde vorm van de houtsnede. Mogel ijk 

is aan deze ontwikkeling o.m. de opleving van de gehele vrrje 

grafische 

kunst van onze tijd te danken. 

Schrijver van deze regels is er zich tenslotte van bewust, dat 

de lezer met het 'probleem' van het expressionisme mogelijk 

iets meer moeite zal hebben dan met het in het vorig nummer 

besproken impressionisme. Maar een regelmatig bezoek aan 

onze musea van moderne kunst zou nu de eigen vruchtbare 

en verruimende voortzetting kunnen worden van deze korte 

reeks 'oarallellen in de beeldende kunst'. Kurt Lób 

*) Bovenstaande gegevens en de afbeeldingen 2 en 3 werden ontleend 

aan dr. J. Altera's'Leerplan voor het tekenonderwijs op de lagere 

school', uitgave P. Noordhoff- Groningen l94l 

*t) TéTé l8e irg. nr.5 

Geraadpleegde literatuur: Bernard S. Myers'Die Malerei des Expressionismus', 

uitgave M. Du Mont Schauberg - Keulen 1957 (waaraan 

ook de aÍbeeld i ngen | -4-5-6-7-8 en 9 werden ontleend) ; Knau rs Lexi kon 

moderner Kunst 

=..

4 Emil Nolde (1867-1956): 

'Proíeet' 1912, houtsnede 7 Alíred Kubin (geb.1877): 

'Nachtelijke ontmoeting' 1923 

Ooa íonnr'upl íll rieÍsngrob 

Íd dlidt fióbir.atr 6cg 

ln 0od Í!óroóg tol der 6dtulttm án 

td Íí.gl F&óg.t@n 0Ídm 6cll 

5 Ernst Barlach (1870-1938):'Der Kopí' l9l9 

(één van de tien houtsneden die Barlach 

maakte bij hec gelilknamige expressionistische 

gedicht van Reinhold von Walter) 

ó Max Beckmann (1884-1950): 

'Zelíportret' 1920, houtsnede 

9 Oskar Kokoschka (eeb. 1866):'Liggende vrouw' 1920 

I Karl Hofer (1878-1955): 

'Liefdespaar'

a 

De ontwikkeling van de stereotypie-techniek ll 

In het vorige artikel merl

lompen. Zo wordt houtslijp echter bij de vervaardiging van de 

no-pack matrijzen niet meer gebruikt' Bij enkele no-pack ma- 

trijzen is ook het gebruik van lompen als grondstof komen te 

vervallen. Van twee no-pack matrijzen is de samenstelling 

onderzocht. Het resultaat hiervan geven wij in de hierbij af' 

gedrukte tabel weer. Dit onderzoekingswerk is in het labora- 

torium van de firma Proost & Brandt verricht, waarvoor wij 

zeer erkentelijk zijn. 

,3 

FMc 

-c 

Ë+is 

oa>= 

ZO;oO 

Wood l,5l 1071,20 1,6172,2 

Haleae 1,68 981,48 1,6482,5 

Waterabsorptie 

in mm 

E 

'! 

! 

o 

t,7 

t,9 

Vezelanalyse 

EË 'iËis ËË 

sË ei 

èsN5: 

xN.:'"-.: 

;;;* F F 

!!?EE 

3ói-9-e 

100 100 geen geen geen 

80 90 geen 20 l0 

Gegevens:,f, Hermons, loborotorium Proost en Brondt n.v., Amsterdom 

o 

E 

; : 

o 

24,3 

t9,5 

Uit bijgaande tabet blijkt duidelijk, dat de Amerikaanse Wood 

no-pack matrijs 100/o celstof bevat, terwijl aan de Duitse 

Haleag no-pack matrijs kleine hoeveelheden lompen zijn toegevoegd. 

Bestuderen wij de cijfers uit de tabel aandachtig, dan 

moet het opvallen dat de dikte van de no-pack matrijs sterk 

afwijkt van het oude matrijzenkarton' Dit karton werd ge' 

leverd in een dikte van 0,6 tot I mm, terwijl de nieuwe beeld- 

drager een dikte van ruim 1,6 mm heeft. Deze grotere dikte is 

nodig om het effect voor het niet inleggen van de matrijs te 

kunnen krijgen. Dit effect wordt aan de achterzijde van de 

matrijs (aÍbeelding l) weergegeven. Duidelijk is op de vlakke 

achterzijde het reliëfvan het ingeperste beeld (zie de bovenste 

matrijs) te onderscheiden. Voor een goede vergelijking heb- 

ben wij ook de oude kartonmatrijs (zie ook de onderste ma- 

trijs), waarin het beeld verdiept ligt, aígedrukt, waarmee het 

verschil tussen de ene en de andere wordt verduidelijkt. Be' 

halve de grotere dikte van de no-pack matrijs heeft ook de 

grotere opdikking daarvan op het effect van deze nieuwe 

beelddrager invloed. Bij het oude matrijzenkarton lag dit op- 

dikkingscijfer op plm. 1,10, terwijl dit voor de Amerikaanse 

Wood no-pack matrijs l,5l en voor de Duitse Haleag no'pack 

matrijs zelÍs 1,68 bedraagt. De geringere of grotere opdikking 

wordt bij het Íabricageproces verkregen door het karton meer 

oí minder samen te persen. Daardoor blijft er tussen de vezels 

weinig of veel lucht zitten. Wordt nu later het beeld in zo'n 

no-pack matrijs gePerst, dan zullen de drukvrije ruimten - die 

dus geen persing ontvangen - het reliëÍ aan de matrijs geven. 

ls de opdikking groot, dan zal het reliëÍ dieper worden. 

Bij het beschouwen van aÍbeelding I vraagt men zich onwille' 

keurig aí op welke wijze de vlakke achterzijde van de no-pack 

matrijs is on$taan. Het antwoord is eenvoudig: omdat er geen 

preeglegger maar een gecalibreerde stalen plaat wordt gebruikt 

om het beeld in de matrijs te Persen' Een stalen plaat 

dus van zuivere dikte. 

In tegenstelling tot het oude matrijzenkarton kunnen de no- 

pack matrijzen voorgevocht worden geleverd. Dat wil zeggen: 

het invochten van deze matrijzen vindt dan in de fabriek plaats. 

Ze worden in een plastic verpakking gedaan, waardoor het 

iuiste vochtgehalte wordt bewaard. Op verzoek van de af' 

nemer kunnen de no-pack matrijzen - geÍabriceerd door de 

firma Wood - ook met verschillende krimppercentages wor- 

den geleverd. Voor de fabricage worden dan echter andere 

grondstoffen gebruikt. 

Op wetke wijze wordt nu een no'pack matrijs Semaakt? Al- 

vorens daarover uit te weiden eerst enkele oPmerkingen over 

2 Vorm waarvan een no-pack matrijs moet worden gemaakt 

3 De no-pack matriis wordt op de vorm gelegd 

4 Op de matrijs komt een gecalibreerde stalen plaat 

/

j 

5 Een fiberplaat wordt op de stalen plaat gelegd 

ó De no-pack matrijs wordt van de vorm losgemaakt 

de kwaliteit van de preegvorm (afbeelding 2) waarvan de matrijs 

moet worden gemaakt. Tot nu toe gold de stelregel dat 

een nieuwe wolvilt-preeglegger nivellerende eigenschappen 

bezat. Dit wil zeggen dat deze het verschil in hoogte - van bijvoorbeeld 

een Linotype-regel - vermindert, dus niet ten volle 

in de matrijs weergeeft. Metingen hebben in het verleden 

reeds aantetoond, dat een verschil van 0,07 mm door een 

nieuwe preeglegger tot op 0,03 mm kon worden gereduceerd. 

Deze reducering is nu niet meer mogelijk, omdat de harde 

stalen plaat dit niet meer toelaat. Een eerste eis is dus dat de 

machineregels op zuivere hoogte worden gegoten. Uiteraard 

met enige tolerantie, die niet meer dan 0,03 mm mat bedragen. 

ln dit opzicht zal dus aan het regelprodukt van de zetmachine 

een hogere eis moeten worden gesteld. De hoogte van de 

clichés, die wij eerder op 0,2 mm boven letterhoogte hadden 

gesteld, kan nu tot op 0,1 mm boven letterhoogte worden 

vermi nderd, 

ls dus aan de hierboven genoemde eisen voldaan, dan kan met 

het maken van de matrijs worden begonnen. Het maken van 

een no-pack matrijs hebben wij gezien bij de NRC te Rotter- 

dam. De directie van deze drukkerij zeggen wij dank, omoat 

zij ons in de gelegenheid heeft gesteld alle voor deze beschrij- 

ving belangrijke opnamen in een reeks foto's vast te leggen. 

Van geheimen was geen sprake. 

Op de vorm wordt nu een no-pack matrijs gelegd(afbeelding3). 

Bovenop de matrijs l

Wiskundige maatverhoudingen van bladen zetspiegel 

De proporties van een goed-gemaakt boek worden door twee 

factoren bepaald: de hand en het oog. Het gezonde oog is 

steeds circa twee handbreedten van de boekpagina verwijderd 

en alle mensen pakken boeken op dezelfde manier aan, 

De boekformaten worden door het gebruiksdoel bepaald. Zij 

zijn in overeenstemmint met de gemiddelde grootte en de 

handen van volwassenen. Kinderboeken moeten dus niet oo 

folioformaat worden vervaardigd, daar een kind dit Íormaat 

niet goed kan hanteren. Men verwacht een hoge of althans een 

voldoende graad van hanteerbaarheid: een boek op tafel- 

grootte is een onding en boekjes met een postzegelíormaat 

zijn knutselwerkjes. Zeer zware boeken doen het ook niet: 

oudere mensen kunnen ze wellicht niet zonder hulo van ande- 

ren hanteren. Reuzen moeten veel grotere boeken krant- 

formaten hebben; voor dwergen zijn vele van onze boeken te 

groor. 

Er zijn twee hooídgroepen in boeken: boeken die we op taíel 

leggen om er in te studeren en boeken waarin we - achterover 

in een stoel geleund - in huiskamer oí trein lezen. Studie- 

boeken moeten we schuin vóór ons opstellen. Maar weinigen 

komen daartoe. Het zich over een boek buigen is net zo scha- 

delijk voor de gezondheid als de gebruikelijke schrijfhouding, 

die door de vlakke tafel wordt vereist. De schrijver van de 

middeleeuwen schreeÍ op een lessenaar die we nu nog nauwe- 

lijks lessenaar durven noemen, zo steil was deze (soms wel 

650). Het perkament werd vastgehouden door een dwarsband 

en werd stukle voor stukle naar boven geschoven. De schrijf- 

lijn, steeds horizontaal, bevond zich op ooghoogte en de schrij- 

ver zat nagenoeg rechtop voor het perkament. Nog rond 1900 

schreven dominees en beambten staande aan een lessenaar: 

een gezonde, verstandige schrijí- en leeshouding, die helaas 

zelden meer voorkomt. 

De leeshouding heeft evenwel niets te doen met de grootte en 

het volume van studieboeken. Hun íormaten wisselen van 

groot-octavo tot groot-kwarto; grotere aímetingen zijn uit- 

zonderingen. Studie- of tafelboeken liggen op tafel en kunnen 

niet in de vrije hand worden genomen. 

Boeken die men graag'uit de vrije hand'leest, zijn allemaal af- 

geleid van het octavo-formaat. ldeaal zijn de enkele nàg klei- 

nere boeken; indien ze slank zijn kunnen ze urenlang uit de 

vrije hand worden gelezen. 

Uit een opgesteld boek wordt slechts bij godsdienstoefeningen 

voorgelezen: de ogen van de voorlezer mogen dan omstreeks 

een armlengte van de drukletters verwijderd zijn. Een pagina 

is dan slechts een el van de ogen van de lezer verwijderd. In dit 

artikel is overigens slechts sprake van'proíane'boeken: niet 

alle hier besproken overwegingen en regels gelden ook voor 

religieuze boeken. 

Er zijn vele proporties in de bladspiegel, dat wil zeggen lengte- 

en breedteverhoudingen. ledereen kent, althans van horen 

zeggen, de verhouding van de gulden snede: l: 1,618 precies. 

De verhouding 5:8 is niets anders dan een benadering van de 

gulden snede. Het is moeilijk, dit van de verhouding 2:3 te 

zeggen. Behalve de proporties | : 1,618, 5:8 en 2:3 worden in 

de eerste plaats de proporties l:1,732 (l:/3) en l:1,414 

(:12) voor boeken gebruikt (zie aÍbeelding l8). 

Afbeelding I geeft een weinig bekende, zeer mooie rechthoek 

weer, die uit de regelmatige vijfhoek is ontwikkeld. Proportie 

| :1,538. 

De geometrisch-defi nieerbare irrationele bladzijdeproporties 

| :1,618 (gulden snede), lz{2, l:1/3, l:1/5, l: 1,538 (aíbeel- 

ding f) en de eenvoudige, rationele proporties l:2,2:1,3:4, 

5:8 en 5:9 noem ik zuivere, voor één uitleg vatbare, opzette- 

lijke verhoudingen; alle andere onzuivere en toevallige. 

Vele boeken vertonen evenwel geen van deze zuivere propor- 

ties, maar toevallige verhoudingen. Nu is het weliswaar niet 

verklaarbaar, maar wèl bewezen, dat de mens vlakken met uit- 

gesproken geometrische, opzettelijke proporties aangenamer 

of mooier vindt dan die met toevallige verhoudingen. Een lelijk 

formaat geeft een lelijk boek. Daar de bruikbaarheid en 

schoonheid van drukwerk, hetzij een boek of een strooibiliet, 

afhangen van de proporties van het uiteindelijke papier- 

formaat, moet iemand die een mooi en aangenaam boek wil 

maken, eerst een formaat met zuivere proporties vaststellen, 

Eén en dezelíde proportie, hetzij 2: 3 of | : l,4l4of 3: 4of welke 

andere zuivere verhouding ook, is echter niet voldoende voor 

alle boekformaten. Het is weer het gebruiksdoel dat niet alleen 

de grootte van boeken, maar ook hun bladzijdeproporties be- 

paalt. Zo is de brede proportie 3:4 voortreffelijk geschikt 

voor boeken in kwarto, daar deze op tafel liggen. Een pocket- 

boek met proportie 3:4 is echter zowel onhandig als lelijk. 

Zelfs indien het helemaal niet zwaar is, kunnen we het slechts 

korte tijd in de vrije hand houden en bovendien vallen beide 

helÍten van zo'n boek steeds terug: het boek is veel te breed. 

Hetzelfde geldt voor de helaas niet zelden voorkomende boe- 

ken met het formaat A5 (14,8 x 2l cm, l:1/2). Een klein of 

'vrijhandig' boek moet slank zijn, anders kunnen we het niet 

hanteren. De proportie 3:4 is hiervoor ongeschikt; goed is 

een van de verhoudingen | : 1,732(zeer slank), 3: 5 en | : 1,618, 

2:3, 

Kleine boeken moeten dus slank, grote mogen breed zijn, \Mant 

de kleine houdt men in de vrije hand en de grote liggen op 

tafel. De oude papierformaten, allemaal ongeveer met de pro- 

portie 3 : 4, geven gevouwen afwisselend de proporties 2 :3 en 

3:4; het vierde gedeelte is kwarto of 3: 4, het achtste octavo 

oÍ 2: 3. De beide hooÍdproporties 2: 3 (octavo) en 3 : 4 (kwarto) 

stellen een zinvol paar voor, zoals man en vrouw. De poging 

deze door het bastaardíormaat I i\/2 van de zogenaamde nor- 

maalformaten op te heffen, is net zo onnatuurlijk als de wens, 

de polariteit van de geslachten uit te wissen. 

De nieuwe normaalformaten (zonder afsnee) vermijden de af- 

wissefing 3:4 -2:3 - 3:4 - 2:3 en behouden, gehalveerd, de 

oorspronkelijke proportie. Deze proportie is l: 1,414. Maar 

I Rechthoek uit de regelmatige 

viifhoek. Verhouding | : 1,538 

(irrationeel).

a 

- 

2 Kwartoíormaat met ziin looprichting. 

{ ldeale proportiestelling van middeleeuws handschriít, vurgesteld 

door Jan Tschichold in 1953. Bladzijdeproportie 2:3. Margevernoudingen 

| : | :2:3. Schriftveldproporrie in de gulden snede! Slechts de 

buitenste onderhoeken van hetschriftveld worden medebepaald door 

een diagonaal. 

ó Negendelingvanhoogte 

en breedtevan het papier volgens Rosarivo's 

construcrie, die, zoals afbeelding 5, de bladzijdeproportie 2:3 veronderstelt. 

Het resultaat komt overeen met afbeelding 5. 

3 Octavoformaat heeít de tegenovergestelde looprichting nodrg. 

5 De geheime kanon, die aan vele laat-middeleeuwse handschriíten 

en incunabelen ten grondslag ligt, vastgesteld door Jan Tschichold in 

1953. Bladzijdeproportie 2 : 3. Schrift- en bladspiegel proportioneel 

geliik. Hoogte van het schriítveld is gelijk aan de bladzijdebreedte. 

Margeverhoudingen 2 : 3 :4 :6. 

7 Negendeling volgens Van de Graaf, uitgevoerd op de bladzijde_ 

proportie 2:3. De eenvoudigste weg tor de kanon van afbeelding 5. 

Geometrie in plaats van millimeterrekening. 

---......-

vellen die volgens hun looprichting alleen maar voor kwarto 

geschikt zijn, mag ik niet voor octavo boeken gebruiken, daar 

het papier dan verkeerd loopt en voor sedecimo (l60) kan ik ze 

niet gebruiken, daar het papier hiervoor te dik zou zijn. We 

zouden daarom ook zonder het velformaat met de proportie 

| : 1,414 uitkomen. Vergelijk de afbeeldingen 2 en 3. 

Het formaat A4 (2 | x 29,7 cm) leent zich weliswaar goed voor 

het tweekoloms zetsel van tijdschriíten en ook A5 kan hier- 

voor geschikt zijn, maar eenkoloms zetsel bevredigt op deze 

formaten slechts zelden en A5 is bovendien, in de vrije hand 

gehouden, onaangenaam daar het te breed, onhandig en niet 

elegant is. Reeds in de late middeleeuwen, in een tijd waarin 

bijzonder veel boeken in twee kolommen werden geschreven, 

zijn boekformaten met de proportie l:1,414 gebruikelijk ge- 

weest, Gutenberg gaf echter de voorkeur aan de verhouding 

2:3. In de renaissancetijd komt men de verhouding l:1,414 

nauwelijks meer tegen. Wel treft men talrijke duidelijk-slanke 

klein-folio-boeken met grote bevalligheid aan, die een voor- 

beeld voor ons zouden moeten zijn. 

Behalve de vierkolommige Codex Sinaiticus van het 'British 

Museum', een van de oudste boeken ter wereld, zijn er maar 

weinig vierkante boeken geweest. Men had er geen behoefte 

aan. Als studieboeken zijn zij onnodig laag en storend breed, 

als vrije-hand-boek zó onhandig en onelegant als geen ander 

formaat. Pas in de Biedermeiertijd, waarin het verval van typo- 

graÍie en boekkunst begint, ziet men niet zelden nagenoeg 

vierkante kwarto- en zeer brede octavoformaten. 

Hoe lelijk de boeken in de l9e eeuw zijn geworden, kan men 

rond 1900 zien. De zetspiegel werd precies in het midden van 

het papier gezet, alle vier de randen waren even breed. Het 

bladzijdenpaar verloor zijn samenhang en viel daarom uit 

elkaar. Men begon daarover te denken, zag met reden een pro- 

bleem in de verhouding van de vier martes ten opzichte van 

elkaar en men probeerde ze in getallen te formuleren. Deze 

pogingen zijn evenwel een verkeerde weg opgegaan. Slechts 

onder bepaalde voorwaarden kunnen de marges in een ratio- 

nele (dat wil zeggen in eenvoudige getallen uit te drukken) 

reeks (rug-, kop-, snee- en staartwit) zoals bijvoorbeeld 

2:3:4:6 worden uitgedrukt. De reeks 2:3;4:6 is slechts mo- 

gelijk als het papierformaat de proportie 2:3 bezit en de zet- 

spiegel eveneens, Maar heeft het papier een andere proportie, 

circa l:1/2, dan krijgt men bij toepassing van de margereeks 

2:3:4:6 een zetspiegel meteen proportie dieverschilt van 

die van de bladspiegel en die daarom onharmonisch werkt. 

Het geheim van de mooie boekpagina berust daarom niet 

noodzakelijkerwijze op een in eenvoudige getallen uitdrukbare 

margeverhoud i ng. 

Harmonie tussen bladen zetspiegel ontstiurt door de propor- 

tiegelijkheid van beide. Gelukt het om de plaatsing van de zet- 

spiegel en het paginaformaat onlosmakelijk met elkaar te ver- 

binden, dan worden de margeverhoudingen tot een functie 

van het paginaformaat en van de constructie en daarom van 

beide niet meer te scheiden. De randverhoudingen bepalen 

dus niet de boekpagina, maar komen voort uit het pagina- 

formaat en het vormprincipe dat als richtsnoer oí kanon íun- 

geerde, Hoe ziet dit richtsnoer er evenwel uit? 

Vóór de uitvinding van de boekdruk met losse letter werden 

de boeken met de hand geschreven. Gutenberg en de eerste 

drukkers namen het geschreven boek als voorbeeld. De boek- 

drukkers namen de wetten van de boekvorm over, die de 

boekschrijvers sedert lang hadden gevolgd. Dat er richt- 

snoeren waren is zeker, immers talrijke middeleeuwse hand- 

schriíten tonen grote overeenstemming in de proporties van 

hun formaten en in de plaatsing van de schriftvlakken. Deze 

wetten zijn intussen niet tot ons gekomen. Zij waren am- 

bachtsgeheim. Slechts door het nameten van middeleeuwse 

handschriÍten kunnen wij proberen deze wetten op het spoor 

te komen. 

Ook Gutenberg vond geen nieuwe vormwet uit. Hij volgde de 

werkplaatsgeheimen van de ingewijden. Vermoedelijk was 

I De Villardse figuur. In ons diagram van de paginaconstructie is ook 

een afleiding van de Villardse figuur aanwezig. Zo wordt de harmonische 

delingskanon van Villard de Honnecourt genoemd. Villard 

was een Piccardische architect uit de eerste helÍt van de dertiende 

eeuw. Ziin'Bauhiittenbuch', een handschriít, wordt in de Parijse 

nationale bibliotheek bewaard. Met behulp van deze kanon, getoond 

in de dikke lijnen, kan zonder enig mêêtinstrument een aístand in 

een willekeurig aantal gelilke delen worden verdeeld. 

9 De Villardse delingskanon, 

in êen rêchthoek van 2:3 uitgevoerd. 

De lange zijde is tot op een twaalfde verdeeld.

l0 

f O Bladzijdeproportie | : /3 

hoogte en -breedte. 

(l : |,732)' Negendeling van de papier- 

I I Bladziideproportie van de gulden snede (21:34). Negendeling van 

de papierhoogte en -breedte. (Voor de bladzildeproportie2:3 zie 

aÍbeelding 5 tot 8.) 

12 Bladzijdeproportie | :V2 (zgn. normaalíormaat). Negendeling van 

de papierhoogte en -breedte. 

h ier Peter Schóffer i n het spel, d ie als belangrij k cal I igraaf zeker 

op de hoogte was van deze gotische werkPlaatsgeheimen. 

lk heb veel middeleeuwse handschriften nagemeten. Lang niet 

alle volgen de een of andere wet Precies; ook toen al waren er 

zonder kunst gemaakte boeken. Slechts de duidelijk met overleg 

en kunstzinnig inzicht ingedeelde handschriften tellen mee. 

In 1953 gelukte het mij eindelijk, na moeizame arbeid, de gouden 

kanon van de laat-gotische boekpagina-indeling, zoals 

deze door de beste schrijvers werd toegePast, te reconstrueren. 

Deze is weergegeven in afbeelding 5. Afbeelding 4 toont 

een richtsnoer dat ik uit nog oudere handschriften heb ge' 

abstraheerd. Hoewel mooi, is het tegenwoordig nauwelijks 

meer te gebruiken, In afbeelding 5 is de hoogte van het schriftveld 

gelijk aan de breedte van het PaPier: bij de bladzijdeverhouding 

2 :3, die een voorwaarde voor deze kanon is, krijgen 

we een negende deel van de papierbreedte als rugwit, twee 

negende als snedewit; een negende van de papierhoogte als 

kopwit en twee negende als voetwit. Tekstspiegel en papier- 

grootte zijn gelijk van proPortie. Andere, emPirisch ontwik- 

kelde schema's hebben soms wel de proportiegelijkheid van 

zeten bfadspiegel bereikt, doch misten het verbond in de diogonool 

von de dubbelpogino die hier werd bereikt. 

RaÉl Rosarivo heeft precies datgene, wat ik als schrijverskanon 

heb ontdekt, als kanon van GutenberS aangetoond. Hij vindt 

de grootte en de plaats van de zetsPiegel door middel van een 

indeling in negenen van de bladzijdediagonaal (afbeelding 6). 

De sleutel tot deze zetspiegelplaatsing is de negendeling van 

breedte en hoogte van de bladzijde. Het simpelst kan men dit 

laten zien met de doorJoh. A. van de Graafgevonden en in af- 

beelding 7 getoonde methode. Zijn manier loopt op mijn aí' 

beelding 5 en op afbeelding 6 van Rosarivo vooruit. Hij maakt 

evenwel geen gebruik van de bladzijdeProPortie 2:3, die ik - 

om een betere vergelijking mogelijk te maken - aan zijn teke' 

ning heb meegegeven. 

De laatste en mooiste bevestiging voor de iuistheid van mijn in 

afbeelding 5 weergegeven uitkomsten leverde evenwel de in 

afbeelding 8 getoonde Villardse figuur. Deze nog weinig be- 

kende, waarlijk opwindende gotische kanon laat harmonische 

handelingen tot stand komen in elke willekeurige rechthoek. 

Hiermede kan men zonder meetinstrument een afstand nauw- 

keurig in een willekeurig aantal stukken delen. Afbeelding 9 

geeft dit nog eens in PrinciPe weer' 

RaÉl Rosarivo's onderzoekingen hebben de geldigheid van de 

door mij ontdekte laatmiddeleeuwse schrijverskanon (afbeel' 

ding 5) voor de eerste drukkers bevestigd en daarmede hun 

juistheid en belangrijkheid versterkt. Maar toch kunnen we 

niet geloven, dat de formaatProPortie 2: 3, die bij deze schrij- 

verskanon behoort, aan alle behoeften voldoet. De late middel- 

eeuwen verlangden van een boek noch bijzondere hanteer' 

baarheid noch elegantie. Pas in de renaissancetijd begon men 

sierlijke en lichte, handzame boeken te maken. Er kwamen hoe 

langer hoe meer boeken met een klein íormaat in de nu nog 

gebruikelijke verhoudingen 5:8, 2l:34, l:1/3 en in het 

kwartoformaat 3:4. Hoe mooi de verhouding 2:3 ook is, deze 

kan volstrekt niet voor alle boeken dienen. Het gebruiksdoel 

en karakter van een boek eisen vaak een van de andere hier 

beschreven, goede proporties. 

Nu laat het schema van afbeelding 5 zich ook voor andere íor- 

maatproporties gebruiken. Het leidt bij elk boekformaat tot 

een wiskundig-zuivere, absoluut-harmonische plaatsing van de 

zetspiegel. Zelfs zijn relatieve grootte kan worden veranderd, 

zonder dat de harmonie van de boekpagina wordt verstoord. 

We beschouwen eerst de boekformaten van de gulden snede, 

de proporties | :1/3, l:1/2 en kwarto (3:4) en we gebruiken 

daarbij de in afbeelding 5 ontwikkelde verdeling in negenen. 

De aÍbeeldingen l0-13 zijn tegelijkertijd toepassingen van de 

Villardse regel van afbeelding 9, want ook deze kan in elke 

willekeurige rechthoek worden uitgevoerd. 

Dat op dezelfde wijze harmonische, wiskundige zetspiegels 

zelfs in ongewone Íormaten kunnen worden geplaatst, tonen 

de aÍbeeldingen l4 en 15, vierkant formaat en dwars Íormaat.

Oblongformaten zijn geschikt voor notenschrift en boeken met 

platen op dwarsformaat; hier zal de bladzijdeverhouding4:3 

meestal beter zijn dan de te kleine proportie 3: 2. 

Zelfs de negendeling is, hoewel de mooiste, niet de enig-juiste. 

Met een twaalfdeling krijgen we, zoals afbeelding l6 toont, een 

grotere zetspiegel dan bij afbeelding 5. Afbeelding l7 toont als 

voorbeeld de zesdeling van hoogte en breedte op de pagina- 

proportie 2:3, volgens een ltaliaans, door Marcus Vicentinus 

(Marcus de Cribelariis) geschreven klein gebedenboek uit de 

late l5e eeuw, dat is aÍgebeeld in het beroemde leerboek van 

Edward Johnston op plaat XX. Het was voor mij een grote vol- 

doening toen ik in mijn kanon de sleutel voor de heerlijke 

bladzijde-indeling van dit meesterwerk uit de calligrafie vond, 

dat ik meer dan 40 iaar lang voortdurend heb bewonderd. Het 

schriftveld heeft de halve hoogte van het perkament; de blad- 

zijde is 9,3 x | 3,9 cm en bevat | 2 regels van 24 letters. 

De hoogte van het papier mag, desgewenst, naar believen 

l3 Bladzijdeproportie 3 :4 (kwarto). Negendeling van de papierhoogte 

en -breedte. 

l4 Bladzijdeproportie | : l. Negendeling van de papierhoogte 

en -breedte. 

l5 Bladzijdeproportie 4:3. Negendeling van de papierhoogte 

en -breedte. 

worden verdeeld. Zelfs nog smallere marges dan in aÍbeelding 

l6 worden getoond, zijn mogelijk. Slechts het verband tussen 

de zetspiegel en de diagonalen van de enkele resp. dubbele 

bladzijde moet behouden blijven; want het is uitsluitend dit 

verband dat de harmonische plaatsing van de zetspiegel ver- 

zekert. 

Het typograÍische twaalfdelige systeem met de in twaalf pun. 

ten verdeelde augustijn heeft noch in oorsprong noch nood- 

zakelijkerwijze iets te doen met de hier beschreven kanon, 

ook niets met de boekpagina met proportie 2:3, die Guten- 

berg en Schóffer toepasten. In de eerste tijd van de boekdruk 

was de in twaalven verdeelde augustijn nog onbekend. Er 

waren nog geen algemeen geldende maatstaven. Zelfs de 

lichaamsmaten stap, el, voet en duim waren niet precies ge- 

deÍinieerd. Bepaalde afstanden werden waarschijnlijk volgens 

de Villardse kanon verdeeld en ieder rekende voor zich alleen 

met eenheden, die doorgaans niet streng algemeen geldig 

waren. Het is weliswaar gemakkelijk, op de bladzijdeverhou- 

ding 2:3 (aÍbeelding 5) alle afmetingen, ook de papiergrootte, 

in augustijnen te bepalen. Maar alleen hierbij. Wie steeds met 

proporties heeft te maken, heeft de rekenlineaal oí rekenschijf 

nodig. Toen ik van 1947 tot 1949 in Londen het uiterlijk van 

alle Penguin Books volkomen vernieuwde, moest ik voort- 

durend met pica's (de Engelse augustijn, precies het zesde deel 

van een duim), inches en cm-maten en de cirkelvormige reken- 

schijf werken: een proportie ongeveer vaststellen in inches en 

in achtste inches en deze waarden in cm en mm omrekenen 

door inchen cm-maten over elkaar te leggen, de decimale 

overeenstemming aflezen en hun verhouding op de rekenschijf 

controleren. Daar men in Engeland niet decimaal rekent, is de 

rekenschijÍ in het Engelse graÍische bedrijf vrijwel onbekend. 

Een irrationele verhouding als de gulden snede moet men daar 

geometrisch bepalen. Het is goed dit te leren, maar op de 

rekenschijístel ik l: 1,618 of2l:34 in en lees af dat een boek 

op het formaat van de gulden snede bij een hoogte van l8 cm 

een breedte moet hebben van I l,l cm. 

Natuurlijk moet de zetbreedte zo mogelijk op een even aantal, 

in elk geval hele en slechts in noodgevallen op halve augustij- 

nen worden gehouden en het rugwit op halve augustijnen 

minstens, De breedte van de schoongesneden kopmarge en het 

schoongesneden formaat geeÍt men echter in mm aan, zelfs 

indien alles in augustijnen is uitgedacht. Want de boekbinder 

kent slechts millimeters. 

De werkelijkheid laat de wiskundig-juiste grootte en plaatsing 

van de zetspiegel slechts zelden toe, We moeten ons vaak met 

een benadering van het ideaal tevreden stellen. Ook kunnen 

we de typograÍische zetspiegel niet altijd precies zo hoog ma- 

ken als gewenst zou zijn en ook van het rekenkundig-juiste 

rugwit komt in de praktijk niet veel terecht. Dit klopt name- 

lijk alleen maar zo lang het boek uit één vel bestaat of vol- 

komen vlak ligt. Het is het uiterlijk van het opengeslagen boek, 

dat door de kanon wordt bepaald. Het totale rugwit moet zo 

breed lrlken als het snede-wit: niet alleen de schaduw, maar 

ook het in de rug verdwijnende deel van het papier verkleint 

de zichtbare breedte van het rugwit. 

Er is geen onÍeilbare regel, hoeveel extra-rugwit geteven moet 

worden. Er hangt veel van af hoe het boek wordt gebonden. 

Dikke boeken hebben in de regel meer extra-rugwit nodig dan 

dunne. Ook het papiergewicht speelt mee, Zekerheid brengt 

slechts het inplakken van een paar tot op de zetspiegel uitgesneden 

proefpagina's met het iuiste papier in een stijve band. 

Deze moet om het vermoedelijke extra-rugwit reeds breder 

zijn dan de juiste proporties yorderen: anders klopt het 

buitenste wit niet. Wellicht moet later de band worden ge- 

corrigeerd, namelijk breder of smaller worden gemaakt. Een 

boekblok dat één millimeter te groot is schoongesneden 

schaadt de proportie van de bandgrootte nauwelijks, daar de 

platten van voren circa twee-en-een-halve millimeter breder, 

van boven en van onderen elk twee millimeter, samen dus vier 

millimeter hoger zijn dan het boekblok. Voor de rest geldt 

slechts het opengeslagen boek, het zichtbare papier; de groot- 

tl

7 

,2 

te van de platten, die door het boekblok wordt bepaald, telt 

niet mee, 

De keuze van het corps en de interlinie draagt nog aanzienlijk 

bij tot de schoonheid van het boek. De regels dienen acht tot 

twaalÍ woorden te bevatten, meer is onjuist. De brede marges 

van de negendeling staan een wat groter corps toe dan de 

twaalfdeling. Regels met meer dan twaalf woorden verlangen 

een grotere interliniêring. Ongeïnterlinieerd zetsel vormt 

bijna steeds een marteling voor de opmerkzame lezer. 

Het is ook nuttig, te wijzen op het verband tussen de letter- 

breedte en de bladzijdeproportie. Een vierkant boekÍormaat, 

dat nu iuist niet tot de beste behoort, eist een breedlopende 

letter, zodat de contouren van de letters o en n zich enigszins 

aansluiten bij het formaat. Smallopende letters zijn volkomen 

ongeschikt. Bij de gebruikelijke hoge formaten zijn evenwel 

de letters met normale breedte iuist, want hun n en o bezitten 

een contour die de boekpagina proportioneel zeer nabij komt. 

Het paginacijÍer behoort niet tot het gebied van de zetspiegel, 

maar staat daar los van. Zelí gebruik ik in de regel gecentreer- 

de cijfers aan de voet van de zetspiegel, zij staan daar het best 

en zijn ook verreweg de eenvoudigste oplossing. Slechts bij 

uitzondering staan mijn paginacijÍers onderaan-buiten: ik zet 

ze dan in de regel een vierkant naar binnen, anders stoort het 

bij een niet volle laatste regel. Een gecentreerde kolomtitel 

zonder scheidingslijn kan men beter niet tot de zetspiegel 

rekenen, vooral niet ingeval het paginacijíer aan de voet staat. 

Als evenwel tussen de titel en de tekst een scheidingslijn wordt 

geplaatst, behoren beide tot de zetspiegel. 

Toen de typografie tegen het einde van de negentiende eeuw 

hopeloos terneer lag, had men op naïeve wijze alle mogelijke 

stijlvormen, doch slechts in hun naar voren springende 

uiterlijkheden, initialen en vignetten, gekopieerd. Aan de be- 

tekenis van de bladzijdeproporties dacht niemand. Schilders 

probeerden toen de vervallen typografie te verlossen van 

verstarde regels en zij keerden zich tegen alles wat de zojuist 

verkondigde kunstzinnige vrijheid aantastte. Zij hielden dan 

ook slechts weinig of niets van exacte proporties. Het gewag 

maken van de gulden snede was hun een gruwel. Deze regel 

was inderdaad een tijdlang door lieden misbruikt die er een 

algemeen kunstrecept in ontdekt meenden te hebben en die 

zonder meer alles volgens de gulden regel wilden indelen en 

ló Bladzildeproportie 2:3. Twaalídeling van papierhoogte en papierbreedte 

door middel van de Villardse delingskanon, zoals deze 

wordt getoond in aÍbeelding 9. Deze geometrische twaalfdeling is 

eenvoudiger en beter dan een millimeterberekening, 

opbouwen. Daarom gebruikte niemand opzettelijk boek- 

formaten met een nauwkeurige rationele of irrationele pro- 

portie en ook om een wiskundige vormgeving van de zet- 

spiegel gaf men niets. En wanneer er desondanks zo nu en dan 

toch een mooi boek ontstond, was het door iemand gemaakt 

die vaak oude, mooie voorbeelden had gezien en daaruit richt- 

lijnen had geput en die bovendien ook gevoel voor goede pro- 

porties van boekpagina en zetspiegel bezat. Dit niet te om- 

schrijven 'gevoel' levert evenwel geen betrouwbare maatstaf 

en het is niet aan te leren. Men kan alleen verder komen ooor 

onverflauwde wetenschappelijke bestudering van volmaakte 

uitgaven uit het verleden. Zoals we aan de pijnlijk-nauwkeuri- 

ge bestudering van oude lettertypen door enkele kunstgeleer- 

den de belangrijkste drukletters van heden hebben te danken, 

zo zal ook het onderzoek naar de geheimen van de oude boek- 

en zetspiegelformaten ons een flink stuk naderbij brengen tot 

de ware boekkunst. 

ln de eerste helft van onze eeuw hield men de hoeveelheid be- 

schikbare grondíormaten voor te groot en men wenste een 

beperking. De gemiddelde proportie van het oude velformaat 

3: 4, dat een kwartoformaat van 3 :4 en een octavoformaat van 

2:3 leverde, was volkomen zinvol. In de proportionele ver- 

scheidenheid van de kwarto- en octavoformaten meenden 

enkelen een nadeel te zien: op deze wijze ontstond het tegen- 

woordige zogenaamde normaalformaat met de proportie 

l:1/2, die gehalveerd steeds dezelfde blijft. Het wreekte zich 

dat men voorheen geen aandacht aan de proportie van de 

boekpagina had geschonken. Slechts daardoor kon het kind 

met het badwater worden weggegooid en konden de oude 

formaten worden afgeschaft ten Sunste van nagenoeg één 

formaat. 

Veel mensen geloven dat deze enge normalisatie van de papier- 

formaten de oplossing van alle Íormaatproblemen betekent. 

Dit is een dwaling. De keuze uit de tenormaliseerde formaten 

is veel te klein en de bastaardproportie | :/2 isslechts één en 

zeker niet de beste verhouding. 

AÍbeelding l8 geeít een overzicht van alle in dit artikel ver- 

melde rechthoekproporties en bovendien nog de zelden 

voorkomende proportie | :tr/5. 

A, D, F, G, lzijn irrationele, B, C, E, H, K zijn rationele ver- 

houd ingen. 

l7 Bladzijdeproportie 2 :3. Zesdeling van de paginahoogte en -breedte. 

Beide toegepast in een door Marcus Vicentinus (Marcus de Cribellariis) 

geschreven klein gebedenboek uit de late vijftiende eeuw.

I B (:t)t:f cil I K 

l8 Breedtevergeliiking van de verschillende rechthoeken: 

Al :2,236 (l :15) F | :1,618(21 :34(guldensnede) 

B | :2 (l:t/4 G | :1,538 (afbeelding l) 

C 5:9 H2:3 

D | :1,732(l :{3) | | :1,414(t :1/2) 

E 3:5 K3:4 

leder die boeken oí ander drukwerk maakt moet eerst zoeken 

naar de juiste papiergrootte, waarin de meest geschikte pro- 

portie ligt. Zelfs de mooiste letter helpt niets als bijvoorbeeld 

het formaat A5 op zichzelf lelijk is. Evenzo verstoort een on- 

harmonische zetspiegel op een oniuiste plaats elke mogelijke 

schoonheid. 

Talloze zetspiegels, zelfs bij slanke formaten, zijn te hoog. 

Dissonerende of onharmonische boekpagina's ontstaan on- 

herroepelijk als de ons ingeschapen behoeÍte aan een zet- 

spiegel met de nauwkeurige of benaderende proportie van de 

gulden snede in strijd geraakt met een paginaformaat met de 

ProPorties | :1/ z oÍ 3 : 4. wil er een harmonisch paginabeeld 

ontstaan, dan moet men èf de bladspiegel veranderen èf de 

zetspiegel in overeenstemming brengen met de proporties 

van het paginaformaat. 

Over goede papierproporties zal niemand twisten zo lang niet 

slechts één er van voor de enig-iuiste wordt verklaard. De 

juiste zetspiegel, de andere voorwaarde voor een mooi boek, 

is tot nu toe slechts zelden en nog zeldener methodisch onder- 

zocht. Ook dit onderdeel is in de negentiende eeuw zo ver- 

waarloosd, dat vrijwel elke verandering geoorlooíd schijnt. 

De geschiedenis van de zetspiegel in de jongste tijd roont 

steeds weer nieuwe pogingen, het oude, niet bevredigende, 

te verdringen door het ongewone. 

Aan al deze pogingen ligt willekeur ten grondslag. Men heeft 

sedert lang de wet verloren en met het'gevoel' kan men hem 

niet op het spoor komen. Pas na mijn nametingen van talrijke 

middeleeuwse handschriften gelukte dit. De hier medegedeel- 

de kanon is vrij van elke willekeur en maakt moeizaam tasten 

overbodiS. Bij al zijn afleidingen verkrijgt men er boekvormen 

mede, waarvan bladen zetspiegel zich feilloos met elkaar ver- 

dragen, dat wil zeggen met elkaar een eenheid vormen. 

Jon Tschichold 

Chronologische literatuurliist 

Gustav Milchsack: Kunst-Typografie. In: Archiv íÍir Buchgewerbe, Heft 

8:291-295; Heít l0: 365-372. Leipzig, 1901. Poging van een kundig 

boekenvriend, de schoonheidswettên van oude boeken op te sporen. 

Gelooft, in rationele getallen uit te drukken margeverhoudingen te 

kunnen opstellen. 

Edward Johnston: Manuscript and lnscription Letters, Second edition. 

London: John Hogg, l9ll, plate l. Empirisch vastgestelde margeverhoudingen 

in getallen; in het ene getoonde voorbeeld onaanvechtbaar. 

Edward Johnston: Writing & llluminating & Lettering. Seventh edition. 

London: John Hoge, 1915, pages 103-7. Op ervaringen berustende 

maatthêorieën oyer de marges. Ook hier slechts getalsverhoudingen. 

Friedrich Bauer: Du Buch als Werk des Buchdruckers. Leipzig: Deutscher 

Buchgewerbeverein, 1920. Het werk van een ter zake kundige. 

Als geheel nog geldig. GelooÍt onder invloed van Milchsack en anderen 

in rationele margeverhoudingen, 

E. W. Tieffenbach: Uber den Satz im schónen Buch. Berlin: Officina 

Serpentis, 1930. 

Jan Tschichold: Die Mrzverháltnisse der Buchseite, des SchriÍtíeldes 

und der Ránder, In: Schweizer Graphische Mitteilungen,65,294-305. 

St. Gallen, 1946. Eerdere poging van de schrilver. Bevat meer vctstellingen 

dan theorieën. Vele illustraties. 

loh. A. van de Graaí: Nieuwe berekeningen voor de vormgeving. In: 

Téfé, 1946, 95-100. Amsterdam, 1946. Toonde de eenyoudigste manier 

van negendeling van breedte en hoogte van het papier, 

Hans Kayser: Ein harmonikaler Teilungskanon. Z0rich: Occident Verlaz, 

1946. Geestvol en diep als alle boeken van deze schriiver, Bevat de 

verwijzing naar de in het Bauhiittenbuch van Villard de Honnecourt 

aanwezige verdelingskanon, 

Jan Tschichold: Die Proportionen des Buches. In: Der Druckspiegel, 

10, 8-18, 87-96, 145-150. Stuttgart, 1955. Geschreven in 1953. Eerste 

publikatie van de schrijver met de door hem vstgestelde laat-middeleeuwse 

schrijverskanon. Talrijke diagrammen en aÍbeeldingen. Ten dele 

door de nu gepubliceerde verhandeling achterhaald. 

Jan Tschichold: De proporties van het boek (Nederlandse uitgave van 

het vorige boek). Amsterdam: Intergrafia, 1955. 

Raíl M. Rosarivo: Divina proportio typographica. KreÍeld: Scherpe, 

1961, Mooi vervaardigd boek met navolgenswaardige Íiguren. Steunt 

Tschicholds vondst van de laat-middeleeuwse schrijverskanon, aÍbeelding 

5. Faalt in de doorzichtige mening dat de boekpagina met proportie 

2:3 de alleen-zaligmakende verhouding is. 

t3

t4 

Nieuwe methoden voor de drukvormvervaardiging 

I Friden Justowriter Recorder 

2 Friden Justowriter Reproducer 

o oa oaaa o ooaa 

aaoaoooaoaaaaa 

oaaaoaaaoaaaa 

aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa 

aaaoaaoa 

aaaaaaoaaoaa 

oaaa 

3 Tape zoals die tegelijk met het zichtbare schriÍt wordt afgeleverd 

In een beschouwing over een nieuwe rotatiepers voor in- 

directe hoogdruk, opgenomen in TéTé l8e jrg. nr. 5, werd de 

aandacht tevens gevestigd op een speciale methodiek voor de 

vervaardiging van drukplaten voor de offsetdruk en voor het 

maken van wikkelplaten voor de hoogdruk door middel van 

het éénfase-etssysteem. Daarbij wordt geen gebruik meer 

gemaakt van het aloude loodzetsel, doch er wordt gewerkt 

met fotografische film waarop het beeld van losse kaarten met 

gegevens overgebracht is. 

De snelle ontwikkeling van communicatiemiddelen als radio, 

telefonie, televisie, telex enz., alsmede van het vervoer zowel 

te land als in het luchtruim, kwam tegemoet aan de groeiende 

vraág naar snel beschikbaar te stellen iuiste inÍormatie van 

allerlei aard, die produktie- en handelsbedrijven en gebruikers 

nodig hebben. Dit op zijn beurt stimuleert weer het zoeken 

naar nieuwe technische mogelijkheden. 

Het grote aantal aanvragen voor telefoonaansluitingen bij- 

voorbeeld schept niet alleen problemen voor de openbare 

diensten en de technische ápparatuur welke daarmee samen- 

hangt, doch ook voor het accuraat en snel op papier zetten 

van de gegevens over aansluitingen voor de gebruikers. Dit- 

zelfde geldt voor andere snelle uitbreidingen, zoals bijvoor- 

beeld het handelsverkeer en het Iuchtverkeer. Een groot 

probleem is het vaak om'bij de tijd'te blijven met steeds 

veranderende gegevens. Daaruit vloeit voort een wenselijk- 

heid om zo kort mogelijk voor het verschijnen van onder- 

delencatalogussen, prijsnoteri ngen, tijdschema's, telefoon- en 

giroboeken nog de laatste mutaties en correcties aan te 

brengen, om stagnatie bij het gebruik tot een minimum te 

beperken. 

Voor we nader op de drukvormvervaardiging ingaan, is het 

nodig om nog enkele facetten te kennen waarom men voor 

bovenbedoelde drukwerken naar snellere en zelfs geheel 

andere methoden van drukvormvervaardiging in het grafische 

bedrijf overging. Een ieder die met het vervaardigen van 

telefoonboeken oÍ andere adresboeken te maken heeft, zal 

ervaren hebben dat het zetten daarvan in lood een omslachtige 

en tijdrovende bezigheid is. De machinezetter moet in de 

eerste plaats zo veel mogelijk vooraígecorrigeerde en gerang- 

schikte kopij hebben, om later extrá-correctie te voorkomen. 

Tijdens het zetten van de duizenden regels verslindt de 

zetmachine honderden kilogrammen lood, welke regels 

later in kolommen opgebonden worden, waarvan dan de 

eerste proef getrokken wordt. Tijdens het corrigeren van de 

proeven worden de kolommen opgestapeld en van de proef- 

pers naar een tijdelijke bewaarplaats getránsporteerd. Na de 

eerste correctie, die men zo veel mogelijk op dezelfde machine 

zal laten verrichten waarop het zetsel gezet werd, in verband 

met eventuele hoogte- of maatverschillen, kan de opmaker 

beginnen om de kolommen tot pagina's samen te voegen. 

Hiervan worden weer nieuwe drukproeven gemaakt, De nu 

heel wat zwaardere pagina's moeten voorlopig weer gestapeld 

en ergens opgeslagen worden voordat ze bij de vormvoor- 

bereiding arriveren om tot een complete drukvorm te 

worden samengesteld. Heeft de drukker de vorm op stand 

gebracht en in verband met de meestal grote oplaag zorg- 

vuldig toegesteld, dan kan de pers gaan draaien. 

Na het drukken volgt uitslaan van de vorm en opbinden en 

opbergen van de pagina's voor een eventuele herdruk, Door 

de in een jaar tijds ontstane mutaties zal het later nodig zijn 

om in dit bestaande zetsel, dat de beeldscherpte van nieuw 

zetsel niet meer bezit, correcties aan te brengen, hetgeen op 

de duur een weinig fraai beeld zal opleveren. 

Naast het opbergprobleem speelt ook de investering van het 

vdstgezette lood een niet-onbeduidende rol, 

I

Door alle vermelde facetten is het geheel een tijdrovende en 

kostbare kwestie. Het is daarom bepaald niet zo verbazing- 

wekkend dat men naar een andere, snellere en meer econo- 

mische methode zocht om de bezwaren zo veel mogelijk op te 

heffen. Nieuwe wegen werden vooral gevonden toen men de 

beschikking kreeg over snellere íotografische films en betere 

belichtingsapparatuur, om met gebruikmaking daarvan het 

loodzetsel uit te schakelen. In ons kleine landje was de be- 

hoefte misschien nog niet zo dringend, doch in landen als de 

Verenigde Staten en Engeland, met grote omzetgebieden en 

milioenen inwoners, bleek de behoefte aan rationalisatie 

in een nog vroeger stadium, 

Kodak, die op fotografisch gebied belangrijke onderzoekingen 

verricht, en Friden Calculating Company, gespecialiseerd in 

het vervaardigen van elektrische schrijfmachines, tezamen met 

Standard Register, die het mechanisch verwerken van formu- 

lieren bestudeerde, kwamen op het idee om voor het ver- 

vaardigen van telefoonboeken, catalogussen en dergelijke een 

losse-kaartensysteem te gaan gebruiken en dit zodanig te 

ontwikkelen dat het mogelijk zou zijn tot op het laatste 

moment van verwerking mutaties aan te brengen. Daarbij 

werd gebruik gemaakt van een speciale door Linotype Corpo- 

ration voor telefoonboeken ontworpen letter, namelijk de 

schreefloze Bell Gothic corps 12, een letter die smal en goed 

leesbaar is, 

Op een Justowriter Recorder (aÍbeelding l), een elektrische 

schrijÍmachine, wordt de tekst met het bovenvermelde letter- 

type aangeslagen. Men verkrijgt dan naast een getypte tekst 

op papier tevens een tape of ponsband, waarin - in zeven 

sporen - alle codes voor de tekst, het uitvullen of het laten 

vervallen bij foutief aanslaan zijn opgenomen (afbeelding 3). 

De schrijímachine heeÍt een toetsenbord met proportionele 

spatiëring en de cijíers en letters zijn in breedtegroepen in- 

gedeeld, waarvan de basis, de zgn. unit, wordt gevormd door 

l/32 inch. (ln TéTé l8e irg. nr. 2 werd een beschrijvinS 

gegeven van de Friden LCC-S Justowriter, die een ponsband 

vervaardigt voor het teletype-systeem.) De getypte tekst op 

papier geeÍt de opdrachtgever gelegenheid om te corrigeren, 

waarna eventuele correcties nog op de band zijn aan te 

brengen voordat deze in een volgende fase van bewerking 

komt, 

De Justowriter Reproducer (aÍbeelding 2) gebruikt de kleine 

taaties in de ponsband als geleiding van de band wanneer deze 

twee afleeskoppen p?rsseert. Deze afleeskoppen dienen voor 

het doorgeven van impulsen aan het toetsenbord. De eerste 

registreert alle uitvullingen. De tweede werkt dan niet en 

daardoor loopt de band op en vormt een lus tussen de twee 

koppen, hetgeen duidelijk op de afbeelding is te zien. Heeít de 

eerste leeskop het werk voor een regel gedaan, dan gaat het 

mechanisme in de machine de uitvulling berekenen en kan de 

tweede afleeskop de lettertekens op de band aftasten. Terwijl 

dit gebeurt vangt de eerste afleeskop al weer de uitvulling 

voor de volgende regel op enz. 

Terwijl dus de afleeskoppen de band aftasten, met een snelheid 

van 30000 lettertekens per uur, slaat de machine de tekst aan 

op een eindloze baan van speciaal vervadrdigd karton. Dat 

karton is zo weinig mogelijk aan temperatuurschommelingen 

onderhevig en dus steeds precies op maat. De baan is voorzien 

van een randponsing, die op aan weerszijden van de machine 

geplaatste wielties loopt, zodat de baan steeds gelijkmatig 

en op dezelÍde plaats door de machine gaat. De baan is tevens 

voorzien van dwarsperforaties op een onderlinge aístand van 

89 mm (afbeelding 4). De randponsing is een zeer belangrijk 

onderdeel in het geheel, omdat deze mede de juiste stand van 

de regels op de losse kaarten bepaalt en daardoor uiteindelijk 

een rechte tekstkolom garandeert. 

Op de Justowriter Reproducer zit een regelzoeker, die de 

regels zodanig op het karton doet komen, dat - als de kaarten 

later door middel van een kaartensnijmachine van elkaar 

losgemaakt zijn - elke regel op volkomen precies dezelfde 

plaats komt te staan. 

' 

aa 

aa 

oa 

cEvERs J ErEd bd. land èn orinr @Íé 

L@ns.baanó7 ......,........ ?89r0 

oa 

. _?. 

ró 

' 

aa 

oa 

aa 

aa 

aa 

aa 

cOMPENJGBTéràurélaanló...... t45ó7 

4 Twee delen van de 'eindloze' kartonbaan, met de randperforatie dic 

de voorbereidende bewerkingen een basis van precisie geeít 

GEFFEN Wed F vLandbbedrEsschêw8l I 

Esch 

...............,,.... 38ó78 

5 Uit de kartonbaan gestanste kaart, voorzien van tekst en tevens van 

codeperíoraties voor sorteren en yoor fotografisch opnemen 

ó Fotografisch opnemen van de tekstregels in de Recordak Listomatic 

Camera, van kaart tot kaart, met een snelheid van | | 000 exemplaren 

per uur (Recordak is een dochteronderneming van Kodak) 

' 

' 

l5

tó 

De om de twee kaarten zig-zag-gevouwen uitgelegde, van 

teksten voorziene kartonbaan wordt vervolgens in de kaarten- 

snijmachine geplaatst, waarbij het zgn. pinfeed weer zorgt 

voor een juiste baangeleiding. De kaartensnijmachine is voor- 

zien van een ondermes, waartussen zich een uitstoter bevindt. 

Deze komt gelijktijdig met het ondermes omhoog en duwt de 

baan door het bovenmes heen, waarna de losgestanste kaart 

(aÍbeelding 5) op lipjes blijft hangen. De eerste uitgestanste 

kaart komt boven op de stapel te liggen. Dit alles geschiedt met 

een snelheid van 6000 exemplaren per uur. De kaarten worden 

gestanst ter grootte van 82 x 187 mm uit de baan van 89 x 216 

mm, met links boven een schuine hoek om verkeerd liggen 

van kaarten onmiddellijk te kunnen opmerken. 

Na controle worden de kaarten in een speciale ponsmachine 

van een zogenaamde Hollerith-ponsing voorzien en wel een 

kaart met één regel géén, met twee regels één en met drie 

7 Plaatsen van de Donskaarten in de toevoer van de camera 

8 Ontwikkelapparaat voor de geproduceerde films 

regels twee gaaties. Deze ponsingsmogelijkheid wordt tevens 

benut voor impulsen tot het doen opschuiven van de Íilm in 

de Listomatic-camera en voor het bepalen van de sluiter- 

opening. Ook kunnen de kaarten voorzien worden van pon- 

singen voor de automatische selectie naar woonplaats, district 

enz., al naar gelang er behoeíte aan bestaat. Voordat de kaarten 

worden opgeborgen in kaartenbakken worden ze op stand en 

op de ponsingen en dergelijke gecontroleerd, zodat er geen 

statnatie meer kan optreden als ze naar de camera gaan. 

De Recordak Listomatic Camera is een zeer ingenieus apparaat 

(afbeelding 6), dat de kaarten met een snelheid tot | | 000 

exemplaren per uur op een filmstrook overbrengt (Recordak 

is een dochteronderneming van Kodak). 

Het is mogelijk om met gebruikmaking van één kaartsysteem, 

door de verschillende verkleiningsmogelijkheden, tot ver- 

schillende kolombreedten te geraken, zodat men bijvoorbeeld 

drie of vier kolommen op een pagina kan opnemen (aÍbeel- 

dingen l0 en I l). 

Een stapel kaarten wordt ingelegd (afbeelding 7), waarna de 

onderste kaart het eerst wordt afgenomen en een korte weg 

door de camera aflegt. De camera fotografeert automatisch 

de van één, twee of drie regels voorziene kaarten, waarbij een 

Íoto-elektrische cel de kaart aftast naar de geponste code voor 

het opschuiven van de film en het openen van de sluiter. De 

belichting van de met grote snelheid passerende kaarten ge- 

beurt door een met Xenongas gevulde flitslamp met een 

belichtingssnelheid van l/50000 seconde. De tekst wordt door 

middel van vier spiegels via een oblectief op de 120 meter 

lange en van 5 tot 7 cm brede filmrol overgebracht. Op een 

Íilmstrook van een zetselkolom ziet men duidelijk de strepen 

van het opschuiven van de film, die steeds de vorige met een 

klein gedeelte overlappen om onbelichte randjes te voor- 

komen. Na het fotograferen wordt de kaart links van de 

machine uitgeworpen. 

Het aantal regels per kolom kan door een selectieknop be- 

paald worden, waarbij steeds de voorlaatste kaart de laatste 

is die gefotografeerd wordt, ongeacht of deze één, twee of 

drie regels telt. De film loopt dan even door zonder de volgen- 

de kaart te íotograferen. Door deze werkwijze ontstaan er 

geen kolommen met overlopende gegevens, maar hierdoor 

kunnen ook niet alle kolommen precies van dezelíde lengte zijn. 

De gebruikte panchromatische film wordt in een donkere 

kamer bij donkergroen licht uit de cassette genomen en in een 

ontwikkelmachine gedaan, waarin respectievelijk een ont- 

wikkelbad, een spoelbad, twee fixeerbaden en drie naspoel- 

baden worden gepasseerd. 

Na drogen van de film wordt in een lichtdrukapparaat een 

aÍdruk gemaakt voor een laatste correctie, waarna het geheel 

in kolommen wordt geknipt. 

De kopregels, paginering en verdere gegevens worden ver- 

schaft en de kolommen en andere elementen kunnen tot 

pagina's samengesteld worden. Om de goede plaats van de 

kolommen te verzekeren wordt boven elke kolom, links uit 

het midden, een klein ponsgat in de filmstrook aangebracht en 

onderaan, links uit het midden, een groot ponsgat, die beide 

passen op een montagebord. 

De op deze wijze samengestelde pagina's kunnen gemonteerd 

worden voor het maken van offsetplaten, zoals in ons land 

voor de telefoonboeken bij de Staatsdrukkerij gebeurt, dan 

wel voor het maken van wikkelplaten voor directe of indirecte 

hoogdruk, zoals dat laatste gebeurt voor de telefoonboeken 

in Denemarken bij de Stiftbogtrykkerie te Aarhuus, be- 

schreven in het vorige nummer. 

Het kan duidelijk geworden zijn dat het arbeidssysteem met 

gegevens op losse kaarten sneller, efficiënter en met meer 

nauwkeurigheid in zijn werk gaat en vooral meer geschikt is 

om correcties en mutaties oo het laatste moment aan te 

brengen dan bij loodzetsel het geval is. En dat terwijl het 

bewaren van de rollen ponsbanden resp. losse kaarten veel en 

veel minder plaatsruimte en opbergzorgen vergt dan van de 

9 Compositie van filmstroken tot pagina's 

op Listomatic opmaaktaíel talloze loden pagina's. G. Pijper

PrrPÀSpanqlsVriienblaar4g.... 25091 MARÍENS MejANwePlailtnqe12,.. 2116? ME€R & Zo Fa Í v d Uurw opt s{d zilv 

|IiÁCHINIFABR REINÊVÊLo NV Haaqw MARTCN! Rriw mot 0DelÍr ]7ó . , . . . , ?r840 Marki 24 . 23035 

l?7 2 48 9$ I4ÀRTËNS & Co NV MANUF A P M.rtkt 

ilEER r SCHoEP'S BAKKERUcN NV 

Woorh dif A BolsteÍlee Thisensk 100 13 . . . . 

21815 v d Balk er bdnkeib eil winkel oost- 

Rirswrrk ......'s-6rav$haqe 0?0-1818É3 MARï|NTVenAu!tradioerz BrabTurf- 

Dir lr B Sret wooh Sch biJ il Door- r.rrkt 9 . 

n:ir2zW"rssenarr......., 01151- 4198 MÀRTINM, F,5tEustatiusstrg..... 

MACHINËFA8R SCHMIDT Rorterd sew MARïtN.s CAFrïÀR|A Wiinhaver 23 

r9r a 

"O1 iUACHINEH W Spierenburq l{we Rijksw 

2.r.]b 

l,iACKÉLÊNBÉRGt'l lÍ M C W v Jidqt.rd 

6l Rirss'Jl 

MAGENoANS í. Bi- en brschuitbChoof- 

,tt I 

MÁuL j.l 

A \v cHÉM IND lci rew . . . 

MAHItU C P J Bel cons VJcetolints 170 

rrAHltU P l, J Kolk 9r 

MAHUKo NV Maalsch tol f ir v hurrk ovêr- 

, e'rt 0 Deltl I4l 

td{lER Dr J Chrrurg spoorsiflg l0 spr u 

,j' e" oo 14-]5 u 

bqit ..,, 

[4AlS0N LIA D heden en -ncdeari €inde 24ê. 

Brnnenwsloott8,.... 

J,lc C.ttsstí7...... 

JCerntstr]6..... 

2 40 ó0 MART0N Bur'techi diensten Krr;ralvr 23 

H de Cro"t5tr I3óc . . . . 

2 0g 50 MAR|JNISSEN J C W, C v d Lild€nstí ?l 

FrHen,lilkstí1,,..,. 

l\rARiJNlSSEtJ W J OÍ Plantaqe 35 . . . 

lilsr,t,"i.w 2ó8 .... 

2 40 33 0 De[r 17 

Nass.rul 3ó 

i)ql 

Roilerdwll..,.. 

? \6 41 MASSACE eil I-IÊILGYMNASï K de 

t f tS lí R A Meernrlnst.1ó3 

Kneit Houtluiren lb spr u 17-18 beh za 

f,4ËÉS q ZnR,0Delft !ó5 .... .. 

231 55 I4ASSAGE INR M Bruins Sloot Fr v d 

Urtsl ,,ssur .aken 0 Delft 1ó5 .. . .. 

2 m 0l Piltt(slr 34 spr r daqel 13-15 beh ra . 

MÉESTER P Aann Proi0uden.lnstrSg 

22691 ! At.,,ordcsrr 122 .... 

MÊESTER lrT de Landbouwk inq PersiJnl 

? 15 25 MASSAR B A Gtoert en tÍ h v Schuijlenlisrchstr 

48 

[rEE TtREi] J v 6iilenwFr Hendrkstr f 5 

2 *90 MASï C Brissersk 221 ARiJ3wiil . . . . 

[,!ÉËTKUNOIOÊ OIENST RIJXSWA- 

ÀIA5ï W ltloqrkw DelÍtsestr w 644 . . . 

ïÊRSTAAT Kar,rrlo I B ...,.... 

2 t9 59 MAST W Blosrenw Hrqorrl 25 . . . . . . 

M€EUI{ISSEN G A J tsedt I ilV lret.lal 

2 )l ?3 lra.r 

Li."F'cI L rAltrr'.r.19. . .... 

M.rÍkt 

I'IAST R ! d Píoí SchoeillrilfrstrST . . 

frEÊU',tlS!tN J{, v Foícrltr1 Iq3 . . . . 

2 31 10 II|ASïENBRoÊK I l,rwc Ldilqendiik ].9 

[1ÊGlV0 Fnbr nq SchÈer)sinstill 

MAKKIIGA F J 5ecr coóp volhsttri,lver 

tvlAsïENBRoEK F J Hdndelsond iann 

r)cdr 

-.P05!bt,1 l0l. ... 26?68 

2@97. 

a à aL 

2644t 

2 21 2'l 

2UW 

z ov oí 

?4593 

,206?5 

2@95 

24651 

2&96 

25459 

t)tJa 

2555ó 

?é896 

2)2)7 

24859 

221 01 

2 56 26* 

2]940t 

2 2489 

20241 

23953 

?19 8 

21473 

?47?9 

25185 

25080 

2 09 AS.', 

247 81 

25080 

25551 

26988 

23i98 

,t::- 

. . . '^ 

.. : .. ii :'/ 

l0 Paginagedeelte uit een districtsteleíoongids van onze PTT 

{LMRCVe*qd915,."....,..... 305 

,LÀrRuVd6dD@r*l lê ....... 159 

, L ÀaR Èrn J, I lJl . - . . , , . , , . . . . . . -3 01 

,L&.Ê Jac V*@d hnur 9@e B 150 3 l5 

La* n J r schn le tl |wb hx€ne,nd 

lL...., ....,..vdtur 

N il D *a.bh l€ tl Éd.i v & 

Crà.lfÈ ll PDlibd ........0182? 

I:: 

2?5 

'LUR Joi?sadBl{8 .........-, ?ló 

yLAAR Ê vded B ?8 ..-... .. ,.. ,. 318 

voscÁRÁ6€e44 ...,......,..... ri? 

vRtelD lÀr V€&rd bl@bol, lÍ g@!* 

51?:5l!êldsi .... tb 

r'ilrBC PVêeàdS 1239i.Ír*eËl .-. r4{ 

r'rlf S J dê Àtu I' u 83$t,l0 Ory!È8 ó:i ? 5l 

vfitl5Mdeseí8* .-.. 308 

ím!HAKË.Ë e irlrÀM'1N*r ! 1105'jfernrrêel 

.... ,.... 2% 

{ÊL! h M!C.t6hsl*nlsb{*Sllr .. 3ót 

rfll C,Sï0SirkrdÈl ..,.,."...., ?iC 

fiJDÊle 5 * V.rhdd Dqrrr 5 9q SiJb 

l.ÉÉl -,., 170 

znLËuareÊ À cdd ste#hd 5 9í 

Sirhiryl .-.. .,... ,93 

POST. I€LÊCRMË E! TÊLËFOOTOIt,ilS' 

Ínnl , .., 

rr f 

Pf,ov WÁTÈRSlÁÁI v tl(€e{Í Zls r 

dd UTPL(hï 

PUÉu Pfrov UÍÈ LLrCïÈ f,]u ftv irrt 

u 8.3&1?.15 ei 1.3.{5-17-i0 b r.5or,.iilrSlJsslsr?,i 

..o34ti- 5ti 

8rr sctns PUEM ls! 

tJ!3.irrê!q nllg- t t! 

bli d4 e. ciil ....,..Utchl 0J0_l:& 

RIEÍvelD À Bdbud 0w l3s . .. .. .. 711 

[l[ïvfLDi J lrA ...,lJ:siltein0ria' 5ó? 

RlÉT!ÊL0 fd {. h }q ..lJt!êl*ein0ïll' t lr 

RllTvÍLD66EedÈG&ie,ÍdI lll 

RIfÍvrLO ff Fruilh k!r.t'nd là 

l.ls5eitl.r0Il;'?8q 

flËT![10 : Jin;- í r] Ín ,!'ni il, ii! ] ffi 

RollÈv€ln C S ilê,êsrerr,,: t{ ....,. i 1Í 

Benschop 03477 

RooOidEUnC À l.!'rt. 

Ê&!iNt!tilrd,i. 

r*erh l' $ 

1l':.lt!,,,.r 0Iir_ ; áq 

iJ;*:?r':ii' iAlt i rl 

cOO0ídÊ!Èar h i,!ir..r,eÈii J..ri,.t * 

A[lllt,it i JÁ íY.hulir.]li lll 

Ur!êl3rí,i Íl!lJ, 5 ?? 

ncqlthlF I À ftnd,n 11: 'ri idh. b!'Ml$r 

1 rii r,rlí. r* !n : X 

RL10OLNBUÊi l.l rrorh !, lór 

It.fif rrlt,::::1... ....-.... ..,9i 

:jL:iffiÁ&,,í4..ir]{1... .. ;il 

8rO[leÈrte r i: er ]r.i 

fi( PA5itArt. .. .. 

I l:: 

6l rl.Í;:lil 9WJiSl.toè.,&*!ís.,rir?l ;ll !lHÁr{iÀ,.*. 

| | Paginagedeelte uit een interlocale gids 

KHÁRTOUI 

&de Ítl,fi 

tos rrsll!3 

I i^rQgta 

I Éltsfs 

tu5á{t 

LUS^(l 

LUrEtA6r6 

LUrAÈto0i6 

trlotl3 

iloííYlal and 3$tiil 

1139, ?0 

t9o.ro 

a99.0o 

tr9.r0 

r33, t0 

ólt.ro 

,0{.00 

?óó.9O 

90?. ó0 

,94.30 

ó96r lO 

.órt. ao 

2w QUÀLilJcLnn&xwsU. 

211 Àu;iltY;;;i;;.i;-ó;,;;;i 

,^ 

tEisllx r H Lmdh DtDssu të . 

: I ÊtlsllÍ h Jtud@?dh D@rs'?.. 

a Lt ÊtlslNt |lChrlr'q... 

31 89 

xn 

]ó42 

119 Fur:'q c&G', er".1ivi 

RLllïf-R t & Lt# h!* 1% 

31& 

tó It 

; l0 

2y 

Rtrsw;JÍ :. ; , dra !s! tl . . . . . 

r{rÍLLlttGtkno. l."d {,r-c' J>tr;F 

l9 13 

3* lt 

7 u" 

? tr 

sloorgaKEÊ 

ri in..rr, 

a s P@rJ:e 

l9t . 

s ràica- 

36 41 

2 ?é 

l{l 

?39 

itl 

?H 

t19 

t-E 

tli 

5NOtp L h\-i, llÍ, 

td 9; 

5PRUllflBURlj 6Ê& Àffiop h Dij, !t 3is 

sFStilÏElglnL ! rr@!3u11......... :16 s{ 

: ÍaALO[9*g& A ! rn*!r, ltltu O@ttlr 

1 ..,.. -.. .. lè,.6 

tllt\3{tsíi! *r$rr_ /riir. ia!:tt I .l 

rlrr:!r . liÈ)rr,,,r!. .i rr@-Xnoe;rr 

:-r.-.::;. 1: ]ó li 

5ÍrritlJd"'t_.!,:d!iJ :. ..,tl52 

jff:tsRíF?!iÈ,nírn{Lrllev11... llà4 

illivllnlf ÁÊièr&.trordw18... 1111 

sïlÀÀ]Hof JSi'ld.tu*ss4.. 

gilolai!eev4r3r$1 ...... 

Vi:LrË | í ! c !!see.!e*41 

... l:é? 

*9j 

Hi.rn!@ 0lr5- ! nl' 

?Í,IÈLULCli.ria*n,FDrrlt1i{. :tí:a 

vlRltu!J&4rr!Ír;...... :óÍ: 

ViÊll!L Jln fuhrlii f.ii4 

'-rn !r.:rts !? .. .. 

n*, li,*l; 

lt 

lfFrlrtfJf fi0,*r^' .. ......... jt2{ 

!l Srill I Lá:db !q4r"rr?s l! 

Hsrxr6& lllÍ- r L1 

AIR PASSTNGER TARIFF 

l1 

óó0lD46l 

ló0Ell 

ló069i 

lóEari 

lsO09l 

Áo3tl 

:1! I 

,431 

:507 

t2t 7 

éo.91 

6rao 

ór00 

6tt0 

6t 50 

6oa. 

,toó 

,t0ó 

l2 Deel van een tariefliisr van een luchLvaartmaarschapprt 

l!ór ?Xo 

9t.2lO 

I ?3.000 

t3a. óro 

l!O. óio 

!96r 

\1r. 

209. 

I 50. 

2tt. 

l7!. 

KHÀRTOU I{ 

8dai 160r) 

rlÀ6u! 

ria6uÈ 

RAt60l}a 

Rti6a 

rlreos 

Rli60il 

R Í3I 

8toa 

ioaf,itsrLo 

RogtrrsÊtD 

RstI 

iËr 

i I us 00lu$ I 

1^r -- -- _jlob 

lii q"r.r,r*atnl 

it 

ll 

ll 

!.1 r"u.uol 

Tl 19!,601 ""t.oo] 5ls.!0 

i Fl .s!.901 8?9.!O1 

irl 34ó.401 62r.óoi 

]rj 6r?.ó01 ll8!.r01 

{ ïi rró.r01 i?t,?ol 

| ."r.rol .ro.roi 

Irl "l l9.rói r1o.r0l 

I Fl '52.t0, órr. l0l 

I rl 2ro,ool 50..ooi 

I F: 3Ol.00l 1té,.o1 

I Í 2ao.!ol a1),9o1 

l3 Schematische voorsrelling van de drukvormvoorbereiding van o.a. onze eiSen teleíoonboeken bij de Staatsdrukkerii te Den Haag 

l7

7 

t8 

Compositiespel met eenyoudige elementen 

Ontwerpen van drukwerken is méér dan alleen het zoeken en vastleggen in materiaal van een bepaalde vorm. Er 

is een aanzienlijke kennis van zaken voor nodig, naast ook nog een zekere mate van artistiek inzicht. 

De specifieke eisen van het bepaalde, in harmonische en doeltreffende vorm te brengen drukwerk spelen een 

hoofdrol. Waar dient het toe? Hoe wordt het gebruikt resp. ingevuld? Welke uitwerking (bij reclame) wordt er 

van verwacht. Een volgend aspect is de beoordeling van de tekst. Wat is het belangrijkst? Wat mag als bijkomstig 

worden beschouwd? Daarmee nauw verbonden is de keuze van het (letter)materiaal en de zetwilze, die men 

echter ook weer niet los kan zien van het gebruiksdoel en de vormgeving. Om dan nog maar niet te spreken van 

kleurenkeuze, papier, inktgebruik, eventuele illustratie, toe te passen druktechniek enz. O ja, ontwerpen van 

drukwerk eist beslist een grote veelzijdigheid ! 

Bij de vormgeving - een essentieel punt voor de ontwerper - is een zeker gevoel voor harmonie, voor evenwicht 

in vorm en kleur, een heel belangrijke factor. Die blijkt in beginsel bij menigeen aanwezig, doch het heeft de 

meesten aan oefening van die aanleg of eigenschap ontbroken. Menigeen ook kan een resultaat niet zonder meer in 

de typografische middelen van letter, lijn en illustratie vertalen I 

Vandaar dat men in het grafische vakstudiewerk, zoals bijvoorbeeld in de Algemene Nederlandse Grafische Bond 

nog altiid door heel wat vak-minnende grafici wordt bedreven, nogal eens werkt met een oefening in compositie 

van eenvoudige elementen. Het is bijzonder leuk daarbij vast te stellen hoevelen - en bepaald niet alleen de 

letterzetters en ontwerpers (die er naar de geest van de opgave wat dichter bij staan) - zich geroepen voelen om 

van hun compositietalent te getuigen. Een groot aantal inzendingen kwam weer binnen voor een opgave die in 

de loop van het vorige jaar werd verstrekt aan de leden van de Algrafibo's, de plaatselijke studieclubs in de ANGB. 

De opgave was als volgt vastgelegd: 

o nauwkeurig uitknippen van zestig in twee kleuren afgedrukte elementen; 

b werken op een stuk wit karton (p|m.200 g/mz) van 15 cm breed en 2í cm hoog; 

c ordenenvantenminsteveertigvandezestigafgedrukteelementen,pluséénmaal hetwoordFOTO,ophetblad; 

d vastplakken van de elementen. 

De twintig in de waardering hoogst uitSekomen resultaten van de bijna vierhonderd inzendingen zijn hierbij 

afgedrukt. Er moge uit blijken dat ook ditmaal weer- ondanks een helaas niet altijd overgrote belangstelling voor 

verdiepi ng van kennis en kunnen op vakgebied - een tere vak-snaar werd aangeraakt. En dat - als zo'n tere snaar 

wordt getroffen - vele honderden vakgenoten van allerlei branches er enige uren vrije tijd voor over hebben om 

zich in zo'n facet van'het grafische' uit te leven. De organiserende commissie had met deze opgave'eer'van het 

ondernomen werk. 

--T i

I S,E.Willems of Brilman, Leiden 

3 J.Mulder, Assen 

DOTO 

2 Th.Bok, Assen 

4 D.A.van Eiik, Amsterdam 

t9

20 

roTo 

5 W.F.Bellinga, Zwolle 

7 C.R.van Tellingen, Zeist 

ilfITTIIT 

ó M.Wilbenga, Dokkum 

8 J.Viola, Leiden 

roTo

L 

9 T.van Leeuwen, Gouda 

ffiffiffi#ffi 

r.*^sËfiÊ) 

K@X V 

-Y Doro 

v 

ll J.A.Visser, Haarlem 

'v@ 

&rtr 

ff 

rr 

I 

l0 F,van den Bosch, Den Haag 

hB 

#Ë 

NL 

+Y- 

ffiroro 

g w 

ffiffm 

roTo 

') 

lïlffil illfll 

12 H.H.Harmsen, Den Haag 

2l

{ 

n 

l3 W.J.Jolink, Haarlem 

l5 J.Priester, Alphen a,d. Rijn 

roTo 

rt 

rI 

foro 

trltr:l 

:IIIII: 

TITIIIIT 

IIIIIT; 

rI , 

== ls 

lí L.Sol, Niimegen 

roTo 

ló H.van de Kamp, Dordrecht 

=.+ 

!,r' 

I{ 

!7;

F 

ffimffi 

Itrt ffiIffi 

II MI 

r& 

roro I X2r 

L

, l ,&* 

--t ! 

l?,ltï 

lLil 

ffimffi 

ItrI ffiIW 

II MI 

r& 

Doro 

I 

Xh 

L-r (v 

È-K 

--- 

'R 

ffi x2G! 23 

',1

32 

té té-varia 

Toetstangraam 

Schrik niet, het hierboven geplaatste kopje is 

geen Russisch. Het is een Nederlands woord 

voor een onderdeel van een Monotype-tikmachi 

nê. 

De betekenis van dit vreemde woord was één 

van de 132 vragen die de Monotype stelde en 

beantwoordde in het aardige boekje'Het staat 

vrij te vragen over Monotype losse-letter zeten 

gietmachines'. Het antwoord luidt, dat het 

een koppelwoord is van drie zelfstandige 

naamwoorden, nameliik toets, stang en raam. 

Het vormt door de toetsstangen de verbinding 

tussen de toetsenbank en de perÍoreernaalden. 

Degene die geïnteresseerd is in de mogelilkheden 

van de Monotype, vrage dit boekje aan. 

R.4l | .3 

P. van Diik n.v.: Albert Frankenthal 

Toen uw scribent zo'n 35 jaar geleden zijn intrede 

in het grafische bedrijf deed, leerde hij 

al gauw Van Diik kennen als een grafische 

handelsfirma met visie op de toekomst. 

Nieuwigheden werden geïntroduceerd, voorlichtingsavonden 

georganiseerd voor alle 

werkniveaus in de grafische vakken. Van Dilk 

verloor weliswaar enkele belangrijke vertegenwoordigingen, 

doch slaagde er de laatste 

jaren weer in enkele andere belangriike vertegenwoordigingen 

toevertrouwd te krijgen. 

Eén daarvan is die van Albert-Frankenthal, de 

mach i neÍabriek d ie onder andere de hoogd ru kautomaten 

Grala, President en Senator bouwt. 

Persen van erkend goede kwaliteit, waarop 

papieren van uiteenlopende hoedanigheid uitstekend 

te drukken ziin. 

Op prettige wijze, nameliik met een goed bloc 

gelinieerd papier, voorzien van een dekblad 

waarop de persen van Albert staan aígebeeld, 

maakte Van Dijk z'n relaties nog eens op deze 

vertegenwoordiging opmerkzaam. Attesten 

van enkele drukkeriien over in gebruik zijnde 

persen werden bijgevoegd. R.42 | 

Ontwikkelingsgang in de reproduktie 

Niet allen die interesse hebben in de vooruitgang 

van de reproduktietechniek waren in de 

gelegenheid de kleine doch interessante tentoonstelling 

te bezoeken die Lettergieterij 

Amsterdam in de loop van november organiseeroe. 

Automatische scherpstelling van de camera is 

bijna normaal. Ook andere commando's voor 

het maken van de opnamen worden elektronisch 

uitgevoerd. Dit betekent dat het maken 

van fouten sterk gereduceerd wordt en dat 

bovendien de hoeveelheid arbeid, die per 

camera kan worden gemaakt, sterk stiigt. Wat 

natuurliik ook nodig is, omdat de aanschaffingskosten 

van deze camera's met hun ingewikkelde 

elektronische apparatuur hoog zijn. 

Scannen, enige iaren geleden een nieuw 

woord, is reeds algemeen ingeburgerd, LA 

toonde op deze tentoonstelling de Scanatron 

van de Engelse firma Crossfield, één van de 

íabrieken die baanbrekend werk verrichten 

voor de toepssing van de elektronica in de 

graÍische industrie. 

Vele reprografische bedrilven gebruiken met 

goed resultaat densitometers. Een zeer goed 

bruikbare is de TD-100, Alleen het neerdrukken 

van een kleine kop is nodig om het juiste 

meetresultaat op een lineaire schaal te lezen. 

Bijzonder interessant is, dat het thans in een 

drukkerii mogelijk is het drukresultaat te 

meten en te vergeliiken met de proefdruk 

door middel van de RD- 100 Quantalog. Dit is 

een densitometer die zwart-witte oí kleurmodellen 

in oozicht meet. Ook hier is slechts 

het neerdrukken van de meetkop nodig om 

het iuiste meetresultaat op een lineaire schaal 

te kunnen lezen. 

Nog meer interessants was er te zien, doch 

het bovenstaande leek het meest waard om 

nog achteraí te worden aangestipÍ, R,4121422 

Testpersen 

Verbetering van het produktieapparaat vraagt 

hoge investeringen, Daarom is het nodig dat 

de voorbereiding zodanig is, dat dit apparaat 

zo efficiënt mogeliik is te gebruiken. 

Proeven die de klant voorgelegd worden, 

moeten daarom aan hoge eisen voldoen, hetteen 

nog meer het geval is met tekst-aÍdrukken 

voor offset- en diepdruk. 

De FAG in Zwitserland heeft zich gespecialiseerd 

op de bouw van test- en proefpersen 

voor het hoogdrukprocédé. Deze persen worden 

ook gebruikt, met speciale aanpassing, in 

clichéfabrieken en in laboratoria van inkten 

papierÍabrieken. 

De vraag is zo groot, dat in Avenches een 

nieuw fabriekscomplex werd gebouwd voor 

het vervaardigen van deze Zwitserse precisieapparatuur. 

De aístelling is zo Íijn, dat zonder 

bezwaar proeven van wikkelplaten, met hun 

geringe etsdiepte, getrokken kunnen worden. 

Voor rollenwassen, op bijna alle proeípersen 

een lastig karwei en daarom vaak het stieÍkind, 

is een rollenwasapparaat ingebouwd. Voor de 

velgeleiding en het aandrukken van het vel 

tijdens de druk zorgt een cilinderborstel, die 

desgewenst uitgeschakeld kan worden. 

Meer nieuws kan de Nederlandse vertegenwoordiger 

Wiíac geven. R.42|.412 

Welke loodlegering I 

De letterhoogte, -dikte enz. zijn precies vascgelegd, 

Maar het basismateriaal waarmee de 

boekdrukker zijn lettermateriaal giet is nog 

niet precies vastgelegd. De ene drukker gebruikt 

een andere samenstelling dan de ander. 

Om aan dit euvel tegemoet te komen heeft het 

Nederlands Normalisatie-instituut een normblad 

opgesteld met betrekking tot loodlegeringen 

voor gebruik in de grafische industrie. 

metaal voor aanduiding 

regelzet- en PbSbl lSn 4 

regelgietmachines 

stereotypie PbSblSSn 5 

losse-letter- PbSb | 6Sn | 0 

gietmachines 

nominale 

samenstelling in o/o 

tin (Sn) .+- 5 

antimoon (Sb) | l-12 

lood (Pb) rest 

tin (Sn) 5- 6 

antimoon (5b) l5-16 


tin (Sn) l0-l I 

antimoon (Sb) l6-17 


toelaatbare verontreiniging in o/o 

Automatic Frontex 

metaal Yoor aluminium arseen bismuth koper 

(Al) (At (Bi) (cu) 

regelzet- en 

regelg i etmach i nes 

stereotypie 

losse-lettergietmachi 

nes 

0,00 | 

0.00 | 

0,00 | 

0, t5 

0,l5 

0,l5 

0,25 

0,25 

0,25 

Speciaalmachines hebben een voorsprong op 

machines die men overal voor kan gebruiken, 

De Automatic Frontex-boekdruksnelpersen 

kunnen voor het beste boekdrukwerk worden 

gebruikt. Hun bilzondere waarde ontlenen zii 

echter hieraan, dat ze onder andere voorzien 

zijn van een half-automatisch tussenschietapparaat 

voor het maken van sets. Ook kunnen 

numeroteurs met excentrische schakeling 

in het raam worden ingebouwd. 

En niec te vergeten de speciale uitvoering in 

deze serie voor het indrukken van tiidschriíten. 

Voor het bedrukken neemt het inlegapparaat 

daarbij steeds het onderste exemplaar 

van de stapel, zodat het apparaat zonder 

onderbreking kan worden bilgevuld, waardoor 

drukken zonder onderbreking mogelijk 

is. Ponskaarten en dergelijke kunnen zelís bii 

vier tegelijk worden ingedrukt. 

Vertegenwoordiger van deze kleine persen, is 

Wiíac te Amsterdam. R.421 

Amerikaans drukwerk via de post 

De postreclame heeít in Amerika een hoge 

vlucht bereikt. Niet alleen wat de massa van 

deze reclame betreÍt, doch ook de uitvoering 

heeít voor vele reclames een hoog peil bereikt. 

Zelís zodanig dat in Amerika jaarlijks 

een tentoonstelling wordt gehouden van de 

viiftig beste postreclamecampagnes, 

Deze tentoonstelling (van de campagne 1962) 

zal hier in de maand maart gedurende tien 

dagen te zien zijn en wel in het Carlton-Hotel 

te Amsterdam. De luiste datum is nog niet 

bekend. De tentoonstelling wordt georganiseerd 

door De Mutator, bekend bureau voor 

adressen en Dostreclame. R.9 

Dit normblad wordt nog uitsluitend gepubliceerd 

ter kritiek. Mocht iemand het met één 

oÍ meer der voorgestelde normen niet eens 

zijn, richt dan gedocumenteerde kritiek voor 

I maart a.s. aan het instituut. 

Slaagt men er in deze legeringen, eventueel 

met wiizigingen, ingang te doen vinden, dan is 

de mogelilkheid aanwezig dat binnen afzienbare 

tiid alle Nederlandse drukkers metaal 

van dezelfde legering voor de onderscheidene 

soorten machines gebruiken. R.4 il .3 

0,06 

0, l5 

0, t5 

temPeratuur 

machines omsmeltovens 

280 0c 

295 0C 

350 .C 

omsmelten 

325 "C 

nikkel ijzer 

(Ni) (Fe) 

0,005 

0,005 

0,005 

greten 

280 0C 

340 .C 295 0C 

380 0c 350 0c 

0,0 t 

0,0 | 

0,0 | 

zin k 

(zn) 

0,00 | 

0,00 | 

0,00 t

s,rfi" 

U0gn\/zWARE ARBEID 

Gewicht 

lnzethoogte 

Plaatsruimte 

Sneden p/m 

COMO SUPER 

COMO H 

SNIJ BREEDTE 

COMO SUPER COMO H 

117cm í32 cm 165cm 78 cm 92 cm 110 cm fi5 cm 

3010 kg 

14 cm 

248x255 cm 

40 

3865 ks 

l5 cm 

264x333 cm 

40 

?045 ks 

18 cm 

341x366 cm 

34 

1900 ks 

13 cm 

í87x205 cm 

40 

Twee snelheden motoren, papierliÍten, 

luchttaÍels, 

pÍogÍammasnijden en vele andere voorzieningen 

waardoor uiterst economisch voor Uw bedrijÍ. 

2300 ks 

l3 cm 

201x219 cm 

40 

2500 kg 

13 cm 

219x237 cm 

40 

2700 kg 

í3 cm 

224x242 cm 

40

í 

34 


TL-lichtkleuren en hun toepassing 

Onder bovenvermeld hooídje heeft Philips 

een artikel her lichr doen zien, waarin uiteengezet 

wordt welke verlichtingsmogelijkheden 

er zijn met de íluorescentielampen TL. 

In de praktiik blijkt steeds weer, dat men niet 

weet welke lichtkleur voor een beoaald doel 

moet worden gebruikt. Er worden daardoor 

veel íouten gemaakt. Wil men een zo hoog 

mogelijk rendement van een verlichtingsinstallatie 

verkrijgen, dan moet niet alleen in 

ogenschouw worden genomen de lichthoeveelheid 

bij een bepaald geïnstalleerd vermogen, 

maar wel degelijk ook het te bereiken 

lichtaspect, afhankeliik van het doel waarvoor 

de betreffende ruimte is bestemd, Daartoe is 

het nodig de daarvoor geëigende lichtkleur te 

kiezen, Het navolgend overzicht, enigszins 

verkort overgenomen, geeít een algemene 

leid raad. 

TL-kleur 55 (daglicht) benad€rt het gemiddelde 

daglicht. De lichtstroom van de 40 w-uitvoering 

bedraagt 2120 lumen. De lamp wordt 

voornamelijk toegepast in bedrijven waar 

materiaalcontrole plaats vindt bi j verlichtingssterkten 

van 1000 lux en hoger. 

TL-kleur 57 (daglicht speciaal) is een lamp 

waarvan de lichtkleur verrassend goed het gemiddelde 

daglicht benadert. Met een lichtstroom 

bij 40 w van 1900 lumen is de lamp bij 

verlichtingssterkten tussen 1000 en 2000 lux 

van belang bij kleurcontrole, zoals in drukinkt-, 

verí-, textiel- €n papierfabrieken, drukkerijen, 

voedselverwerkende en chemische 

bedrijven, waar kleurverschillen niet getolereerd 

kunnen worden. Beide typen (55 en 57) 

zijn te koud van kleur om te kunnen worden 

gebruikt voor kantoren, woningen enz. 

TL-kleur 29 (warmtint) heeít een samensrelling 

van de fluorescentiepoeders, die geheel 

is gericht op het verkriigen van een hoog rendement. 

Wordt dan ook speciaal gebruikt 

voor straatverlichting met lage verlichtingsniveaus 

(bii voorbeeld woonwijken) met l0 

lux en lager. De warm aandoende kleu r is dan 

aantrekkelijk. Echter niet voor binnenverlichting, 

met oog op de slechte kleurweergave 

van de menselijke huid bil verlichtingsniveaus 

boven 50 lux. 

TL-kleur 33 (wit) is voornamelijk geschikt 

voor bedrijísverlichting. Bii het grote oppervlak 

dat verlicht moet worden, telt hierbii de 

efficiency veel zwaarder dan de kleurweergave. 

De lichtstroom bij een 40 w lamp bedraagt 

2800 lumen. Het licht harmonieert uitstekend 

met het natuurlijke daglicht. 

TL-kleur 34 (wit de luxe) harmonieert zeer 

goed met het daglicht. Er wordt een zeer 

goede kleurweergave bereikt. Zowel de koele 

als de warme kleuren worden opvallend fris 

en helder weergegeven. De sÍeer in een met 

dit type lamp verlichte ruimte doet fris aan, 

zodat deze vooral in aanmerking komt als aanvullende 

daglichtverlichting. De lamp vindt 

vooral toepassing in kantoren, winkels en 

scholen, waar men hoge eisen stelt aan de 

kleurweergave van natuurlijke materialen en 

de menseliike huidskleur. De lichtstroom van 

een 40 w TL 34 bedraagt 2000 lumen. 

TL-kleur 32 (warmtint de luxe) heeÍt een relatieí 

hoog roodgehalte, waarmede een uitgesproken 

warm karakter en een zeer goede 

kleurweergave wordt bereikt, ook van de 

menselijke huid. De lamp harmonieert minder 

goed met daglicht, echter wel met het licht 

van gloeilampen. Deze is dan ook het meest 

geschikt voor ruimten waar weinig daglicht 

binnenkomt, waar veel mensen bijeen komen, 

waar een prettige sfeer op prijs wordt gesteld 

en waar een goede kleurweergave een ver- 

eiste is, zoals winkels met weinig daglicht, 

slagerijen, banketzaken, slijterijen, resraurants 

enz. Ook in woonhuizen is deze lichtkleur 

op z'n plaats. 

Naast de aangeduide zes lichtkleuren, die in 

principe allemaal gradaties van wit licht geven, 

zijn er nog speciaal gekleurde Tl-lampen met 

een decoratieve íunctie, roe te passen bijvoorbeeld 

als feest- en plantsoenverlichting 

en als voeten zijverlichting in etalages. Het 

zijn: rood TL 15, geel TL 16, groen TL 17 en 

otauw tL tó. 

1 

I I 

I 

I I 

Anatomie Yan de letter: de schreef 

In de typografie kennen wij het woord schreef, 

verband houdend met de versierende dwarslijntjes 

aan de letter. Dit woord schijnt uit het 

Nederlands in andere talen overgenomen te 

zijn. In het Engels is het serif. De herkomst van 

dit woord met een wat uitheemse klank is 

volgens Engelse lexicograíen het Nederlandse 

woord schreef, in de betekenis van streep. In 

het Duits heet dit Schraffe, afkomstig van het 

Nederduitse schrapen (: krassen), dat het 

Nederlandse woord schreef nabijkomt. 

In oorsprong is schreeí verwant met her 

Latijnse woord scibere, waaruit schrijven is 

ontslaan. 

Aldus ABC van de Bauersche Giesserei. R4l | . I 

Amerika betrekt Miller-tweetoerenpersen 

uit Europa 

D.5 

I 

I I 

Sinds enige jaren worden de bekende Millertweetoerenpersen 

voor de Europese markt 

in licentie gebouwd bii de niet minder bekende 

Johannisberg-íabrieken te Geisenheim 

(West-Duitsland). Nu is de rationalisatie bliikbaar 

zo ver gegaan, dat bij de Amerikaanse 

Miller-íabriek geen boekdrukpersen meer 

worden gebouwd. Ook de voor Amerika benodigde 

persen zullen voortaan in Geisenheim 

worden geíabriceerd en voorzover nodig naar 

Amerika geëxporteerd. Zulks mede doordat 

de produktiekosten in Europa nog altijd lager 

liggen dan in Amerika. De wijziging in de produktieverhoudingen 

is mede veroorzaakt door 

de beslissing, dat de Amerikaanse íabriek zich 

nu geheel gaat toeleggen op de bouw van 

ofísetmachines. 

Johannisberg bericht dat er in de afgelopen 

drie jaar een verdubbeling van de produktie 

was te constateren, Voor de komende drie 

jaar wordt gerekend op een bijkomende uitbreiding 

van de capaciteit met 50yo. Men ziet 

daar dus nog wel wat in de boekdruk, oÍschoon 

- aldus de mededelingen - de ontwikkelingstendenzen 

in de boekdruk scherp in 

het oog zullen worden gehouden. R.421 

Quod Bonum; Hadego, Elbo, Diaspex, 

HP-2000-w en ABC 

Een typische eigenschap van ons Nederlanders 

is, aan alles wat van oyer de grenzen komt een 

hogere waarde toe tekennen dan aan hetgeen 

in eigen land wordt geÍabriceerd. ledereen 

kijkt vol bewondering naar fotografische zetmachines 

die elders worden geíabriceerd. 

Maar de eerste of zeker wel één der eerste 

machines voor íotografisch zetten werd ontwikkeld 

in Haarlem, door ir. De Goeij, namelijk 

de Hadego. 

De matrijzen, bestaande uit plastic blokjes 

met een contrastrijke witte letter op zwarte 

achtergrond, worden in een haak gezet en 

daarna in de machine geplaatst voor een trappenloze 

vergroting oí verkleining op normale 

lichtfilm oí Íotografisch papier, De machine 

heeft een automatische scherpstelling, De 

mogelijkheden zijn vele, in het bijzonder voor 

het zetten van smoutwerk in de ruimste zin 

van het woord. 

In de loop der jaren werd een groot assortiment 

matrijzen naar bestaande lettertypen 

gemaakt. Dit assortiment wordt nog elk jaar 

uitgebreid. Voor het zetten van 4 tot 32 punten 

moeten matrijzen corps 20 en voor het 

zetten van 32tot76 punten matrijzen corps 48 

worden gebruil

De meest ideole 

en proktische 

oplossing voor een 

tijdschrift ! 

Twee jaargangen 

in één band ! 

HANTEERBAARHEID VAN 

LOS.LETTER ZETSEL 

Een enkele kleine correctie in minder dan 

tien seconden aangebracht in MONO- 

TYPE* los-letter zetsel. 

Bij auteurscorrecties kan naar verkiezing, 

mede bepaald door de bezetting in de 

afdelingen, de correctie op de machine 

of in de handzetterij worden verricht. 

Een belangrijk voordeel van los-letter 

zetsel. 

" I ngeschreven handelsmerk 

hts een komma , , , 

Monotype Corporation limited 

Keizersgracht 142 Amsterdam-C . Tel. 22m45-243606 

Gebruik voor het bewaren Yan fÉfÉ 

de fÉfÉ-Yê?z;amelbandt 

Een doelmarig inhangsysteem, dat de nummers 

van uw vaktijdschrift volkomen intact laat, geen losmaken 

van nietjes vergt en geen lelijk afsnijden 

van de witmarges met zich brengt. 

Op eenvoudige wijze worden de afzonderlijke bladen 

met dubbele metalen naalden in de band bevestigd 

en vormen dan een boekwerk dat een stootje kan verdragen. 

f Prijs von de TéTé-verzomelbond: f 3,25 (inclusief porrokosren) 

Bestefd kan worden door storting op girorekening 72462, ren name van de Algemene Nederlandse Graíische Bond 

te Amsterdam, met op het betalingsstrookje de aanduiding: TéTé-band.

í 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

o 

a 

a 

o 

aa 

a---- 

aa 

aa 

aa 

ao 

aa 

aa 

---a 

aa 

a- ------a 

aa 

aa 

aa 

aa 

aa 

aa 

oa 

! r"n ,"ot 

! op rol 

aa 

aa 

aa 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

aa 

aa 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

aa 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

aa 

aa 

aa 

oa 

aa 

aa 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

van rol 

op vel 

VARI 

MULTI 

ROTA 

van rol 

op zlgzagstapel 

FORMA 

de alom bekende 

formulierenrotatiedrukmachines 

tot eindloze 

of losse 

form ulierensets 

de GOEBELautomaat 

ZM 

OO[B[LIANMSTA 

Alleenvertegenwoordigingvoor Nederland:TEPACA n.v. - Bussumerstraat2Ta - Hilversum . tel.(02950) l2S5l (3 lijnen) telex 14094

kortste 

de 

weg 

naar goede 

kle u rcorrectie 

KODAK TRI-MASK Film is een kleurenfilm, 

opgebouwd uit verschillende lagen. 

Hij is bestemd voor het vervaardigen van 

kleurencorrectiemaskers op één film, voor 

elk fotomechanisch procédé. Als de belichte 

en afgewerkte film door de daarvoor bestemde 

filters wordt bekeken, kan elk 

masker afzonderlijk worden beoordeeld. 

Deze opmerkelijke nieuwe film 

biedt u de volgende voordelen: 

EXTRA SNELLE WERKWITZE 

omdat slechts één fllm wordt belicht in 

plaats van drie of vier zilverbeeldmaskers. 

BETER REGISTER . SCHERPERE 

RESULTATEN 

omdat u slechts één masker in register behoeft 

te brengen en bovendien dank zij de 

uiterst maatvaste ESTAR onderlaag. 

GOED BEHOUD VAN KLEUR. 

BALANS EN TOONWEERGAVE 

omdat er maar één film is (met drie maskers), 

kunnen kleurbalans en toonweergave 

op eenvoudiger wijze worden behouden. 

Het is niet gemakkelijk om u de werking 

van een en ander op deze plaats te laten 

zien. Bij het bekijken echter door de juiste 

correctiefilters van een vel TRI-MASK 

Film, belicht naar een dia waarop rode 

appels, gele bananen en een blauwe 

'Wedgewood' 

fruitschaal voorkomen, ziet u 

maskers als hieronder afgebeeld. 

KODAK TRI.MASK FILM 

ROOD FILTER (cyaan druk) GROEN FILTER (magenta druk) 

BLAUW FILTER (geel druk) 

KODAK N.V. DEN HAAG TELEFOON (070) 61 4l 21 

Kodak

NNAAA 

Dnnno 

Dnnns FáEEË 

Ê 

=ÉÉ,== 

@= 

€et 

EE 

È 

Pn00$ 

Brengt 

fleur 


en le,leur 

drulearerk 

II 

T 

T 

ï 

SETS 

UEROA 

Thomas Automatic A 10 

10 stations 

capaciteit:3000 sets à 

10 vel per uur 

incl. afneembare nietmachine 


tbovvtas C"ll,,tor' 

Botterdam: Goudsesingel t08, tel. (010) 120196 * Amsterdam : Keizersgr' 

480, tel. (020) 248565 $ Hengelo: Enschedesestr. 39, tel. (05400) 18565

U 

zethet zo 

op 

lntertype 

nv Lettergieterij en Machinehandel voorheen N.Tetterode - Nederland

T 

.:rá {:4iilq1Ít! 

.;. i,i!11lJÉ4 

;dJ;; n * 4 ++s 

Ít^{4ir!drl 

ACCOORD! lS HET WOORD a""oo.d. voruit en breed. dat is het 

juiste woord. Want dit is een werktekening naar het hart van 

de productieman. PuntgaaÍ beletterd, en wat een Íijngepenseelde 

illustratie... Hum. Tsja. Maar hoe komt dat straks óver? 

De reproductie? Dat is toch wel van in-de-gaten houden! 

Komkom, geen zorg. Creativiteit, dat is voornaam. De rest 

doet de Repro: feilloos.

Gadcaonord 

Frbricksmcrk 

N.V. DRUKINKT. 

EN VERFFABRIEK 

'ARN HE}I IA' 

WIJ fobriceren o,o. 

de meest moderne ofrsetinkten 

(ook glanzend) 

met ultstekende droog- en 

drukcapacltelten 

de meest moderne persen 

(ook vlerkleu renpersen) 

alle soorten papler geschlkt 

(ook m.c.-papler) 

ARNHEM 

teleÍoon (0 83 00) 2 60 04- 3 03 47 -2 63 64 

telegramad res : d ruklnkt 



in de praktiik 

Deze populoir geschreven verhondeling 


gebonden in froole blouw-hnnen bond 


is bfnnenkort weer verkrllgboor voor 

f 4,50 

Schrlítelijkebestelllngen te rlchten aan het secretarlaat van 

de Commlssie ter Bevordering van de Vakstudle, Konlnglnneweg 

20, Amsterdam-2, onder gelljktljdlge storting van het 

vermefde koetenbedrag op glrorekenlng 72462, ten namê 

van de Algemene Nederlandse Graílsche 8ond, Amsterdam

T. 

6 

Serge M. Eisenstein na,m een stuk 

papier en schetste in enkele $nen 

de plattegrond voor de slag oP het 

ijs en het moment voor d.e aanval 

van de Teutonen, op 5 aPril t242; 

op het bevroren R.ussische meer 

Chudskoye. Deze beeld.en van zijn 

geest narnen op papier gestalte 

aan voor zij in zijn eerste geluidsfllm 

'Alexander NevskY' tot 

werkelijkheid werden. Eisenstein, 

beroemd regisseur van o.a. 

'Potemkin', gaf zijn ideeën voor 

situaties met tekeningen vorm, 

opdat zS hem niet zoud.en ontg:aaD. 




,,t.*tt" 

3 rtUvlln' 

WN .i futriii..e 

,' ,rr,€:r'é 

ll ,-r{ r. ?? $r,.trr,g .iJitr' 

G. H. BUHRMAilT{'S PAPIERGRO(ITHAilDEI 1{V 

lirlrrirn lrnh.n 0.n Ír! oÍrllla llnalror.r 6,onlni.n Lrrrrrl.n lr.trHrt fulirírn lrlrcit 

.g\rrrri|ft

té té - Drukwerk in de Marge

Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!

Delete template?

Save as template ?