Advies 'Werken met zorg' - Raad voor Werk en Inkomen
Advies 'Werken met zorg' - Raad voor Werk en Inkomen
Advies 'Werken met zorg' - Raad voor Werk en Inkomen
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Werk</strong><strong>en</strong> <strong>met</strong> zorg<br />
<strong>Advies</strong> over het combiner<strong>en</strong><br />
van arbeid <strong>en</strong> zorg<br />
Maart 2010
Inhoudsopgave<br />
Voorwoord 5<br />
1. Inleiding 7<br />
2. Combiner<strong>en</strong> van arbeid <strong>en</strong> zorg 11<br />
2.1 Zorg <strong>voor</strong> kinder<strong>en</strong> 11<br />
2.2 Mantelzorg 13<br />
3. Faciliter<strong>en</strong> <strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong> 17<br />
3.1 Rol landelijke overheid 17<br />
3.2 Rol cao-partij<strong>en</strong> 24<br />
3.3 Rol geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> 24<br />
4. Arbeid <strong>en</strong> zorg op de werkvloer 29<br />
4.1 Flexibilisering van de arbeid 29<br />
4.2 Afsprak<strong>en</strong> in de praktijk 30<br />
Resumé 37<br />
Bijlage 1 Arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> per sector 39<br />
Arbeid- <strong>en</strong> zorgarrangem<strong>en</strong>t 39<br />
B5.1 Detailhandel 39<br />
B5.2 Zorg 39<br />
B5.3 Onderwijs 40<br />
B5.4 Bouw- <strong>en</strong> transportsector 41<br />
B5.5 Zakelijke di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing 41<br />
3
Voorwoord<br />
E<strong>en</strong> aantal jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> is door de <strong>Raad</strong> <strong>voor</strong> <strong>Werk</strong> <strong>en</strong> Inkom<strong>en</strong> in het kader van de<br />
Arbeidsmarktanalyse <strong>voor</strong> het eerst de term ‘Combinatiekapitaal’ gebruikt. De betek<strong>en</strong>is van<br />
die term heeft niets te mak<strong>en</strong> <strong>met</strong> één of andere noviteit op de financiële markt, maar kan<br />
als volgt word<strong>en</strong> omschrev<strong>en</strong>: combinatiekapitaal betreft het geheel aan afsprak<strong>en</strong>,<br />
arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> regels dat de individuele thuispositie van de werknemer combineerbaar<br />
maakt <strong>met</strong> de specifieke werkomstandighed<strong>en</strong> (plaats, tijd <strong>en</strong> inhoud) die geld<strong>en</strong> bij de<br />
uitoef<strong>en</strong>ing van zijn beroep of functie.<br />
Simpel gezegd gaat het om de mogelijkheid die e<strong>en</strong> werknemer heeft om zijn zaakjes thuis<br />
zo te kunn<strong>en</strong> regel<strong>en</strong> dat hij zonder zorg<strong>en</strong> zijn werk kan do<strong>en</strong>, <strong>en</strong> andersom, dat hij zijn<br />
werk zo kan inricht<strong>en</strong> dat hij zonder <strong>voor</strong>tdur<strong>en</strong>d van alles op het werk te moet<strong>en</strong> regel<strong>en</strong>,<br />
zijn zorgtak<strong>en</strong> thuis kan vervull<strong>en</strong>. Het gebruik van het woord ‘kapitaal’ geeft al aan dat het<br />
<strong>voor</strong> de individuele werknemer van groot belang is dat hij werk <strong>en</strong> zorg zonder problem<strong>en</strong><br />
kan combiner<strong>en</strong>. Dat is niet alle<strong>en</strong> in het belang van die werknemer, maar net zo belangrijk<br />
<strong>voor</strong> de werkgever, die immers investeert in zijn werknemers(kapitaal).<br />
Naar de m<strong>en</strong>ing van de RWI behoort het mak<strong>en</strong> van afsprak<strong>en</strong> om werk <strong>en</strong> zorg te<br />
combiner<strong>en</strong>, bij uitstek thuis op de werkvloer. Wettelijke verlofregeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> cao-afsprak<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> daaraan ondersteun<strong>en</strong>d zijn. Het gaat er echter om dat er afsprak<strong>en</strong> op maat<br />
word<strong>en</strong> gemaakt <strong>en</strong> dat vereist flexibiliteit van zowel werkgever als werknemer.<br />
In november 2009 heeft de RWI ook zijn Najaarscongres aan dit thema gewijd. C<strong>en</strong>traal op<br />
dit congres stond<strong>en</strong> de uitkomst<strong>en</strong> van het RWI-onderzoek naar arbeid <strong>en</strong> zorgafsprak<strong>en</strong> op<br />
de werkvloer alsook het vraagstuk van verantwoordelijkheidsverdeling: waar, bij wie, ligt<br />
welke verantwoordelijkheid t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van het kunn<strong>en</strong> combiner<strong>en</strong> van arbeidsdeelname<br />
<strong>met</strong> onbetaalde zorgarbeid. Het gaat dan <strong>en</strong>erzijds om zorgtak<strong>en</strong> <strong>voor</strong> kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
anderzijds om zorgtak<strong>en</strong> <strong>voor</strong> zorgvrag<strong>en</strong>de naast<strong>en</strong> (mantelzorg). De keuze <strong>voor</strong> de manier<br />
waarop - <strong>en</strong> de mate waarin - werknemers deze tak<strong>en</strong> will<strong>en</strong> combiner<strong>en</strong> wordt primair<br />
gemaakt op basis van private <strong>voor</strong>keur<strong>en</strong>. Toch hebb<strong>en</strong> ook de landelijke <strong>en</strong> lokale overheid<br />
- als wetgever van bij<strong>voor</strong>beeld de Wet Kinderopvang resp. als uitvoerder van bij<strong>voor</strong>beeld<br />
de WMO - <strong>en</strong> de sociale partners e<strong>en</strong> rol in deze, ieder <strong>met</strong> hun eig<strong>en</strong><br />
verantwoordelijkhed<strong>en</strong>. Die verschill<strong>en</strong>de verantwoordelijkhed<strong>en</strong> word<strong>en</strong> hier beschrev<strong>en</strong>.<br />
Met dit advies wil de RWI, in vervolg op het onderzoek <strong>en</strong> zijn Najaarscongres, e<strong>en</strong> bijdrage<br />
lever<strong>en</strong> aan het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over <strong>en</strong> verbeter<strong>en</strong> van de mogelijkhed<strong>en</strong> om werk <strong>en</strong> zorg, in het<br />
belang van werknemer èn werkgever, <strong>met</strong> elkaar te combiner<strong>en</strong>.<br />
Pieter Jan Biesheuvel<br />
Voorzitter <strong>Raad</strong> <strong>voor</strong> <strong>Werk</strong> <strong>en</strong> Inkom<strong>en</strong><br />
5
1. Inleiding<br />
Het verhog<strong>en</strong> van de arbeidsdeelname is e<strong>en</strong> belangrijke beleidsdoelstelling van de<br />
(landelijke) overheid <strong>en</strong> de sociale partners. De doelstelling om de arbeidsdeelname van<br />
zowel person<strong>en</strong> als in ur<strong>en</strong> te vergrot<strong>en</strong> is in eerste instantie gericht op economische groei.<br />
E<strong>en</strong> hogere arbeidsparticipatie draagt eraan bij dat e<strong>en</strong> beroep op de overheid wordt<br />
geminimaliseerd zodat (toekomstige) uitgav<strong>en</strong> aan collectieve <strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gecontinueerd.<br />
Het beleidsadagium is dan ook dat e<strong>en</strong> ieder naar vermog<strong>en</strong> mee doet, bij <strong>voor</strong>keur op de<br />
arbeidsmarkt <strong>en</strong> als dat niet lukt in vrijwilligerswerk of anderszins.<br />
Vergroting van de arbeidsparticipatie kan word<strong>en</strong> bereikt doordat meer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> aan het<br />
werk gaan. Daarnaast is het strev<strong>en</strong> gericht op het verhog<strong>en</strong> van het aantal ur<strong>en</strong> dat<br />
gewerkt wordt, <strong>met</strong> name van in deeltijd werk<strong>en</strong>de vrouw<strong>en</strong>. Veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> in deeltijd<br />
omdat ze hun werk combiner<strong>en</strong> <strong>met</strong> zorgtak<strong>en</strong>: vier van de ti<strong>en</strong> Nederlanders tuss<strong>en</strong> 20 <strong>en</strong><br />
65 combiner<strong>en</strong> betaalde arbeid <strong>met</strong> huishoudelijke <strong>en</strong>/of zorgtak<strong>en</strong> 1 <strong>en</strong> dat word<strong>en</strong> er naar<br />
verwachting nog meer. Van de niet <strong>en</strong> in deeltijdwerk<strong>en</strong>de vrouw<strong>en</strong> geeft bijna de helft<br />
(46%) aan dat e<strong>en</strong> (betere) afstemming tuss<strong>en</strong> werktijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> privélev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>voor</strong>waarde is<br />
om (meer) te gaan werk<strong>en</strong>.<br />
Om te bereik<strong>en</strong> dat de arbeidsparticipatie omhoog gaat moet dus word<strong>en</strong> gekek<strong>en</strong> naar de<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> die er zijn om die combinatie van werk <strong>en</strong> privé te optimaliser<strong>en</strong>. Dat is het<br />
doel van dit advies.<br />
Prikkels<br />
Uit internationaal vergelijk<strong>en</strong>d onderzoek 2 blijkt dat er niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sterk positief verband<br />
is tuss<strong>en</strong> het aandeel vrouwelijke werknemers in e<strong>en</strong> bedrijf <strong>en</strong> het gebruik van<br />
werknemergeoriënteerde arbeidstijd<strong>en</strong>, maar ook tuss<strong>en</strong> de vrouwelijke arbeidsparticipatie<br />
in e<strong>en</strong> land <strong>en</strong> het gebruik van deze werknemergeoriënteerde arbeidstijd<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong>.<br />
Met andere woord<strong>en</strong>: het gebruik van regeling<strong>en</strong> die de balans tuss<strong>en</strong> werk <strong>en</strong> privé <strong>voor</strong><br />
werknemers vergrot<strong>en</strong>, vormt niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> prikkel <strong>voor</strong> vrouw<strong>en</strong> om in dat specifieke<br />
bedrijf te will<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>, maar wanneer veel bedrijv<strong>en</strong> hetzelfde gedrag verton<strong>en</strong> kan dit<br />
meer in het algeme<strong>en</strong> e<strong>en</strong> prikkel zijn <strong>voor</strong> vrouw<strong>en</strong> om deel te gaan nem<strong>en</strong> aan de<br />
arbeidsmarkt.<br />
Voorwaard<strong>en</strong> <strong>en</strong> afsprak<strong>en</strong><br />
De beslissing om meer ur<strong>en</strong> te gaan werk<strong>en</strong> of om (weer) deel te gaan nem<strong>en</strong> aan het<br />
arbeidsproces, is e<strong>en</strong> beslissing die g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> wordt door individuele (<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>tiële)<br />
werknemers. Hoe die beslissing uitpakt, is <strong>voor</strong> e<strong>en</strong> groot deel afhankelijk van de<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> die er zijn om arbeid te kunn<strong>en</strong> combiner<strong>en</strong> <strong>met</strong> de zorg <strong>voor</strong> kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of<br />
naast<strong>en</strong>, maar hangt ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> <strong>voor</strong>keur<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de verdeling werk –<br />
privé.<br />
Beschikbaarheid van kinderopvang <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>schoolse opvang zijn <strong>voor</strong> ouders t<strong>en</strong> dele<br />
bepal<strong>en</strong>d, maar ook de vraag of het werk<strong>en</strong> van de <strong>en</strong>e partner gevolg<strong>en</strong> heeft of kan<br />
hebb<strong>en</strong> <strong>voor</strong> de werkweek van de ander. En of e<strong>en</strong> meer gelijke verdeling van arbeid <strong>en</strong><br />
zorg tuss<strong>en</strong> partners onderling (economisch) <strong>voor</strong>deel dan wel nadeel oplevert. Daarnaast<br />
gaat het om praktische zak<strong>en</strong> zoals de omvang van de werkweek, de mogelijkheid om in<br />
1 Stichting van de Arbeid (2009), ‘Aanbeveling mobiliteit <strong>en</strong> telewerk<strong>en</strong>’, publicati<strong>en</strong>r. 4/09, pagina<br />
2 Heejung Chung (2009)., ‘Flexibility for Whom? Working Time Flexibility Practices of European Companies’, Proefschrift,<br />
ISBN/EAN 978-90-5335-222-9, Tilburg, November.<br />
7
deeltijd te kunn<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>, de mogelijkheid om de arbeid in tijd <strong>en</strong> plaats flexibel te kunn<strong>en</strong><br />
verricht<strong>en</strong>, om e<strong>en</strong> uurtje eerder weg te kunn<strong>en</strong> <strong>en</strong> of m<strong>en</strong> thuis kan werk<strong>en</strong> of vrij kan<br />
nem<strong>en</strong> als er e<strong>en</strong> ziek kind is of de hulpbehoev<strong>en</strong>de ouder naar het ziek<strong>en</strong>huis moet.<br />
In de praktijk kom<strong>en</strong> werkgever <strong>en</strong> werknemer hier sam<strong>en</strong> veelal wel uit <strong>en</strong> wordt er in<br />
<strong>voor</strong>kom<strong>en</strong>de gevall<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bevredig<strong>en</strong>de oplossing gevond<strong>en</strong>. Maar niet altijd. Dat is dan<br />
ook de red<strong>en</strong> waarom de RWI onderzoek heeft lat<strong>en</strong> verricht<strong>en</strong> naar afsprak<strong>en</strong> die op de<br />
werkvloer tuss<strong>en</strong> werkgever <strong>en</strong> werknemer gemaakt word<strong>en</strong>. De bevinding<strong>en</strong> uit dit<br />
onderzoek, ‘Arbeid <strong>en</strong> zorg op de werkvloer’ 3 , vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke aanleiding <strong>voor</strong> dit<br />
advies. Het onderzoek is gepubliceerd op de website van de RWI (www.rwi.nl).<br />
Geconcludeerd kan word<strong>en</strong> dat het combiner<strong>en</strong> van werk <strong>met</strong> zorgtak<strong>en</strong>, <strong>met</strong> daarbij de<br />
standaardinzet van deeltijdwerk<strong>en</strong>, als zodanig geme<strong>en</strong>goed is geword<strong>en</strong>. Andere vorm<strong>en</strong><br />
van flexibiliteit zoud<strong>en</strong> echter beter verk<strong>en</strong>d <strong>en</strong> beter b<strong>en</strong>ut kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
De behoefte van werknemers aan e<strong>en</strong> optimale afstemming tuss<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds werk <strong>en</strong><br />
anderzijds zorgtak<strong>en</strong> is daarbij leid<strong>en</strong>d. Wanneer werknemers t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van die<br />
afstemming ge<strong>en</strong> knelpunt<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong>, geeft dat de ‘rust’ om de <strong>en</strong>ergie volledig te richt<strong>en</strong><br />
op het werk, zonder zich zorg<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> over zorgtak<strong>en</strong>. <strong>Werk</strong>gevers zi<strong>en</strong> het belang van<br />
die balans: werknemers zijn tevred<strong>en</strong>, loyaal aan het bedrijf <strong>en</strong> zelfs trots op het feit dat dit<br />
binn<strong>en</strong> hun bedrijf mogelijk wordt gemaakt. Uit het onderzoek blijkt dan ook dat het niet<br />
vaak <strong>voor</strong>komt dat verzoek<strong>en</strong> van werknemers niet word<strong>en</strong> ingewilligd. De noodzaak van<br />
flexibiliteit wordt breed onderk<strong>en</strong>d, zij het dat de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> in de mate waarin werknemer <strong>en</strong><br />
organisatie die flexibiliteit aankunn<strong>en</strong>, van bedrijf tot bedrijf variër<strong>en</strong>.<br />
Juist door te erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> er rek<strong>en</strong>ing mee te houd<strong>en</strong> dat er naast ‘werk’ ook ‘privé’ bestaat,<br />
kan word<strong>en</strong> <strong>voor</strong>kom<strong>en</strong> dat het één, de privésituatie, het ander gaat overheers<strong>en</strong>, dat<br />
werknemers hun zorg<strong>en</strong> mee naar het werk nem<strong>en</strong>, hetge<strong>en</strong> de kwaliteit <strong>en</strong> kwantiteit van<br />
hun prestaties niet t<strong>en</strong> goede komt.<br />
Pass<strong>en</strong>de arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn di<strong>en</strong>stbaar aan de arbeidsparticipatie van zowel vrouw<strong>en</strong> als<br />
mann<strong>en</strong>. Door mogelijkhed<strong>en</strong> te b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong> om arbeid <strong>en</strong> zorg <strong>met</strong> elkaar te combiner<strong>en</strong> kan<br />
toetreding tot de arbeidsmarkt word<strong>en</strong> bevorderd <strong>en</strong> kan e<strong>en</strong> bestaande kleine deeltijdbaan<br />
word<strong>en</strong> uitgebreid <strong>met</strong> meer ur<strong>en</strong>. Ook kan e<strong>en</strong> meer gelijke verdeling van arbeid <strong>en</strong> zorg<br />
tuss<strong>en</strong> partners onderling word<strong>en</strong> bevorderd. Dit is naar de m<strong>en</strong>ing van de RWI de<br />
belangrijkste conclusie die moet word<strong>en</strong> getrokk<strong>en</strong> uit dit onderzoek naar arbeid <strong>en</strong><br />
zorgafsprak<strong>en</strong> op de werkvloer. Uiteraard is die afstemming nog niet overal optimaal <strong>en</strong> zijn<br />
er zeker zak<strong>en</strong> te verbeter<strong>en</strong>. Die verbeterpunt<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> in dit advies aan bod kom<strong>en</strong>.<br />
In dit advies gaat de RWI niet alle<strong>en</strong> in op de afsprak<strong>en</strong> die tuss<strong>en</strong> werkgever <strong>en</strong><br />
werknemer kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gemaakt over de afstemming tuss<strong>en</strong> zorg <strong>en</strong> arbeid. Er zijn ook<br />
andere actor<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgevingsfactor<strong>en</strong> die hier e<strong>en</strong> rol hebb<strong>en</strong>. Zowel de landelijke overheid<br />
als de lokale overheid kunn<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> aan het combinatiekapitaal van werk<strong>en</strong>de<br />
zorgverl<strong>en</strong>ers <strong>en</strong> ouders. Door te faciliter<strong>en</strong> <strong>en</strong> door te stimuler<strong>en</strong>, door (semi)publieke<br />
di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> toegankelijk te mak<strong>en</strong> op tijdstipp<strong>en</strong> die aansluit<strong>en</strong> bij de mogelijkhed<strong>en</strong> van<br />
burgers. Schol<strong>en</strong>, kinderopvangorganisaties, maar ook private di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ers kunn<strong>en</strong> daar<br />
e<strong>en</strong> bijdrage aan lever<strong>en</strong>. Ook hieraan zal in dit advies aandacht word<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>.<br />
Niet alle<strong>en</strong> <strong>voor</strong> werk<strong>en</strong>de ouders is het kunn<strong>en</strong> combiner<strong>en</strong> van arbeid <strong>en</strong> zorg van belang.<br />
Ook werk<strong>en</strong>de mantelzorgers hebb<strong>en</strong> baat bij goede afsprak<strong>en</strong> <strong>en</strong> arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> over de<br />
3 RWI, ‘Arbeid <strong>en</strong> Zorg op de werkvloer. Onderzoek naar arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>voor</strong> ouders <strong>en</strong> mantelzorgers: knelpunt<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
mogelijkhed<strong>en</strong>.’, Ecorys Nederland BV, Rotterdam, juli 2009.<br />
8
alans tuss<strong>en</strong> zorg <strong>en</strong> arbeid. De vergrijzing br<strong>en</strong>gt <strong>met</strong> zich mee dat er meer ouder<strong>en</strong><br />
zull<strong>en</strong> zijn die dergelijke zorg behoev<strong>en</strong>. Deg<strong>en</strong>e die mantelzorg verle<strong>en</strong>t, moet in staat zijn<br />
om die zorg daadwerkelijk te verl<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> dat te combiner<strong>en</strong> <strong>met</strong> werk. Zo mogelijk moet<br />
word<strong>en</strong> <strong>voor</strong>kom<strong>en</strong> dat mantelzorg e<strong>en</strong> red<strong>en</strong> is om de arbeidsdeelname te verminder<strong>en</strong> of<br />
zich uit het arbeidsproces terug te trekk<strong>en</strong><br />
Leeswijzer<br />
In hoofdstuk twee wordt ingegaan op de achtergrond <strong>en</strong> omstandighed<strong>en</strong> die relevant zijn in<br />
het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over arbeid <strong>en</strong> zorg. Hierna wordt in hoofdstuk drie de<br />
verantwoordelijkheidsverdeling tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal actor<strong>en</strong>, overhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> cao-partij<strong>en</strong>, kort<br />
beschrev<strong>en</strong>, om in hoofdstuk vier weer terug te ker<strong>en</strong> naar de werkvloer. Wat speelt daar <strong>en</strong><br />
wat kan nog word<strong>en</strong> verbeterd?<br />
9
2. Combiner<strong>en</strong> van arbeid <strong>en</strong> zorg<br />
2.1 Zorg <strong>voor</strong> kinder<strong>en</strong><br />
Eig<strong>en</strong> <strong>voor</strong>keur is bepal<strong>en</strong>d<br />
De manier waarop binn<strong>en</strong> huishoud<strong>en</strong>s de keuze wordt gemaakt om arbeid <strong>met</strong> zorgtak<strong>en</strong> te<br />
combiner<strong>en</strong>, is primair de verantwoordelijkheid van de persoon of person<strong>en</strong> in kwestie.<br />
Partners kiez<strong>en</strong> zelf of ze beid<strong>en</strong> will<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>, of dat één van h<strong>en</strong> zich toelegt op de<br />
zorgtak<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>shuis <strong>en</strong> de ander op arbeid buit<strong>en</strong>shuis (specialisatie). In principe is de<br />
eig<strong>en</strong> <strong>voor</strong>keur van mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> leid<strong>en</strong>d. Die eig<strong>en</strong> <strong>voor</strong>keur wordt niettemin sterk<br />
beïnvloed door ‘omgevingsfactor<strong>en</strong>’.<br />
Deeltijdwerk<br />
In Nederland is de arbeidsparticipatie van vrouw<strong>en</strong> minder omvangrijk – zowel in person<strong>en</strong><br />
als in ur<strong>en</strong> – dan die van mann<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> opzichte van ons omring<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> wordt er in<br />
Nederland weliswaar veel, maar vaak in deeltijd gewerkt, overig<strong>en</strong>s ook steeds vaker door<br />
mann<strong>en</strong>. Specialisatie, waarbij één partner zorg draagt <strong>voor</strong> het huishoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
verzorging van kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> de ander buit<strong>en</strong>shuis werkt, komt steeds minder vaak <strong>voor</strong>.<br />
Vaak wordt gesprok<strong>en</strong> over het anderhalfverdi<strong>en</strong>ersmodel, waarbij de ‘halfverdi<strong>en</strong>er’<br />
meestal de in deeltijd werk<strong>en</strong>de vrouw is.<br />
Dit anderhalfverdi<strong>en</strong>ersmodel is deels verklaarbaar vanuit culturele aspect<strong>en</strong>: er wordt in<br />
Nederland veel waarde gehecht aan het ‘er <strong>voor</strong> de kinder<strong>en</strong> zijn’. Na de geboorte van<br />
kinder<strong>en</strong> ontstaat er vaak e<strong>en</strong> taakverdeling waarbij vaders <strong>voor</strong>namelijk verantwoordelijk<br />
word<strong>en</strong> <strong>voor</strong> het (grootste deel van het) inkom<strong>en</strong> <strong>en</strong> de moeder (het grootste deel van) de<br />
zorgtak<strong>en</strong> op zich neemt. 4<br />
Hoewel de totale tijd die mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> wekelijks aan betaalde <strong>en</strong> onbetaalde arbeid<br />
bested<strong>en</strong> ongeveer gelijk is (respectievelijk 49 <strong>en</strong> 48 uur), besteedd<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> in 2005<br />
gemiddeld 15 uur meer aan onbetaalde arbeid (zorgtak<strong>en</strong> <strong>en</strong> huishoudelijk werk) dan<br />
mann<strong>en</strong>, die gemiddeld per week 16 uur meer betaalde arbeid verrichtt<strong>en</strong>. 5<br />
Er zijn ook andere overweging<strong>en</strong> <strong>en</strong> factor<strong>en</strong> die bijdrag<strong>en</strong> aan deze veel <strong>voor</strong>kom<strong>en</strong>de<br />
taakverdeling.<br />
Allereerst is dat e<strong>en</strong> economische verklaring. Omdat veel vrouw<strong>en</strong> hun carrière onderbrek<strong>en</strong><br />
of minder gaan werk<strong>en</strong>, terwijl mann<strong>en</strong> vaak voltijds of in grote deeltijdban<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong><br />
werk<strong>en</strong>, nem<strong>en</strong> bestaande beloningsverschill<strong>en</strong> 6 verder toe, die van invloed zull<strong>en</strong> zijn op<br />
de beslissing t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de onderlinge verdeling van zorgtak<strong>en</strong> <strong>en</strong> arbeidsdeelname,<br />
juist ook als de kinder<strong>en</strong> minder zorg behoev<strong>en</strong>. Uiteraard is ook het aantal kinder<strong>en</strong> binn<strong>en</strong><br />
het gezin van invloed op de keuze t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van arbeidsdeelname. De zorg <strong>voor</strong> één kind<br />
kan gemakkelijker gecombineerd word<strong>en</strong> <strong>met</strong> werk dan wanneer er twee of meer kinder<strong>en</strong> in<br />
het gezin aanwezig zijn. De leeftijd van het kind of de kinder<strong>en</strong> is ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s bepal<strong>en</strong>d <strong>voor</strong><br />
de arbeidsdeelname, <strong>met</strong> name bij lager opgeleid<strong>en</strong>. 7 Wanneer de kinder<strong>en</strong> jonger dan vier<br />
jaar zijn, is de arbeidsparticipatie het geringst.<br />
4<br />
CBS (2009), ‘Arbeidsparticipatie van vrouw<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> vergelijking naar opleidingsniveau, leeftijd <strong>en</strong> herkomst’,<br />
Sociaaleconomische tr<strong>en</strong>ds, 4 e kwartaal 2009, Martijn Sour<strong>en</strong> <strong>en</strong> Jannes de Vries.<br />
5<br />
SCP/CBS (2009), ‘Onbetaalde arbeid <strong>en</strong> de combinatie van arbeid <strong>en</strong> zorg’, Marielle Cloîn (SCP) <strong>en</strong> Martijn Sour<strong>en</strong> (CBS),<br />
Emancipatiemonitor 2008, p. 115 – 158.<br />
6<br />
Emancipatiemonitor 2008, CBS/SCP, februari 2009 <strong>en</strong> Arbeidsinspectie (2008), ‘De arbeidsmarktpositie van werknemers in<br />
2006. E<strong>en</strong> onderzoek naar de verschill<strong>en</strong> in beloning <strong>en</strong> mobiliteit tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong> werknemers’ D<strong>en</strong> Haag, November.<br />
7<br />
CBS (2009), ‘Arbeidsparticipatie van vrouw<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> vergelijking naar opleidingsniveau, leeftijd <strong>en</strong> herkomst’,<br />
Sociaaleconomische tr<strong>en</strong>ds, 4 e kwartaal 2009, Martijn Sour<strong>en</strong> <strong>en</strong> Jannes de Vries<br />
11
De geringere arbeidsparticipatie van vrouw<strong>en</strong> kan dus <strong>voor</strong> e<strong>en</strong> groot deel verklaard word<strong>en</strong><br />
vanuit het feit dat vrouw<strong>en</strong> het grootste gedeelte van de zorgtak<strong>en</strong> op zich nem<strong>en</strong>. Dat is<br />
niet geheel zonder risico.<br />
Uit de Emancipatiemonitor 2008 blijkt dat niet meer dan circa 45% van de vrouw<strong>en</strong> in<br />
Nederland economisch zelfstandig is; dat wil zegg<strong>en</strong> dat zij t<strong>en</strong> minste e<strong>en</strong> inkom<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
ter hoogte van 70% van het netto minimumloon. Dat is gelijk aan de bijstandsnorm <strong>voor</strong> e<strong>en</strong><br />
alle<strong>en</strong>staande. Het strev<strong>en</strong> van de overheid om dit deel te verhog<strong>en</strong> naar 60% in 2010 lijkt<br />
niet te word<strong>en</strong> gehaald. Daarbij speelt e<strong>en</strong> rol het gegev<strong>en</strong> dat na e<strong>en</strong> echtscheiding de<br />
kinder<strong>en</strong> veelal bij de moeder blijv<strong>en</strong>. Die heeft dan e<strong>en</strong> grotere kans om afhankelijk te<br />
word<strong>en</strong> van alim<strong>en</strong>tatie of bijstand.<br />
Uit onderzoek onder alle in deeltijd werk<strong>en</strong>de vrouw<strong>en</strong> blijkt ook dat circa 29% van h<strong>en</strong><br />
vanwege mantelzorg (of vrijwilligerswerk) niet voltijds wil werk<strong>en</strong>. Dat is aanzi<strong>en</strong>lijk minder<br />
dan het aandeel vrouw<strong>en</strong> dat in deeltijd werkt vanwege de aanwezigheid van kinder<strong>en</strong> (circa<br />
75%) maar nog altijd e<strong>en</strong> substantieel deel. Ook <strong>voor</strong> mann<strong>en</strong> is het verl<strong>en</strong><strong>en</strong> van<br />
mantelzorg overig<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> red<strong>en</strong> om minder ur<strong>en</strong> te will<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>. Circa 12% van de<br />
mann<strong>en</strong> verle<strong>en</strong>t mantelzorg, al geldt <strong>voor</strong> tweederde van h<strong>en</strong> dat het aantal ur<strong>en</strong> per week<br />
dat hieraan wordt besteed beperkt is (< 8 uur p/w). Wel geeft circa e<strong>en</strong> kwart van de<br />
mann<strong>en</strong> aan dat de combinatie van werk <strong>en</strong> mantelzorg tot tamelijk veel problem<strong>en</strong> leidt. 8<br />
In Nederland is werk<strong>en</strong> in deeltijd tot slot ook mogelijk in ‘betere’ ban<strong>en</strong> <strong>en</strong> volwaardige<br />
functies, terwijl het in ons omligg<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> vaak uitsluit<strong>en</strong>d om minder goed betaalde<br />
ban<strong>en</strong> of laaggeschoold werk gaat. 9 In die zin is de hoge mate van deeltijdwerk in<br />
Nederland door alle lag<strong>en</strong> van de bevolking he<strong>en</strong> daarom ook e<strong>en</strong> verworv<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> zeker<br />
ge<strong>en</strong> ‘achterblijv<strong>en</strong>’ t<strong>en</strong> opzichte van andere land<strong>en</strong>.<br />
Er zijn dus meerdere oorzak<strong>en</strong> aan te wijz<strong>en</strong> <strong>voor</strong> de dominantie van het<br />
anderhalfverdi<strong>en</strong>ersmodel. De overheid kan echter invloed uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong> op de prefer<strong>en</strong>ties<br />
van burgers <strong>en</strong> gedrag stimuler<strong>en</strong> dan wel ontmoedig<strong>en</strong>.<br />
… overheid is <strong>voor</strong>waard<strong>en</strong>schepp<strong>en</strong>d<br />
Hoewel de keuze of, <strong>en</strong> de manier waarop, arbeid <strong>en</strong> zorg gecombineerd word<strong>en</strong>, net als de<br />
onderlinge taakverdeling, e<strong>en</strong> zaak is van persoonlijke prefer<strong>en</strong>ties, is het overheidsbeleid<br />
hierop van invloed. De beschikbaarheid van <strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> heeft invloed op de keuzes die<br />
gemaakt word<strong>en</strong>. De structuur, kwaliteit <strong>en</strong> betaalbaarheid van de kinderopvang, ev<strong>en</strong>als<br />
ev<strong>en</strong>tuele inkom<strong>en</strong>sgevolg<strong>en</strong>, zijn van grote invloed op deze beslissing(<strong>en</strong>).<br />
De overheid, zowel de landelijke als de lokale overheid, kunn<strong>en</strong> de beschikbaarheid van die<br />
<strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> actief stimuler<strong>en</strong>, maar ook de kwaliteit <strong>en</strong> toegankelijkheid bevorder<strong>en</strong>,<br />
bij<strong>voor</strong>beeld door innovatieve project<strong>en</strong> in de kinderopvang te (blijv<strong>en</strong>) steun<strong>en</strong> (gericht op<br />
onder meer het verbeter<strong>en</strong> van de pedagogische kwaliteit) <strong>en</strong> door mede zorg te drag<strong>en</strong><br />
<strong>voor</strong> voldo<strong>en</strong>de geschikte ruimtes <strong>voor</strong> kinderopvang <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>schoolse opvang.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kan de overheid maatregel<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> om beloningsdiscriminatie teg<strong>en</strong> te gaan <strong>en</strong><br />
maatregel<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> om – <strong>voor</strong>al aan de onderkant van de arbeidsmarkt – werk<strong>en</strong> lon<strong>en</strong>d te<br />
mak<strong>en</strong> door de marginale last<strong>en</strong>druk te verminder<strong>en</strong>.<br />
Tegelijkertijd is het overheidsbeleid ook e<strong>en</strong> reactie op de keuzes die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>: <strong>met</strong><br />
de Wet Aanpassing Arbeidsduur (2001) kreeg deeltijdwerk dezelfde status als voltijdswerk,<br />
8 SCP (2009), ‘Deeltijd (g)e<strong>en</strong> probleem’, D<strong>en</strong> Haag, Oktober. Pagina 95<br />
9 NRC-Handelsblad, ‘Buit<strong>en</strong> is het crisis, Nederland is aan het werk’, 5 december 2009. Deze opmerking wordt gemaakt door<br />
J. van Ours, hoogleraar arbeidseconomie te Tilburg.<br />
12
mede als antwoord op de groei<strong>en</strong>de arbeidsparticipatie van vrouw<strong>en</strong>. 10 Gesubsidieerde<br />
kinderopvang kan ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> <strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>ing die in het lev<strong>en</strong> is geroep<strong>en</strong><br />
vanuit de w<strong>en</strong>s van vrouw<strong>en</strong> om het contact <strong>met</strong> de arbeidsmarkt te behoud<strong>en</strong>. 11<br />
Combiner<strong>en</strong> van arbeid <strong>en</strong> zorg biedt <strong>voor</strong>del<strong>en</strong><br />
Het combiner<strong>en</strong> van arbeid <strong>en</strong> zorg heeft vaak positieve gevolg<strong>en</strong> <strong>voor</strong> de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Onderzoek laat zi<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> positieve beleving van het werk tot betere relatie(s) <strong>met</strong> de<br />
partner <strong>en</strong> de kinder<strong>en</strong> leidt. Andersom geldt ook dat, wanneer de thuissituatie goed<br />
geregeld is, dit e<strong>en</strong> positief effect heeft op het functioner<strong>en</strong> op de werkplek. Natuurlijk is dit<br />
niet altijd het geval. Sommige aspect<strong>en</strong> van het werk conflicter<strong>en</strong> <strong>met</strong> de belang<strong>en</strong> van de<br />
thuissituatie, terwijl andere aspect<strong>en</strong> daar juist e<strong>en</strong> positieve invloed op hebb<strong>en</strong>. 12<br />
Het kunn<strong>en</strong> combiner<strong>en</strong> van arbeid <strong>en</strong> zorg draagt ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s bij aan financiële<br />
onafhankelijkheid van partners van elkaar <strong>en</strong> van de overheid. Door zorg <strong>met</strong> arbeid te<br />
combiner<strong>en</strong> wordt ook toegang verkreg<strong>en</strong> tot andere sociale domein<strong>en</strong> <strong>en</strong> netwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> tot zelfontplooiing vergroot.<br />
Over welke combinatieproblem<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> we het?<br />
E<strong>en</strong> combinatieprobleem ontstaat wanneer het één e<strong>en</strong> belemmering vormt <strong>voor</strong> het ander.<br />
Het tegelijkertijd uitvoer<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> zorgtaak <strong>en</strong> het verricht<strong>en</strong> van arbeid is praktisch<br />
onmogelijk. Wel kunn<strong>en</strong> deze twee tak<strong>en</strong> naast elkaar word<strong>en</strong> uitgevoerd. Daarbij moet er<br />
sprake zijn van e<strong>en</strong> goede afstemming tuss<strong>en</strong> beid<strong>en</strong>. Wanneer die afstemming niet<br />
optimaal is, kunn<strong>en</strong> er problem<strong>en</strong> ontstaan. Die combinatieproblem<strong>en</strong> uit<strong>en</strong> zich in<br />
bij<strong>voor</strong>beeld tijdsdruk – niet <strong>voor</strong> niets wordt de periode waarin er jonge kinder<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong> er<br />
ook gewerkt wordt vaak het ‘spitsuur’ g<strong>en</strong>oemd - <strong>en</strong> vaak ook ‘logistieke’ problem<strong>en</strong>.<br />
Zo is het bij e<strong>en</strong> aanvangstijd van school om 8.30 uur <strong>en</strong> e<strong>en</strong> reisafstand van e<strong>en</strong> uur niet<br />
mogelijk om om 9.00 uur op de werkplek te zijn. Het ontbrek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> plek in de<br />
kinderopvang als gevolg van de wachtlijstproblematiek kan betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat er na het<br />
bevallingsverlof niet direct gewerkt kan gaan word<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> ziek kind thuis betek<strong>en</strong>t dat er ‘iets’ geregeld moet word<strong>en</strong>, indi<strong>en</strong> dat t<strong>en</strong>minste<br />
mogelijk is. Acute problem<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> over het algeme<strong>en</strong> wel word<strong>en</strong> ondervang<strong>en</strong> in overleg<br />
<strong>met</strong> de werkgever <strong>en</strong> zonodig <strong>met</strong> calamiteit<strong>en</strong>- of kortdur<strong>en</strong>d zorgverlof. Maar problem<strong>en</strong><br />
die niet kortdur<strong>en</strong>d zijn, verg<strong>en</strong> dat opnieuw afstemming moet plaatsvind<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> zorg <strong>en</strong><br />
arbeid, bij<strong>voor</strong>beeld door andere werktijd<strong>en</strong> af te sprek<strong>en</strong> of door e<strong>en</strong> ander arbeidspatroon<br />
te gaan hanter<strong>en</strong>.<br />
Als die afstemming problematisch is, bestaat de kans op spanning, leid<strong>en</strong>d tot minder goed<br />
functioner<strong>en</strong>, verzuim, overbelasting <strong>en</strong> de kans dat één van de partners of de<br />
alle<strong>en</strong>staande ouder stopt <strong>met</strong> werk<strong>en</strong> of minder gaat werk<strong>en</strong>.<br />
2.2 Mantelzorg<br />
Is de keuze <strong>voor</strong> het combiner<strong>en</strong> van arbeid <strong>en</strong> zorg <strong>voor</strong> kinder<strong>en</strong> <strong>voor</strong> de meeste m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> bewuste keuze, <strong>voor</strong> mantelzorgers geldt dit vaak maar t<strong>en</strong> dele, afhankelijk van de<br />
relatie <strong>met</strong> de hulpbehoev<strong>en</strong>de. Mantelzorg is zorg die regelmatig wordt gegev<strong>en</strong> vanuit e<strong>en</strong><br />
10<br />
D<strong>en</strong> Dulk, L., van Doorne-Huiskes, A., Peper, A. (2003),’Arbeid <strong>en</strong> Zorg in Europees perspectief’, Tijdschrift <strong>voor</strong><br />
Arbeidsmarktvraagstukk<strong>en</strong>, 2003-19, nr. 1<br />
11<br />
WRR (1998), ‘De verdeling van arbeid <strong>en</strong> zorg:prikkels <strong>en</strong> belemmering<strong>en</strong>’, D<strong>en</strong> Haag, Maart.<br />
12<br />
Tanja van der Lippe (2009), Tijdschrift <strong>voor</strong> Arbeidsvraagstukk<strong>en</strong> 25 (4): 375 – 376.Tanja van der Lippe is professor in de<br />
Sociologie aan de Universiteit van Utrecht <strong>en</strong> lid van de redactie van het Tijdschrift <strong>voor</strong> Arbeidsvraagstukk<strong>en</strong>.<br />
13
persoonlijke sociale relatie: ook <strong>voor</strong> het ontstaan van de zorgvraag was er al sprake van<br />
e<strong>en</strong> relatie <strong>met</strong> de hulpbehoev<strong>en</strong>de persoon.<br />
Vorm<strong>en</strong> van mantelzorg zijn onder meer persoonlijke verzorging, huishoudelijke verzorging<br />
<strong>en</strong> psychosociale begeleiding. K<strong>en</strong>merk van mantelzorg t<strong>en</strong> opzichte van ‘gebruikelijke<br />
zorg’ 13 is dat de normale (gebruikelijke) zorg in zwaarte, duur <strong>en</strong>/of int<strong>en</strong>siteit aanmerkelijk<br />
wordt overschred<strong>en</strong>.<br />
De werknemer die zich geconfronteerd ziet <strong>met</strong> langdurig zieke of anderszins in het<br />
zelfstandig functioner<strong>en</strong> belemmerde gezins- <strong>en</strong> familieled<strong>en</strong>, komt na verloop van tijd <strong>voor</strong><br />
de keuze te staan om wel of niet e<strong>en</strong> deel van de zorg op zich te nem<strong>en</strong>. Indi<strong>en</strong> er sprake is<br />
van de zorg <strong>voor</strong> e<strong>en</strong> ziek kind of partner is er eig<strong>en</strong>lijk ge<strong>en</strong> sprake van e<strong>en</strong> keuze. Dat<br />
geldt ook in grote mate <strong>voor</strong> de zorg <strong>voor</strong> e<strong>en</strong> hulpbehoev<strong>en</strong>de ouder.<br />
Veelal voel<strong>en</strong> mantelzorgers e<strong>en</strong> verantwoordelijkheid of noodzaak om die zorg te verl<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Vanuit de persoonlijke relatie tuss<strong>en</strong> behoev<strong>en</strong>de <strong>en</strong> mantelzorgerverl<strong>en</strong>er is dan sprake<br />
van e<strong>en</strong> zekere onontkoombaarheid, ook al wordt de mantelzorg vrijwillig verle<strong>en</strong>d.<br />
Verschill<strong>en</strong> zorg <strong>voor</strong> kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> mantelzorg<br />
Tuss<strong>en</strong> de zorg <strong>voor</strong> kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> de zorg <strong>voor</strong> hulpbehoev<strong>en</strong>de naast<strong>en</strong> bestaan dus<br />
overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong>, maar ook duidelijke verschill<strong>en</strong>. Allereerst is zichtbaar dat de zorg <strong>voor</strong><br />
kinder<strong>en</strong> <strong>voor</strong> e<strong>en</strong> groot deel is verschov<strong>en</strong> van onbetaalde zorg naar professionele opvang<br />
buit<strong>en</strong>shuis <strong>en</strong> dat er sprake is van (deels) collectieve financiering.<br />
Kinderopvangmogelijkhed<strong>en</strong> zijn sterk uitgebreid de afgelop<strong>en</strong> twee dec<strong>en</strong>nia: dagopvang,<br />
buit<strong>en</strong>schoolse opvang <strong>voor</strong> <strong>en</strong> na schooltijd, <strong>en</strong> gastouderopvang. Veel van deze<br />
opvangmogelijkhed<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> in de plaats van de onbetaalde zorg door ouders, waardoor<br />
meer ruimte ontstaat <strong>voor</strong> arbeid buit<strong>en</strong>shuis.<br />
T<strong>en</strong> opzichte van mantelzorg is hier sprake van e<strong>en</strong> verschil: mantelzorg is informele zorg<br />
die door naast<strong>en</strong> wordt verle<strong>en</strong>d (veelal) aanvull<strong>en</strong>d op formele <strong>en</strong> professionele zorg. Hier<br />
is juist e<strong>en</strong> omgekeerde beweging waarneembaar: er is sprake van e<strong>en</strong> verschuiving van<br />
formele naar meer informele zorg, <strong>voor</strong>tkom<strong>en</strong>d uit beleid dat er op gericht is om ouder<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> gehandicapt<strong>en</strong> langer zelfstandig te lat<strong>en</strong> won<strong>en</strong> <strong>en</strong> om aansprak<strong>en</strong> op AWBZ-zorg te<br />
beperk<strong>en</strong>. Dit betek<strong>en</strong>t dat er e<strong>en</strong> groter beroep wordt gedaan op de (werk<strong>en</strong>de)<br />
mantelzorgers.<br />
Mantelzorger wordt m<strong>en</strong> veelal on<strong>voor</strong>bereid, het is niet gepland <strong>en</strong> m<strong>en</strong> weet niet hoe lang<br />
de zorg moet word<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe int<strong>en</strong>sief deze kan word<strong>en</strong>, terwijl het ouderschap in<br />
de meeste gevall<strong>en</strong> <strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>baar is.<br />
Aantal mantelzorgers<br />
In Nederland verl<strong>en</strong><strong>en</strong> circa 2,6 miljo<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> mantelzorg. 14 Ruim zev<strong>en</strong>tig proc<strong>en</strong>t van de<br />
mantelzorgers onder de 65 jaar heeft ook betaald werk; in totaal zijn dit circa 750.000<br />
Nederlanders, die gemiddeld 17 uur per week aan mantelzorg bested<strong>en</strong>. Van h<strong>en</strong> voelt bijna<br />
de helft zich overbelast of ervaart problem<strong>en</strong> <strong>met</strong> de combinatie van werk <strong>en</strong> mantelzorg. In<br />
2007 was het verl<strong>en</strong><strong>en</strong> van mantelzorg <strong>voor</strong> 50.000 tot 100.000 van h<strong>en</strong> red<strong>en</strong> om minder<br />
te gaan werk<strong>en</strong> of om tijdelijk dan wel definitief te stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> werk<strong>en</strong>. Daarbij gaat het<br />
<strong>voor</strong>al om mantelzorgers van hulpbehoev<strong>en</strong>de partners of kinder<strong>en</strong>. 15<br />
Mantelzorgers zijn het sterkst verteg<strong>en</strong>woordigd in de leeftijdsgroep van 45 tot 54 jaar. 16<br />
13 Gebruikelijke zorg is de normale, dagelijkse zorg die partners of ouders <strong>en</strong> inwon<strong>en</strong>de kinder<strong>en</strong> geacht word<strong>en</strong> elkaar<br />
onderling te bied<strong>en</strong> omdat ze als leefe<strong>en</strong>heid e<strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijk huishoud<strong>en</strong> voer<strong>en</strong> <strong>en</strong> op die grond e<strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijke<br />
verantwoordelijkheid hebb<strong>en</strong> <strong>voor</strong> het functioner<strong>en</strong> van dat huishoud<strong>en</strong>.<br />
14 Zie http://www.werk<strong>en</strong>mantelzorg.nl/servicem<strong>en</strong>u_feit<strong>en</strong>_<strong>en</strong>_cijfers<br />
15 SCP(2009), ‘Vrouw<strong>en</strong>, mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> mantelzorg. Beeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> feit<strong>en</strong>’, Alice de Boer <strong>en</strong> Saskia Keuz<strong>en</strong>kamp, D<strong>en</strong> Haag.<br />
16 Tweede Kamer der Stat<strong>en</strong> G<strong>en</strong>eraal, vergaderjaar 2008-2009, 30420/30169 nr. 138<br />
14
Mantelzorg, verle<strong>en</strong>d door werk<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, verdi<strong>en</strong>t naar de m<strong>en</strong>ing van de RWI blijv<strong>en</strong>de<br />
aandacht van overheid <strong>en</strong> sociale partners. Die aandacht van sociale partners is niet nieuw;<br />
al in 1996 sprak de Sociaal Economische <strong>Raad</strong> (SER) in zijn advies over de<br />
toekomstsc<strong>en</strong>ario’s onbetaalde arbeid, uitgebracht aan de minister van Sociale Zak<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>Werk</strong>geleg<strong>en</strong>heid, het vermoed<strong>en</strong> uit dat er als gevolg van het vergrot<strong>en</strong> van de<br />
arbeidsparticipatie knelpunt<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ontstaan in de mantelzorg <strong>en</strong> vroeg de minister daar<br />
rek<strong>en</strong>ing mee te houd<strong>en</strong>. 17<br />
Kan het vermoed<strong>en</strong> van de SER in 1996 inmiddels word<strong>en</strong> bevestigd?<br />
E<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>te studie 18 van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) laat zi<strong>en</strong> dat <strong>voor</strong> wat<br />
betreft het op e<strong>en</strong> constant niveau houd<strong>en</strong> van het aantal pot<strong>en</strong>tiële verl<strong>en</strong>ers van<br />
mantelzorg, deze beleidsdoelstelling zonder extra beleidsinspanning zal word<strong>en</strong> gehaald<br />
(tot 2030). Voorzichtig wordt geconcludeerd dat er tot 2030 ge<strong>en</strong> sprake lijkt van e<strong>en</strong><br />
onrustbar<strong>en</strong>de kloof tuss<strong>en</strong> aantall<strong>en</strong> ontvangers <strong>en</strong> verl<strong>en</strong>ers van mantelzorg. Zowel de<br />
aantall<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>tiële verl<strong>en</strong>ers <strong>en</strong> ontvangers van mantelzorg zull<strong>en</strong> naar verwachting licht<br />
stijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s het SCP min of meer <strong>met</strong> elkaar in ev<strong>en</strong>wicht blijv<strong>en</strong>. Wel wordt daarbij<br />
de kanttek<strong>en</strong>ing gemaakt dat ontwikkeling<strong>en</strong> die mogelijk relevant zijn <strong>voor</strong> de uitkomst<strong>en</strong><br />
niet in de raming<strong>en</strong> zijn betrokk<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> <strong>voor</strong>beeld hiervan is de toekomstige technologische<br />
ontwikkeling in het veld van de hulpverl<strong>en</strong>ing. Ook andere ontwikkeling<strong>en</strong>, zoals het<br />
verhog<strong>en</strong> van de p<strong>en</strong>sio<strong>en</strong>gerechtigde leeftijd, zijn niet in de raming<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>.<br />
Wanneer echter e<strong>en</strong> groter beroep op mantelzorg(ers) e<strong>en</strong> beleidsdoel op zich wordt,<br />
bij<strong>voor</strong>beeld om de kost<strong>en</strong> van professionele zorg te drukk<strong>en</strong>, zull<strong>en</strong> wel knelpunt<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
ontstaan.<br />
De RWI ziet de noodzaak in van het beheersbaar houd<strong>en</strong> van de kost<strong>en</strong> van de<br />
gezondheidszorg, maar is van m<strong>en</strong>ing dat de gevolg<strong>en</strong> van ingrep<strong>en</strong> in de zorg<br />
niet moet<strong>en</strong> betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> substantieel beroep op mantelzorg zal moet<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gedaan, zeker indi<strong>en</strong> dit e<strong>en</strong> negatief effect op arbeidsparticipatie heeft<br />
<strong>en</strong> de belasting van mantelzorgers vergroot.<br />
Arbeidsdeelname belangrijke determinant<br />
De studie van het SCP laat zi<strong>en</strong> dat ontwikkeling<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de arbeidsdeelname<br />
wel e<strong>en</strong> belangrijke determinant zijn <strong>voor</strong> de toekomstige mantelzorg. Het SCP schetst<br />
hiertoe e<strong>en</strong> aantal sc<strong>en</strong>ario’s. In het sc<strong>en</strong>ario waarbij de arbeid ev<strong>en</strong>wichtig wordt verdeeld<br />
tuss<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> – mann<strong>en</strong> gaan minder werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> meer, beid<strong>en</strong><br />
werk<strong>en</strong> in deeltijd – neemt het aantal pot<strong>en</strong>tiële helpers <strong>met</strong> 3% het minst af t<strong>en</strong> opzichte<br />
van de basisraming (afname van 8% in de leeftijdsgroep 30 - 64) terwijl in het sc<strong>en</strong>ario<br />
waarbij is verondersteld dat zoveel mogelijk werk<strong>en</strong>de person<strong>en</strong> fulltime gaan werk<strong>en</strong>, het<br />
aantal helpers de kom<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nia <strong>met</strong> 18% afneemt.<br />
De verdeling van de arbeid is, ev<strong>en</strong>als de participatiegraad, van invloed op de<br />
beschikbaarheid van mantelzorgers. In het sc<strong>en</strong>ario waarbij mann<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>veel blijv<strong>en</strong><br />
werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> meer gaan werk<strong>en</strong>, zal de discrepantie tuss<strong>en</strong> vraag <strong>en</strong> aanbod van<br />
mantelzorg het grootste zijn <strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> om bij<strong>voor</strong>beeld de inzet van extra formele zorg.<br />
Daar<strong>voor</strong> zijn dan ook weer extra arbeidskracht<strong>en</strong> nodig <strong>en</strong> zoals bek<strong>en</strong>d is dat e<strong>en</strong> actueel<br />
nijp<strong>en</strong>d arbeidsmarktprobleem dat in de toekomst nog groter dreigt te word<strong>en</strong>. 19<br />
17 SER (1996), ‘<strong>Advies</strong> Toekomstsc<strong>en</strong>ario’s onbetaalde arbeid’, Publicati<strong>en</strong>r. 6, 21 juni 1996.<br />
18 SCP (2009), ‘De toekomst van de mantelzorg’, D<strong>en</strong> Haag, Oktober<br />
19 Prismant (2009), ‘Arbeid in Zorg <strong>en</strong> Welzijn 2009’<br />
15
De door de SER uitgesprok<strong>en</strong> bezorgdheid t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de spanning tuss<strong>en</strong> de<br />
beleidsdoel<strong>en</strong> ‘verhog<strong>en</strong> arbeidsparticipatie’ <strong>en</strong> ‘bevorder<strong>en</strong> mantelzorg’ blijft naar het<br />
oordeel van de RWI actueel. Daarbij geldt echter dat het op dit mom<strong>en</strong>t <strong>voor</strong>al van belang is<br />
dat de aandacht <strong>voor</strong> de combinatieproblematiek van mantelzorgers op de ag<strong>en</strong>da blijft. 20<br />
Daar<strong>voor</strong> is het allereerst nodig dat binn<strong>en</strong> organisaties bek<strong>en</strong>d is wie mantelzorg verle<strong>en</strong>t.<br />
Uit het in opdracht van de RWI verrichte onderzoek naar arbeid <strong>en</strong> zorg op de<br />
werkvloer blijkt dat binn<strong>en</strong> arbeidsorganisaties niet altijd duidelijk is wie<br />
mantelzorg verle<strong>en</strong>t, waardoor de afstemming over de te verricht<strong>en</strong> arbeid <strong>en</strong> te<br />
verl<strong>en</strong><strong>en</strong> mantelzorg onvoldo<strong>en</strong>de tot stand komt. De RWI acht het van belang<br />
dat binn<strong>en</strong> arbeidsorganisaties structureel meer aandacht is <strong>voor</strong> de positie<br />
van mantelzorgers.<br />
20 SER. Vierde nationale mantelzorglezing, uitgesprok<strong>en</strong> door dr. A.H.G. Rinnooy Kan, <strong>voor</strong>zitter SER., ‘Mantelzorgers<br />
onmisbaar kapitaal <strong>voor</strong> onze sam<strong>en</strong>leving’, November 2009.<br />
16
3. Faciliter<strong>en</strong> <strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong><br />
3.1 Rol landelijke overheid<br />
Meerdere beleidsdoel<strong>en</strong><br />
Ontwikkeling van overheidsbeleid op het terrein van arbeid <strong>en</strong> zorg betek<strong>en</strong>t anno 2010<br />
betrokk<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> inbr<strong>en</strong>g van diverse ministeries.<br />
De landelijke beleidstak<strong>en</strong> rond het arbeidsmarktbeleid <strong>en</strong> de bevordering van<br />
arbeidsparticipatie ligg<strong>en</strong> bij het ministerie van Sociale Zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>Werk</strong>geleg<strong>en</strong>heid, terwijl<br />
het beleid t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van ‘werk<strong>en</strong>de gezinn<strong>en</strong>’ is belegd bij het ministerie van Jeugd <strong>en</strong><br />
Gezin. De minister van Jeugd <strong>en</strong> Gezin heeft het <strong>voor</strong>stel gedaan om sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> sociale<br />
partners e<strong>en</strong> keurmerk ‘gezinsvri<strong>en</strong>delijk werkgever’ te ontwikkel<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> dergelijk keurmerk<br />
geeft aan dat de betreff<strong>en</strong>de werkgever belang hecht aan het realiser<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> optimale<br />
balans tuss<strong>en</strong> werk <strong>en</strong> privé <strong>voor</strong> zijn werknemers.<br />
Het verhog<strong>en</strong> van de arbeidsparticipatie van vrouw<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> doelstelling van het<br />
emancipatiebeleid van het ministerie van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, terwijl het<br />
versterk<strong>en</strong> van informele zorg (mantelzorg) <strong>en</strong> vrijwilligerswerk e<strong>en</strong> taak is van het<br />
ministerie van Volksgezondheid, Welzijn <strong>en</strong> Sport.<br />
De RWI pleit er<strong>voor</strong> dat op het niveau van ministeries niet wordt volstaan <strong>met</strong><br />
aandacht <strong>voor</strong> elkaars beleidsdoelstelling<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van arbeids- <strong>en</strong><br />
maatschappelijke participatie, maar dat:<br />
- bij de bevordering van arbeidsparticipatie sprake is van e<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te<br />
afstemming <strong>en</strong> aanvulling van de verschill<strong>en</strong>de beleidsinvalshoek<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
doelstelling<strong>en</strong>;<br />
- in <strong>voor</strong>kom<strong>en</strong>de gevall<strong>en</strong> het belang van (grotere) arbeidsparticipatie<br />
gepres<strong>en</strong>teerd wordt in e<strong>en</strong> context waarbinn<strong>en</strong> ook op ev<strong>en</strong>wichtige wijze<br />
aandacht is <strong>voor</strong> andere vorm<strong>en</strong> van (maatschappelijke) participatie,<br />
waaronder mantelzorg;<br />
- gestimuleerd wordt dat er meer bek<strong>en</strong>dheid ontstaat over het combiner<strong>en</strong><br />
van werk <strong>en</strong> mantelzorgtak<strong>en</strong>.<br />
In de praktijk betek<strong>en</strong>t de betrokk<strong>en</strong>heid van meerdere ministeries dat vanuit verschill<strong>en</strong>de<br />
invalshoek<strong>en</strong> beleidsaandacht wordt gevraagd, beleidsinitiatiev<strong>en</strong> word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
onderzoek<strong>en</strong> in gang word<strong>en</strong> gezet. In de verschill<strong>en</strong>de <strong>en</strong> soms overlapp<strong>en</strong>de<br />
beleidsdoelstelling<strong>en</strong> weerspiegel<strong>en</strong> zich de belang<strong>en</strong> zoals die door de sam<strong>en</strong>leving<br />
word<strong>en</strong> geformuleerd. Die zijn niet altijd e<strong>en</strong>duidig <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>min altijd (volledig) ver<strong>en</strong>igbaar.<br />
De roep om e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>d overheidsbeleid t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van arbeid <strong>en</strong> zorg is echter<br />
logisch <strong>en</strong> ook noodzakelijk maar beslist ge<strong>en</strong> vanzelfsprek<strong>en</strong>de uitkomst.<br />
De thematiek van flexibiliteit van arbeidstijd<strong>en</strong>, maar ook van schooltijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
op<strong>en</strong>ingstijd<strong>en</strong> van private- <strong>en</strong> (semi-)publieke di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ers staat in ieder geval hoog op<br />
de ag<strong>en</strong>da van de landelijke overheid. Het kabinet heeft inmiddels de SER gevraagd e<strong>en</strong><br />
advies uit te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> onder de noemer ‘Tijd<strong>en</strong> van de sam<strong>en</strong>leving. Toe naar minder<br />
tijdknelpunt<strong>en</strong> door meer flexibiliteit.’ 21 De Stichting van de Arbeid heeft al eerder gewez<strong>en</strong><br />
op het belang van de mogelijkheid om aanpassing<strong>en</strong> in schooltijd<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> realiser<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> toegankelijke <strong>en</strong> kwalitatief goede kinderopvang. 22<br />
21 SER; <strong>Advies</strong>aanvraag ‘Tijd<strong>en</strong> van de sam<strong>en</strong>leving’, 21 September 2009.<br />
22 Stichting van de Arbeid, brief 14 mei 2009, S.A.09.039.05 JM/JS<br />
17
Kinderopvang<br />
Veel beleidsmaatregel<strong>en</strong> zijn direct of indirect gericht op het lat<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong> van de<br />
arbeidsdeelname, in ur<strong>en</strong> <strong>en</strong> in person<strong>en</strong>. De invoering van de Wet Kinderopvang in 2005<br />
heeft het gebruik van kinderopvang sterk do<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong> <strong>en</strong> heeft de mogelijkheid van<br />
ouders om (meer) te participer<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk vergroot. In plaats van het aanbod te<br />
subsidiër<strong>en</strong> is in deze wet gekoz<strong>en</strong> <strong>voor</strong> het subsidiër<strong>en</strong> van ouders. Daarnaast werd<strong>en</strong> de<br />
kost<strong>en</strong> <strong>voor</strong> ouders lager: de halvering van de ouderbijdrage in de periode 2004-2008 heeft<br />
geleid tot e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame van het gebruik van formele opvang <strong>met</strong> circa 10%. Tegelijkertijd is<br />
e<strong>en</strong> stijging van het arbeidsaanbod van moeders in ur<strong>en</strong> <strong>met</strong> 5% waarneembaar. Het<br />
verschil tuss<strong>en</strong> de toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> opvang <strong>en</strong> de (lagere) stijging van het arbeidsaanbod is<br />
veroorzaakt door e<strong>en</strong> substitutie-effect: veel ouders zijn overgestapt van informele opvang<br />
naar formele opvang. 23 Toch: kinderopvangmogelijkhed<strong>en</strong> zijn aanzi<strong>en</strong>lijk toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Voor<br />
veel werk<strong>en</strong>de ouders is kinderopvang buit<strong>en</strong>shuis door professionele kracht<strong>en</strong> – in<br />
teg<strong>en</strong>stelling tot e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eratie eerder – anno 2010 de normaalste zaak van de wereld.<br />
Naar verwachting zal het gebruik van kinderopvang nog verder to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>, hoewel er<br />
verschill<strong>en</strong>de prognoses bestaan t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de omvang van die to<strong>en</strong>ame. Volg<strong>en</strong>s het<br />
kabinet zal in 2011 35% van de kinder<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> vorm van kinderopvang gaan (eind 2006<br />
was dit 20%, eind 2007 25%), 24 terwijl de Maatschappelijk Ondernemers Groep (MO-groep)<br />
Kinderopvang van e<strong>en</strong> omvangrijker groei uitgaat, waarbij m<strong>en</strong> zich baseert op het gebruik<br />
van kinderopvang in ons omring<strong>en</strong>de land<strong>en</strong>, waar perc<strong>en</strong>tages van 60 tot 70% word<strong>en</strong><br />
bereikt. 25 Het C<strong>en</strong>traal Plan Bureau gaat ervan uit dat de groei in het gebruik van formele<br />
kinderopvang na 2009 zal afvlakk<strong>en</strong>. 26<br />
BSO<br />
Voor de meeste ouders <strong>met</strong> schoolgaande kinder<strong>en</strong> is buit<strong>en</strong>schoolse opvang (BSO) <strong>voor</strong><br />
<strong>en</strong> na schooltijd <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de middag (overblijv<strong>en</strong>), e<strong>en</strong> belangrijke opvangsoort om werk <strong>en</strong><br />
zorg zo goed mogelijk <strong>met</strong> elkaar te kunn<strong>en</strong> combiner<strong>en</strong>. Sinds 2007 zijn schol<strong>en</strong> verplicht<br />
<strong>voor</strong>- <strong>en</strong> naschoolse opvang te bied<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 7.30 <strong>en</strong> 18.30, hetzij faciliteit<strong>en</strong> te bied<strong>en</strong><br />
waarbinn<strong>en</strong> andere partij<strong>en</strong> dat do<strong>en</strong> <strong>en</strong> de rand<strong>voor</strong>waard<strong>en</strong> hierbij aan te gev<strong>en</strong> (motie<br />
Van Aarts<strong>en</strong>/Bos). BSO <strong>voor</strong>ziet duidelijk in e<strong>en</strong> behoefte. Zo is het aantal kindplaats<strong>en</strong> in<br />
de BSO in de periode 2006 – 2008 <strong>met</strong> 68% gesteg<strong>en</strong> (van circa 95.000 naar 160.000). 27<br />
De MOgroep Kinderopvang plaatst kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> bij de aanpassing<strong>en</strong> van de Wet<br />
Kinderopvang per 1 januari 2010. Vanaf die datum zal het fiscaal maximum – het bedrag dat<br />
ouders van de belastingdi<strong>en</strong>st terug kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> per uur BSO – word<strong>en</strong> verlaagd <strong>met</strong> 7%<br />
van 6,10 euro naar 5,82 euro.<br />
Hierdoor zull<strong>en</strong> ouders meer zelf moet<strong>en</strong> gaan betal<strong>en</strong>, omdat iedere euro die bov<strong>en</strong> het<br />
fiscaal maximum uitkomt <strong>voor</strong> eig<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing is. Volg<strong>en</strong>s de MOgroep zal dit <strong>voor</strong>al de<br />
laagste inkom<strong>en</strong>sgroep<strong>en</strong> treff<strong>en</strong> <strong>en</strong> van invloed zijn op de beslissing om wel of niet te<br />
(blijv<strong>en</strong>) participer<strong>en</strong> op de arbeidsmarkt. Door de MOgroep is bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> berek<strong>en</strong>d dat deze<br />
verlaging in de meeste gevall<strong>en</strong> niet zal leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> verlaging van de tariev<strong>en</strong> die<br />
aanbieders van buit<strong>en</strong>schoolse opvang hanter<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s de MOgroep beschikt slechts e<strong>en</strong><br />
minderheid van de kinderopvangorganisaties over voldo<strong>en</strong>de marge om de stijg<strong>en</strong>de kost<strong>en</strong><br />
op te vang<strong>en</strong> zonder tariefsverhoging. 28<br />
23<br />
SEO Economisch Onderzoek (2009), ‘Participatie-effect kinderopvangtoeslag’, Onderzoek in opdracht van het ministerie van<br />
SZW, Amsterdam, November.<br />
24<br />
Zie http://www.cbs.nl/nl-NL/m<strong>en</strong>u/themas/dossiers/vrouw<strong>en</strong>-<strong>en</strong>-mann<strong>en</strong>/publicaties/artikel<strong>en</strong>/archief/2008/2008-2452-wm.htm<br />
25<br />
Zie website www.mogroep.nl/kinderopvang ‘Op weg naar duurzame kinderopvang’, bezocht<br />
26<br />
CPB (2008), ‘E<strong>en</strong> analyse van de groei van de formele kinderopvang in het rec<strong>en</strong>te verled<strong>en</strong> <strong>en</strong> in de nabije toekomst’, CPBnotitie<br />
14 mei 2008<br />
27<br />
Regioplan (2009), Monitor Capaciteit Kinderopvang 2008 – 2011. Capaciteitgegev<strong>en</strong>s in het jaar 2008’. Eindrapport opgesteld<br />
in opdracht van het Netwerkbureau Kinderopvang, Amsterdam, Maart.<br />
28<br />
Zie website MO-Groep: http://www.mogroep.nl/scrivo/asset.php?id=189827<br />
18
Nieuwe tijd<strong>en</strong><br />
In de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia is het gebruik van kinderopvang<strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> steeds meer in<br />
zwang geraakt <strong>en</strong> is de sector sterk gegroeid <strong>en</strong> geprofessionaliseerd. Wat echter opvalt, is<br />
dat kinderopvang <strong>en</strong> ook buit<strong>en</strong>schoolse opvang om school ‘he<strong>en</strong> gebouwd’ zijn. De<br />
schooltijd<strong>en</strong> zijn over het algeme<strong>en</strong> ongewijzigd geblev<strong>en</strong> <strong>en</strong> in de tijd<strong>en</strong> <strong>voor</strong>, tuss<strong>en</strong> <strong>en</strong> na<br />
schooltijd zijn vorm<strong>en</strong> van opvang in het lev<strong>en</strong> geroep<strong>en</strong>. Naar de m<strong>en</strong>ing van de RWI is de<br />
huidige discussie omtr<strong>en</strong>t de afstemming van school(tijd<strong>en</strong>) <strong>en</strong> opvang dan ook van groot<br />
belang. Uiteraard di<strong>en</strong><strong>en</strong> pedagogische uitgangspunt<strong>en</strong> in het onderwijs <strong>en</strong><br />
ontwikkelingskans<strong>en</strong> <strong>voor</strong> kinder<strong>en</strong> de bov<strong>en</strong>toon te voer<strong>en</strong>, maar dat laat onverlet dat de<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>voor</strong> ouders om arbeid <strong>en</strong> zorg te kunn<strong>en</strong> combiner<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
meegewog<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Kantoortijd<strong>en</strong>school<br />
De kantoortijd<strong>en</strong>school is opgezet door Jan Willem Ittman, de <strong>voor</strong>malig directeur van basisschool<br />
Bikube in Hoofddorp. Het idee <strong>voor</strong> e<strong>en</strong> school naar Zweeds model ontstond na e<strong>en</strong> studiereis naar<br />
Zwed<strong>en</strong>. De schooldirecteur zag daar hoe onderwijs, recreatie <strong>en</strong> opvang als nauwelijks<br />
onderscheid<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de schooldag georganiseerd werd<strong>en</strong> door één team. Kinder<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong><br />
hun schooldag als e<strong>en</strong> geheel. Dat moet hier in Hoofddorp ook kunn<strong>en</strong>, dacht m<strong>en</strong>. Met als resultaat<br />
de huidige kantoortijd<strong>en</strong>school, waarin basisschool <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>schoolse opvang e<strong>en</strong>drachtig<br />
sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong> om tuss<strong>en</strong> 7.15 <strong>en</strong> 18.00 uur het onderwijs, de buit<strong>en</strong>schoolse opvang <strong>en</strong> de<br />
buit<strong>en</strong>schoolse activiteit<strong>en</strong> hand in hand te lat<strong>en</strong> gaan. 2930<br />
Nieuwe dagarrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
De kantoortijd<strong>en</strong>school (zie kader) is e<strong>en</strong> <strong>voor</strong>beeld van e<strong>en</strong> ‘nieuw’ dagarrangem<strong>en</strong>t. E<strong>en</strong><br />
dagarrangem<strong>en</strong>t is e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>d <strong>en</strong> doorlop<strong>en</strong>d aanbod van onderwijs, opvang <strong>en</strong><br />
vrijetijds<strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>voor</strong> kinder<strong>en</strong>. De aandacht <strong>voor</strong> nieuwe dagarrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is zeker<br />
niet nieuw <strong>en</strong> is <strong>voor</strong>tgekom<strong>en</strong> uit het feit dat het traditionele dagarrangem<strong>en</strong>t juist veel<br />
overdrachtsmom<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, afstemming <strong>en</strong> ‘onrust’ <strong>voor</strong> kinder<strong>en</strong> <strong>met</strong> zich meebr<strong>en</strong>gt. Daarmee<br />
wordt bedoeld dat kinder<strong>en</strong> alvor<strong>en</strong>s ze naar school gaan, naar de ‘<strong>voor</strong>schoolse’ opvang<br />
gebracht moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, daarna weer moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verplaatst naar school <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de<br />
middag - <strong>voor</strong> de overblijf - weer gebruik moet<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> van de ‘tuss<strong>en</strong>schoolse’ opvang,<br />
vaak op e<strong>en</strong> andere locatie, waarna zich na schooltijd hetzelfde <strong>voor</strong>doet <strong>met</strong> de<br />
‘naschoolse’ opvang. Veelzegg<strong>en</strong>d is de term ‘buit<strong>en</strong>schools’ in deze. Kinder<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
daarnaast op één dag door t<strong>en</strong>minste vier person<strong>en</strong> begeleid <strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
meerdere pedagogische klimat<strong>en</strong>.<br />
Door onder andere de SWKGroep, één van de grootste aanbieders van kinderopvang in<br />
Nederland, is e<strong>en</strong> pleidooi geschrev<strong>en</strong> <strong>voor</strong> e<strong>en</strong> ‘nieuw’ dagarrangem<strong>en</strong>t. 31 Kern van dat<br />
nieuwe dagarrangem<strong>en</strong>t is dat er sprake is van integratie van onderwijs <strong>en</strong> opvang <strong>met</strong><br />
vrijetijds<strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. Het arrangem<strong>en</strong>t k<strong>en</strong>t zes elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>:<br />
- e<strong>en</strong> eerdere start van de schooldag<br />
- regelmaat in schooltijd<strong>en</strong> op alle weekdag<strong>en</strong> (vijf gelijke dag<strong>en</strong> model)<br />
- brede invoering continurooster <strong>met</strong> korte(re) middagpauze onder begeleiding van<br />
leerkracht<br />
29 Zie ministerie van OC&W, http://www.minocw.nl/actueel/nieuws/36069/Stimulans-<strong>voor</strong>-brede-schol<strong>en</strong>.html<br />
30 Netwerkbureau Kinderopvang, www.netwerkbureaukinderopvang.nl <strong>en</strong> http://www.sopoh.nl/bikube/<br />
31 SWKGroep (2008), ‘E<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>tijds dagarrangem<strong>en</strong>t. Op weg naar rust, regelmaat <strong>en</strong> ruimte <strong>voor</strong> kinder<strong>en</strong>’, Visie SWIK-<br />
Groep, Rotterdam, Augustus. http://www.swkgroep.nl/pdf/SWK-Groep-visie_LR.pdf<br />
19
- e<strong>en</strong> breder dagv<strong>en</strong>ster <strong>voor</strong> buit<strong>en</strong>schoolse activiteit<strong>en</strong><br />
- integratie van andere (sport)activiteit<strong>en</strong> in het BSO-programma<br />
- meer continuïteit in de personele bezetting van de BSO<br />
Dit ‘nieuwe’ dagarrangem<strong>en</strong>t k<strong>en</strong>t vele <strong>voor</strong>del<strong>en</strong>. Allereerst <strong>voor</strong> de kinder<strong>en</strong> die te mak<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> <strong>met</strong> minder mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van wisseling in begeleiding - minder ‘gesleep’ - <strong>en</strong><br />
pedagogisch klimaat: meer rust, regelmaat <strong>en</strong> stabiliteit. Omdat de l<strong>en</strong>gte van iedere<br />
schooldag gelijk is, zal het <strong>voor</strong> ouders ook minder uitmak<strong>en</strong> op welke dag zij vrij zijn,<br />
cursus volg<strong>en</strong> of anderszins. Kortom, de <strong>voor</strong>spelbaarheid neemt toe, maar ook de<br />
flexibiliteit. <strong>Werk</strong>gevers hebb<strong>en</strong> daardoor minder te mak<strong>en</strong> <strong>met</strong> piekdag<strong>en</strong> in de bezetting<br />
<strong>en</strong> dag<strong>en</strong> waarop er vrijwel niemand is: e<strong>en</strong> meer gelijkmatige bezetting.<br />
Door vrijetijdsactiviteit<strong>en</strong> (sport- <strong>en</strong> ver<strong>en</strong>igingsactiviteit<strong>en</strong>) te integrer<strong>en</strong> in het BSOprogramma<br />
wordt het gezinslev<strong>en</strong> ontlast. De wachtlijstproblematiek zal ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s <strong>voor</strong> e<strong>en</strong><br />
groot deel kom<strong>en</strong> te vervall<strong>en</strong>. Onderwijslocaties zull<strong>en</strong> int<strong>en</strong>siever word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ut, waardoor<br />
investering<strong>en</strong> sneller word<strong>en</strong> terugverdi<strong>en</strong>d.<br />
‘Moeders patatkraam, elke wo<strong>en</strong>sdagmiddag op<strong>en</strong>!’ 32<br />
Nog steeds is de wo<strong>en</strong>sdagmiddag op de meeste basisschol<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vrije middag. Voor de lagere<br />
groep<strong>en</strong> geldt dat ook <strong>voor</strong> de vrijdagmiddag. Dat heeft twee gevolg<strong>en</strong>: veel ouders – <strong>voor</strong>al moeders<br />
– will<strong>en</strong> of kunn<strong>en</strong> op wo<strong>en</strong>sdagmiddag niet werk<strong>en</strong>, maar zijn thuis <strong>voor</strong> de kinder<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> tweede<br />
gevolg is dat de vraag naar kinderopvang <strong>voor</strong>al gericht is op de andere dag<strong>en</strong>. Op wo<strong>en</strong>sdag- <strong>en</strong><br />
vrijdagmiddag is de vraag naar kinderopvang beduid<strong>en</strong>d geringer dan op andere dag<strong>en</strong>. 33 De<br />
wachtlijstproblematiek <strong>voor</strong> de BSO heeft dan ook <strong>voor</strong>al betrekking op de maandag, dinsdag <strong>en</strong><br />
donderdag omdat juist op die dag<strong>en</strong> wordt gewerkt.<br />
De vrije wo<strong>en</strong>sdagmiddag is e<strong>en</strong> <strong>voor</strong>beeld van wat de Commissie Bakker noemt het niet op elkaar<br />
aansluit<strong>en</strong> van tijdarrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het onderwijs- <strong>en</strong> arbeidsdomein.<br />
Uiteraard vergt invoering van dit ‘nieuwe’ dagarrangem<strong>en</strong>t het nodige van alle partij<strong>en</strong>.<br />
Schooltijd<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangepast <strong>en</strong> niet iedere<strong>en</strong> zal dat op prijs stell<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
zijn er e<strong>en</strong> aantal knelpunt<strong>en</strong>: zo geld<strong>en</strong> er verschill<strong>en</strong>de regels t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van het<br />
ruimtegebruik <strong>voor</strong> onderwijs (onderwijsbestemming) <strong>en</strong>erzijds <strong>en</strong> <strong>voor</strong> vorm<strong>en</strong> van opvang<br />
anderzijds.<br />
Dit kan word<strong>en</strong> opgelost door in de bepaling<strong>en</strong> op te nem<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> ruimte e<strong>en</strong><br />
‘kindbestemming’ heeft, waarbij dus ge<strong>en</strong> onderscheid wordt gemaakt tuss<strong>en</strong> (bestemming<br />
<strong>voor</strong>) onderwijs of opvang, <strong>met</strong> andere woord<strong>en</strong>, door integrale ruimtes te creër<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> ander knelpunt is het feit dat schooldirecteur<strong>en</strong> de invoering van het nieuwe<br />
dagarrangem<strong>en</strong>t er bij moet<strong>en</strong> do<strong>en</strong>, naast vele andere tak<strong>en</strong>. Het organiser<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong><br />
is dan niet altijd groot g<strong>en</strong>oeg, temeer omdat de b<strong>en</strong>odigde maatregel<strong>en</strong> vaak op het terrein<br />
ligg<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong>de portefeuillehouders binn<strong>en</strong> het geme<strong>en</strong>tebestuur. Hier zou de<br />
geme<strong>en</strong>te e<strong>en</strong> grotere regierol op zich kunn<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>, bij<strong>voor</strong>beeld door één wethouder<br />
verantwoordelijk te mak<strong>en</strong> <strong>voor</strong> de integratie van onderwijs <strong>en</strong> opvang.<br />
Uit e<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>tarisatie onder ouders door de SWKGroep blijkt dat er wel draagvlak is <strong>voor</strong><br />
het overgrote deel van de maatregel<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> dergelijk ‘nieuw’ arrangem<strong>en</strong>t <strong>met</strong> zich mee<br />
br<strong>en</strong>gt.<br />
32 Slagzin uit commercial <strong>voor</strong> Diamant Frituurvet, jar<strong>en</strong> ’70/’80<br />
33 ‘Groeistuip<strong>en</strong>’, Eindrapport Taskforce Bestrijding Wachtlijst<strong>en</strong> Buit<strong>en</strong>schoolse Opvang’, 5 September 2007, Utrecht.<br />
20
De Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> zal de Kamer begin 2010<br />
informer<strong>en</strong> door middel van e<strong>en</strong> notitie over sluit<strong>en</strong>de dagarrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. 34 Daarin zull<strong>en</strong><br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s de <strong>voor</strong>stell<strong>en</strong> van de Commissie Van Rijn word<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>. Deze commissie<br />
komt ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s tot de slotsom dat e<strong>en</strong> verdergaande afstemming tuss<strong>en</strong><br />
opvang<strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, <strong>voor</strong>schoolse <strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> de basisschool zorgt <strong>voor</strong> e<strong>en</strong> meer<br />
optimale dagindeling <strong>voor</strong> jonge kinder<strong>en</strong> (<strong>en</strong> hun gezinn<strong>en</strong>) <strong>en</strong> daarmee ook de<br />
arbeidsparticipatie ondersteunt. 35<br />
Het ideaalbeeld van e<strong>en</strong> Brede School die ook naschoolse opvang <strong>en</strong> in buit<strong>en</strong>schoolse<br />
activiteit<strong>en</strong> kan <strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>, is door de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong><br />
Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> geschetst in het beeld van de ‘School van de Toekomst’, dat in 2015<br />
werkelijkheid moet zijn. 36 In e<strong>en</strong> aantal geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is dit al de praktijk, ondanks de<br />
belemmering<strong>en</strong> die er wel degelijk zijn. Zo k<strong>en</strong>t de geme<strong>en</strong>te Groning<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aamde<br />
‘V<strong>en</strong>sterschol<strong>en</strong>’. E<strong>en</strong> V<strong>en</strong>sterschool is e<strong>en</strong> bundeling van minst<strong>en</strong>s één basisschool <strong>en</strong><br />
verschill<strong>en</strong>de andere instelling<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> wijk (Brede School). Partners zijn bij<strong>voor</strong>beeld<br />
peuterspeelzal<strong>en</strong>, kinderopvang, sociaal-cultureel werk (buurthuiz<strong>en</strong>), bibliothek<strong>en</strong>,<br />
volwass<strong>en</strong><strong>en</strong>educatie, sportver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong>, de muziekschool <strong>en</strong> maatschappelijke<br />
di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing.<br />
E<strong>en</strong> vergelijkbaar concept is de ‘Sterr<strong>en</strong>school’, 37 onder meer in de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> Ede <strong>en</strong><br />
Apeldoorn.<br />
De overheid – zowel de landelijke als de lokale – kunn<strong>en</strong> optimalisering van de combinatie<br />
arbeid <strong>en</strong> zorg, werk <strong>en</strong> privé, stimuler<strong>en</strong> <strong>en</strong> faciliter<strong>en</strong>. Voor werk<strong>en</strong>de ouders is <strong>en</strong> blijft<br />
e<strong>en</strong> adequaat aanbod van kwalitatief goede <strong>en</strong> betrouwbare kinderopvang de belangrijkste<br />
<strong>voor</strong>waarde om – zonder zorg<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>met</strong> volle overgave – arbeid <strong>met</strong> zorg te kunn<strong>en</strong><br />
combiner<strong>en</strong>. Daarbij gaat het niet alle<strong>en</strong> om de beschikbaarheid van e<strong>en</strong> plek op de BSO of<br />
de hele dag opvang maar juist ook om die kwaliteit. Ouders moet<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> gerust hart hun<br />
kind kunn<strong>en</strong> achterlat<strong>en</strong> bij de kinderopvangorganisatie, in de wet<strong>en</strong>schap dat hun<br />
kind(er<strong>en</strong>) daar veilig zijn <strong>en</strong> plezier hebb<strong>en</strong>. Bij die rust heeft iedere<strong>en</strong> baat.<br />
De RWI is van m<strong>en</strong>ing dat de ontwikkeling naar ‘nieuwe dagarrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>’<br />
waarbij onderwijs, opvang <strong>en</strong> vrijetijdsactiviteit<strong>en</strong> zijn geïntegreerd di<strong>en</strong>t te<br />
word<strong>en</strong> gestimuleerd <strong>en</strong> verder ontwikkeld. Hierbij ziet de RWI e<strong>en</strong> taak<br />
weggelegd <strong>voor</strong> de lokale overheid die immers direct zicht heeft op de<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van onderwijs <strong>en</strong> opvang in de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Het gaat<br />
daarbij om e<strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong>de rol <strong>en</strong> het inbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van organiser<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong>.<br />
Andere maatregel<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> andere maatregel gericht op het verhog<strong>en</strong> van de arbeidsdeelname is de geleidelijke<br />
afbouw van de zog<strong>en</strong>aamde ‘aanrechtsubsidie’, ook al lijkt de opbr<strong>en</strong>gst van deze<br />
maatregel beperkt. 38<br />
Ook op andere wijze dan via de portemonnee probeert de overheid de keuze van de burger<br />
te beïnvloed<strong>en</strong>: door middel van e<strong>en</strong> ‘Taskforce Deeltijd+’ wil de overheid de burger bewust<br />
mak<strong>en</strong> van de al bestaande mogelijkhed<strong>en</strong> die er zijn om de arbeidsdeelname uit te<br />
34 Min OC&W, Brief 18 december 2009, KO/175170<br />
35 Eindrapport Commissie Kinderopvang, ‘Van beter subsidiër<strong>en</strong> naar beter organiser<strong>en</strong>’, April 2009, D<strong>en</strong> Haag.<br />
36 Volkskrant, 17 februari 2010, ‘Het ideaalbeeld van Sharon Dijksma bestaat al’.<br />
37 Zie http://www.desterr<strong>en</strong>school.nl/Informatie/waarom.asp<br />
38 CBS, ‘Steeds minder ontvangers aanrechtsubsidie’, Sociaaleconomische tr<strong>en</strong>ds, 3 e kwartaal 2009, Reindert Lok.<br />
21
eid<strong>en</strong>. De Taskforce richt zich <strong>voor</strong>al op de bewustwording van ‘culturele’ aspect<strong>en</strong>, zowel<br />
thuis als op de werkvloer, maar signaleert ook andere meer praktische belemmering<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
voert proefproject<strong>en</strong> uit in e<strong>en</strong> aantal sector<strong>en</strong> (overheid, onderwijs, zorg, detailhandel <strong>en</strong><br />
zakelijke di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing), gericht op het vergrot<strong>en</strong> van deeltijdban<strong>en</strong>. In maart 2010 zal de<br />
Taskforce de bevinding<strong>en</strong> uit deze proefproject<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> aantal jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> heeft de RWI het advies ‘Huis houd<strong>en</strong> op de markt’ 39 uitgebracht<br />
waarin concrete aanbeveling<strong>en</strong> zijn gedaan om e<strong>en</strong> markt <strong>voor</strong> persoonlijke di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
tot ontwikkeling te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. De RWI is van m<strong>en</strong>ing dat wanneer bij<strong>voor</strong>beeld huishoudelijk<br />
werk teg<strong>en</strong> redelijke betaling kan word<strong>en</strong> uitbesteed, dit de ‘zorglast’ van buit<strong>en</strong>shuis<br />
werk<strong>en</strong>d<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong> verminder<strong>en</strong>.<br />
Het is ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s van belang dat ook op andere terrein<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing wordt gehoud<strong>en</strong> <strong>met</strong> de<br />
dagindeling van taakcombineerders. Avondop<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong> van (semi-)publieke<br />
<strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, maar ook de mogelijkheid om op andere tijdstipp<strong>en</strong> dan gebruikelijk overleg<br />
te hebb<strong>en</strong> <strong>met</strong> zorginstelling<strong>en</strong> over de afstemming tuss<strong>en</strong> formele zorg <strong>en</strong> mantelzorg of<br />
tandartsbezoek in de avondur<strong>en</strong>, zijn daar <strong>voor</strong>beeld<strong>en</strong> van.<br />
Verlofstelsel<br />
Het Nederlandse stelsel van wettelijke verlofregeling<strong>en</strong> neemt in het arbeid <strong>en</strong> zorgbeleid<br />
e<strong>en</strong> belangrijke plaats in. Verlofmogelijkhed<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong> er<strong>voor</strong> dat werknemers op langere<br />
termijn goed kunn<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> functioner<strong>en</strong> als ze verlof kunn<strong>en</strong> opnem<strong>en</strong> om tijdelijk int<strong>en</strong>sief<br />
zorg te verl<strong>en</strong><strong>en</strong> aan pasgebor<strong>en</strong><strong>en</strong>, schoolgaande kinder<strong>en</strong> of hulpbehoev<strong>en</strong>de naast<strong>en</strong>.<br />
Met inzet van de verlofregeling<strong>en</strong> wordt <strong>voor</strong>kom<strong>en</strong> dat de loopbaan moet word<strong>en</strong><br />
onderbrok<strong>en</strong>, dat de arbeidsproductiviteit daalt of dat m<strong>en</strong> zich ziek meldt. 40<br />
Verlofregeling<strong>en</strong> zijn echter niet bedoeld om e<strong>en</strong> structurele oplossing te bied<strong>en</strong> bij het<br />
combiner<strong>en</strong> van arbeid <strong>en</strong> zorg, maar bied<strong>en</strong> tijdelijke ruimte, <strong>voor</strong> recuperatie (algeme<strong>en</strong><br />
verlof) of <strong>voor</strong> het opvang<strong>en</strong> van acute <strong>en</strong> tijdelijke problem<strong>en</strong>, c.q. specifieke ‘life ev<strong>en</strong>ts’.<br />
Op dit mom<strong>en</strong>t is het stelsel van verlofregeling<strong>en</strong> onderwerp van discussie, naar aanleiding<br />
van de door de minister van Sociale Zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>Werk</strong>geleg<strong>en</strong>heid gepres<strong>en</strong>teerde<br />
‘Beleidsverk<strong>en</strong>ning Modernisering’. 41 Doel van de <strong>voor</strong>g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> modernisering is het<br />
bevorder<strong>en</strong> van flexibiliteit, onder meer van de procedurele bepaling<strong>en</strong> in de Wet<br />
Aanpassing Arbeidsduur (WAA). Aanleiding <strong>voor</strong> de beleidsverk<strong>en</strong>ning is dat het kabinet wil<br />
bezi<strong>en</strong> of <strong>en</strong> in hoeverre het stelsel van verlofregeling<strong>en</strong> verder kan bijdrag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong><br />
vergroting van de mogelijkhed<strong>en</strong> van deg<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>met</strong> zorgtak<strong>en</strong> om hun arbeidspatroon al dan<br />
niet tijdelijk aan hun zorgbehoefte aan te pass<strong>en</strong>. Oftewel om arbeid <strong>en</strong> zorg optimaal <strong>met</strong><br />
elkaar te kunn<strong>en</strong> combiner<strong>en</strong>.<br />
Kern van de discussie over het verlofstelsel is het feit dat veel verlofregeling<strong>en</strong> zijn<br />
geoormerkt <strong>en</strong> gekoppeld zijn aan specifieke zorgsituaties, <strong>en</strong> daarmee niet altijd zijn<br />
toegesned<strong>en</strong> op ‘de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de verscheid<strong>en</strong>heid aan zorgbehoeft<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee<br />
sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de behoefte aan flexibele combinatiemogelijkhed<strong>en</strong>…. Binn<strong>en</strong> deze<br />
systematiek di<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>voor</strong> nieuwe behoeft<strong>en</strong> aan verlof telk<strong>en</strong>s nieuwe specifieke<br />
verlofrecht<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> toegevoegd. Het stelsel loopt daarmee teg<strong>en</strong> zijn gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> aan.<br />
Nieuwe verlofvorm<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> het stelsel bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> gecompliceerder, terwijl het ge<strong>en</strong><br />
39 RWI (2006), ‘Huishoud<strong>en</strong> op de markt’, D<strong>en</strong> Haag, Januari.<br />
40 SZW (2008), ‘Gebruik <strong>en</strong> betek<strong>en</strong>is van verlofregeling<strong>en</strong>’. Eindrapport door Bureau Bartels B.V. in opdracht van het Ministerie<br />
van Sociale Zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>Werk</strong>geleg<strong>en</strong>heid, Amersfoort, Juli.<br />
41 TK 26447 nr. 42, Vergaderjaar 2008 – 2009. Beleidsverk<strong>en</strong>ning modernisering regeling<strong>en</strong> <strong>voor</strong> verlof <strong>en</strong> arbeidstijd<strong>en</strong>.<br />
22
oplossing biedt <strong>voor</strong> behoefte aan verlof in situaties die buit<strong>en</strong> de onvermijdelijke<br />
categorisering vall<strong>en</strong>’’. 42<br />
Verlofregeling<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> dus soelaas <strong>voor</strong> combinatieproblem<strong>en</strong> of zorgsituaties die van<br />
tijdelijke aard zijn <strong>en</strong> bied<strong>en</strong> over het algeme<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> oplossing <strong>voor</strong> meer langdurige of<br />
structurele zorgtak<strong>en</strong>. Uit het in opdracht van de RWI verrichte onderzoek 43 komt wel naar<br />
vor<strong>en</strong> dat op de werkvloer sprake is van onbek<strong>en</strong>dheid <strong>met</strong> de mogelijkhed<strong>en</strong> die bestaande<br />
verlofregeling<strong>en</strong> bied<strong>en</strong>. De bek<strong>en</strong>dheid <strong>met</strong> deze regeling<strong>en</strong> moet naar de m<strong>en</strong>ing van de<br />
RWI dan ook word<strong>en</strong> vergroot.<br />
Bij meerdere werknemers, zowel mantelzorgers als ouders, spel<strong>en</strong> ook financiële motiev<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> rol om ge<strong>en</strong> gebruik te mak<strong>en</strong> van langdur<strong>en</strong>d onbetaald zorgverlof. 44<br />
Hier<strong>voor</strong> zijn andere mogelijkhed<strong>en</strong> beschikbaar, zoals het verminder<strong>en</strong> (of vermeerder<strong>en</strong>)<br />
van de arbeidsduur (WAA) of het flexibiliser<strong>en</strong> van de arbeidstijd<strong>en</strong>. Daarbij geldt dat de<br />
WAA <strong>voor</strong>al e<strong>en</strong> bevestig<strong>en</strong>de rol heeft t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de norm dat de arbeidsduur<br />
bespreekbaar is tuss<strong>en</strong> werkgever <strong>en</strong> werknemer. In de dagelijkse praktijk wordt dit veelal<br />
onderling geregeld zonder dat e<strong>en</strong> beroep behoeft te word<strong>en</strong> gedaan op de wet.<br />
De RWI adviseert om meer bek<strong>en</strong>dheid te gev<strong>en</strong> aan bestaande<br />
(verlof)regeling<strong>en</strong> bij werkgevers/leidinggev<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> werknemers op de<br />
werkvloer. Uit het in opdracht van de RWI verrichte onderzoek naar afsprak<strong>en</strong><br />
die op de werkvloer gemaakt word<strong>en</strong>, blijkt in veel gevall<strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>dheid <strong>met</strong><br />
de mogelijkhed<strong>en</strong> die verlofregeling<strong>en</strong> bied<strong>en</strong>. 45<br />
Omdat verlofregeling<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> oplossing<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> <strong>voor</strong> meer structurele problem<strong>en</strong> in de<br />
combinatie van arbeid <strong>en</strong> zorg heeft het kabinet aangekondigd terughoud<strong>en</strong>d te zull<strong>en</strong> zijn<br />
<strong>met</strong> het introducer<strong>en</strong> van (nieuwe) verlofregeling<strong>en</strong>. Ook de Stichting van de Arbeid is van<br />
m<strong>en</strong>ing dat er veel eerder behoefte is aan e<strong>en</strong> goede toegankelijkheid van bestaande<br />
verlofregeling<strong>en</strong> dan dat er nieuwe vorm<strong>en</strong> van verlof in het lev<strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong> te word<strong>en</strong><br />
geroep<strong>en</strong>. 46<br />
E<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander laat het belang onverlet dat de bestaande wettelijke verlofregeling<strong>en</strong><br />
voldo<strong>en</strong>de ruimte bied<strong>en</strong> om op sector- <strong>en</strong> ondernemingsniveau tot nadere invulling te<br />
kom<strong>en</strong>. En dat zo goed mogelijk sam<strong>en</strong>hang wordt gerealiseerd <strong>met</strong> de mogelijkhed<strong>en</strong> die<br />
aanpassing<strong>en</strong> van arbeidstijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> arbeidsplaats bied<strong>en</strong>. Voor het regel<strong>en</strong> van het laatste<br />
zijn sociale partners primair verantwoordelijk.<br />
Naar verwachting zal het kabinet in het <strong>voor</strong>jaar van 2010 e<strong>en</strong> wets<strong>voor</strong>stel aan de Tweede<br />
Kamer <strong>voor</strong>legg<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> uitwerking van de Beleidsverk<strong>en</strong>ning is reeds aangekondigd dat<br />
er t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van het ouderschapsverlof <strong>en</strong> het langdurig zorgverlof bepaling<strong>en</strong> zull<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gewijzigd. Ook heeft de minister van Sociale Zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>Werk</strong>geleg<strong>en</strong>heid<br />
aangekondigd dat het wets<strong>voor</strong>stel <strong>voor</strong>stell<strong>en</strong> zal bevatt<strong>en</strong> om het stelsel van verlof <strong>en</strong><br />
42 Idem, pagina 2.<br />
43 RWI, ‘Arbeid <strong>en</strong> Zorg op de werkvloer. Onderzoek naar arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>voor</strong> ouders <strong>en</strong> mantelzorgers: knelpunt<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
mogelijkhed<strong>en</strong>.’, Ecorys Nederland BV, Rotterdam, juli 2009<br />
44 RWI, ‘Arbeid <strong>en</strong> Zorg op de werkvloer. Onderzoek naar arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>voor</strong> ouders <strong>en</strong> mantelzorgers: knelpunt<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
mogelijkhed<strong>en</strong>.’, Ecorys Nederland BV, Rotterdam, juli 2009. Pagina 49.<br />
45 RWI, ‘Arbeid <strong>en</strong> Zorg op de werkvloer. Onderzoek naar arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>voor</strong> ouders <strong>en</strong> mantelzorgers: knelpunt<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
mogelijkhed<strong>en</strong>.’, Ecorys Nederland BV, Rotterdam, juli 2009.<br />
46 Stichting van de Arbeid, brief 14 mei 2009, S.A.09.039.05 JM/JS<br />
23
aanpassing arbeidsduur flexibeler te mak<strong>en</strong> zodat werk<strong>en</strong>de (mantel)zorgers beter kunn<strong>en</strong><br />
inspel<strong>en</strong> op verandering<strong>en</strong> in de privésituatie. 47<br />
De RWI constateert dat in ieder geval de bepaling uit de viger<strong>en</strong>de Wet Aanpassing<br />
Arbeidsduur (WAA) dat werknemers slechts één keer per twee jaar e<strong>en</strong> verzoek kunn<strong>en</strong><br />
indi<strong>en</strong><strong>en</strong> om meer of minder te gaan werk<strong>en</strong>, zoals aangekondigd, zal word<strong>en</strong> aangepast.<br />
Dit geldt ook <strong>voor</strong> de bepaling dat de arbeidsduur <strong>voor</strong> e<strong>en</strong> bepaalde periode kan word<strong>en</strong><br />
aangepast. De RWI constateert dat de Stichting van de Arbeid 48 instemm<strong>en</strong>d heeft<br />
gereageerd op de flexibiliserings<strong>voor</strong>stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> is van m<strong>en</strong>ing dat de <strong>voor</strong>stell<strong>en</strong> beter<br />
aansluit<strong>en</strong> bij de behoeft<strong>en</strong> van werknemers <strong>met</strong> kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> mantelzorgers.<br />
3.2 Rol cao-partij<strong>en</strong><br />
Cao-afsprak<strong>en</strong> <strong>met</strong> betrekking tot arbeid <strong>en</strong> zorgfaciliteit<strong>en</strong> zijn er veelal op gericht om in<br />
sector<strong>en</strong> van de arbeidsmarkt e<strong>en</strong> bepaald minimumniveau aan arbeids- <strong>en</strong> zorgregeling<strong>en</strong><br />
af te sprek<strong>en</strong>, waardoor werknemers <strong>met</strong> zorg <strong>voor</strong> kleine kinder<strong>en</strong> minder beperkt zijn in<br />
hun keuze <strong>voor</strong> e<strong>en</strong> sector wanneer zij zoek<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> baan (Schreuder, 2008/9).<br />
Afsprak<strong>en</strong> die in cao-verband word<strong>en</strong> gemaakt, zijn vaak gebaseerd op de afsprak<strong>en</strong> die in<br />
de praktijk word<strong>en</strong> gehanteerd (‘codificatie’) <strong>en</strong> e<strong>en</strong> uitbreiding van wettelijk geregelde<br />
instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Zo word<strong>en</strong> in veel cao’s aanvull<strong>en</strong>de afsprak<strong>en</strong> gemaakt over verlof in<br />
specifieke situaties. In 2007 is in 35% van de cao’s sprake van aanvull<strong>en</strong>de afsprak<strong>en</strong> over<br />
ouderschapsverlof. De afsprak<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>g<strong>en</strong> de duur van het verlof of bied<strong>en</strong> (gedeeltelijk)<br />
betaald ouderschapsverlof.<br />
Ook zijn mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>voor</strong> flexibele werktijd<strong>en</strong> of tele- <strong>en</strong> thuiswerk<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
In cao’s word<strong>en</strong> steeds vaker aanvull<strong>en</strong>de maatregel<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> die van belang (kunn<strong>en</strong>)<br />
zijn <strong>voor</strong> werknemers die mantelzorgtak<strong>en</strong> verricht<strong>en</strong>. In 18% van de cao’s is t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong><br />
van het kortdur<strong>en</strong>d zorgverlof e<strong>en</strong> hogere loondoorbetaling afgesprok<strong>en</strong>; in 14% van de<br />
cao’s zijn aanvull<strong>en</strong>de afsprak<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> rond het langdur<strong>en</strong>d zorgverlof, waarbij het in<br />
7% van de gevall<strong>en</strong> om gedeeltelijke doorbetaling van loon gaat.<br />
In 21% van de cao’s zijn specifieke afsprak<strong>en</strong> gemaakt over verlof in verband <strong>met</strong><br />
sterv<strong>en</strong>sbegeleiding, het zog<strong>en</strong>aamde palliatief verlof. Deze afsprak<strong>en</strong> variër<strong>en</strong> van 5 tot 10<br />
dag<strong>en</strong> betaald verlof <strong>voor</strong> sterv<strong>en</strong>sbegeleiding tot langere period<strong>en</strong> tot 1 jaar van onbetaald<br />
verlof. Aanvull<strong>en</strong>de cao-afsprak<strong>en</strong> over flexibele werktijd<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> in 53% van de cao’s<br />
<strong>voor</strong>, <strong>met</strong> name in cao’s in de di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong><strong>en</strong>de sector. Cao-afsprak<strong>en</strong> <strong>voor</strong> mogelijkhed<strong>en</strong><br />
om thuis te werk<strong>en</strong> scoord<strong>en</strong> in 2007 nog relatief laag: in 12% van de cao’s. Ook deze<br />
afsprak<strong>en</strong> treft m<strong>en</strong> het meest in de di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong><strong>en</strong>de sector. 49<br />
3.3 Rol geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Kinderopvang, BSO <strong>en</strong> Brede Schol<strong>en</strong><br />
Op twee terrein<strong>en</strong> is de inbr<strong>en</strong>g van geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op het terrein van arbeid <strong>en</strong> zorg van<br />
emin<strong>en</strong>t belang. Allereerst t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van werk<strong>en</strong>de ouders die gebruik (will<strong>en</strong>) mak<strong>en</strong> van<br />
kinderopvang. Op het terrein van de kinderopvang hebb<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> sinds de invoering<br />
van de Wet Kinderopvang <strong>voor</strong>al e<strong>en</strong> regie- <strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong>de functie. Ze kunn<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong><br />
aan het beschikbaar lat<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> van fysiekruimtelijke mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>voor</strong> kinderopvang <strong>en</strong><br />
47<br />
Tweede Kamer, Vergaderaar 2009 -2010, 32 123 XV nr. 6 Verslag houd<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> lijst van vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> antwoord<strong>en</strong>.<br />
Vastgesteld 27 November 2009. Vraag 78<br />
48<br />
Stichting van de Arbeid, brief 14 mei 2009, S.A.09.039.05 JM/JS<br />
49<br />
D<strong>en</strong> Dulk <strong>en</strong> Sp<strong>en</strong>kelink, 2009<br />
24
uit<strong>en</strong>schoolse opvang, om zodo<strong>en</strong>de de wachtlijstproblematiek te bestrijd<strong>en</strong>. Door de<br />
geme<strong>en</strong>te D<strong>en</strong> Haag wordt dit bij<strong>voor</strong>beeld <strong>voor</strong>tvar<strong>en</strong>d ter hand g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>: voldo<strong>en</strong>de<br />
kinderopvang staat hoog in het vaandel bij het college van B&W. In december 2008<br />
ondertek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Haagse instelling<strong>en</strong> <strong>voor</strong> kinderopvang, schoolbestur<strong>en</strong> <strong>en</strong> de geme<strong>en</strong>te, op<br />
initiatief van de verantwoordelijke wethouder, e<strong>en</strong> conv<strong>en</strong>ant om er<strong>voor</strong> te zorg<strong>en</strong> dat er in<br />
2012 <strong>voor</strong> ieder Haags kind plaats is op de kinderopvang. Ook werd afgesprok<strong>en</strong> dat in<br />
2015 alle basisschol<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> instelling <strong>voor</strong> kinderopvang sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong>. 50<br />
Geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vervull<strong>en</strong> e<strong>en</strong> regiefunctie bij het integrer<strong>en</strong> van buit<strong>en</strong>schoolse opvang in de<br />
onderwijshuisvesting <strong>en</strong> in het verl<strong>en</strong>gde daarvan het sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> schoolbestur<strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong><br />
van de ontwikkeling van buit<strong>en</strong>schoolse opvang. De Taskforce Bestrijding Wachtlijst<strong>en</strong><br />
Buit<strong>en</strong>schoolse Opvang 51 geeft e<strong>en</strong> aantal praktijk<strong>voor</strong>beeld<strong>en</strong> van de stimuler<strong>en</strong>de,<br />
proactieve rol die geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> vervull<strong>en</strong> bij de uitbreiding van <strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>voor</strong><br />
buit<strong>en</strong>schoolse opvang:<br />
- het toets<strong>en</strong> van huisvestingsplann<strong>en</strong> <strong>voor</strong> onderwijs op ruimte <strong>voor</strong> BSO-<strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>;<br />
- het ag<strong>en</strong>der<strong>en</strong> van BSO-uitbreiding op de lokale educatieve ag<strong>en</strong>da;<br />
- het actief zoek<strong>en</strong> naar beschikbare uitbreidingslocaties <strong>voor</strong> BSO;<br />
- het aanpass<strong>en</strong> van bestemmingsplann<strong>en</strong> om meer ruimte <strong>voor</strong> BSO te creër<strong>en</strong>;<br />
- het creër<strong>en</strong> van ruimte <strong>voor</strong> langduriger huurtermijn<strong>en</strong> <strong>voor</strong> BSO bij schol<strong>en</strong>;<br />
- het actief ondersteun<strong>en</strong> van plaatsing van tijdelijke <strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>.<br />
Dit kan beschouwd word<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> kerntaak van geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, die primair verantwoordelijk<br />
zijn <strong>voor</strong> bij<strong>voor</strong>beeld de inrichting van (nieuwbouw)wijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> het daarbij behor<strong>en</strong>de<br />
<strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>niveau, waaronder schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> kinderopvanglocaties. Toch is er bij<strong>voor</strong>beeld<br />
in veel Vinexwijk<strong>en</strong> sprake van e<strong>en</strong> grote vraag naar kinderopvang, maar blijft het<br />
<strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>niveau, waaronder het aanbod van kinderopvang, achter, in veel gevall<strong>en</strong> als<br />
gevolg van het ontbrek<strong>en</strong> van pass<strong>en</strong>de ruimtes.<br />
Mantelzorgondersteuning<br />
T<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van mantelzorgers hebb<strong>en</strong> de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>met</strong> de invoering van de WMO e<strong>en</strong><br />
belangrijke rol toebedeeld gekreg<strong>en</strong>. Mantelzorg is e<strong>en</strong> van de prestatieveld<strong>en</strong> van de<br />
WMO. Voor geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is mantelzorg vanuit verschill<strong>en</strong>de invalshoek<strong>en</strong> van belang.<br />
Allereerst zijn het burgers die mantelzorg verl<strong>en</strong><strong>en</strong> aan andere burgers <strong>en</strong> daardoor het<br />
sociale karakter van stad of geme<strong>en</strong>schap bevorder<strong>en</strong>. Vanuit het oogpunt van het<br />
bevorder<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> lokale ‘civil society’ is mantelzorg van intrinsiek belang. Daarnaast is er<br />
de belangrijke economische waarde van mantelzorg die hier moet word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd. De<br />
geme<strong>en</strong>te Rotterdam heeft bij<strong>voor</strong>beeld becijferd dat de 60.000 mantelzorgers in de stad<br />
<strong>voor</strong> circa 1 miljard euro per jaar aan zorg verl<strong>en</strong><strong>en</strong>. Dat is e<strong>en</strong> veelvoud van wat door de<br />
stad wordt uitgegev<strong>en</strong> aan beroepszorg in de huiselijke sfeer, uitgaande van het laagste<br />
tarief <strong>voor</strong> de beroepsmatig verle<strong>en</strong>de huishoudelijke hulp. 52<br />
Ondersteuning van mantelzorgers is e<strong>en</strong> relatief nieuw werkveld <strong>voor</strong> geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> volop<br />
in ontwikkeling. Door het ministerie van VWS zijn de zog<strong>en</strong>oemde ‘basisfuncties<br />
ondersteuning mantelzorg’ vastgesteld. Deze basisfuncties (o.a. respijtzorg <strong>en</strong> praktische<br />
hulp) zijn in het <strong>voor</strong>jaar van 2009 aan de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ter beschikking gesteld. 53<br />
50 Zie www.netwerkbureaukinderopvang.nl onder goede <strong>voor</strong>beeld<strong>en</strong> van geme<strong>en</strong>telijk beleid.<br />
51 51 ‘Groeistuip<strong>en</strong>’, Eindrapport Taskforce Bestrijding Wachtlijst<strong>en</strong> Buit<strong>en</strong>schoolse Opvang’, 5 September 2007, Utrecht.<br />
52 Geme<strong>en</strong>te Rotterdam (2007) Beleidskader Int<strong>en</strong>sivering ondersteuning mantelzorgers 2007 – 2010: meer Rotterdammers<br />
zorg<strong>en</strong> <strong>voor</strong> elkaar’, Juli. GGD Rotterdam-Rijnmond, Cluster Zorgregie.<br />
53 Brief ‘Basisfuncties ondersteuning mantelzorg <strong>en</strong> vrijwilligerswerk’, min VWS, maart 2009<br />
25
Vergrot<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>dheid mogelijkhed<strong>en</strong> ter ondersteuning<br />
Uit de meest rec<strong>en</strong>te WMO-evaluatie van het SCP 54 blijkt dat in de meeste geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
ruim aanbod van ondersteuningsmogelijkhed<strong>en</strong> aanwezig is. Tweederde van de<br />
mantelzorgers die ondersteuning nodig hebb<strong>en</strong>, weet dat zij in hun geme<strong>en</strong>te of regio<br />
ondersteuning aan kunn<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong>. E<strong>en</strong>derde weet dat volg<strong>en</strong>s het SCP nog niet. De<br />
belangrijkste red<strong>en</strong> om ge<strong>en</strong> hulp aan te vrag<strong>en</strong> is dat m<strong>en</strong> niet wist dat m<strong>en</strong> deze<br />
ondersteuning kon krijg<strong>en</strong> of waar m<strong>en</strong> deze aan kon vrag<strong>en</strong>.<br />
Het valt het SCP op dat de groep mantelzorgers die onbek<strong>en</strong>d is <strong>met</strong> het aanbod van<br />
<strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, juist mantelzorgers betreft die mantelzorg verl<strong>en</strong><strong>en</strong> aan aanvragers van<br />
individuele WMO-<strong>voor</strong>zi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. Er is dus contact geweest <strong>met</strong> de geme<strong>en</strong>te of het WMOloket.<br />
In dat contact is de aanvrager naar alle waarschijnlijkheid niet, of niet voldo<strong>en</strong>de,<br />
gewez<strong>en</strong> op de ondersteuningsmogelijkhed<strong>en</strong> van de geme<strong>en</strong>te <strong>voor</strong> hun mantelzorger.<br />
De RWI adviseert geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hun communicatie richting mantelzorgers <strong>en</strong><br />
intermediairs (huisarts<strong>en</strong>, buurt- <strong>en</strong> welzijnswerk etc.) over<br />
ondersteuningsmogelijkhed<strong>en</strong> <strong>voor</strong> mantelzorgers te int<strong>en</strong>siver<strong>en</strong> <strong>en</strong> hier bij<br />
aanvrag<strong>en</strong> in het kader van de WMO meer aandacht aan te bested<strong>en</strong>.<br />
<strong>Werk</strong><strong>en</strong>de mantelzorgers <strong>en</strong> de rol van geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Is het beleid <strong>met</strong> betrekking tot ondersteuning van mantelzorg in het algeme<strong>en</strong> nog volop in<br />
ontwikkeling, dat geldt ook <strong>voor</strong> uitwisseling van k<strong>en</strong>nis over de ondersteuningsbehoefte<br />
van de specifieke groep werk<strong>en</strong>de mantelzorgers.<br />
Gerichtheid van geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op lokale werkgevers <strong>en</strong> bij deze werkgevers werkzame<br />
mantelzorgers kan volg<strong>en</strong>s de RWI ook scherper lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> op welke wijze geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ook<br />
direct of indirect e<strong>en</strong> bijdrage kunn<strong>en</strong> lever<strong>en</strong> aan arbeid <strong>en</strong> zorgarrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Voorbeeld<strong>en</strong> van meer concrete mantelzorgondersteuning zijn het (do<strong>en</strong>) aanbied<strong>en</strong> van<br />
respijtzorg, praktische hulp (mogelijk in koppeling <strong>met</strong> beleid rond markt persoonlijke<br />
di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing), inzet mantelzorgmakelaar/-coach, inzet van netwerkzorg etc.<br />
De RWI vindt het e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijk belang van geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> lokale<br />
werkgevers(organisaties) om de mogelijkhed<strong>en</strong> ter ondersteuning van<br />
werk<strong>en</strong>de mantelzorgers uit te werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> in kaart te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> waar mogelijk<br />
initiatiev<strong>en</strong> te ontplooi<strong>en</strong> om die ondersteuning te verbeter<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> van de<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> is dat Steunpunt<strong>en</strong> Mantelzorg van geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> actief de<br />
sam<strong>en</strong>werking zoek<strong>en</strong> <strong>met</strong> lokale werkgevers(organisaties).<br />
Project ‘Mantelzorg <strong>en</strong> Arbeid’ van de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> Haaksberg<strong>en</strong> <strong>en</strong> Hof van Tw<strong>en</strong>te<br />
De geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> Haaksberg<strong>en</strong> <strong>en</strong> Hof van Tw<strong>en</strong>te hebb<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> eind 2007 <strong>en</strong> april 2009 in<br />
het kader van hun WMO-taak <strong>voor</strong> ondersteuning van WMO het project ‘Mantelzorg <strong>en</strong><br />
Arbeid’ uitgevoerd. Doel van het project was drieledig: bedrijv<strong>en</strong>/instelling<strong>en</strong> (ook de eig<strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>telijke werkorganisaties!) bewust mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> informer<strong>en</strong> over mantelzorg <strong>en</strong> de<br />
positie van de mantelzorgers binn<strong>en</strong> hun organisaties, aandacht <strong>voor</strong> de waarde <strong>en</strong><br />
opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong> van mantelzorgbeleid <strong>en</strong> tot slot de mogelijkhed<strong>en</strong> van het Steunpunt<br />
Mantelzorg in de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
54 SCP(2009), ‘Derde tuss<strong>en</strong>rapportage WMO Evaluatie. De ondersteuning van WMO aanvragers. E<strong>en</strong> onderzoek onder<br />
aanvragers <strong>en</strong> hun mantelzorgers’, D<strong>en</strong> Haag, Juni. ISBN 978 90 377 0429 7<br />
26
Activiteit<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het project war<strong>en</strong> o.a.: e<strong>en</strong> startconfer<strong>en</strong>tie (25 werkorganisaties<br />
verteg<strong>en</strong>woordigd), <strong>voor</strong>lichtingsgesprekk<strong>en</strong> (5) na persoonlijke b<strong>en</strong>adering, b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong> van<br />
industriële kring<strong>en</strong> <strong>en</strong> ondernemersver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> (<strong>met</strong> oog op netwerkvorming) <strong>en</strong><br />
ontwikkeling van overdraagbare <strong>voor</strong>beeld<strong>en</strong> van mantelzorgvri<strong>en</strong>delijk personeelsbeleid<br />
(bij 4 organisaties).<br />
De leerervaring<strong>en</strong> opgedaan in het project zijn verwerkt in e<strong>en</strong> beknopte handreiking <strong>voor</strong><br />
de kring geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, getiteld ‘Mantelzorg <strong>en</strong> Arbeid’. De handreiking bevat o.a. e<strong>en</strong><br />
overzicht van <strong>voor</strong>waard<strong>en</strong> <strong>voor</strong> e<strong>en</strong> succesvol project op dit terrein <strong>met</strong> onderscheid<strong>en</strong><br />
roll<strong>en</strong>/verantwoordelijkhed<strong>en</strong> van geme<strong>en</strong>te, Steunpunt Mantelzorg <strong>en</strong><br />
bedrijv<strong>en</strong>/instelling<strong>en</strong>).<br />
Bron: Handreiking ‘Mantelzorg <strong>en</strong> Arbeid’<br />
Naar het oordeel van de RWI br<strong>en</strong>gt afstemming van geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>met</strong> werkgevers over<br />
arbeid <strong>en</strong> zorg <strong>voor</strong> geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> positieve nev<strong>en</strong>effect<strong>en</strong> <strong>met</strong> zich mee. Met arbeid <strong>en</strong> zorg<br />
zijn arbeidsmarktbelang<strong>en</strong> gemoeid. Afstemming <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werking op dat terrein kunn<strong>en</strong><br />
wellicht ook andere lokale <strong>en</strong> regionale arbeidsmarktthema’s t<strong>en</strong> goede kom<strong>en</strong>. Omgekeerd:<br />
werkgevers(ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong>) <strong>met</strong> wie al wordt sam<strong>en</strong>gewerkt in arbeidsmarktproject<strong>en</strong> e.d.<br />
kunn<strong>en</strong> directe ingang<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> om de inbr<strong>en</strong>g <strong>en</strong> facilitering van de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op het<br />
terrein van arbeid <strong>en</strong> zorg onder de aandacht te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
27
4. Arbeid <strong>en</strong> zorg op de werkvloer<br />
In de vorige paragraf<strong>en</strong> zijn de verantwoordelijkhed<strong>en</strong> geschetst van onder meer de<br />
landelijke <strong>en</strong> geme<strong>en</strong>telijke overheid. In dit hoofdstuk wordt nader ingegaan op de<br />
verantwoordelijkhed<strong>en</strong> van werkgevers <strong>en</strong> werknemers op de werkvloer t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de<br />
afstemming tuss<strong>en</strong> arbeid <strong>en</strong> zorgtak<strong>en</strong>.<br />
4.1 Flexibilisering van de arbeid<br />
Veruit de meest toegepaste strategie om de combinatie van werk <strong>en</strong> zorg mogelijk te mak<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> aan te lat<strong>en</strong> sluit<strong>en</strong> bij de persoonlijke <strong>voor</strong>keur van de betreff<strong>en</strong>de werknemer, is het<br />
werk<strong>en</strong> in deeltijd. Het populaire anderhalfverdi<strong>en</strong>ersmodel is daarvan het bewijs. Het<br />
verminder<strong>en</strong> van de arbeidsduur is e<strong>en</strong> wettelijk geborgde mogelijkheid <strong>voor</strong> werknemers <strong>en</strong><br />
is – daar waar de zorgbehoefte van kind, ouder of partner daarom vraagt – naast e<strong>en</strong><br />
belangrijke verworv<strong>en</strong>heid, e<strong>en</strong> <strong>voor</strong> de hand ligg<strong>en</strong>de oplossing. Vanuit het perspectief van<br />
de werkgever <strong>en</strong> de werknemer, maar ook vanuit het belang van e<strong>en</strong> optimaal<br />
functioner<strong>en</strong>de arbeidsmarkt, is dit ev<strong>en</strong>wel niet in alle gevall<strong>en</strong> de meest w<strong>en</strong>selijke<br />
oplossing. De werknemer wordt geconfronteerd <strong>met</strong> inkom<strong>en</strong>sverlies <strong>en</strong> mogelijk zelfs<br />
verlies van perspectief op doorgroei of promotie, zeker bij ban<strong>en</strong> kleiner dan 24 uur per<br />
week. De werkgever verliest gedeeltelijk <strong>en</strong> soms zelfs in het geheel e<strong>en</strong> arbeidskracht<br />
waarin is geïnvesteerd <strong>en</strong> die over k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> ervaring beschikt die <strong>voor</strong> de onderneming<br />
waardevol zijn. Dat vraagt dus om (andere) oplossing<strong>en</strong>, die er aan bij kunn<strong>en</strong> drag<strong>en</strong> dat:<br />
a) de vermindering van arbeidstijd (deeltijdwerk) zoveel mogelijk aansluit bij de behoeft<strong>en</strong><br />
van zowel de werkgever als de werknemer, <strong>en</strong>/of<br />
b) het verminder<strong>en</strong> van de arbeidstijd kan word<strong>en</strong> <strong>voor</strong>kom<strong>en</strong> door flexibilisering van de<br />
arbeid.<br />
Flexibiliteit<br />
Naast e<strong>en</strong> structurele aanpassing van de arbeidsduur of het opnem<strong>en</strong> van verlof <strong>en</strong> het<br />
aanpass<strong>en</strong> van de zorgtak<strong>en</strong> (herverdeling <strong>met</strong> partner of inschakeling professionele zorg)<br />
kan daarbij gedacht word<strong>en</strong> aan aanpassing van het werk door het mak<strong>en</strong> van individuele<br />
afsprak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> werkgever <strong>en</strong> werknemer, over flexibiliteit t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van:<br />
- de werktijd<strong>en</strong>: o.a. aangepaste begin- <strong>en</strong> eindtijd<strong>en</strong><br />
- de werkplek: o.a. thuiswerk<strong>en</strong><br />
- arbeidsduur <strong>en</strong> –patroon: o.a. variabel aantal ur<strong>en</strong> per week<br />
- arbeidsinhoud: o.a. afstemm<strong>en</strong> werkzaamhed<strong>en</strong><br />
De mate waarin <strong>en</strong> de vormgeving van regeling<strong>en</strong> omtr<strong>en</strong>t het gebruik van flexibele<br />
arbeidstijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere vorm<strong>en</strong> van flexibiliteit op bedrijfsniveau is afhankelijk van de<br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> op bedrijfsniveau, zoals bij<strong>voor</strong>beeld de sector, omvang <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>stelling van<br />
het personeelsbestand, fluctuaties in de werkdruk <strong>en</strong> de economische situatie van de<br />
onderneming. Maar uiteraard ook de bepaling<strong>en</strong> die in cao’s zijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
wettelijke regeling<strong>en</strong> die het combiner<strong>en</strong> van werk <strong>en</strong> privé bevorder<strong>en</strong>.<br />
29
<strong>Werk</strong>gever- <strong>en</strong> werknemergeoriënteerde flexibiliteit<br />
Er kan e<strong>en</strong> onderscheid word<strong>en</strong> gemaakt tuss<strong>en</strong> werkgever- <strong>en</strong> werknemergeoriënteerde<br />
arbeidstijd<strong>en</strong>regeling<strong>en</strong>, die overig<strong>en</strong>s – zo blijkt uit onderzoek 55 – ge<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>overgestelde<br />
groothed<strong>en</strong> zijn. Onder werkgevergeoriënteerde flexibiliteit kunn<strong>en</strong> overwerk, ploeg<strong>en</strong>- of<br />
24-uursdi<strong>en</strong>st <strong>en</strong> onregelmatige werktijd<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geschaard, factor<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> bij<strong>voor</strong>beeld de tijd<strong>en</strong> waarop klant<strong>en</strong> zich meld<strong>en</strong> (piek- <strong>en</strong> dalur<strong>en</strong>) <strong>en</strong> e<strong>en</strong> optimaal<br />
gebruik van kapitaalgoeder<strong>en</strong> (machines). <strong>Werk</strong>nemergeoriënteerde flexibiliteit is gericht op<br />
het aanpass<strong>en</strong> van arbeid <strong>en</strong> arbeidstijd<strong>en</strong> aan <strong>voor</strong>keur<strong>en</strong> <strong>en</strong> beschikbaarheid van<br />
personeel.<br />
In het dagelijkse spraakgebruik heeft de term flexibiliteit de connotatie van ‘verandering’ <strong>en</strong><br />
‘aanpassing’ aan zich snel wijzig<strong>en</strong>de omstandighed<strong>en</strong>. Hier vatt<strong>en</strong> we flexibiliteit echter op<br />
als e<strong>en</strong> afwijking van het bestaande (arbeids)patroon. Zo kan het zijn dat e<strong>en</strong> werknemer<br />
<strong>met</strong> opgroei<strong>en</strong>de kinder<strong>en</strong> in verband <strong>met</strong> begin- <strong>en</strong> eindtijd van de school juist gehecht is<br />
aan vaste, doch ‘afwijk<strong>en</strong>de’ arbeidstijd<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte van wat gangbaar is binn<strong>en</strong> de<br />
organisatie. Flexibiliteit is dan het mak<strong>en</strong> van ‘afsprak<strong>en</strong> op maat’ waarbij het doel juist is<br />
om te kom<strong>en</strong> tot vaste op maat gesned<strong>en</strong> arbeidspatron<strong>en</strong>; in feite betreft het afsprak<strong>en</strong> die<br />
‘rust’ gev<strong>en</strong>. Voor de mantelzorger kan – vanwege de ‘on<strong>voor</strong>spelbaarheid’ van de<br />
zorgbehoefte echter geld<strong>en</strong> dat er wel behoefte is aan flexibiliteit (aan bij<strong>voor</strong>beeld het<br />
opnem<strong>en</strong> van verlof) op korte termijn. Wanneer e<strong>en</strong> ouder, partner of kind plotseling moet<br />
word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in het ziek<strong>en</strong>huis, moet de mantelzorger direct kunn<strong>en</strong> omschakel<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
handel<strong>en</strong>. Maar ook bij die mantelzorger kan op de langere termijn uiteraard behoefte<br />
ontstaan aan e<strong>en</strong> aangepast ‘vast’ arbeidspatroon.<br />
Flexibiliteit van het arbeidspatroon kan <strong>voor</strong>kom<strong>en</strong> dat de werknemer besluit minder ur<strong>en</strong> te<br />
gaan werk<strong>en</strong>. Maar flexibiliteit kan ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> <strong>voor</strong>waarde zijn om meer ur<strong>en</strong> te gaan<br />
werk<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> betere afstemming tuss<strong>en</strong> werktijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> privésituatie, waaronder zorgtak<strong>en</strong>, is<br />
<strong>voor</strong> één op de drie vrouw<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> deeltijdbaan één van de belangrijkste <strong>voor</strong>waard<strong>en</strong><br />
om meer ur<strong>en</strong> te gaan werk<strong>en</strong>, zo heeft het SCP vastgesteld. Opvall<strong>en</strong>d is dat dezelfde<br />
vrouw<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s als belangrijke <strong>voor</strong>waarde noem<strong>en</strong> dat de werkgever het h<strong>en</strong> vraagt om<br />
meer te gaan werk<strong>en</strong>, terwijl tegelijkertijd blijkt dat maar weinig werkgevers zich op dit punt<br />
proactief beton<strong>en</strong>, t<strong>en</strong>zij het om tijdelijke tekort<strong>en</strong> gaat. Het initiatief om kleine deeltijdban<strong>en</strong><br />
structureel uit te breid<strong>en</strong>, ligt <strong>voor</strong>al bij de werknemer. 56 Dit is niet altijd e<strong>en</strong> vast onderwerp<br />
van gesprek.<br />
4.2 Afsprak<strong>en</strong> in de praktijk<br />
Op de werkvloer is het combiner<strong>en</strong> van betaald werk <strong>met</strong> zorgtak<strong>en</strong> gebruikelijk geword<strong>en</strong>.<br />
Dit geldt zeker <strong>voor</strong> combinaties van werk <strong>met</strong> zorg <strong>voor</strong> kinder<strong>en</strong>. Mantelzorgtak<strong>en</strong>, <strong>en</strong> het<br />
belang om die te kunn<strong>en</strong> combiner<strong>en</strong> <strong>met</strong> werk, word<strong>en</strong> echter nog niet altijd (h)erk<strong>en</strong>d.<br />
55<br />
Heejung Chung (2009)., ‘Flexibility for Whom? Working Time Flexibility Practices of European Companies’, Proefschrift,<br />
ISBN/EAN 978-90-5335-222-9, Tilburg, November.<br />
56<br />
SCP (2009), ‘Deeltijd 9g)e<strong>en</strong> probleem’. Mogelijkhed<strong>en</strong> om de arbeidsduur van vrouw<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> kleine deeltijdbaan te<br />
vergrot<strong>en</strong>. D<strong>en</strong> Haag, Oktober<br />
30
Uit in opdracht van de RWI verricht onderzoek 57 blijkt dat werkgevers <strong>en</strong> werknemers zich<br />
bij het mak<strong>en</strong> van concrete afsprak<strong>en</strong> sterk lat<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> door de bestaande praktijk in de<br />
werksituatie. De dagelijkse praktijk van arbeid <strong>en</strong> zorg laat in e<strong>en</strong> aantal gevall<strong>en</strong> ook zi<strong>en</strong><br />
dat binn<strong>en</strong> de eig<strong>en</strong> organisatie onbek<strong>en</strong>dheid bestaat <strong>met</strong> arbeid <strong>en</strong> zorgsituaties <strong>en</strong><br />
bestaande mogelijkhed<strong>en</strong> (al dan niet via regeling<strong>en</strong>/faciliteit<strong>en</strong>). Daardoor word<strong>en</strong> bij het<br />
mak<strong>en</strong> van afsprak<strong>en</strong> wellicht alternatieve of aanvull<strong>en</strong>de mogelijkhed<strong>en</strong> niet gezi<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
kans<strong>en</strong> (op ‘betere’ afsprak<strong>en</strong>) niet b<strong>en</strong>ut. De RWI signaleert dat in die situaties ook kans<strong>en</strong><br />
op bij<strong>voor</strong>beeld vergroting van het aantal arbeidsur<strong>en</strong> (of soms zelfs toetreding tot de<br />
arbeidsmarkt) beter b<strong>en</strong>ut kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Van belang is dat binn<strong>en</strong> organisaties de<br />
verschill<strong>en</strong>de vorm<strong>en</strong> van flexibiliteit zo goed mogelijk word<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>d, zodat afsprak<strong>en</strong><br />
mogelijk zijn die optimaal zijn toegesned<strong>en</strong> op de situatie van werknemer <strong>en</strong> organisatie.<br />
Uit het onderzoek blijkt ook dat veel werkgevers oog <strong>en</strong> oor hebb<strong>en</strong> <strong>voor</strong> de behoeft<strong>en</strong> van<br />
hun werknemers om de combinatie van arbeid <strong>en</strong> zorg mogelijk te mak<strong>en</strong>. Van werknemers<br />
kan ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> gezegd dat zij oog hebb<strong>en</strong> – ook als er sprake is van<br />
combinatieproblem<strong>en</strong> – <strong>voor</strong> het belang van de werkgever. In het algeme<strong>en</strong> geldt dat bij het<br />
zoek<strong>en</strong> naar oplossing<strong>en</strong> door beide partij<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing wordt gehoud<strong>en</strong> <strong>met</strong> elkaars<br />
belang<strong>en</strong>.<br />
Nogmaals wordt de <strong>voor</strong>keur van veel werknemers <strong>voor</strong> deeltijdwerk bevestigd, <strong>en</strong> blijkt dat<br />
het mer<strong>en</strong>deel van de werkgevers (58%) die mogelijkheid ook biedt. Hetzelfde geldt <strong>voor</strong><br />
flexibele of variabele werktijd<strong>en</strong>. In de meeste bedrijv<strong>en</strong> zijn daar afsprak<strong>en</strong> over te mak<strong>en</strong>.<br />
De combinatie van deeltijdwerk <strong>met</strong> flexibele werktijd<strong>en</strong> komt veelvuldig <strong>voor</strong> in de<br />
onderzochte bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat zal waarschijnlijk ook het landelijke beeld zijn. Dit wil niet<br />
zegg<strong>en</strong> dat er ge<strong>en</strong> verbetering<strong>en</strong> mogelijk zijn. Naar de m<strong>en</strong>ing van de RWI zijn er nog<br />
stapp<strong>en</strong> mogelijk om dit verder te verbeter<strong>en</strong>.<br />
Dat blijkt uit de resultat<strong>en</strong> van het RWI-onderzoek, maar ook vanuit andere invalshoek<strong>en</strong>.<br />
De Taskforce Mobiliteit <strong>en</strong> Telewerk<strong>en</strong> 58 bepleit in zijn advies het stimuler<strong>en</strong> van thuis- <strong>en</strong><br />
telewerk<strong>en</strong>. Technologische ontwikkeling<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> het steeds gemakkelijker om thuis te<br />
werk<strong>en</strong>. Vooral <strong>voor</strong> k<strong>en</strong>niswerkers is het thuiswerk<strong>en</strong> goed mogelijk. Behalve positieve<br />
gevolg<strong>en</strong> <strong>voor</strong> de mobiliteit in Nederland – terugdring<strong>en</strong> van files – erk<strong>en</strong>t de Taskforce dat<br />
door deze maatregel de afstemming tuss<strong>en</strong> zorg <strong>en</strong> arbeid kan verbeter<strong>en</strong>. De Stichting van<br />
de Arbeid adviseert (cao-)afsprak<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> over onder meer (flexibele) begin- <strong>en</strong><br />
eindtijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> thuiswerk<strong>en</strong> of telewerk<strong>en</strong> - binn<strong>en</strong> de organisatorische mogelijkhed<strong>en</strong> van de<br />
onderneming - ter bevordering van de afstemming werk <strong>en</strong> privé. 59<br />
De RWI onderschrijft dit <strong>en</strong> is van m<strong>en</strong>ing dat het strev<strong>en</strong> om ‘afsprak<strong>en</strong> op maat’ te mak<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> vanzelfsprek<strong>en</strong>dheid zou moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Ook het ECP-EPN/Platform <strong>voor</strong> de InformatieSam<strong>en</strong>leving heeft afgelop<strong>en</strong> jaar<br />
aanbeveling<strong>en</strong> gedaan om te kom<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> versnelde invoering van tijd- <strong>en</strong><br />
locatieongebond<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> in Nederland. Deze aanbeveling<strong>en</strong> zijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />
‘Ti<strong>en</strong>punt<strong>en</strong>plan Flexibel werk<strong>en</strong>’ 60 waarin onder andere de overheid wordt opgeroep<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
<strong>voor</strong>trekkersrol <strong>en</strong> e<strong>en</strong> coördiner<strong>en</strong>de rol te vervull<strong>en</strong>. Ook wordt <strong>voor</strong>gesteld e<strong>en</strong> Taskforce<br />
Flexibel <strong>Werk</strong><strong>en</strong> op te richt<strong>en</strong> van overheid, werkgevers- <strong>en</strong> werknemersorganisaties <strong>en</strong> de<br />
ICT-branche.<br />
57 RWI, ‘Arbeid <strong>en</strong> Zorg op de werkvloer. Onderzoek naar arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>voor</strong> ouders <strong>en</strong> mantelzorgers: knelpunt<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
mogelijkhed<strong>en</strong>.’, Ecorys Nederland BV, Rotterdam, juli 2009.<br />
58 Stichting van de Arbeid (2009), ‘Aanbeveling Mobiliteit <strong>en</strong> Telewerk<strong>en</strong>’, Publicati<strong>en</strong>r. 4/09, Oktober.<br />
59 Stichting van de Arbeid (2009), ‘Aanbeveling Mobiliteit <strong>en</strong> Telewerk<strong>en</strong>’, Publicati<strong>en</strong>r. 4/09, Oktober<br />
60 ECP-EPN/Platform <strong>voor</strong> de InformatieSam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> het Telewerkforum, ‘Ti<strong>en</strong>punt<strong>en</strong>plan Flexibel werk<strong>en</strong>’, 26 November<br />
2009<br />
31
Zelf bepal<strong>en</strong> wanneer je werkt: individueel rooster<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfrooster<strong>en</strong><br />
Als m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> meer te zegg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> over hun rooster of werktijd<strong>en</strong> kan dat <strong>voor</strong>del<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> <strong>voor</strong> zowel werkgevers als werknemers. E<strong>en</strong> efficiëntere werkplanning is in het<br />
belang van de werkgever <strong>en</strong> ‘individueel rooster<strong>en</strong>’ geeft werknemers meer mogelijkhed<strong>en</strong><br />
om hun privébelang<strong>en</strong> <strong>en</strong> werktijd<strong>en</strong> beter op elkaar af te stemm<strong>en</strong>. Dynamiek <strong>en</strong> diversiteit<br />
aan werknemerskant geeft de werkgever de mogelijkheid om de arbeidscapaciteit optimaal<br />
te b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong>, zolang output <strong>en</strong> kaders (minimale bezettingseis<strong>en</strong>) adequaat zijn<br />
geformuleerd. Door het Nederlands C<strong>en</strong>trum <strong>voor</strong> Sociale Innovatie (NCSI) zijn de <strong>voor</strong>- <strong>en</strong><br />
nadel<strong>en</strong> van zelf- of individueel rooster<strong>en</strong> in kaart gebracht <strong>en</strong> word<strong>en</strong> succes<strong>voor</strong>beeld<strong>en</strong><br />
aangedrag<strong>en</strong> van organisaties waar zelfrooster<strong>en</strong> volledig is ingeburgerd: ziek<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>,<br />
thuiszorg, OV-bedrijv<strong>en</strong>, politie. 61<br />
Vorm<strong>en</strong> van zelfrooster<strong>en</strong> zijn: ruil<strong>en</strong> van di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, intek<strong>en</strong>roosters, <strong>voor</strong>keurroosters <strong>en</strong><br />
volledig zelfrooster<strong>en</strong>. Voor werknemers in deeltijdwerk kan zelfrooster<strong>en</strong> de mogelijkheid<br />
bied<strong>en</strong> om meer ur<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> omdat de werktijd<strong>en</strong> niet meer vastligg<strong>en</strong>.<br />
De uitkomst<strong>en</strong> van het RWI-onderzoek op het punt van flexibiliteit zijn dus positief; blijkbaar<br />
hecht<strong>en</strong> zowel werkgevers als werknemers aan het mak<strong>en</strong> van afsprak<strong>en</strong> op maat. Dit<br />
neemt niet weg dat het toepass<strong>en</strong> van <strong>en</strong> strev<strong>en</strong> naar maatwerk nog kan word<strong>en</strong> verbeterd.<br />
Eén van de conclusies van het onderzoek is namelijk ook dat er binn<strong>en</strong> organisaties nog<br />
relatief veel onbek<strong>en</strong>dheid bestaat <strong>met</strong> het toepass<strong>en</strong> of combiner<strong>en</strong> van verlofregeling<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> aanvull<strong>en</strong>de arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Ook wanneer binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bepaalde sector op cao-niveau<br />
afsprak<strong>en</strong> zijn gemaakt, wil dit niet altijd zegg<strong>en</strong> dat die afsprak<strong>en</strong> op het<br />
ondernemingsniveau goed bek<strong>en</strong>d zijn. Die onbek<strong>en</strong>dheid kan leid<strong>en</strong> tot ‘onderb<strong>en</strong>utting’<br />
van mogelijkhed<strong>en</strong>. Het gevolg kan zijn dat er te snel wordt overgegaan tot min of meer<br />
‘drastische’ maatregel<strong>en</strong> zoals vermindering van de arbeidstijd of zelfs het beëindig<strong>en</strong> van<br />
de arbeidsrelatie.<br />
De RWI me<strong>en</strong>t dat de bek<strong>en</strong>dheid <strong>met</strong> het toepass<strong>en</strong> of combiner<strong>en</strong> van<br />
(verlof)regeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> aanvull<strong>en</strong>de arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moet word<strong>en</strong> vergroot.<br />
Daarbij is e<strong>en</strong> rol weggelegd <strong>voor</strong> de werkgever of leidinggev<strong>en</strong>de maar ook<br />
<strong>voor</strong> de ondernemingsraad. E<strong>en</strong> (pro)actieve opstelling van leidinggev<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
draagt hier aan bij, naast de verantwoordelijkheid van de werknemer zelf om<br />
actief mogelijkhed<strong>en</strong> te verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Ondernemingsrad<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> bij hun<br />
achterban peil<strong>en</strong> of er behoefte bestaat aan (meer) informatie over<br />
(verlof)regeling<strong>en</strong>, arbeids<strong>voor</strong>waardelijke afsprak<strong>en</strong> waaronder cao-afsprak<strong>en</strong><br />
of afsprak<strong>en</strong> op ondernemingsniveau. Ook kunn<strong>en</strong> zij het onderwerp arbeid <strong>en</strong><br />
zorg ag<strong>en</strong>der<strong>en</strong> <strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong> dat <strong>voor</strong> alle betrokk<strong>en</strong> werknemers goede<br />
faciliteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> afsprak<strong>en</strong> beschikbaar kom<strong>en</strong>.<br />
Verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> sector<strong>en</strong> <strong>en</strong> functies<br />
Uiteraard heeft de RWI oog <strong>voor</strong> het feit dat niet iedere vorm van flexibiliteit inpasbaar is<br />
binn<strong>en</strong> alle sector<strong>en</strong>. Het onderzoek laat duidelijk zi<strong>en</strong> dat de w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> per<br />
sector uite<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> lop<strong>en</strong>. In de detailhandel zal het niet in iedere functie mogelijk zijn om<br />
e<strong>en</strong> deel van het werk thuis te verricht<strong>en</strong> <strong>en</strong> hetzelfde geldt <strong>voor</strong> functies ‘aan het bed’<br />
61 NCSI (2009), ‘Individueel rooster<strong>en</strong>. Kans<strong>en</strong> <strong>voor</strong> werkgevers <strong>en</strong> werknemers’’, ISBN/EAN 978-90-79867-02-8<br />
32
inn<strong>en</strong> de zorgsector. Daar kan echter wel flexibiliteit word<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> in vaste werkdag<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> –tijd<strong>en</strong>. Ook kan gedacht word<strong>en</strong> aan functiediffer<strong>en</strong>tiatie of functieverrijking. 62<br />
De RWI adviseert de mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> van flexibiliteit die<br />
organisatorisch inpasbaar zijn zoveel mogelijk toe te pass<strong>en</strong> <strong>en</strong> de bek<strong>en</strong>dheid<br />
daarvan te vergrot<strong>en</strong>. In het onderzoeksrapport zijn de meest <strong>voor</strong>kom<strong>en</strong>de<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> per sector beschrev<strong>en</strong> 63 (zie bijlage 1).<br />
<strong>Werk</strong>nemers vaak terughoud<strong>en</strong>d<br />
E<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>de uitkomst van het onderzoek is dat werknemers zelf vaak terughoud<strong>en</strong>d zijn<br />
in hun verzoek<strong>en</strong> om flexibiliteit. Vaak word<strong>en</strong> de al beproefde afsprak<strong>en</strong>, afsprak<strong>en</strong> die<br />
eerder in het bedrijf tuss<strong>en</strong> werkgever <strong>en</strong> werknemer(s) gemaakt zijn, gehanteerd, omdat<br />
deze afsprak<strong>en</strong> als haalbaar word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>. Hiermee verton<strong>en</strong> werknemers e<strong>en</strong> grote mate<br />
van zelfreguler<strong>en</strong>d gedrag. Gezi<strong>en</strong> de bevinding dat werknemers vaak weinig zicht hebb<strong>en</strong><br />
op beschikbare faciliteit<strong>en</strong> kan dit tot gevolg hebb<strong>en</strong> dat mogelijkhed<strong>en</strong> om arbeid <strong>en</strong> zorg<br />
optimaal te combiner<strong>en</strong> onb<strong>en</strong>ut blijv<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> andere red<strong>en</strong> waarom werknemers zelf vaak terughoud<strong>en</strong>d zijn, is omdat de vrees<br />
bestaat dat collega’s daardoor zwaarder word<strong>en</strong> belast – ‘mee moet<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong>’ - ook al lijkt<br />
het erop dat werknemers die minder werk<strong>en</strong> door zorgtak<strong>en</strong>, dit op e<strong>en</strong> andere manier of op<br />
e<strong>en</strong> ander mom<strong>en</strong>t inhal<strong>en</strong>. Dit geldt overig<strong>en</strong>s <strong>voor</strong>al <strong>voor</strong> de werknemers <strong>met</strong><br />
mantelzorgtak<strong>en</strong>.<br />
Formeel <strong>en</strong> informeel<br />
Binn<strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong> word<strong>en</strong> afsprak<strong>en</strong> niet altijd gemaakt op basis van formele mogelijkhed<strong>en</strong>;<br />
veel wordt informeel geregeld. Dit heeft <strong>voor</strong>del<strong>en</strong> – de afsprak<strong>en</strong> word<strong>en</strong> op maat gemaakt<br />
– maar er zijn ook nadel<strong>en</strong> aan verbond<strong>en</strong>. Afsprak<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> bij<strong>voor</strong>beeld niet e<strong>en</strong>duidig<br />
zijn of door wisseling van de leidinggev<strong>en</strong>de weer ter discussie word<strong>en</strong> gesteld. De<br />
duurzaamheid van formeel vastgelegde afsprak<strong>en</strong> is dus groter. Uniforme regeling<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> echter weer de beperking dat ze begr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitsluit<strong>en</strong>.<br />
De RWI wijst op het belang om binn<strong>en</strong> arbeidsorganisaties periodiek/jaarlijks<br />
de gemaakte afsprak<strong>en</strong> over arbeidsduur <strong>en</strong> arbeidspatroon te evaluer<strong>en</strong>,<br />
bij<strong>voor</strong>beeld tijd<strong>en</strong>s functioneringsgesprekk<strong>en</strong>. Dit kan op initiatief van<br />
leidinggev<strong>en</strong>de of werknemer zelf plaatsvind<strong>en</strong>. In die gesprekk<strong>en</strong> kan<br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s aan de orde kom<strong>en</strong> of <strong>en</strong> wanneer er (weer) mogelijkhed<strong>en</strong> zijn om<br />
het aantal ur<strong>en</strong> uit te breid<strong>en</strong>.<br />
Mantelzorger vaak onzichtbaar<br />
E<strong>en</strong> andere opvall<strong>en</strong>de uitkomst is dat veel werkgevers die aan dit onderzoek hun<br />
medewerking hebb<strong>en</strong> verle<strong>en</strong>d, het aantal medewerkers dat mantelzorgtak<strong>en</strong> verricht laag<br />
inschat. Terwijl landelijk circa 13% van de werknemers zich <strong>met</strong> deze tak<strong>en</strong> geconfronteerd<br />
weet, gev<strong>en</strong> werkgevers aan dat circa 2% van hun medewerkers mantelzorger is.<br />
62 Functieverrijking betek<strong>en</strong>t dat aan e<strong>en</strong> bepaalde functie tak<strong>en</strong> word<strong>en</strong> toegevoegd. E<strong>en</strong> goed <strong>voor</strong>beeld hiervan is het<br />
verbred<strong>en</strong> van basisfuncties In de zorg <strong>met</strong> tak<strong>en</strong> die ook thuis kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> uitgevoerd zoals plann<strong>en</strong>,<strong>en</strong> rapporter<strong>en</strong>.<br />
63 RWI, ‘Arbeid <strong>en</strong> Zorg op de werkvloer. Onderzoek naar arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>voor</strong> ouders <strong>en</strong> mantelzorgers: knelpunt<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
mogelijkhed<strong>en</strong>.’, Ecorys Nederland BV, Rotterdam, juli 2009.<br />
33
Het is de vraag hoe deze uitkomst moet word<strong>en</strong> geïnterpreteerd. De onderzoekers gev<strong>en</strong><br />
aan dat e<strong>en</strong> mogelijke verklaring geleg<strong>en</strong> is in het feit dat veel mantelzorgers zichzelf niet<br />
als mantelzorger beschouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook ge<strong>en</strong> ruchtbaarheid gev<strong>en</strong> aan hun situatie.<br />
Zoals eerder aangegev<strong>en</strong> wordt het verl<strong>en</strong><strong>en</strong> van mantelzorg (aan bij<strong>voor</strong>beeld ouders) door<br />
de meeste m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> vanzelfsprek<strong>en</strong>dheid beschouwd <strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s als e<strong>en</strong><br />
privéaangeleg<strong>en</strong>heid die niet van invloed is of zou moet<strong>en</strong> zijn op (het functioner<strong>en</strong> op) het<br />
werk. Pas als het water de mantelzorger aan de lipp<strong>en</strong> staat, wordt aan de bel getrokk<strong>en</strong>,<br />
soms helaas <strong>voor</strong>afgegaan door e<strong>en</strong> ziekmelding als gevolg van overbelasting.<br />
E<strong>en</strong> andere verklaring ligt in het karakter van de flexibiliteit die de mantelzorger nodig heeft.<br />
Het ziek<strong>en</strong>huisbezoek is vaak overdag, ev<strong>en</strong>als afsprak<strong>en</strong> <strong>met</strong> formele hulpverl<strong>en</strong>ers (die<br />
immers ook gewoon overdag werk<strong>en</strong>). Waar werk<strong>en</strong>de ouders vaak behoefte hebb<strong>en</strong> aan<br />
structurele flexibiliteit, dat wil zegg<strong>en</strong> deeltijdwerk of vaste begin <strong>en</strong> eindtijd<strong>en</strong> van het werk,<br />
is de behoefte van de mantelzorger juist veel minder ‘vast’ maar meer incid<strong>en</strong>teel <strong>en</strong><br />
plotseling van aard. Mantelzorgers nem<strong>en</strong> vaker regulier verlof op <strong>voor</strong> zorgtak<strong>en</strong>. Uit het<br />
onderzoek wordt overig<strong>en</strong>s niet duidelijk van welke mantelzorgsituaties de werkgever wel<br />
<strong>en</strong> van welke hij niet op de hoogte is. Wel wordt duidelijk dat werkgevers t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van<br />
langdurig zorgverlof vaak positiever zijn wanneer het de zorg <strong>voor</strong> e<strong>en</strong> kind betreft dan <strong>voor</strong><br />
e<strong>en</strong> volwass<strong>en</strong>e.<br />
De RWI is van m<strong>en</strong>ing dat binn<strong>en</strong> organisaties voldo<strong>en</strong>de aandacht moet zijn<br />
<strong>voor</strong> de positie van werk<strong>en</strong>de mantelzorgers. Aandacht van twee kant<strong>en</strong>: van<br />
de leidinggev<strong>en</strong>de mag alertheid word<strong>en</strong> verwacht of e<strong>en</strong> werknemer int<strong>en</strong>sieve<br />
mantelzorgtak<strong>en</strong> heeft, de mantelzorger di<strong>en</strong>t tijdig aan te gev<strong>en</strong> als de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong><br />
van de eig<strong>en</strong> beschikbaarheid <strong>en</strong> belastbaarheid in zicht kom<strong>en</strong>. Als tijdig<br />
goede (maatwerk)afsprak<strong>en</strong> tot stand kom<strong>en</strong>, draagt dat bij aan het <strong>voor</strong>kom<strong>en</strong><br />
van mogelijke overbelasting van de mantelzorger.<br />
‘Zichtbaarheid’ van mantelzorgers:<br />
De geboorte van e<strong>en</strong> kind van e<strong>en</strong> werknemer zal in de werkkring niet vaak onopgemerkt blijv<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> de zorgtak<strong>en</strong> die dat <strong>met</strong> zich meebr<strong>en</strong>gt zull<strong>en</strong> de meeste collega’s <strong>en</strong> werkgevers bek<strong>en</strong>d zijn.<br />
Mantelzorg manifesteert zich echter niet zo duidelijk; de gr<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> wat gebruikelijk is <strong>en</strong> wat daar<br />
overhe<strong>en</strong> gaat is moeilijk af te bak<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> is zelfs <strong>voor</strong> de zorgverl<strong>en</strong>er zelf diffuus.<br />
Is het in geval van ouderschap helder dat de zorg verle<strong>en</strong>d wordt door de ouders zelf, bij mantelzorg<br />
kan de vraag gesteld word<strong>en</strong> of de zorgverl<strong>en</strong>er de zorg niet kan del<strong>en</strong> <strong>met</strong> professionele<br />
zorgverl<strong>en</strong>ers of familieled<strong>en</strong>. Dat is e<strong>en</strong> lastig gespreksonderwerp, <strong>voor</strong> beide partij<strong>en</strong>.<br />
Uiteraard is het aan de mantelzorger zelf om aan te gev<strong>en</strong> dat int<strong>en</strong>sieve mantelzorgtak<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> uitgevoerd. Maar juist omdat de door mantelzorgers gevraagde flexibiliteit in veel<br />
gevall<strong>en</strong> ‘afwijkt’ van het bek<strong>en</strong>de (t<strong>en</strong> opzichte van ouders) <strong>en</strong> m<strong>en</strong> liever ge<strong>en</strong><br />
‘uitzonderingspositie’ wil innem<strong>en</strong>, kan e<strong>en</strong> actieve belangstelling van werkgeverszijde na<br />
signal<strong>en</strong> dat er sprake is van mantelzorg, veel problem<strong>en</strong> <strong>voor</strong>kom<strong>en</strong>. De RWI wijst hierbij<br />
graag op de hulpmiddel<strong>en</strong> die beschikbaar zijn via organisaties als Mezzo <strong>en</strong> de website<br />
‘<strong>Werk</strong>&Mantelzorg’ 64 waar behalve veel informatie <strong>en</strong> diverse handleiding<strong>en</strong> ook<br />
<strong>voor</strong>beeld<strong>en</strong> van oplossingsrichting<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>, waaronder het organiser<strong>en</strong> van<br />
workshops <strong>voor</strong> leidinggev<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> mantelzorgers, het inschakel<strong>en</strong> van<br />
mantelzorgmakelaars of het belegg<strong>en</strong> van bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> over mantelzorg.<br />
64 www.werk<strong>en</strong>mantelzorg.nl<br />
34
Voordel<strong>en</strong> van goede afsprak<strong>en</strong><br />
<strong>Werk</strong>gevers bevestig<strong>en</strong> in het onderzoek de <strong>voor</strong>del<strong>en</strong> die goede afsprak<strong>en</strong> over arbeid <strong>en</strong><br />
zorg <strong>voor</strong> h<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> oplever<strong>en</strong>. Medewerkers zijn tevred<strong>en</strong> <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> daardoor meer<br />
<strong>en</strong>ergie, rust <strong>en</strong> ruimte <strong>voor</strong> het werk. Ze kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> goede balans creër<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> werk <strong>en</strong><br />
privé. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> geldt het principe ‘<strong>voor</strong> wat hoort wat’, dat wil zegg<strong>en</strong> dat werknemers –<br />
juist omdat ze bemerk<strong>en</strong> dat de werkgever h<strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong> sch<strong>en</strong>kt - bereid zijn om, als dat<br />
nodig is <strong>en</strong> gevraagd wordt, e<strong>en</strong> stapje meer te zett<strong>en</strong>. De loyaliteit <strong>met</strong> de werkgever wordt<br />
versterkt. Uiteraard zijn er ook aarzeling<strong>en</strong> te bespeur<strong>en</strong> bij werkgevers, <strong>voor</strong>al daar waar<br />
de productie plaatsgebond<strong>en</strong> is. Die aarzeling<strong>en</strong> betreff<strong>en</strong> de zorg om de productie <strong>en</strong> de<br />
zorg dat andere medewerkers overbelast rak<strong>en</strong>.<br />
Belang van heldere afsprak<strong>en</strong> <strong>en</strong> goede communicatie<br />
Wanneer werkgever <strong>en</strong> werknemer afsprak<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> die ‘afwijk<strong>en</strong>d’ zijn t<strong>en</strong> opzichte van<br />
wat gebruikelijk is binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> organisatie is het van belang dat over de aard <strong>en</strong> inhoud, de<br />
noodzaak <strong>en</strong> het beoogde doel van die afsprak<strong>en</strong>, duidelijkheid bestaat binn<strong>en</strong> de<br />
organisatie, <strong>met</strong> name bij de directe collega’s. Of dat gebeurt, is uiteraard mede afhankelijk<br />
van de organisatiecultuur. Van belang is dat de aanleiding <strong>voor</strong> (<strong>en</strong> noodzaak van)<br />
afsprak<strong>en</strong> die word<strong>en</strong> gemaakt helder word<strong>en</strong> gemaakt naar andere werknemers <strong>en</strong><br />
collega’s, om de acceptatie te vergrot<strong>en</strong> <strong>en</strong> begrip <strong>voor</strong> de positie van de (mantel)zorger te<br />
bewerkstellig<strong>en</strong>.<br />
Uit e<strong>en</strong> goede afstemming tuss<strong>en</strong> leidinggev<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> werknemers <strong>met</strong> zorgtak<strong>en</strong> vloeit<br />
<strong>voor</strong>t dat afsprak<strong>en</strong> helder <strong>en</strong> zo e<strong>en</strong>duidig mogelijk word<strong>en</strong> gemaakt <strong>en</strong> binn<strong>en</strong><br />
teamverband gecommuniceerd <strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d zijn. In het verl<strong>en</strong>gde van e<strong>en</strong> goede afstemming<br />
ligt de conclusie dat arbeid <strong>en</strong> zorgarrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet kunn<strong>en</strong> zonder verankering in e<strong>en</strong><br />
breed gedrag<strong>en</strong> organisatie- <strong>en</strong> personeelsbeleid dat – mede in het belang van de<br />
organisatie zelf – actief <strong>voor</strong> taakcombineerders kan word<strong>en</strong> ingezet.<br />
Conclusie<br />
In de praktijk van arbeid <strong>en</strong> zorg zoekt iedere<strong>en</strong> zijn weg <strong>en</strong> balans: de<br />
werkgever/leidinggev<strong>en</strong>de tuss<strong>en</strong> wat kan <strong>en</strong> in het werk <strong>en</strong> naar collega’s verantwoord is,<br />
de taakcombineerder tuss<strong>en</strong> privé- <strong>en</strong> werksituatie. Met elkaar zoek<strong>en</strong> ze ook naar balans<br />
in hetge<strong>en</strong> ‘gev<strong>en</strong> <strong>en</strong> nem<strong>en</strong>’ <strong>met</strong> betrekking tot de concrete werksituatie inhoudt.<br />
Geconcludeerd kan word<strong>en</strong> dat het combiner<strong>en</strong> van werk <strong>met</strong> zorgtak<strong>en</strong>, <strong>met</strong> daarbij de<br />
standaardinzet van deeltijdwerk<strong>en</strong>, als zodanig geme<strong>en</strong>goed is geword<strong>en</strong>, maar dat andere<br />
vorm<strong>en</strong> van flexibiliteit beter verk<strong>en</strong>d <strong>en</strong> b<strong>en</strong>ut zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. De RWI signaleert<br />
dat daardoor wellicht ook kans<strong>en</strong> op bij<strong>voor</strong>beeld vergroting van het aantal arbeidsur<strong>en</strong> (of<br />
zelfs toetreding tot de arbeidsmarkt) onvoldo<strong>en</strong>de word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ut.<br />
Als één ding duidelijk is geword<strong>en</strong> uit het RWI-onderzoek is het wel dat in het proces van<br />
het realiser<strong>en</strong> van pass<strong>en</strong>de arbeid <strong>en</strong> zorgafsprak<strong>en</strong> de relatie tuss<strong>en</strong> leidinggev<strong>en</strong>de <strong>en</strong><br />
werknemer de cruciale factor is. Betrokk<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> e<strong>en</strong> (pro-)actieve instelling van de<br />
leidinggev<strong>en</strong>de blijk<strong>en</strong> van groot belang <strong>voor</strong> het welslag<strong>en</strong> van arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Andersom<br />
werkt dat ook zo. <strong>Werk</strong>gevers/leidinggev<strong>en</strong>d<strong>en</strong> verwacht<strong>en</strong> van werknemers die opter<strong>en</strong><br />
<strong>voor</strong> afsprak<strong>en</strong>, die qua vorm <strong>en</strong> uitvoering steeds gevarieerder word<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> flexibele<br />
instelling <strong>en</strong> inlevingsvermog<strong>en</strong> <strong>met</strong> het organisatiebelang. Het is belangrijk dat m<strong>en</strong> elkaar,<br />
in e<strong>en</strong> ‘op<strong>en</strong>’ organisatiecultuur, goed ‘verstaat’ <strong>en</strong> over <strong>en</strong> weer verantwoordelijkhed<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gevoeld <strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
35
Daarnaast geldt dat het van belang is dat m<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> organisaties op de hoogte is van de<br />
wettelijke mogelijkhed<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van verlof <strong>en</strong> de bij cao afgesprok<strong>en</strong> aanvull<strong>en</strong>de<br />
bepaling<strong>en</strong>. Niet in de minste plaats is de organisatiecultuur van de onderneming van<br />
invloed op acceptatie van arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die t<strong>en</strong> doel hebb<strong>en</strong> de combinatie van arbeid <strong>en</strong><br />
zorg te verbeter<strong>en</strong>.<br />
36
Resumé<br />
- Bij het bevorder<strong>en</strong> van de mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>voor</strong> werknemers om arbeid <strong>en</strong> zorg <strong>met</strong><br />
elkaar te kunn<strong>en</strong> combiner<strong>en</strong> zijn veel actor<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>, ieder <strong>met</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong><br />
verantwoordelijkheid: landelijke- <strong>en</strong> lokale overheid, werkgevers- <strong>en</strong><br />
werknemersorganisaties, <strong>en</strong> op organisati<strong>en</strong>iveau werkgever <strong>en</strong> leidinggev<strong>en</strong>de <strong>en</strong> de<br />
werknemers zelf.<br />
- De keuze om meer of minder te werk<strong>en</strong> omwille van privé- of zorgsituaties is e<strong>en</strong> zaak<br />
van private <strong>voor</strong>keur. Die afweging wordt echter beïnvloed door omgevingsfactor<strong>en</strong>,<br />
zoals fiscale bepaling<strong>en</strong>, financiële gevolg<strong>en</strong>, de beschikbaarheid van kinderopvang, de<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>voor</strong> mantelzorgondersteuning maar ook de flexibiliteit die de organisatie<br />
waar m<strong>en</strong> werkzaam is, kan bied<strong>en</strong>.<br />
- De RWI ziet de noodzaak in van het beheersbaar houd<strong>en</strong> van de kost<strong>en</strong> van de<br />
gezondheidszorg, maar is van m<strong>en</strong>ing dat de gevolg<strong>en</strong> van ingrep<strong>en</strong> in de zorg niet<br />
moet<strong>en</strong> betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> substantieel beroep op mantelzorg zal moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gedaan, zeker indi<strong>en</strong> het e<strong>en</strong> negatief effect op arbeidsparticipatie heeft <strong>en</strong> de belasting<br />
van mantelzorgers vergroot .<br />
- De RWI adviseert de mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> van flexibiliteit die organisatorisch<br />
inpasbaar zijn zoveel mogelijk toe te pass<strong>en</strong> <strong>en</strong> de bek<strong>en</strong>dheid daarvan te vergrot<strong>en</strong>.<br />
- De RWI adviseert dat aan bestaande (verlof)regeling<strong>en</strong> meer bek<strong>en</strong>dheid wordt gegev<strong>en</strong><br />
bij werkgevers <strong>en</strong> werknemers op de werkvloer. Uit het in opdracht van de RWI verrichte<br />
onderzoek naar afsprak<strong>en</strong> die op de werkvloer gemaakt word<strong>en</strong> blijkt in veel gevall<strong>en</strong><br />
onbek<strong>en</strong>dheid <strong>met</strong> de mogelijkhed<strong>en</strong> die verlofregeling<strong>en</strong> bied<strong>en</strong>.<br />
- De RWI vindt dat de bek<strong>en</strong>dheid <strong>met</strong> het toepass<strong>en</strong> of combiner<strong>en</strong> van<br />
(verlof)regeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> aanvull<strong>en</strong>de arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moet word<strong>en</strong> vergroot. Daarbij is e<strong>en</strong><br />
rol weggelegd <strong>voor</strong> de werkgever of leidinggev<strong>en</strong>de maar ook <strong>voor</strong> de<br />
ondernemingsraad. E<strong>en</strong> (pro)actieve opstelling van leidinggev<strong>en</strong>d<strong>en</strong> draagt hier aan bij,<br />
naast de verantwoordelijkheid van de werknemer zelf om actief mogelijkhed<strong>en</strong> te<br />
verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Ondernemingsrad<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> bij hun achterban peil<strong>en</strong> of er behoefte bestaat<br />
aan (meer) informatie over (verlof)regeling<strong>en</strong>, arbeids<strong>voor</strong>waardelijke afsprak<strong>en</strong><br />
waaronder cao-afsprak<strong>en</strong> of afsprak<strong>en</strong> op ondernemingsniveau.<br />
- De RWI wijst op het belang om binn<strong>en</strong> arbeidsorganisaties periodiek/jaarlijks de<br />
gemaakte afsprak<strong>en</strong> over arbeidsduur <strong>en</strong> arbeidspatroon te evaluer<strong>en</strong>, bij<strong>voor</strong>beeld<br />
tijd<strong>en</strong>s functioneringsgesprekk<strong>en</strong>. Dit kan op initiatief van leidinggev<strong>en</strong>de of werknemer<br />
zelf plaats vind<strong>en</strong>. In die gesprekk<strong>en</strong> kan ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s aan de orde kom<strong>en</strong> of <strong>en</strong> wanneer<br />
er (weer) mogelijkhed<strong>en</strong> zijn om het aantal ur<strong>en</strong> uit te breid<strong>en</strong>.<br />
- Volg<strong>en</strong>s de RWI verdi<strong>en</strong>t de positie van mantelzorgers in arbeidsorganisaties structureel<br />
meer aandacht. Uit het in opdracht van de RWI verrichte onderzoek naar arbeid <strong>en</strong> zorg<br />
op de werkvloer blijkt dat het binn<strong>en</strong> organisaties om meerdere red<strong>en</strong><strong>en</strong> niet altijd<br />
duidelijk is wie mantelzorg verle<strong>en</strong>t, waardoor de afstemming over de te verricht<strong>en</strong><br />
arbeid <strong>en</strong> de te verl<strong>en</strong><strong>en</strong> mantelzorg onvoldo<strong>en</strong>de tot stand komt.<br />
- De RWI adviseert geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hun communicatie richting mantelzorgers <strong>en</strong> intermediairs<br />
(huisarts<strong>en</strong>, buurt- <strong>en</strong> welzijnswerk etc.) over ondersteuningsmogelijkhed<strong>en</strong> <strong>voor</strong><br />
mantelzorgers te int<strong>en</strong>siver<strong>en</strong> <strong>en</strong> hier bij aanvrag<strong>en</strong> in het kader van de WMO meer<br />
aandacht aan te bested<strong>en</strong>.<br />
37
- De RWI vindt het e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijk belang van geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> lokale<br />
werkgevers(organisaties) om de mogelijkhed<strong>en</strong> ter ondersteuning van werk<strong>en</strong>de<br />
mantelzorgers uit te werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> in kaart br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> waar mogelijk initiatiev<strong>en</strong> te<br />
ontplooi<strong>en</strong> om die ondersteuning te verbeter<strong>en</strong>.<br />
- De RWI is van m<strong>en</strong>ing dat de ontwikkeling naar ‘nieuwe dagarrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>’ waarbij<br />
onderwijs, opvang <strong>en</strong> vrijetijdsactiviteit<strong>en</strong> zijn geïntegreerd, di<strong>en</strong>t te word<strong>en</strong><br />
gestimuleerd <strong>en</strong> verder ontwikkeld. Hier ziet de RWI e<strong>en</strong> taak weggelegd <strong>voor</strong> de lokale<br />
overheid die immers direct zicht heeft op de ontwikkeling<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van onderwijs<br />
<strong>en</strong> opvang in de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Het gaat daarbij <strong>voor</strong>al om e<strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong>de rol <strong>en</strong> het<br />
inbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van organiser<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong>.<br />
38
Bijlage 1 Arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> per sector<br />
Arbeid- <strong>en</strong> zorgarrangem<strong>en</strong>t<br />
Hier gev<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> overzicht van de arbeid- <strong>en</strong> zorgarrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die <strong>voor</strong>kom<strong>en</strong> in de vijf<br />
sector<strong>en</strong> die onderzocht zijn. De arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gekoppeld aan k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de<br />
werkzaamhed<strong>en</strong>, zoals volcontinue roosters, plaatsgebond<strong>en</strong> werk <strong>met</strong> onder andere<br />
machines of direct contact <strong>met</strong> cliënt<strong>en</strong> in de zorg.<br />
B5.1 Detailhandel<br />
In onderstaande tabell<strong>en</strong> zijn de arbeid- <strong>en</strong> zorgarrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> per bezocht bedrijf per<br />
sector weergegev<strong>en</strong>. De kolomm<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> de diverse combinaties aan. Bij<strong>voor</strong>beeld: in de<br />
detailhandel kom<strong>en</strong> <strong>voor</strong>al vier combinaties <strong>voor</strong>. De eerste bevat arbeidsduuraanpassing<br />
<strong>en</strong> arbeidspatroonaanpassing.<br />
Tabel B5.1 Gebruik arbeid- <strong>en</strong> zorgarrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de bedrijv<strong>en</strong> in de detailhandel<br />
Arbeidsduur aanpass<strong>en</strong> – tijdelijk of in contract<br />
Arbeidspatroon aanpass<strong>en</strong><br />
Verlof inzett<strong>en</strong> (wettelijke <strong>en</strong> cao regeling<strong>en</strong>)<br />
Thuiswerk<strong>en</strong><br />
<strong>Werk</strong>zaamhed<strong>en</strong> aanpass<strong>en</strong><br />
Positieve afwijking van regels t<strong>en</strong> behoeve van medewerker<br />
Overige (bijv: regulier overleg <strong>met</strong> direct leidinggev<strong>en</strong>de hoe het gaat)<br />
Detailhandel<br />
Deeltijdwerk komt bij alle bedrijv<strong>en</strong> <strong>voor</strong> <strong>en</strong> thuiswerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> het aanpass<strong>en</strong> van de<br />
werkzaamhed<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> niet <strong>voor</strong>. Bij kleine ondernemers zi<strong>en</strong> we <strong>voor</strong>al de combinatie van<br />
deeltijd werk<strong>en</strong> <strong>met</strong> het arbeidspatroon aanpass<strong>en</strong>, in die zin dat er op vaste dag<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
tijd<strong>en</strong> gewerkt wordt. Ook word<strong>en</strong> vakantie ur<strong>en</strong> gebruikt om gemiste werktijd te<br />
comp<strong>en</strong>ser<strong>en</strong>. Ook komt het in e<strong>en</strong> kleine winkel <strong>voor</strong> dat alle werknemers in deeltijd<br />
werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> sommig<strong>en</strong> op afroep werk<strong>en</strong> zonder vast arbeidspatroon. Bij e<strong>en</strong> grote zaak<br />
kwam<strong>en</strong> we teg<strong>en</strong> dat in deeltijd gewerkt werd <strong>met</strong> vaste roostervrije dag<strong>en</strong>.<br />
Verlof betreft kortdur<strong>en</strong>d zorgverlof <strong>voor</strong> e<strong>en</strong> mantelzorger.<br />
De positieve afwijking van de regels heeft betrekking op e<strong>en</strong> kleine ondernemer waar er<br />
<strong>voor</strong> e<strong>en</strong> medewerkster afgewek<strong>en</strong> wordt van de roosterregels speciaal vanwege haar<br />
zorgtak<strong>en</strong>. Zij hoeft als <strong>en</strong>ige niet op zaterdag te werk<strong>en</strong>.<br />
B5.2 Zorg<br />
Ook in de zorg zi<strong>en</strong> we ge<strong>en</strong> thuiswerk <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> aanpassing van de werkzaamhed<strong>en</strong>. Bij<br />
arbeidsduuraanpassing wordt gebruikt gemaakt van e<strong>en</strong> jaarur<strong>en</strong> systematiek <strong>en</strong><br />
deeltijdcontract<strong>en</strong>. Het aanpass<strong>en</strong> van het arbeidspatroon gebeurt door medewerkers <strong>met</strong><br />
zorgtak<strong>en</strong> vaste vrije dag<strong>en</strong> <strong>en</strong> vaste avonddi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> te gev<strong>en</strong>. Verlof inzett<strong>en</strong> gebeurt door<br />
het mak<strong>en</strong> van individuele afsprak<strong>en</strong> over het gebruik kortdur<strong>en</strong>d zorgverlof <strong>en</strong><br />
calamiteit<strong>en</strong>verlof.<br />
39
Tabel B5.2 Gebruik arbeid- <strong>en</strong> zorgarrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de organisaties in de zorg<br />
Arbeidsduur aanpass<strong>en</strong> – tijdelijk of in contract<br />
Arbeidspatroon aanpass<strong>en</strong><br />
Verlof inzett<strong>en</strong> (wettelijke <strong>en</strong> cao regeling<strong>en</strong>)<br />
Thuiswerk<strong>en</strong><br />
<strong>Werk</strong>zaamhed<strong>en</strong> aanpass<strong>en</strong><br />
Positieve afwijking van regels t<strong>en</strong> behoeve van medewerker<br />
Overige (bijv: regulier overleg <strong>met</strong> direct leidinggev<strong>en</strong>de hoe het gaat)<br />
Jaarlijks bespreking w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>voor</strong> arbeidsduur <strong>en</strong> arbeidspatroon<br />
B5.3 Onderwijs<br />
In het onderwijs zijn we bijna alle vorm<strong>en</strong> van afsprak<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong>.<br />
Tabel B5.3 Gebruik arbeid- <strong>en</strong> zorgarrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de organisaties in het onderwijs<br />
Arbeidsduur aanpass<strong>en</strong> – tijdelijk of in contract<br />
Arbeidspatroon aanpass<strong>en</strong><br />
Verlof inzett<strong>en</strong> (wettelijke <strong>en</strong> cao regeling<strong>en</strong>)<br />
Thuiswerk<strong>en</strong><br />
<strong>Werk</strong>zaamhed<strong>en</strong> aanpass<strong>en</strong><br />
Positieve afwijking van regels t<strong>en</strong> behoeve van medewerker<br />
Overige (bijv: regulier overleg <strong>met</strong> direct leidinggev<strong>en</strong>de hoe het gaat)<br />
Zorg<br />
Onderwijs<br />
Deg<strong>en</strong>e die <strong>en</strong>kel de arbeidsduur aanpast doet dit nadat ze terug komt van<br />
zwangerschapsverlof bewust om meer tijd te hebb<strong>en</strong> <strong>voor</strong> haar baby. Haar contract gaat<br />
van fulltime naar 3 dag<strong>en</strong>.<br />
Het arbeidspatroon aanpass<strong>en</strong> gebeurt door e<strong>en</strong> medewerker die twee dag<strong>en</strong> in de week<br />
eerder naar huis gaat om haar eig<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> van school te hal<strong>en</strong>. Dat kan <strong>voor</strong>namelijk<br />
vanwege de functie van deze persoon, geeft 2 uur les per week <strong>en</strong> verder meer<br />
managem<strong>en</strong>t tak<strong>en</strong>.<br />
Verlof inzett<strong>en</strong> was e<strong>en</strong>maal ouderschapsverlof, andere twee war<strong>en</strong> mantelzorgers: zij<br />
hebb<strong>en</strong> beid<strong>en</strong> kortdur<strong>en</strong>d zorgverlof opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, teg<strong>en</strong> volledig behoud salaris volg<strong>en</strong>s de<br />
cao van de onderwijsinstelling. Langdurig zorgverlof is bij de <strong>en</strong>e mantelzorger niet aan de<br />
orde, bij de ander is het financieel niet haalbaar. Daarnaast neemt e<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t/teamleider<br />
vakantiedag op wanneer hij moet thuisblijv<strong>en</strong> <strong>voor</strong> e<strong>en</strong> ziek kind.<br />
Thuiswerk<strong>en</strong>: op de middelbare school wordt door alle medewerkers wel vanuit huis<br />
gewerkt, <strong>voor</strong>al om nog wat e-mails van ouders te beantwoord<strong>en</strong>. De leidinggev<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
teamleiders wet<strong>en</strong> van hun teamled<strong>en</strong> wanneer ze wel <strong>en</strong> niet te bereik<strong>en</strong> zijn, ook buit<strong>en</strong><br />
hun contractur<strong>en</strong> om. In dit geval levert het rust <strong>voor</strong> de medewerkers op <strong>en</strong> gaf m<strong>en</strong> aan<br />
prettiger op tijd weg te gaan om kind van school of opvang te hal<strong>en</strong> in de wet<strong>en</strong>schap dat er<br />
in de avondur<strong>en</strong> nog ingelogd kan word<strong>en</strong> <strong>voor</strong> de mail.<br />
Positieve afwijking van de regels: dit gebeurde op e<strong>en</strong> school om e<strong>en</strong> mantelzorg<strong>en</strong>de<br />
medewerker overeind te houd<strong>en</strong> to<strong>en</strong> zij in verband <strong>met</strong> haar zorgtak<strong>en</strong> zelf ook<br />
gezondheidsproblem<strong>en</strong> kreeg. Met haar zijn aparte afsprak<strong>en</strong> gemaakt over deels betaald<br />
40
<strong>en</strong> deels onbetaald verlof <strong>en</strong> <strong>voor</strong> e<strong>en</strong> bepaalde periode (tot de zomer). Als er teg<strong>en</strong> die tijd<br />
ge<strong>en</strong> verbetering is opgetred<strong>en</strong> gaan ze opnieuw om de tafel op zoek naar oplossing<strong>en</strong>,<br />
binn<strong>en</strong> de bestaande mogelijkhed<strong>en</strong>.<br />
B5.4 Bouw- <strong>en</strong> transportsector<br />
Het aanpass<strong>en</strong> van de arbeidsduur kwam bij de bedrijv<strong>en</strong> in de bouw- <strong>en</strong> transportsector<br />
zowel <strong>voor</strong> in de vorm van deeltijdwerk als in de vorm van het gebruik<strong>en</strong> van opgebouwde<br />
overur<strong>en</strong> <strong>en</strong> het nem<strong>en</strong> van snipperdag<strong>en</strong>. Aanpassing van de werkzaamhed<strong>en</strong> betrof in dit<br />
geval minder contact <strong>met</strong> de klant<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> <strong>voor</strong>beeld van e<strong>en</strong> overige afspraak was regulier<br />
overleg <strong>met</strong> de direct leidinggev<strong>en</strong>de over hoe het gaat (mantelzorger: vader <strong>met</strong> ziek kind).<br />
Tabel B5.4 Gebruik arbeid- <strong>en</strong> zorgarrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de bedrijv<strong>en</strong> in de bouw <strong>en</strong> transport<br />
Arbeidsduur aanpass<strong>en</strong> – tijdelijk of in contract<br />
Arbeidspatroon aanpass<strong>en</strong><br />
Verlof inzett<strong>en</strong> (wettelijke <strong>en</strong> cao regeling<strong>en</strong>)<br />
Thuiswerk<strong>en</strong><br />
<strong>Werk</strong>zaamhed<strong>en</strong> aanpass<strong>en</strong><br />
Positieve afwijking van regels t<strong>en</strong> behoeve van medewerker<br />
Overige (bijv: regulier overleg <strong>met</strong> direct leidinggev<strong>en</strong>de hoe het<br />
gaat)<br />
B5.5 Zakelijke di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
Bouw/transport<br />
In de zakelijke di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing zi<strong>en</strong> we allerlei vorm<strong>en</strong> van arbeidsduur aanpassing: werk<strong>en</strong><br />
in deeltijd, <strong>en</strong>/of opnem<strong>en</strong> van vakantiedag<strong>en</strong>, vakantiedag<strong>en</strong> kop<strong>en</strong>, gebruik<strong>en</strong><br />
opgebouwde overur<strong>en</strong> <strong>en</strong> het opnem<strong>en</strong>. Daarnaast komt het aanpass<strong>en</strong> van het<br />
arbeidsduurpatroon veel <strong>voor</strong>: <strong>voor</strong>al het indel<strong>en</strong> van de eig<strong>en</strong>werktijd, maar ook veel<br />
glijd<strong>en</strong>de werktijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> het aanpass<strong>en</strong> van de werktijd<strong>en</strong> (bij<strong>voor</strong>beeld 4 x 8,5 uur werk<strong>en</strong> of<br />
eerder weg op e<strong>en</strong> vaste dag). Wat betreft het gebruik van verlof ging het <strong>voor</strong>al om<br />
kortdur<strong>en</strong>d verlof <strong>en</strong> ouderschapsverlof. E<strong>en</strong> positieve afwijking van regels was dat e<strong>en</strong><br />
werkneemster toch mocht thuiswerk<strong>en</strong>. Verschill<strong>en</strong>de overige regeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> afsprak<strong>en</strong><br />
kwam<strong>en</strong> <strong>voor</strong>: ge<strong>en</strong> verplichting tot overwerk<strong>en</strong>, vakantiedag<strong>en</strong> zonder maximum<br />
me<strong>en</strong>em<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>d jaar, in het verled<strong>en</strong> 1 maand vrij bij overlijd<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> ouder<br />
<strong>met</strong> doorbetaling van salaris, gebruik mak<strong>en</strong> van de eig<strong>en</strong> auto in plaats van het<br />
(bedrijfsbreed verplichte) op<strong>en</strong>baar vervoer.<br />
Tabel B5.5 Gebruik arbeid- <strong>en</strong> zorgarrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de organisaties in de zakelijke di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
Arbeidsduur aanpass<strong>en</strong> – tijdelijk of in<br />
contract<br />
Arbeidspatroon aanpass<strong>en</strong><br />
Verlof inzett<strong>en</strong> (wettelijke <strong>en</strong> cao<br />
regeling<strong>en</strong>)<br />
Thuiswerk<strong>en</strong><br />
<strong>Werk</strong>zaamhed<strong>en</strong> aanpass<strong>en</strong><br />
Positieve afwijking van regels t<strong>en</strong><br />
behoeve van medewerker<br />
Overige (bijv: regulier overleg <strong>met</strong> direct<br />
leidinggev<strong>en</strong>de hoe het gaat)<br />
Vaderschapverlof (2 maand<strong>en</strong> betaald)<br />
Zakelijke di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
41
De organisaties in de zakelijke di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing lat<strong>en</strong> hiermee e<strong>en</strong> variatie aan afsprak<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
creatieve oplossing<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. De veelal niet-locatiegebond<strong>en</strong>heid van het werk <strong>en</strong> de niet<br />
verplichte kantoortijd<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong> belangrijke <strong>voor</strong>waarde <strong>voor</strong> de flexibiliteit waarmee<br />
afsprak<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gemaakt. Daarnaast word<strong>en</strong> er ook creatieve praktische oplossing<strong>en</strong><br />
bedacht, zoals het me<strong>en</strong>em<strong>en</strong> van vakantiedag<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>d jaar <strong>en</strong> het gebruik van<br />
de eig<strong>en</strong> auto.<br />
42