De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters - Aanval op ...

De belevingswereld van Voortijdig
Schoolverlaters
Een onderzoeksrapportage

De belevingswereld van Voortijdig
Opdrachtgever: Ministerie van OCW
Utrecht, januari 2008
© Oberon
Postbus 1423
3500 BK Utrecht
tel. 030-2306090
fax 030-2306080
e-mailadres: info@oberon.eu
Schoolverlaters
Een onderzoeksrapportage

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 3
Inhoudsopgave
Managementsamenvatting ................................................................................................................... 4
1 Inleiding en doel van het onderzoek............................................................................................
8
2 Voortijdig schoolverlaten: het beleid .......................................................................................... 9
2.1 Het beleid ................................................................................................................................. 9
2.2 Vanuit de jongere gezien ....................................................................................................... 10
3 Onderzoeksopzet en -uitvoering ................................................................................................ 12
4 Inhoudelijk kader ......................................................................................................................... 14
4.1 De belevingswereld van jongeren..........................................................................................
14
4.2 Risicosituaties van jongeren .................................................................................................. 15
5 De belevingswereld van jongeren (algemeen) .......................................................................... 18
6 Interviewresultaten ...................................................................................................................... 21
6.1 Een overzicht ......................................................................................................................... 21
6.2 Korte typeringen.....................................................................................................................
21
6.3 Tien factoren .......................................................................................................................... 26
6.3.1 Leerlingkenmerken.......................................................................................................
27
6.3.2 Leerlingondersteunende kenmerken ........................................................................... 27
6.3.3 De fit leerling – school/hulpverlening ........................................................................... 28
7 De mening van het expertpanel..................................................................................................
30
7.1 Algemene indruk en prioritering van de tien factoren ............................................................ 30
7.2 De tien factoren......................................................................................................................
31
7.3 Tot slot....................................................................................................................................
34
8 Naar een nieuwe typologie ......................................................................................................... 35
Bijlage 1. Over de interviewleidraad.................................................................................................. 38
Bijlage 2. Deelnemende scholen experts.......................................................................................... 40
Bijlage 3. Lijst van gebruikte afkortingen ......................................................................................... 41
Bijlage 4. Casusbeschrijving.............................................................................................................. 42
Literatuur.............................................................................................................................................. 45

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 4
Managementsamenvatting
Het onderzoek
Waarom valt de ene leerling uit en de andere, in een vergelijkbare situatie, niet? De
onderzoeksopdracht van het Ministerie van OCW was tweeledig:
1. Voer een onderzoek uit naar de belevingswereld van voortijdig schoolverlaters, om meer zicht te
krijgen op de oorzaken van schoolverlaten;
2. Lever input voor een verder uit te werken typologie van voortijdig schoolverlaters.
Dit onderzoek is een kwalitatief onderzoek onder 18 voortijdig schoolverlaters en 15 ‘vergelijkbare’
niet-voortijdig schoolverlaters. De resultaten zijn aanvullend getoetst en bediscussieerd in een
panelbijeenkomst.
De risicosituaties
Om spreiding te krijgen in de bij het onderzoek betrokken jongeren is vooraf een indeling gemaakt van
risicosituaties. De indeling is deels gebaseerd op het ontwikkelingsprofiel van jongeren (bijvoorbeeld
een problematische thuissituatie of slechte schoolprestaties) en deels op het psychologisch profiel van
jongeren (bijvoorbeeld een sterke oriëntatie op de arbeidsmarkt of een lage motivatie om onderwijs te
volgen).
Risicosituaties Omschrijving van de jongere
1. Probleemsituatie thuis De jongere heeft een onrustig, onprettig of onveilig thuisklimaat
2. Schoolklimaat/ pesten/ruzies
De jongere voelt zich niet thuis in het schoolklimaat. Hij wordt wellicht
gepest en heeft ruzies met leerkrachten en/of leerlingen.
3. Schoolprestaties/verkeerde
schoolkeuze
De jongere heeft een opleiding gekozen die niet aansluit bij zijn
capaciteiten of interesses. Hij ervaart problemen als tegenvallende
prestaties, zittenblijven en/of zakken voor het examen.
4. Arbeidsmarktgeoriënteerd
De jongere heeft een duidelijke en sterke beroepswens en wil zo snel
mogelijk aan het werk of hij wil zo snel mogelijk geld gaan verdienen.
5. Niet-weters De jongere weet niet wat welke opleiding te gaan volgen.
6. Zorgverplichting
De jongere heeft (of ervaart) een zorgverplichting. Bijv. jonge moeders,
zorg voor partner of mantelzorg.
7. Primair ongemotiveerd
De jongere heeft geen motivatie en ambities op het vlak van het onderwijs.
Hij is bijvoorbeeld gericht op louter plezier maken.
8. Strafrechtelijke achtergrond
De jongere heeft een licht criminele en/of strafrechtelijke achtergrond
(bijvoorbeeld een Halt-straf).
De interviewresultaten
Een volledig overzicht van de ‘gematchte’ interviewresultaten staat beschreven in de losstaande
Bijlage: ‘De belevingswereld van voortijdig schoolverlaters. Bijlage: de ‘gematchte’ interviews’.
Analyse van de ‘match’-resultaten leverde 10 factoren op die inzicht geven in de vraag waarom
sommige jongeren uitvallen en anderen niet. Deze 10 factoren zijn getoetst, bediscussieerd en
geprioriteerd in de panelbijeenkomst. In prioriteitsvolgorde betreft het:
1. Op zoek naar ‘hechting’
Jongeren hechten aan persoonlijke aandacht en betrokkenheid vanuit de school. Sommige jongeren
verbaasden zich over het gebrekkige spijbelbeleid van hun school. Wanneer jongeren in
problematische omstandigheden verkeerden, bleek het nogal eens de juiste helpende hand op het
juiste moment te zijn, die verdere escalatie voorkwam. Leerlingen willen ‘gekend’ zijn, zoeken in feite
naar structuur en ‘hechting’. In kleinschalige opvangprojecten herpakte een aantal jongeren zich weer.
Een jongere in een opvangmodel met weinig structuur en veel ‘zelfredzaamheid’, had hier veel moeite
mee.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 5
2. Tijdig handelen, ook op de risicomomenten (de overgang tussen scholen of tussen
onderwijs en overige voorzieningen)
Een voor de hand liggende, maar belangrijke conclusie is dat tijdige hulp vanuit de ‘zorg’ voortijdig
schoolverlaten kan voorkomen. In dit onderzoek bleek in diverse gevallen het belangrijkste verschil
tussen een vsv-er en een niet vsv-er erin gelegen dat de laatste tijdig werd benaderd, eventueel op
een Rebound- of andere voorziening werd geplaatst, en vervolgens weer terugstroomde het onderwijs
in. De overgang van vmbo naar mbo bleek een risicomoment, waarbij jongeren uit beeld verdwenen
omdat de gewenste vervolgopleiding vol zat of ze geen stageplek konden vinden. Andere jongeren
wachtten maandenlang thuis af, tot zij aan een vervolgopleiding konden beginnen.
3. Multi-problem gezinnen
Ook in dit onderzoek komen we kinderen uit multi-problem gezinnen tegen: met gewelddadige ouders,
misbruik, alcoholisme en dergelijke. Getraumatiseerde kinderen, waarbij problemen zich naar binnen
keren, in depressie en onzekerheid, en/of naar buiten, in stoerheid, agressie en autoriteitsproblemen.
Enkele jongeren zouden als typerend voorbeeld kunnen dienen voor de huidige discussies rond het
gebrek aan regie en de versnippering in de Jeugd- en Gezinszorg. Andere jongeren vonden houvast
in een professionele hulpverlening en herpakten zichzelf.
4. Specifieke psychologische kenmerken: locus of control, attributie en ambitie
Bij de onderzochte jongeren die zich op ‘eigen houtje redden’ (dus niet voortijdig de school verlieten of
alleen dankzij tijdige opvang binnen de school bleven) is vergeleken bij de voortijdig schoolverlaters
vaak sprake van een sterkere ‘locus of control’ (het gevoel dat zij zelf het leven kunnen sturen);
minder externe attributie; hogere ambities en een duidelijker toekomstbeeld.
De voortijdig schoolverlaters ‘scoorden’ in het algemeen op deze kenmerken lager.
5. Specifieke sociaal-economische en etnische factoren: ambities en beperkte kennis en
ondersteuning ouders
In het onderzoek troffen we relatief veel jongeren met laag opgeleide ouders. Soms viel heel praktisch
te constateren hoe ‘beperkte ouderondersteuning’ meespeelde bij het voortijdig schoolverlaten.
Ook was herhaaldelijk sprake van problemen bij jongeren als ADHD, anorexia, depressiviteit, lage
cognitieve capaciteiten. Naar onze inschatting is het voor veel (met name laagopgeleide en
allochtone) ouders ingewikkeld geweest om deze problemen snel te herkennen en met name om daar
vervolgens gespecialiseerde hulp en onderwijsvormen bij te vinden. En zonder professionele
ondersteuning wordt de kans op vsv groter.
6. Herrieschoppers en Geruislozen
In dit onderzoek kwamen we herhaaldelijk tegen dat voor jongeren die herrie schopten of ruzie
maakten op school bijtijds een ‘oplossing’ werd gevonden, zoals een opvangproject, waarmee werd
voorkomen dat zij daadwerkelijk voortijdig schoolverlater werden. Jongeren bij wie de problematiek
zich naar binnen keerde (internaliseerde) gaven geen overlast binnen de schoolsituatie en verdwenen
soms haast onopgemerkt uit beeld en werden voortijdig schoolverlater.
7. Spanningsveld leren – werken
Bij diverse jongeren zagen we dat er zich na allerlei problemen in het onderwijs, een sterke wens
ontwikkelde tot twee zaken: werken en geld verdienen. In het huidige beleid wordt volop geanticipeerd
op de wens tot werken (bijv. In de BBL-opleidingen in het mbo en de leerwerktrajecten), maar minder
op het feit dat jongeren het onderwijs uitgetrokken kunnen worden omdat ze louter en alleen geld
willen verdienen.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 6
8. Pestproblematiek: een onderschatte factor?
Een behoorlijk deel van de (bijna) voortijdig schoolverlaters bleek in het verleden gepest te zijn,
meestal al op de basisschool en zich voortzettend in de latere schoolloopbaan. In de beleving van
deze jongeren werd daar door de school weinig aan gedaan. In voorliggend onderzoek lijkt het erop
dat jongeren vanuit een onveilige thuissituatie hun gevoelens van machteloosheid en onzekerheid
meenamen de school in. Dit maakt hen kwetsbaar voor pesten. Ook kwamen we tegen dat jongeren in
een problematische thuissituatie op school juist gingen pesten.
9. Helende tijdelijke uitval
Bij enkele geïnterviewde jongeren leidde de daadwerkelijke ‘Uitval uit het onderwijs’ tot het inzicht dat
een diploma toch wel nuttig is als je een bepaald soort werk zoekt. Deze jongeren kregen door een
periode van ‘eenvoudig’ werk in de horeca of winkelbedrijven inzicht in het belang en nut van
onderwijs en vonden nieuwe motivatie voor een vervolg van de schoolloopbaan.
10. Softdrugs gebruik
Bij enkele voortijdig schoolverlaters constateerden we fors softdrugs gebruik. Voor hen was dit een
aantrekkelijke manier om van ‘het gezeur en gedoe af te zijn’. Het overmatig gebruik droeg onzes
inziens bij aan hun probleemsituatie. Het versterkte het motivatiegebrek van deze jongeren en hun
gevoelens van doelloosheid/lethargie.
Het expertpanel
In het expertpanel zijn de 10 factoren doorgenomen op relevantie voor praktijk en beleid. Dit heeft vele
suggesties en aanbevelingen opgeleverd (zie §7.2). Enkele speerpunten betreffen:
1. Tijdig signaleren. Versterking van het signalerend vermogen binnen het onderwijs, de
zorgstructuur en de overgang tussen onderwijssectoren;
2. Aandacht voor de “geruislozen”. Jongeren met problemen die ze internaliseren geven geen
overlast, maar kunnen gemakkelijk uit het onderwijs “verdwijnen”;
3. Meer aandacht voor de behoefte aan hechting en gekend worden van jongeren. Dit begint binnen
het reguliere onderwijs, maar geldt ook voor de zorg en de opvangstructuren.
Eindconclusie
Waarom valt de ene jongere uit en de andere niet? In dit verkennend onderzoek treffen we 10
factoren aan, gepresenteerd in afnemende prioriteit. Alle 10 factoren hebben te maken met problemen
in de fit tussen leerling en school/hulpverlening. Het gaat telkens om een combinatie van bepaalde
persoons- (en leerlinggebonden)kenmerken met bepaalde kenmerken van het onderwijs/de
hulpverlening. In verschillende situaties in de schoolloopbaan van jongeren blijken er bepaalde ‘fit’problemen
te kunnen optreden. De overgang van vmbo naar mbo bijvoorbeeld is niet voor alle
leerlingen een probleem, maar kan het wel zijn voor leerlingen op een vmbo-school met slechte
loopbaanbegeleiding, zonder toekomstbeeld, met een afwachtende houding en ouders die niet actief
ondersteunen.
Naar een situationele analyse of typologie
Het onderzoek is verkennend van aard wat betreft de vraag van het ministerie om een typologie. In
een eerste vervolgfase zou een situationele analyse moeten worden gemaakt; de 10 factoren bieden
handvatten voor een nadere analyse op het snijvlak tussen leerlingkenmerken en de situaties waarin
jongeren belanden. Een dergelijke situationele analyse vanuit de belevingswereld van jongeren biedt
aangrijpingspunten voor het beleid en de aanpak in de praktijk (vgl. Hoofdstuk 8). Er is momenteel
een breed en intensief vsv-beleid ingezet en vermoedelijk kan een situationele analyse aanleiding
geven tot bepaalde aanscherpingen of accentueringen in dit beleid. Ook voor de aanpak in de praktijk
kan een dergelijke analyse relevant zijn, zo werd door de panelleden uit de mbo-sector opgemerkt.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 7
In een situationele analyse moet ‘worden ‘gekeken’ naar de fit tussen leerlingkenmerken en situaties.
Leerling
Kenmerken
Bv.
De geruislozen
Situaties
Standaard Incidenten
Regulier:
- Herkenning docenten
- Analyse verzuimgegevens
- Passende opvangmodellen
Bij de situaties gaat het enerzijds om zogenaamde standaardsituaties: vooraf als risicomoment
herkenbare situaties (overgang PO-VO, overgang vmbo-mbo). Anderzijds zijn er niet-voorspelbare
situaties, incidenten.
Een dergelijke vervolg op dit onderzoek zou kunnen leiden tot een meer situationele typologie van
voortijdig schoolverlaters. In welke situatie zijn welke factoren van belang? De typologie zou moeten
worden opgevat als een catalogus van ervaringsgegevens die docenten en anderen helpen om
risicovolle combinaties te herkennen en tijdig in te grijpen.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 8
1 Inleiding en doel van het onderzoek
Waarom verlaat de ene jongere in een problematische situatie het onderwijs en een andere jongere in
een vergelijkbare situatie, niet? Dat is de voorliggende onderzoeksvraag van het ministerie van OCW.
Er is veel onderzoek gedaan naar oorzaken en achtergronden van voortijdig schoolverlaten, maar hoe
ervaren jongeren dit zelf? Informatie hierover kan een dieper inzicht geven in de wijze waarop uitval
ontstaat en wat de rol van het individu zelf daarbij is. Inzicht is relevant voor het overheidsbeleid en de
concrete omgang met voortijdig schoolverlaters.
In dit onderzoek is gesproken met voortijdig schoolverlaters over hun ervaringen en belevingswereld.
Aanvullend is gesproken met jongeren in vergelijkbare probleemsituaties maar die het onderwijs niet
verlieten. Door deze ‘matching’ van voortijdig schoolverlaters met niet-voortijdig schoolverlaters is een
beter inzicht ontstaan in de specifieke beleving van de schoolverlaters. De resultaten zijn ter toetsing
en verbreding voorgelegd aan een expertpanel.
De onderzoeksvraag
De onderzoeksvraag van het ministerie is gericht op de belevingswereld van voortijdig schoolverlaters.
Niet alleen de vraag wat jongeren beleefd hebben, maar vooral hoe ze het beleefd hebben. Voor
verschillende categorieën voortijdig schoolverlaters heeft die vraag een eigen betekenis. Als jongeren
met school stoppen omdat ze met problemen te maken krijgen, is het de vraag hoe zij die problemen
ervaren en er op reageren. Als jongeren minder vanuit problemen, maar door motivatieverlies stoppen
(niet-willers), is het de vraag wat leidt tot motivatieverlies en waarom uiteindelijk het moment komt om
te stoppen. Het onderzoek richtte zich daarom op de belevingswereld van jongeren in de brede zin:
• Wat is er met de persoon gebeurd, wat is zijn of haar geschiedenis in relatie tot het voortijdig
schoolverlaten?
• Hoe heeft de persoon dat ervaren? Welke gebeurtenissen waren bepalend?
• Wat is de eigen rol van de persoon (geweest)? Hoe ervaart de persoon zijn eigen (on)vermogen
om zijn of haar situatie te beïnvloeden?
• Welke belemmerende en beschermende factoren waren aanwezig op het vlak van persoonlijkheid
en omgeving (gezin, school, vrijetijdsbesteding en peergroep)?
• Hoe ervaart en beoordeelt de persoon de huidige situatie (van voortijdig schoolverlaten) in relatie
tot zijn of haar toekomst? Wat is het perspectief?
In voorliggend onderzoek zijn de resultaten afgezet tegen jongeren in vergelijkbare situaties die niet
voortijdig de school verlieten.
Het ministerie vroeg aanvullend om een basis te leggen voor een typologie van voortijdig
schoolverlaters. Een typologie die een brug slaat naar (be)handelingsmogelijkheden om jongeren
daadwerkelijk te helpen. Niet alleen in curatieve zin, maar nadrukkelijk ook gericht op vroegtijdige
onderkenning van problemen en preventie.
Leeswijzer
In hoofdstuk 2 beschrijven we kort het voortijdig schoolverlatersbeleid. In hoofdstuk 3 en 4 gaan we in
op de onderzoeksopzet en het inhoudelijk kader, met daarin o.a. aandacht voor de verschillende
onderzoeksstappen en de onderzoeksdeelname. De resultaten van de literatuurstudie staan in
hoofdstuk 5, in hoofdstuk 6 staan de interviewresultaten, met daarin een overzicht van de ‘gematchte’
jongeren en de tien factoren die naar voren kwamen als relevante uitkomsten. In hoofdstuk 7 staan de
resultaten van het expertpanel van 12 december 2007. In hoofdstuk 8 staan voorstellen voor een
nieuwe typologie. In een losse bijlage (‘samenvatting van de interviews’) vatten we per
uitgangssituatie de gehouden interviews samen. We presenteren daarbij steeds duo’s en een aantal
trio’s waarin we voortijdig schoolverlaters vergelijken met niet voortijdig schoolverlaters in dezelfde
situatie.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 9
2 Voortijdig schoolverlaten: het beleid
We schetsen kort het voortijdig schoolverlatersbeleid in Nederland: eerst algemeen en daarna vanuit
het blikveld van een jongere.
2.1 Het beleid
Het belangrijkste beleidskader is van oudsher de leerplichtwetgeving; jongeren zijn verplicht naar
school te gaan tot een zekere leeftijd. Gemeenten controleren en handhaven dit (althans dat dienen zij
te doen). Gemeenten dienen dan ook zicht te hebben op absoluut -en relatief verzuim 1 , en van
scholen (en ouders) melding te krijgen van langdurig relatief verzuim. Gemeentelijke
leerplichtambtenaren kunnen -met de wet in de hand- schoolgaan stimuleren en in feite ‘afdwingen’.
De leerplicht is in de loop der tijd uitgebouwd, de meest recente bijstelling is de kwalificatieplicht voor
jongeren tot de 18 e verjaardag (sinds 1 augustus 2007). Dit houdt in dat na beëindiging van de
volledige leerplicht (t/m 17 jaar) er een kwalificatieplicht geldt voor jongeren die nog geen 18 zijn, én
nog geen startkwalificatie hebben behaald. Eerder -sinds 1994- is met invoering van de RMC-functie
een ‘stimuleringsmaatregel’ uitgevoerd om leerlingen zoveel mogelijk door te laten studeren tot zij
minimaal op het niveau van een ‘startkwalificatie’ zitten.
Naast deze externe wettelijke kaders is in de jaren negentig meer nadruk gelegd op de preventieve rol
en de aanpak van de school zelf. 2 Leerlingenzorg in de school heeft vanaf toen een enorme impuls
gekregen, te beginnen in het vmbo (destijds vbo en mavo). Leerlingenbegeleiding, verzuimregistratie
en –beleid en zorgfunctionarissen verschenen op vrijwel alle scholen. In een minder hoog tempo vond
de invoering hiervan ook in het havo/vwo plaats en in de jaren 2000 ook geleidelijk meer in het mbo.
Van recente datum is de verdere versterking van de samenwerking tussen de binnenschoolse
zorgstructuur en de meer algemene jeugdzorg. De multidisciplinaire zorgadviesteams (ZAT’s) zijn
tegenwoordig al wijd verspreid in het primair en voortgezet onderwijs en in de bve-sector. Ook maken
steeds meer vo- en bve-scholen gebruik van schoolmaatschappelijk werk, zodat (school)problemen
vroegtijdig gesignaleerd en aangepakt kunnen worden.
Op het niveau van het onderwijsstelsel zijn de laatste decennia ook diverse ingrepen uitgevoerd mede
met het oog op aanpak van voortijdig schoolverlaten. Verschillende onderwijsvoorzieningen die niet op
een startkwalificatie (of een toeleiding daarnaar) waren gericht zijn verdwenen (bijv. het vormingswerk
en diverse opvangprojecten). Het vmbo werd ingevoerd, met Leerwegondersteunend onderwijs voor
de zwakkere leerlingen. En voor de leerlingen voor wie het echt onmogelijk was een startkwalificatie te
halen werd het praktijkonderwijs opgericht (zij vallen dan ook buiten de vsv-definities). In de hiertoe
ingerichte samenwerkingsverbanden vo/svo wordt getracht om een dekkend aanbod en een
samenhangend geheel aan onderwijsvoorzieningen te bieden.
Binnen het onderwijsstelsel hebben de overgangen tussen onderwijssectoren al heel lang een
risicomoment gevormd. 3 Sectoren moeten programmatisch voldoende op elkaar aansluiten en
kinderen moeten in de juiste schooltypen en –niveaus worden geplaatst. Er is veel geïnvesteerd en
verbeterd op het vlak van aansluiting en afstemming tussen primair onderwijs, voortgezet onderwijs en
vervolgonderwijs. De verlengde vmbo-trajecten zijn hier een recent voorbeeld van.
1 Absoluut verzuim: leerplichtige staat niet ingeschreven bij een onderwijsinstelling. Relatief verzuim: ongeoorloofde
afwezigheid van een leerplichtige, zich uitend in spijbelgedrag.
2 OCW, 1993, een goed voorbereide start.
3 Bv. de Mammoetwet van 1968 was gericht op meer afstemming tussen onderwijssectoren.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 10
In organisatorisch oogpunt heeft de gemeente steeds meer een regiefunctie gekregen in de gehele
aanpak van het voortijdig schoolverlaten (terugbegeleiding van leerlingen wordt ook wel op regionaal
niveau georganiseerd (de RMC-functies)). Zij dienen te zorgen voor een ‘schooloverstijgende blik’:
waar vindt uitval plaats, wat zijn oorzaken, wat is er aan opvang nodig?
Momenteel versterkt het Ministerie van OCW het vsv-beleid uit 'Aanval op de Uitval' 4 . De maatregelen
richten zich op: aanpakken bij de bron, soepele overgangen tussen schooltypen, het bij de les houden
van leerlingen en de praktijk als leermeester. Ofwel: voorkomen is beter dan genezen. De groep
(werkende) schoolverlaters worden hierbij zeker niet vergeten. Dit levert de volgende punten op, die
ook in het beleidsprogramma van het huidige kabinet staan:
• extra aandacht voor een soepele overgang van vmbo naar mbo;
• betere loopbaanoriëntatie, studiekeuze en begeleiding;
• meer en betere zorg op school;
• aantrekkelijker onderwijs, met sport en cultuur, om jongeren op school te houden;
• meer ruimte voor vmbo-scholieren die het best leren met hun handen;
• meer maatwerktrajecten om uitval te voorkomen;
• inzet van 20.000 EVC-trajecten (Erkenning van Verworven Competenties) voor schooluitvallers
van 18 tot 23 jaar.
2.2 Vanuit de jongere gezien
Voortijdig schoolverlaters hebben zeer diverse ervaringen en belevingen, zo blijkt ook uit dit
onderzoek. Het grootste deel van hen heeft gemeenschappelijk dat het niet gemakkelijk was het
onderwijs te verlaten. Er is een duidelijke algemene notie –ook onder vmbo-afgestudeerden- dat er
een mbo-diploma moet worden gehaald of een havo- of vwo-diploma waarna verder moet worden
gestudeerd. De school, familie en zorgverleners hameren daarop. ‘’Een diploma is tegenwoordig
nodig. Als je later leuk werk wilt vinden zul je naar school moeten. Je krijgt geen uitkering meer
tegenwoordig. Je benadeelt alleen maar jezelf hiermee.’’
Niet voor iedere vsv-er in dit onderzoek lag die druk echter erg hoog:
• Twee jongeren verbaasden zich over het verzuimbeleid van hun school. Het bleek erg gemakkelijk
om te verdwijnen: eerst een paar uurtjes, dan eens een dag en dan een hele week. ‘Niemand
merkte het’.
• Twee jongeren stroomden na het vmbo niet door naar het mbo -die bleek al vol in het ene geval
en in het andere geval kon geen stageplek worden begonnen- en aanvankelijk maakte niemand
(behalve de ouders van de jongeren) zich daar druk over. In oktober/november werden zij echter
door een actieve Afdeling Leerplicht/RMC ‘in de kladden’ gegrepen en met zorg (een
oriëntatietraject) en straf (een dreigende boete) werd voorkomen dat zij te ver weg raakten uit het
onderwijs.
In hun vo-scholen kregen jongeren te maken met een klassenleraar en soms met een
vertrouwenspersoon. Er werd meestal stevig op ze ingepraat en hulp aangeboden. Vaak nam de
school contact op met de ouders en werden de problemen onderling besproken. Op de achtergrond
speelt die wettelijke verplichting: je moet nu eenmaal naar school tot je zeventiende (inmiddels je 18 e
verjaardag), is het niet op je huidige school, dan op een andere.
Indien dit tot onvoldoende resultaat leidt, komen veel jongeren in een tijdelijke ‘opvangschool’ terecht.
Indien er in de tussentijd niet teveel verzuimd is, word je niet als voortijdig schoolverlater beschouwd,
anders wel. Deze nieuwe ‘school’ is kleinschalig (qua leerlingen- en docentenaantal), meestal sterk
4 Uitvoeringsbrief schooluitval. OCW, 30 november 2007.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 11
gestructureerd en dus al snel vertrouwd voor veel jongeren. Veel persoonlijke aandacht voor de
jongere.
Ondertussen heeft ook -een beetje afhankelijk van in welke gemeente je woont- de
leerplichtambtenaar of een RMC Trajectbegeleider contact met de jongere opgenomen. Deze heeft
van de vo-school, de mbo-school of het ‘zorgnetwerk’ vernomen dat de leerling niet meer naar school
wilt. Deze ambtenaar spreekt de situatie met de jongere door en zoekt met hem/haar naar
mogelijkheden voor terugstroom, opvangscholen of ander onderwijs. Veel jongeren blijken te worden
geholpen. Veel jongeren worden ook wel moe van de hoeveelheid personen die met hen komt praten
en aan wie zij hun verhaal moeten vertellen.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 12
3 Onderzoeksopzet en -uitvoering
Doel van het onderzoek is inzicht te krijgen in de belevingswereld en ervaringen van VSV’ers en niet
VSV’ers. Het betreft dus met name een kwalitatief onderzoek, dat verdiepende inzichten moet
opleveren. De volgende stappen zijn uitgevoerd.
Stap 1: Verschil in uitgangscategorieën
Om variatie in de achtergronden van jongeren te krijgen, is een onderverdeling gemaakt in situaties
waarin voortijdig schoolverlaten voorkomt. In die achtergronden zijn zekere patronen, of veel
voorkomende situaties herkenbaar. In verschillende onderzoeken wordt verwezen naar dergelijke
situaties en diverse typologieën zijn daarop gebaseerd. Op basis van (empirisch) literatuuronderzoek 5
heeft Oberon een lijst opgesteld van de acht meest voorkomende gevallen van voortijdig
schoolverlaten (incl. de dimensie niet-willers en niet-kunners) (vgl. §4.2). Dergelijke typeringen zijn
altijd meerdimensionaal, dat wil zeggen niet beperkt tot één kenmerk en gebeurtenis, maar bestaand
uit een miniportret. Er spelen altijd meerdere oorzaken waardoor een jongere het onderwijs verlaat.
Deze acht gevallen dekken het overgrote merendeel van het voortijdig schoolverlaten.
Stap 2: Selectie van gemeenten en scholen
Het onderzoek is in zowel grote (G4, G27) als kleinere gemeenten uitgevoerd, om redenen van
gewenste diversiteit (grootstedelijk versus overig; Randstad versus overig). Binnen de deelnemende
gemeenten is een aantal vo-scholen en ROC’s gevraagd mee te werken aan het onderzoek. Deze
instellingen is gevraagd om vergelijkbare jongeren te selecteren die de opleiding niet hadden verlaten.
De deelnemende gemeenten en scholen kregen vooraf informatie over het onderzoek toegestuurd
zodat zij gericht konden zoeken. Het onderzoek werd uitgevoerd in het begin van het schooljaar.
Aan het onderzoek hebben uiteindelijk de volgende gemeenten, of scholen/opvangprojecten in deze
gemeente deelgenomen: Utrecht, Woerden, Nijmegen, Veendam en Hoogezand 6 .
Stap 3: Selectie van jongeren
We vroegen de deelnemende gemeenten en scholen om voor een bepaald aantal criteria een
voortijdig schoolverlater, en een niet voortijdig schoolverlater te selecteren 7 . Eén van hen heeft de
situatie meegemaakt en is daadwerkelijk uitgevallen. De ander heeft in een vergelijkbare situatie
gezeten en is niet uitgevallen. Deze keuze is bewust gemaakt: door twee verschillende invalshoeken
te kiezen bieden de interviews zicht op momenten, factoren, eigenschappen of competenties die het
verschil maken: waarom valt de één wel uit en de ander niet? Wat ligt binnen de persoon en welke
factoren van buitenaf spelen mee? Hierbij zijn acht typen/situaties onderscheiden waarbij zoveel
mogelijk een match is gemaakt tussen een voortijdig schoolverlater en een jongere die niet is
uitgevallen. In totaal zijn 36 jongeren geïnterviewd, waarvan 33 interviews bruikbaar bleken voor dit
onderzoek. Er zijn dan ook voldoende matchende duo’s en soms trio’s verkregen, met ruime variatie
in de spreiding van de risicosituaties.
Onafhankelijk van de risicosituatie van jongeren en de redenen voor voortijdig schoolverlaten, zijn er
grote verschillen tussen een 15-jarige jongere die uitvalt uit het derde leerjaar vmbo of een 20-jarige
uitvaller uit het mbo. Voor dit onderzoek zijn dan ook voortijdig schoolverlaters geselecteerd uit zowel
het vo als het mbo.
5 Zie literatuurlijst aan het eind van het rapport.
6 Zie bijlage 2 voor alle deelnemende instellingen.
7 Zie voor de acht uitgangssituaties §4.2.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 13
In totaal zijn in de periode september – november 2007 36 jongeren geïnterviewd waarvan er 33 8 zijn
gebruikt: 18 vsv’ers en 15 niet-vsv’ers. In onderstaande tabel staan enkele kenmerken van de totale
respons (wel/niet vsv’er, geslacht, uitgangssituatie, laatste opleiding en leeftijd).
Tabel 1 Achtergrondkenmerken deelnemende vsv’ers en niet-vsv’ers
Jongere Geslacht Categorie uitgangssituatie* Laatste opleiding Leeftijd in jaren
man vrouw 1 2 3 4 5 6 7 8 vo mbo/bve t/m 18 jaar 19 jaar of ouder
Vsv’er 9 9 3 3 2 1 2 2 4 1 8 10 11 7
Niet-vsv’er 9 6 2 4 2 1 1 2 3 0 7 8 10 5
Subtotaal 18 15 5 7 4 2 3 4 7 1 15 18 21 12
Totaal 33 33 33 33
*Zie § 4.2 voor uitleg over de acht verschillende uitgangssituaties.
Stap 4: Interviews
De deelnemende gemeenten en scholen legden vaak het eerste contact met de jongeren. Oberon
heeft hiervoor een conceptbrief aangeleverd die naar jongeren verstuurd kon worden. In een aantal
gevallen kreeg Oberon direct een naam en telefoonnummer, de interviewers legden dan het eerste
contact. Vooraf werden duidelijke afspraken gemaakt met de jongeren over privacybescherming, en
hoe hun gegevens voor het onderzoek werden gebruikt.
De interviewers hebben de jongeren telefonisch benaderd om mee te doen. De interviews zelf vonden
meestal plaats bij de jongere thuis, in een enkel geval op een school of opvangproject.
Tijdens de interviews kwamen vragen aan de orde als: hoe is het gegaan, hoe heb je het beleefd, wat
was jouw eigen rol, hou kijk je tegen je huidige situatie en je toekomst aan. In de gesprekken kwam
ook aan de orde hoe en op welke momenten de jongere hulp en ondersteuning gekregen of gemist
heeft. In bijlage 1 staat meer informatie over de interviewleidraad.
Stap 5: Analyses en rapportage
Van ieder interview is door de interviewer een uitgebreid verslag en nabeschouwing gemaakt. De
interviewverslagen zijn door Oberon gematcht, waarvan uitgebreide verslagen zijn opgesteld. Deze
zijn voor de rapportages samengevat:
• In hoofdstuk 6 staan per match de eindbevindingen.
• Vanwege de grote hoeveelheid informatie is een totaaloverzicht gemaakt in een aparte bijlage
Deel 2: de ‘gematchte’ interviews’. Hierin zijn per risicosituatie de duo’s en een aantal trio’s -
waarin voortijdig schoolverlaters worden vergeleken met niet voortijdig schoolverlaters in dezelfde
situatie- samengevat.
Beperkingen van het onderzoek
Dit onderzoek is een kwalitatief onderzoek onder 18 voortijdig schoolverlaters en 15 ‘vergelijkbare’
niet-voortijdig schoolverlaters. Het onderzoek heeft diepgaandere inzichten opgeleverd in de
specifieke belevingswereld van voortijdig schoolverlaters, waarbij de resultaten aanvullend zijn
getoetst en bediscussieerd in een panelbijeenkomst. Dit onderzoek heeft ook enkele belangrijke
beperkingen. De eerste is dat het een kwalitatief onderzoek betreft en de resultaten niet representatief
zijn voor de gehele groep vsv-ers. Vérgaande conclusies zijn alleen op basis van dit onderzoek niet
mogelijk. Om de conclusies te toetsen en te verbreden zijn ze voorgelegd aan een expertpanel. Een
tweede beperking is gelegen in de essentie van de onderzoeksvraag: het gaat om de belevingswereld
van jongeren en deze beleving is niet altijd de ‘waarheid’. Het is de betekenis die de jongeren eraan
geven en deze wordt gekleurd door hun persoonlijke blik (ervaringen en psychologische kenmerken).
8 De drie overige niet-vsv’ers bleken onvoldoende te ‘matchen’ met de geïnterviewde vsv’ers.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 14
4 Inhoudelijk kader
We beschrijven achtereenvolgens in §4.1 een operationalisering van de belevingswereld van jongeren
en in §4.2 de uitgangssituaties van de jongeren. In bijlage 1 is informatie opgenomen over de
interviewleidraad.
4.1 De belevingswereld van jongeren
Het onderzoek is gericht op de ervaringen en beleving van jongeren. Belevingswereld is een zeer
breed begrip en te definiëren als ‘een aaneenschakeling van gedrag, gedachten, gevoelens,
waarderingen en belangstelling’. 9 In voorliggend onderzoek focussen we dit verder op de
belevingswereld in relatie tot school en eventueel voortijdig schoolverlaten:
• Welk belang heeft onderwijs en de school in hun leven? Wat zijn hun ambities?
• Hoe ervaren jongeren de schooltijd?
• Welke rol spelen ouders, en vrienden hierbij?
• Hoe zien zij hun eigen rol?
• Hoe ervoeren zij de overgang tussen onderwijssectoren/scholen (een speciaal risicomoment in
het voortijdig schoolverlaten)?
De belevingswereld van jongeren wordt natuurlijk mede beïnvloed door allerlei factoren als leeftijd,
ouders/gezin, vriendengroep, sekse, woonomgeving, genetische factoren etc..
Van de te interviewen jongeren zijn de belangrijkste kenmerken in kaart gebracht.
Om wat meer verdieping te geven aan de ‘beleving en ervaringen’ van jongeren hebben we ook
gekeken naar psychologische kenmerken van een jongere. Hoe een jongere de wereld beleeft, wordt
voor een deel bepaald door zijn psychologisch profiel. We hebben -in het kader van voorliggend
verkennend onderzoek- een screening gemaakt van de onderzoeksliteratuur en de psychologische
factoren op een rij gezet waarvan uit onderzoek blijkt dat ze een verband (kunnen) hebben met
voortijdig schoolverlaten. Deels zijn dit stabiele factoren die niet of nauwelijks veranderen onder
invloed van de situatie of als mensen ouder worden en deels minder stabiele of situatieafhankelijke
factoren.
De meest bekende indeling in stabiele persoonlijkheidsfactoren, is de “big five”. In de literatuur over
voortijdig schoolverlaten komen hier twee van terug: emotionele stabiliteit en vriendelijkheid. Deze
twee nemen we dan ook op in het psychologisch profiel van de jongeren. Alle stabiele factoren die we
onderzoeken, zijn:
• Vriendelijkheid: Zet de jongere zich af tegen zijn omgeving of gaat hij mee in wat anderen vinden?
Jongeren die zich afzetten tegen school en hun ouders, verlaten misschien sneller hun school. 10
• Emotionele stabiliteit: Is de jongere snel van zijn stuk te brengen? 11
• Attributiestijl: Legt de jongere de verantwoordelijkheid voor positieve en negatieve gebeurtenissen
(slechte cijfers, pesten) bij zichzelf of bij anderen? 12
• Conformisme: Past de jongere zijn gedrag aan op basis van het gedrag of de verwachtingen van
anderen? Conformisme kan ervoor zorgen dat jongeren in een vriendenclub waarin wordt
gespijbeld, zelf ook gaan spijbelen. Het kan er ook voor zorgen dat jongeren tegen hun wil op
school blijven omdat hun ouders en docenten dat van hen verwachten. 13
9
Hermes, Naber en Dieleman, 2007
10
de Wit, 1997; de Boer en Janssen, 2007; Eimers en Bekhuis, 2006
11
Eimers en Bekhuis, 2006
12
de Boer en Janssen, 2007
13
Hermes, Naber en Dieleman, 2007; de Wit, 1997; Eimers en Bekhuis, 2006; van Tilborg, van Es en Meijer, 2000

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 15
• Locus of control: Heeft de jongere het gevoel dat hij met zijn gedrag zijn leven kan sturen?
Jongeren die dat gevoel wel hebben, zullen eerder geneigd zijn om zelf moeilijke situaties op te
lossen. Ze zullen zich minder afhankelijk opstellen van anderen. 14
• Gedragsregulatie: Heeft de jongere zijn gedrag in de hand of reageert hij sterk op impulsen? Voor
een jongere die sterk op zijn impulsen reageert, komt de beslissing om met school te stoppen
waarschijnlijk meer plotseling en minder doordacht dan voor een jongere die zijn gedrag meer in
de hand heeft. Dat kan betekenen dat jongeren die impulsief zijn, sneller voortijdig hun school
verlaten. 15
Verder is er een aantal minder stabiele of situatieafhankelijke factoren die een rol kunnen spelen:
• Motivatie: Waar is de jongere gemotiveerd voor? In het kader van dit onderzoek vragen we naar
de motivatie van jongeren op het gebied van school, werk, geld en privé. Dat laatste is vooral
belangrijk voor jongeren die een zorgverplichting ervaren. 16
• (Werk)houding of concentratie: Hoe gedraagt de jongere zich op school? Kan hij zich op de lessen
concentreren? 17
• Faalangst: Durft de jongere geen proefwerken e.d. te maken uit angst om te mislukken? 18
• Zelfvertrouwen: Heeft de jongere het idee dat hij de taken die hij MOET uitvoeren ook KAN
uitvoeren? Dit geldt niet alleen voor school, maar ook voor, bijvoorbeeld, een zorgverplichting. 19
• Ambities: Wat wil de jongere bereiken? Hoge ambities kunnen voor jongeren een reden zijn om
school belangrijker te vinden en te blijven leren. 20
• Sociaal gedrag: Voelt de jongere zich sociaal betrokken bij anderen? 21
• Internaliseren/Externaliseren: Als de jongere problemen heeft, uit hij dat dan door te handelen
naar de buitenwereld toe (vandalisme bijvoorbeeld) of door zich terug te trekken? We hebben
hiervoor ook gevraagd naar problemen tijdens de puberteit. 22
4.2 Risicosituaties van jongeren
In dit onderzoek wordt een vergelijking gemaakt tussen vsv’ers en niet vsv’ers. Onder de groep
vsv’ers bevinden zich ook jongeren die inmiddels weer zijn ingestroomd in het reguliere onderwijs.
Onder de niet vsv’ers bevinden zich ook jongeren die weliswaar het reguliere onderwijs verlieten,
maar direct instroomden naar opvang- of oriëntatietrajecten (en ingeschreven bleven bij een school).
Deze jongeren worden niet tot de voortijdig schoolverlaters gerekend.
In dit onderzoek zijn jongeren geïnterviewd die verschillen in de reden waarom ze school verlaten
hebben of waarom ze het risico liepen hun school te verlaten. Om de gewenste spreiding te bereiken,
maken we een onderverdeling in situaties waarin voortijdig schoolverlaten veel voorkomt.
Oorzaken die jongeren noemen voor voortijdig schoolverlaten 23 zijn divers: ze willen geld verdienen,
voelen zich niet thuis op school, voelen druk vanuit hun vriendengroep, moeten zorgen voor een kind
of een zieke ouder, en zo verder. Bovendien spelen bij voortijdig schoolverlaten vaak meerdere
oorzaken tegelijk een rol. Alhoewel we constateren dat elke jongere en zijn situatie uniek is, is het
14
van Lieshout, 2003; de Wit, 1997
15
van Lieshout, 2003; de Wit, 1997; de Boer en Janssen, 2007; Eimers en Bekhuis, 2006; van Tilborg, van Es en
Meijer, 2000
16
Rijken en Harms, 2002; Traag en van der Velden, 2007; Grootscholte en Engelen, 2006; Eimers en Bekhuis, 2006;
van Tilborg, van Es en Meijer, 2000
17
Rijken en Harms, 2002; Traag en van der Velden, 2007; de Wit, 1997
18
de Wit, 2007
19
Rijken en Harms, 2002; van Lieshout, 2003;
20
Rijken en Harms, 2002;
21
de Wit, 1997
22
van Lieshout, 2003; de Wit, 1997
23
Van Lieshout, 2003

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 16
voor het ontwikkelen van beleid en bijbehorende instrumenten onontbeerlijk om gebruik te maken van
een handzame indeling. Hierbij maken we een onderscheid tussen het ontwikkelingsprofiel van de
jongere en zijn psychologisch profiel. Het eerste gaat over de gebeurtenissen die een jongere heeft
meegemaakt, het tweede over de manier waarop de jongere omgaat met deze gebeurtenissen.
Onderzoek 24 heeft aangetoond dat zowel het psychologisch profiel als het ontwikkelingsprofiel van
jongeren een rol speelt bij voortijdig schoolverlaten. Het psychologisch profiel omvat bijvoorbeeld
motivatie, werkhouding en psychosociale problematiek. Het ontwikkelingsprofiel gaat over factoren op
schoolniveau (schoolkeuze en -klimaat) en het gedrag van vrienden, leerkrachten en ouders of de
situatie op de arbeidsmarkt. Op basis van de verklaringen en achtergronden van voortijdig
schoolverlaten zijn al diverse typologieën voorgesteld voor voortijdig schoolverlaters, soms op basis
van het ontwikkelingsprofiel van jongeren en soms op basis van het psychologisch profiel. Zo wordt er
onderscheid gemaakt tussen:
• klassieke Risicoleerlingen (jongeren in een moeilijke uitgangssituatie) en Opstappers (zonder
opvallende probleemgeschiedenis) 25 ;
• leerlingen die, bijvoorbeeld vanwege cognitieve capaciteiten, het onderwijs niet kunnen volgen,
leerlingen die het onderwijs niet willen volgen en leerlingen die tijdelijk niet in staat zijn om
onderwijs te volgen 26 (niet-kunners versus niet-willers);
• jongeren en hun meer specifieke oorzaken van voortijdig schoolverlaten, zoals een sterke
oriëntatie op de arbeidsmarkt, een verkeerde schoolkeuze of een lage motivatie voor onderwijs 27 ;
• jongeren die, als het ware, het onderwijs uit geduwd worden (push factoren), bijvoorbeeld door het
schoolklimaat, en jongeren die het onderwijs uit getrokken worden (pull factoren), bijvoorbeeld
door een zorgverplichting. 28
Op basis van deze en andere indelingen 29 hebben we een overzicht gemaakt van situaties waarin
jongeren een verhoogd risico lopen om voortijdig hun school te verlaten. Onze indeling is deels
gebaseerd op het ontwikkelingsprofiel van jongeren (bijvoorbeeld een problematische thuissituatie of
slechte schoolprestaties) en deels op het psychologisch profiel van jongeren (bijvoorbeeld een sterke
oriëntatie op de arbeidsmarkt of een lage motivatie om onderwijs te volgen). Het opstellen van een
indeling in categorieën houdt per definitie het risico in dat bepaalde jongeren niet in de indeling zullen
“passen” of dat ze in meerdere categorieën vallen. Op basis van de gegevens die van jongeren
bekend zijn en het gesprek dat we met de jongere hebben, bepalen we voor alle jongeren de best
passende risicosituatie.
24
Eimers en Bekhuis, 2006; van Lieshout, 2003; Grootscholte en Engelen, 2006
25
Eimers en Bekhuis, 2006
26
IVO BVE Risicoleerlingen en hun leerloopbanen in het MBO, Interdepartementaal beleidsonderzoek, 2005-2006 nr 1
27
van Tilborg, van Es, en Meijer, 2000
28
de Wit, 1997
29
o.a. Dieleman et al., 1997.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 17
Risicosituaties Omschrijving van de jongere
1. Probleemsituatie thuis De jongere heeft een onrustig, onprettig of onveilig thuisklimaat
2. Schoolklimaat/ pesten/ruzies
De jongere voelt zich niet thuis in het schoolklimaat. Hij wordt wellicht
gepest en heeft ruzies met leerkrachten en/of leerlingen.
3. Schoolprestaties/verkeerde
schoolkeuze
4. Arbeidsmarktgeoriënteerd
De jongere heeft een opleiding gekozen die niet aansluit bij zijn
capaciteiten of interesses. Hij ervaart problemen als tegenvallende
prestaties, zittenblijven en/of zakken voor het examen.
De jongere heeft een duidelijke en sterke beroepswens en wil zo snel
mogelijk aan het werk of hij wil zo snel mogelijk geld gaan verdienen.
5. Niet-weters De jongere weet niet wat voor opleiding te gaan volgen.
6. Zorgverplichting
De jongere heeft (of ervaart) een zorgverplichting. Bijv. jonge moeders,
zorg voor partner of mantelzorg.
7. Primair ongemotiveerd
De jongere heeft geen motivatie en ambities op het vlak van het onderwijs.
Hij is bijvoorbeeld vooral gericht op plezier maken.
8. Strafrechterlijke achtergrond
De jongere heeft een licht criminele en/of strafrechterlijke achtergrond
(bijvoorbeeld een Halt-straf).
Alle bovenstaande risicosituaties vergroten de kans op voortijdig schoolverlaten, maar bepalen
(garanderen) dat niet. 30 Er zullen voldoende jongeren zijn die een onprettig thuisklimaat hebben, maar
desondanks gewoon naar school gaan. Voor het huidige onderzoek worden jongeren benaderd in
diverse risicosituaties die al dan niet voortijdig het onderwijs hebben verlaten. De vraag die centraal
staat in het onderzoek is wat er voor zorgt dat bepaalde jongeren in een probleemsituatie wel uitvallen
en bepaalde jongeren niet. De bovenstaande indeling wordt daarbij gebruikt om te zorgen voor
spreiding tussen de jongeren die gevraagd worden om mee te werken aan het onderzoek.
30 Eimers en Bekhuis, 2006

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 18
5 De belevingswereld van jongeren (algemeen)
Om beter te begrijpen waarom jongeren uitvallen, worden in dit onderzoek hun ervaringen en
belevingen afgezet tegen jongeren in vergelijkbare omstandigheden, maar die niet uitvielen. Alvorens
we de resultaten presenteren, besteden we eerst kort aandacht aan de overige onderzoeksliteratuur.
Er is het nodige bekend over de belevingswereld van jongeren in het algemeen en over de
schoolbeleving. We selecteerden enkele relevante studies.
Enkele cijfers
We beginnen met een aantal cijfers: over hoeveel voortijdig schoolverlaters gaat het, landelijk gezien?
Op basis van de registratie op onderwijsnummer (ON) bedroeg het aantal nieuwe voortijdig
schoolverlaters in 2005/06 circa 56.500 31 . Het aantal voortijdig schoolverlaters daalt volgens deze
registratiebronnen sinds 2002 gestaag. Toen waren er nog zo’n 71.000 voortijdig schoolverlaters 32 . De
landelijke doelstelling is om in 2012 het aantal nieuwe voortijdig schoolverlaters te halveren ten
opzichte van 2002. Dit betekent dat er in 2012 gestreefd wordt naar maximaal 35.000 nieuwe vsv’ers.
Hoe staat het met de onderwijsparticipatie in Nederland? Jongeren volgen massaal, en steeds langer,
onderwijs 33 . In 1990/91 was 28 procent van de 17- tot 29-jarigen scholier of student. In 2005/06 is dat
percentage gestegen tot 37 procent. Gemiddeld volgt elke Nederlandse jongere tot zijn 22 ste een
opleiding.
Opvallend is dat zowel het aandeel (geïdentificeerde) zorgleerlingen sterk toeneemt, als het aandeel
leerlingen in hogere schooltypen. Het SCP 34 berekende onlangs dat de deelname aan het havo/vwo
de afgelopen tien jaar is gestegen van 35 tot ruim 40 procent. Tegelijkertijd steeg het aandeel
zorgleerlingen (leerlingen met leerwegondersteuning of leerlingen op het praktijkonderwijs of speciaal
onderwijs) naar zo’n 16 procent, anderhalf keer zoveel als tien jaar eerder. Met name allochtone
leerlingen zijn oververtegenwoordigd op het leerwegondersteunend onderwijs: één op de vier à vijf
allochtone leerlingen ontvangt leerwegondersteunend onderwijs, tegenover 1 op de twaalf autochtone
leerlingen. Het aantal jongeren met een ‘kwetsbare’ onderwijspositie stijgt geleidelijk, wat
waarschijnlijk het risico op voortijdig schoolverlaten vergroot.
Typeringen jeugd
Dé jongeren bestaan niet. Er is een grote variatie aan jongeren, mede gezien de etnische
samenstelling van de samenleving, de plaats waar men leeft en vertoeft en de financiële situatie.
Naast deze harde factoren zijn er subjectieve factoren die het gedrag van de jeugd beïnvloeden zoals
de eigen voorkeuren die in de huidige tijd sterker gelden en vaak dwars door de (oude) sociale lagen
lopen. We geven enkele generatie-eigenschappen uit ‘Pakken&Piercings’ van Hans de Boer en
Mirjam Janssen (2007) die voor een deel van de jeugd gelden. Het zijn algemene eigenschappen
waaraan veel jongeren voldoen. Deze eigenschappen zijn niet zo gebonden aan sociale groepen.
• De huidige generatie jeugd wordt getypeerd als de M-generatie. Jongeren zijn altijd bereikbaar en
voortdurend in contact via de mobiel. Ze hebben ook toegang tot enorm veel informatie via mobiel
en internet. De huidige communicatiemogelijkheden leiden tot ‘muli-tasking’ gedrag, het van alles
naast elkaar doen. Ze kunnen de aandacht spreiden, maar de keerzijde is het gebrek aan lange
concentratie op zaken die daarom vragen. De M-generatie is ook internationaal georiënteerd, ze
kunnen zich makkelijk verplaatsen per trein of vliegtuig.
• De huidige generatie jongeren in Nederland behoort tot de gelukkigste ter wereld, 92% van de 12-
tot 24 jarigen is tevreden of zeer tevreden met zijn of haar leven. Over het algemeen hebben ze
31
OCW, factsheets voortijdig schoolverlaten (november 2007).
32
Deze gegevens waren ontleend aan de RMC-effectrapportages.
33
de Boer en Janssen, 2007.
34
Sociaal en Cultureel Planbureau, 2007.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 19
ook een goede relatie met hun ouders (bij vmbo-ers is die minder goed dan bij havo-vwo
leerlingen).
Eigentijdse problemen
De huidige leefsituatie van jongeren leidt tot eigentijdse (gedrags)problemen. Onderling pesten kan
met de moderne technologie akelige vormen aannemen 35 . Jongeren worden niet alleen tijdens de
schooluren gepest, maar steeds vaker ook daarbuiten, bijvoorbeeld via mobiele telefoons, internet of
e-mail/msm. De mogelijkheden om te kunnen pesten lijken oneindig.
Ook leidt de etnische samenstelling van de jeugdbevolking soms tot grotere verschillen tussen
jeugdgroepen. Er zijn meer jongeren die zich gediscrimineerd voelen. Onder Marokkaanse en
Antilliaanse jongeren komt veel meer criminaliteit voor, mede ten gevolge van integratieproblemen.
Nederlandse jongeren drinken steeds meer, en op steeds vroegere leeftijd, alcohol dan hun
leeftijdgenoten in de rest van Europa. Recentelijk is de aandacht voor het zogenaamde ‘coma-drinken’
hier een voorbeeld van.
Tot slot de stijging van het aantal jongeren met een ‘probleemetiket’. Aan geen enkele voorgaande
generatie werden zoveel leer-, gedrags- en concentratieproblemen toegeschreven als aan de jeugd
van tegenwoordig. Te denken valt aan het grote aantal jongeren met dyslexie, dyscalculie,
hoogbegaafdheid, autisme, faalangst of ADHD (hyperactiviteit). Dat is niet alleen het gevolg van een
betere diagnostiek. Deze aandoeningen worden mogelijk ook veroorzaakt door eigentijdse leefwijzen.
School- en jeugdculturen
Leerlingen vinden hun populariteit erg belangrijk 36 . Ze zijn vooral populair indien ze lef hebben, sociaal
zijn en er goed uitzien, een eigen mening hebben of de laatste technische snufjes in hun bezit
hebben. De school stelt deze sociale competenties ook wel op prijs, maar uiteindelijk worden de
jongeren afgerekend op leervorderingen. De school verwacht van jongeren dat ze zich iedere dag
inspannen en hun best doen. Het is moeilijk voor veel leerlingen daaraan te voldoen als de school niet
boeit vanwege het leerstofaanbod, de wijze van werken en de gezagsverhoudingen.
Twintig jaar geleden bestond er een duidelijk beeld van een gewenste persoonlijkheid die stabiel was
en de juiste keuzes kon maken. Volwassenen, zoals de ouders of leraar, fungeerden als rolmodel voor
jongeren. Tijdens de adolescentie ontwikkelden jongeren op deze manier hun identiteit. Nu loopt de
identiteitsontwikkeling door tot in de volwassenheid. Ook zij worden nu geacht flexibel en mobiel te
zijn, terwijl de invloed van rolmodellen is afgenomen. Jongeren geven meer zelf gestalte aan hun
identiteit, ze kiezen zelf de waarden die ze nastreven. Ondertussen volgen ze in grote getale
leeftijdgenoten op de voet en tot in details. Omdat docenten geen moreel voorbeeld meer zijn voor
jongeren, wijzen jongeren sneller de autoriteit van de school af. 37
De overgrote meerderheid van de jongeren realiseert zich echter wel dat een goede opleiding
belangrijk is om verder te komen in de maatschappij. Toch gaat een kwart van de jongeren, en in het
vmbo zelfs de helft, met tegenzin naar school. Waarom vinden deze jongeren school niet leuk?
Jongeren hechten aan de sociale contacten op school. Het contact dat ze hebben met leerlingen
maakt school voor hen een plezierige plek om te zijn. Er zijn ook jongeren voor wie juist hun vrienden
ervoor zorgen dat ze zich op school niet thuis voelen. Het kan bijvoorbeeld zijn dat de “straatcultuur”,
zoals deze jongeren die onderling ervaren, niet overeen komt met de cultuur binnen de school. Die
jongere voelt zich op school dan onbegrepen.
Ondanks het feit dat het onderwijs steeds meer leerling-gericht wordt, waarderen leerlingen het nog
steeds als leerkrachten hen persoonlijke aandacht en begeleiding geven. Als jongeren zich niet thuis
voelen op school, lijkt dat voor een deel te liggen aan het contact met leerkrachten. Deze leerlingen
vinden dat leerkrachten niet geïnteresseerd zijn in ‘de mens achter de leerling’.
35 de Boer en Janssen, 2007.
36 Hermans e.a., 2007
37 Dieleman e.a., 1999

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 20
De schoolbeleving van de schoolverlaters 38
De overgrote meerderheid van de Nederlandse scholieren is redelijk positief over de school waarop ze
zitten. Echter een groot aantal van hen besluit de school de rug toe te keren. Waarom doen ze dit,
welke redenen geven ze hiervoor aan? Uitlatingen van vroegtijdig schoolverlaters laten zien dat het
schoolklimaat vaak beslissend is om wel of niet de school te verlaten. Overigens speelt dit op het
vmbo een grotere rol van op havo/vwo-scholen. Bijna alle voortijdig schoolverlaters vinden dat een
slecht schoolklimaat heeft bijgedragen een hun voortijdig vertrek. Zogenaamde ‘pushfactoren’ zijn
voor scholieren vaker een reden om de schooldeur achter zich dicht te trekken dan ‘pullfactoren’.
Tweederde van de voortijdig schoolverlaters geeft aan dat ze het onderwijs uitgeduwd zijn,
bijvoorbeeld doordat ze gepest werden, of dat docenten niet echt in ze geïnteresseerd waren. De
jongeren voelen geen betrokkenheid bij de school en hebben slechte ervaringen met de steun en
begeleiding om hun opleiding voort te zetten. Een positief schoolklimaat zorgt ervoor dat jongeren de
school ervaren als een veilige leefwereld. De relatie tussen leerlingen en docenten, de sfeer en de
mate waarin leerlingen betrokken worden bij de gang van zaken spelen daarbij allemaal een rol. Als
leerlingen zich goed voelen op school, gaan ze minder vaak voortijdig van school. Slechts een
minderheid vindt dat ze het onderwijs uit zijn getrokken, bijvoorbeeld omdat ze graag wilden gaan
werken. Aan het moment van ‘niet meer teruggaan’ gaat meestal en lange periode van twijfel en
herhaald spijbelen vooraf. Vervolgens kan één conflict, pesterij of onvoldoende de druppel zijn die de
emmer doet overlopen.
Leerlingen die afkomstig zijn uit milieus waar weinig waarde gehecht wordt aan school en diploma’s
en waar ook geen kennis aanwezig is over de werking van het onderwijs bevinden zich op school in
feite in een onaantrekkelijk, vreemd land. Als deze jongeren zich vooral identificeren met
jeugdgroepen buiten school, raakt de schoolwereld nog verder van hun eigen wereld verwijderd.
De oorzaken van voortijdig vertrek moeten uiteraard ook bij de jongeren zelf gezocht worden.
Uiteindelijk is de wisselwerking tussen school en persoonlijkheid bepalend voor het schoolsucces. In
voorliggend onderzoek wordt hier nader op ingegaan.
38 van Lieshout, 2003

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 21
6 Interviewresultaten
We presenteren hier achtereenvolgens:
• een overzicht van de gematchte jongeren;
• een korte selectie van enkele typerende resultaten uit de ‘matches’;
• de 10 factoren die naar voren kwamen als relevante uitkomsten van de interviews.
In bijlage 4 is ter informatie een verkorte beschrijving opgenomen van 1 van de ‘matches’: een korte
casusomschrijving, een puntsgewijze samenvatting van ervaringen, psychologische achtergrond en
alcohol/drugsgebruik en tot slot de eindbevindingen. In een losstaande rapportage, getiteld ‘Bijlage: de
‘gematchte’ interviews’, is een compleet overzicht opgenomen van alle 14 ‘matches’.
6.1 Een overzicht
In totaal zijn 33 jongeren -vsv-ers en niet vsv-ers- met elkaar gematcht. Dit leverde 14
casusbeschrijvingen op, waarvan één solo jongere, acht duo’s, vier trio’s en ook één
kwartetbeschrijving 39 . In het volgende overzicht zijn ze geordend naar de 8 risicosituaties.
Risicosituaties Casus VSV’er
1. Probleemsituatie thuis
2. Schoolklimaat/ pesten/ruzies
3. Schoolprestaties/verkeerde schoolkeuze
1
2
3
4
5
6
7
1 ←
2 ←
1 ←
1 ←
1 ←
1 ←
1 ←
Niet
VSV’er
→ 1
→ 1
→ 1
→ 1
→ 2
→ 1
→ 1
4. Arbeidsmarktgeoriënteerd 8 1 ← → 1
5. Niet-weters 9 2 ← → 1
6. Zorgverplichting 10 2 ← → 2
11
1 ← → 1
7. Primair ongemotiveerd
12
1 ← → 1
13
2 ← → 1
8. Strafrechterlijke achtergrond 14 1 ← → 0
6.2 Korte typeringen
We beschrijven kort enkele typeringen per match, om een beeld te krijgen van het soort van informatie
dat is verkregen.
Risicosituatie 1: probleemsituatie thuis
VSV’er: E, vrouw, 14 jaar, autochtoon
Niet VSV-er: L, vrouw, 17 jaar, autochtoon
Beide ondervraagden in uitgangssituatie 1 hebben te maken (gehad) met een onveilige en instabiele
thuissituatie. Voortdurende problemen thuis uitten zich bij beiden in onhandelbaar gedrag en
39
Bij de risicosituatie ‘strafrechterlijke achtergrond’ is de bijbehorende niet-vsv’er niet gevonden, en kon er dus geen
match worden gemaakt.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 22
afwezigheid in de klas. De vsv-er wordt uiteindelijk van school geschorst. Heeft geen
(noemenswaardige) begeleiding vanuit school of thuis gekregen. Nu thuis in afwachting van het
rapport van school over naar welke school ze moet. Sterk gevoel onrechtvaardig te zijn behandeld,
weinig grip op eigen leven. De niet-vsv-er L is veel gepest en diverse keren van school veranderd
(heeft veel structuur en duidelijkheid nodig) en is nu – mede dankzij haar laatste school en haar
moeder op een goede plek terecht gekomen. Ze heeft haar eigen gedrag en leven steeds meer onder
controle waardoor ze makkelijker met problemen en ruzies om kan gaan.
VSV-ers: E, vrouw, 22 jaar, autochtoon en N: vrouw, 19 jaar, autochtoon
Niet VSV-er: T, vrouw, 19 jaar, autochtoon
De drie jongeren komen allemaal uit een broken-home situatie en zijn voor het grootste deel van de
tijd niet bij hun biologische moeder opgegroeid. Het was vaak een zware en lange strijd om een
stabiele en rustige thuissituatie te creëren, wat zeker invloed heeft gehad op de schoolprestaties van
alledrie. VSV-er E neemt haar verleden, en zeker ook de huidige problemen, nog dagelijks met zich
mee en kon en kan zich daardoor niet inzetten voor school. Zij is ook niet door derden geholpen
hierbij, heeft zelf veel moeten uitzoeken. Niet VSV-er T daarentegen is met hulp van de hulpverlening,
oma en vrienden de problemen grotendeels te boven gekomen en is met name door vrienden
gestimuleerd om door te gaan met haar opleiding. VSV-er N valt hier wat tussenin: de uithuisplaatsing
heeft haar veel goeds gedaan, echter ze is verder alleen goed begeleid door school om de opleiding
af te ronden. Professionele (GGZ-)hulp heeft ze niet ontvangen/gevraagd.
Risicosituatie 2: Schoolklimaat/pesten/ruzies
VSV-er: H, man, 17 jaar, autochtoon
Niet VSV-er: N, man, bijna 15 jaar, autochtoon
Beide jongeren hebben een problematische achtergrond. Beide hebben een verstoorde thuissituatie
(gescheiden ouders) en vertoonden probleemgedrag op hun VO-school. De VSV-er H is op zijn
scholen langdurig gepest, wat heeft geleid tot een depressie en zelfmoordneigingen. Hij is zeer naar
binnen gericht, vertoont veel vermijdend gedrag. De niet VSV-er daarentegen is juist erg naar buiten
gericht, zoekt actief ruzies op en schuwt niemand. Voordat hij daadwerkelijk kon uitvallen is hij op een
Time Out-project geplaatst, waar hij gemotiveerd is geraakt om zijn diploma te halen. Hij vraagt om
aandacht terwijl de VSV-er zich meer terugtrekt en onzichtbaar wordt. Zijn schreeuw om aandacht
wordt gehoord, terwijl de VSV-er weinig aandacht vraagt en deze dus niet (op tijd) krijgt. De VSV-er
lukt het om op deze manier binnen school te blijven, hoewel zijn gedrag wel risico’s meebrengen om
op latere leeftijd alsnog uit te vallen. Voor de niet VSV-er was de enige manier om aan zijn problemen
te ontsnappen de opleiding te verlaten, en als het aan hem lag, om er niet meer terug te keren.
VSV-er: E, man,19 jaar, autochtoon
Niet VSV-er: S, vrouw, 19 jaar, autochtoon
Beide jongeren werden al op jonge leeftijd op school gepest. De niet VSV-er S vanwege haar
afwijkende (zelfgemaakte) kleding, E vanwege diens onzekerheid en later ook zijn afwijkende
kledingstijl (rock/metal). Beide jongeren hebben goede cognitieve capaciteiten: E kreeg een havoadvies
en S een havo/vwo advies. Beiden hebben echter ‘bewust’ gekozen voor een lager schooltype:
E omdat hij verwachtte meer sociale aansluiting op de vmbo-school te vinden (‘de mensen daar waren
leuker’) en S omdat zij zo de zorgtaken voor het gezin, nadat haar moeder overleed, makkelijker
aankon. De twee jongeren zijn verschillend omgegaan met het pesten.
De niet VSV-er leert al in groep 4 om van zich af te bijten en weigert zich op het mbo aan te passen
aan ‘kinderachtige’ klasgenoten. Daarbij werd door de basisschool opgetreden tegen het pesten en
later in het vmbo helpt een schoolloopbaanbegeleider adequaat.
De VSV-er daarentegen probeerde voortdurend aansluiting te vinden: door te kiezen voor het vmbo
(i.p.v. havo) vanwege de ‘leukere mensen’, en voor een ‘afwijkende’ kledingstijl wellicht om aansluiting

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 23
te krijgen bij een (sub-cult) groepje op zijn nieuwe school. Volgens VSV-er E is nooit ingegrepen door
de school en hij verwijt ze laksheid ten aanzien van het pesten en de vechtpartijen.
Een belangrijk verschil tussen de twee jongeren is dat de niet VSV-er zeer sterk het gevoel heeft dat
zij zelf verantwoordelijk is voor haar leven en daar ook controle over heeft, terwijl bij de VSV-er het
zelfvertrouwen minimaal is. Hij neemt geen eigen verantwoordelijkheid: de dingen ‘overkomen’ hem.
Hij geeft school definitief op als hij ‘zijn’ groepje kwijt is op de nieuwe school, want alleen redt hij het
niet.
VSV-er: Q, man, 15 jaar, autochtoon
Niet VSV-er: E, man, 15 jaar, autochtoon en D: man, 16 jaar, allochtoon
Alle drie de beschreven jongens zijn impulsief en hebben de neiging tot agressief gedrag (gehad). Alle
drie beseffen ze ook terdege dat een diploma noodzakelijk is om te kunnen overleven op de
arbeidsmarkt. De niet VSV-ers E en D hebben een heel duidelijk toekomstideaal (automonteur
respectievelijk beveiliger worden), terwijl VSV-er Q niet goed weet wat hij wil en (nog) geen duidelijk
toekomstperspectief heeft. De niet VSV-ers worden bovendien actief gesteund door hun ouders (door
een strenge aanpak, resp. veel ondersteuning), terwijl VSV-er Q de motivatie voor school veel meer
uit zichzelf moet halen.
Risicosituatie 3: Schoolprestaties/verkeerde schoolkeuze
VSV-er: X, vrouw, 20 jaar, autochtoon
Niet-VSV-er: P, man, 18 jaar, autochtoon
De schoolproblemen van zowel X als P hebben primair te maken met verkeerde schoolkeuzes. Op het
mbo valt P al snel uit, maar blijft door intensieve begeleiding toch in het onderwijs. X daarentegen is
weinig ondersteund (heeft hier ook niet om gevraagd) bij het zoeken naar de voor haar juiste
opleiding, en valt uit. Aannemelijk is dat het krijgen van de juiste begeleiding (en op het juiste moment)
een cruciale rol heeft gespeeld bij het wel of niet uitvallen van school bij deze twee jongeren. X heeft
geen positieve ervaringen wat betreft begeleiding, terwijl P deze wel heeft. P bleef hierdoor
gemotiveerd om verder te kijken, X ontwikkelde een afwachtende houding en de motivatie verdween
langzaam. X vindt vooral dat anderen verantwoordelijk zijn voor (negatieve) zaken, terwijl P veel meer
eigen verantwoordelijkheid voelt en neemt. P is het dan ook, met de juiste begeleiding, gelukt om een
vervolgopleiding te zoeken die bij hem past. Voor X is het afwachten of het haar zonder begeleiding
lukt een leerplek te vinden, om alsnog aan een opleiding te beginnen.
VSV-er: N, vrouw, 21 jaar, autochtoon
Niet VSV-er: B, vrouw, 20 jaar, autochtoon
De schoolproblemen van N en B hebben primair te maken met verkeerde keuzes. Ze hebben beide
een duidelijk toekomstbeeld, maar nog niet de opleiding die daarbij past (te laag niveau, resp. doet
eerst een vooropleiding). N heeft daarop besloten het onderwijs te verlaten, eerst te gaan werken en
later de door haar gewenste opleiding te gaan doen. Niet vsv-er B heeft besloten haar verkeerde
keuze uit te zitten en vervolgens de door haar gewenste opleiding te gaan volgen.
Beide jongeren hebben privé-problemen in de thuissituatie gehad en gingen zich op school moeilijk
gedragen. Ze vinden beide dat de school hieraan veel te weinig heeft gedaan.
Voor zowel N als B was de combinatie van een verkeerde opleidingskeuze met privé-problemen de
bottleneck. Het verschil tussen beide is dat B de situatie zelf heeft gekeerd Ze herpakte zich in de
beroepsmotivatie en steun van haar ouders. Ook heeft B na school begeleiding gehad waardoor ze
uiteindelijk weer zelfvertrouwen heeft gekregen. Ook N had zware problemen en liep bij een
psycholoog: ze is minder in staat om de negatieve situatie te keren en heeft ook minder steun
gekregen van haar familie.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 24
Risicosituatie 4: Arbeidsmarktgeörienteerd
VSV-er: N, man,17 jaar, autochtoon
Niet VSV-er; S, man, 15 jaar, autochtoon
Beide jongeren kampen van jongs af met concentratieproblemen, wat hun schoolprestaties negatief
beïnvloedt, reeds vanaf de basisschool. Voor beide jongeren was de overgang naar de middelbare
school moeilijk: ze voelen zich niet begrepen door de docenten, die hun aanspreken op hun (drukke)
gedrag en reageren opstandig, met verbale discussies, brutaal en ook agressief gedrag. Daarnaast is
voor beiden de nadruk op theoretische vakken op hun scholen te zwaar. Ze zijn zeer gemotiveerd
voor werk in de praktijk. Beide jongeren worden uiteindelijk door de school verwezen naar een meer
praktijkgericht traject. Beiden hebben ouders die hen steunen, in woord en daad. Kortom, er zijn
opmerkelijk veel overeenkomsten tussen deze twee jongeren. Er is echter een belangrijk verschil: de
mate van ambitie. De niet VSV-er weet precies wat hij wil: zelfstandig timmerman worden en niveau 3
halen binnen vijf jaar. De VSV-er weet niet wat hij wil, als hij in ieder geval maar niet naar school
hoeft. Het verschil tussen hen zit ook in het moment van doorverwijzing door de school. Bij de VSV-er
gebeurt dat net nadat de inschrijvingsperiodes van de ROC’s zijn afgesloten, waardoor hij tussen de
wal en het schip valt. Bij de niet VSV-er is de overstap binnen een week gemaakt dankzij snel
handelen van de betrokken scholen. Het kan deze combinatie van factoren zijn geweest die gemaakt
heeft dat de ene jongere voortijdig schoolverlater werd en de ander niet.
Risicosituatie 5: Niet-weters
VSV-er: W, man, 17 jaar, allochtoon en D: vrouw, 16 jaar, autochtoon
Niet VSV-er: F, man, 17 jaar, allochtoon
W, D en F hebben alledrie problemen met het vinden van een mbo-opleiding die aansluit bij hun
interesses. Niet VSV-er F komt er tijdens zijn mbo-opleiding achter dat hij beter een andere richting
kan kiezen. Samen met zijn ouders en de school gaat hij op zoek naar een nieuwe opleiding. Ook
deze sluit niet precies aan op zijn wensen, maar F weet inmiddels wel beter wat hij wil. School ziet hij
ook als een sociaal gebeuren. Zodoende krijgt hij de kans om zonder uit te vallen, op zoek te gaan
naar een andere passende opleiding.
Bij VSV-ers W en D gaat het mis tijdens de aanmelding bij het mbo. Ze worden niet toegelaten tot de
opleiding van hun keus (deels door weinig actieve houding van henzelf en van hun ouders) en zijn niet
in staat om een alternatieve opleiding te kiezen. W heeft een duidelijke opleidingswens: Sport en
Beweging doen. Tot hij daar kan instromen, heeft hij een alternatief: werken in het bedrijf van zijn
vader. D is minder standvastig qua opleidingswensen. Voor haar lijkt de oriëntatie die ze momenteel
volgt nuttiger. F kreeg en nam de kans om oriëntatie vanuit school te volgen, D is echter al voortijdig
schoolverlater, als zij met hulp/druk van een leerplicht/RMC-afdeling aan een orientatietraject begint.
Risicosituatie 6: Zorgverplichting
VSV-er 1: N1,vrouw, 17 jaar, autochtoon en 2: Q, vrouw, 20 jaar, autochtoon
Niet VSV-er 1: O, vrouw, 23 jaar, allochtoon en 2: N2, vrouw, 23 jaar, allochtoon
De vier beschreven jongeren hebben allen veel meegemaakt. Voor de VSV-ers zit dit ondermeer in
gewelddadige thuissituaties, de niet VSV-ers zijn geëmigreerd naar Nederland om huwelijksredenen,
resp. oorlogsomstandigheden. Hoewel deze achtergronden uiteraard sterk variëren, zien we hoe
persoonlijke achtergronden en keuzes een rol hebben gespeeld bij de ontwikkeling van deze vier
vrouwen. Voor allen geldt dat zij in hun naaste omgeving geen ‘rolmodel’ hadden die voor hen een
voorbeeldfunctie vervulde als het ging om opleiding en werk. Eén van de niet VSV-ers lijkt zelf wel
momenteel een dergelijke functie te hebben voor haar omgeving.
De niet VSV-ers zijn zelfstandig, hebben een groot verantwoordelijkheidsgevoel en zijn sterk gericht
op de toekomst (wat hen veel doorzettingsvermogen oplevert), terwijl de VSV-ers in de huidige situatie
vast lijken/leken te zitten en vooral naar externe factoren (eigen huis, financiën) of personen (school,
hulpverleners) kijken als het gaat om hun schoolverlaten.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 25
Slotconclusie luidt dat de beide niet VSV-ers enerzijds veel kracht, een positieve instelling en veel
doorzettingsvermogen hebben, maar anderzijds ook het geluk hebben gehad dat zij op cruciale
momenten gesprekken hadden/hebben met personen die hen stimuleerden. Beide niet VSV-ers zitten
in een opgaande spiraal: studie, stimulans (extern: kind, man, hulpverleners; en een interne drive:
zelfstandigheid), bewondering van de buitenwereld, zelfvertrouwen, energie, studie enz.
Beide VSV-ers hebben minder geluk gehad als het gaat om op de juiste momenten de juiste personen
te spreken. Beiden geven bij de omschrijving van dergelijke cruciale momenten aan dat als het
gesprek of de situatie toen anders opgepakt of benaderd was (door school, hulpverlening), zij wellicht
nog op school zaten of de opleiding wellicht reeds afgerond zouden hebben.
Risicosituatie 7: Primair ongemotiveerd
VSV-er: K, man, 19 jaar, autochtoon
Niet VSV-er: U, man, 16 jaar, autochtoon
Het probleemgedrag van U is erg naar buiten gericht, hij is een jongen die in de klas erg opvalt, onder
andere door zijn woedeaanvallen. U is impulsief en kan zich slecht concentreren. Daarbij heeft U veel
moeite het theorielessen. K is meer berekenend en is een jongen die heel evenwichtig overkomt, hij
lijkt zijn gedrag beter onder controle te hebben. K is echter ‘liever lui dan moe’ en probeert voor
zichzelf altijd de makkelijkste weg te bewandelen. Dit heeft hem vaak ver gebracht, maar uiteindelijk
komt hij tot de conclusie dat niets doen of geen opleiding volgen ook geen optie is. Dit alles kan ervoor
gezorgd hebben dat hij niet tijdig als potentiële uitvaller erkend is.
De voornaamste reden waarom U niet is uitgevallen, is dat hij school een plezierige omgeving vindt,
en niet omdat het halen van een diploma belangrijk voor hem is.
VSV-er: N, man,17 jaar, autochtoon
Niet VSV-er: L, man, 16 jaar, autochtoon
Wat deze twee jongeren gemeenschappelijk hebben is dat zij op dit moment beiden primair
ongemotiveerd zijn om naar school te gaan, niet erg ambitieus zijn, wel sociaal zijn ingesteld, zeer aan
vrienden hechten en een goed thuisfront hebben dat hen steunt en begeleidt.
Het meest opvallende verschil tussen de twee is dat de VSV-er veel minder het gevoel heeft controle
te hebben over zijn leven, het idee heeft dat de dingen hem overkomen. Hij neemt doorgaans een
afwachtende houding aan, onderneemt geen actie, vraagt ook niet om hulp. De niet VSV-er heeft door
zijn jeugdervaringen weliswaar zeer weinig basiszelfvertrouwen, maar juist daardoor lijkt hij
uitstekende ‘coping’-strategieën te hebben ontwikkeld, wellicht mede door de professionele hulp die hij
daarvoor heeft gekregen in de eerste klas van het voortgezet onderwijs. Zo is L zich bewust van zijn
capaciteit om sturing te geven aan zijn eigen leven en hij neemt daar ook verantwoordelijkheid voor.
De ‘zwakke plek’ van de niet VSV-er is zijn gevoeligheid voor groepsdruk, waardoor hij in de
problemen kwam en zijn cijfers daalden. Een belangrijke reden voor hem om toch door te zetten op
school, ondanks zijn geringe motivatie, is gelegen precies in diezelfde zwakke plek: zijn vrienden
zitten in zijn klas, school is een sociale happening voor hem. Een nadeel met een voordeel. Dat,
samen met zijn aangeleerde weerbaarheid, het vertrouwen van zijn vader en het besef dat een
diploma hem kansen biedt, maakt dat hij doorzet.
VSV-er: N, man, 16 jaar, allochtoon en U: man, 17 jaar, autochtoon
Niet VSV-er: S, man, 15 jaar, autochtoon
De VSV-ers N en U en de niet VSV-er S zijn allemaal niet gemotiveerd om zich in te zetten voor hun
opleiding. Het verschil tussen niet VSV-er S en VSV-ers U en N is dat S geen zin heeft in problemen
en zich daarom niet waagt aan spijbelen of wangedrag. Ook wordt hij door zijn ouders beter begeleid
en in de gaten gehouden. S doet precies voldoende om zijn diploma te kunnen halen.
VSV-ers U en N erkennen pas na hun uitvalperiode dat ze een betere baan zullen kunnen vinden als
ze een diploma halen en schrikken niet terug voor het zich op de hals halen van problemen.
Bovendien hebben ze een minder stabiel thuisfront.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 26
Risicosituatie 8: Strafrechterlijke achtergrond
VSV-er: D, vrouw, 15 jaar, autochtoon
Een meisje in een instabiele moeilijke thuissituatie. Op jonge leeftijd ondergaat D al veel
schoolwisselingen en zij heeft nergens kunnen hechten. Op de middelbare school spijbelt D vaak en
kent zij veel agressie en gedragsproblemen. Zij komt in opvanghuizen terecht en uiteindelijk korte tijd
in de jeugdgevangenis. D heeft sterke hechtingsproblemen. De Time-out-voorziening heeft haar weer
wat overeind gekregen en zij volgt nu weer een opleiding.
6.3 Tien factoren
Uit analyse van de 14 ‘matches’ zijn 10 factoren naar voren gekomen die inzicht geven in de vraag
waarom sommige jongeren uitvallen en anderen niet. We beschrijven deze 10 factoren afzonderlijk,
maar ze vertonen onderling samenhang. Een samenhang die zich het best laat omschrijven als de
wisselwerking tussen de leerling en de school. Het gaat telkens om leerlingkenmerken die relevant
zijn, gegeven bepaalde schoolkenmerken.
Om de samenhang te duiden gebruiken we het Model Voortijdig Schoolverlaten van Eimers (2006) als
kapstok. Dit model biedt een goed kader voor het verklaren van voortijdig schoolverlaten.
Centrale elementen van dit model zijn:
• Voortijdig schoolverlaten kan alleen worden begrepen als het wordt gezien als een proces, een
keten van gebeurtenissen die uiteindelijk leidt tot het moment van schoolverlaten.
• De fit, ofwel de wisselwerking, tussen leerling en school staat centraal. Deze kan variëren in de
loop der tijd. Allerlei leerling- en schoolgebonden factoren zijn hierop van invloed (zoals het
thuisklimaat en het schoolklimaat). En kunnen een risicofactor, of juist een beschermende factor
vormen.
• Leerling en school worden mede beïnvloed door een bredere maatschappelijke context, zoals de
inrichting van het onderwijsbestel en de arbeidsmarkt.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 27
De tien factoren zijn afgeleid uit de belevingswereld van jongeren en hebben betrekking op een deel
van het verklaringsmodel van Eimers:
1) leerlingkenmerken;
2) leerlingondersteunende kenmerken/thuissituatie;
3) de fit leerling–school/hulpverlening, in de beleving van jongeren.
We presenteren de 10 factoren in deze volgorde. In de tekst wordt verwezen naar genummerde
casusinformatie uit de ‘Bijlage: de ‘gematchte’ interviews’.
6.3.1 Leerlingkenmerken
In deze paragraaf beschrijven we drie kenmerken van leerlingen zelf die een invloed lijken te hebben
op hun kans om uit te vallen. Het gaat om de psychologische kenmerken van jongeren, overmatig
softdrugs gebruik en of ze herrie schoppen op school of zich juist terugtrekken.
1. Psychologische kenmerken
Bij de onderzochte jongeren die zich op ‘eigen houtje redden’ (dus niet voortijdig de school verlieten of
alleen dankzij tijdige opvang binnen de school bleven) is vergeleken bij de overige groep, vaak sprake
van:
• een sterkere ‘locus of control’: het gevoel dat zij zelf hun leven kunnen sturen;
• minder externe attributie. Ofwel: niet alles ligt altijd aan de anderen;
• hogere ambities en een duidelijker toekomstbeeld.
Veel (bijna)voortijdig schoolverlaters hebben een afwachtende houding en ondernemen niet uit
zichzelf actie. Zij hebben het gevoel dat de gebeurtenissen hen overkomen. Ze hebben weinig of in
het geheel geen ambities. Uiteindelijk is voortijdig schoolverlaten voor deze jongeren vaak een
opluchting, omdat ze zo uit de beknellende druk komen.
2. Softdrugs gebruik
Bij enkele voortijdig schoolverlaters constateerden we fors softdrugs gebruik (vgl. 2.7.2, 2.7.3). Voor
hen was dit een aantrekkelijke manier om van ‘het gezeur en gedoe af te zijn’. In feite onttrok het hen
aan allerlei verplichtingen. Het overmatig gebruik droeg ons inziens bij aan hun probleemsituatie. Het
versterkte het motivatiegebrek van deze jongeren en hun gevoelens van doelloosheid/lethargie. In
voorliggend onderzoek gebruikten jongeren uit zowel lage als hoge schooltypen softdrugs. Alcohol- en
harddrugs gebruik kwamen in de interviews niet naar voren als belangrijke factoren bij voortijdig
schoolverlaten.
3. Herrieschoppers en Geruislozen
In dit kwalitatieve onderzoek kwamen we herhaaldelijk tegen dat jongeren (zowel meisjes als jongens)
die herrie schopten of ruzie maakten op school veel eerder in beeld kwamen bij zorgfunctionarissen
en opvangvoorzieningen dan jongeren bij wie de problematiek zich naar binnen keerde, bijvoorbeeld
in de vorm van depressiviteit. De jongeren met internaliserende problemen gaven geen overlast
binnen de schoolsituatie en verdwenen soms haast onopgemerkt uit beeld en werden voortijdig
schoolverlater. Voor de herrieschoppers werd bijtijds een ‘oplossing’ gevonden, zoals een
opvangproject, waarmee werd voorkomen dat zij daadwerkelijk voortijdig schoolverlater werden (vgl.
2.2.1, 2.7.1 en 2.7.3).
6.3.2 Leerlingondersteunende kenmerken
In deze paragraaf beschrijven we twee kenmerken die leerlingen kunnen ondersteunen om onderwijs
te blijven volgen of juist niet.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 28
4. Multi-problem gezinnen
Ook in dit onderzoek komen we kinderen uit multi-problem gezinnen tegen: met gewelddadige ouders,
misbruik, alcoholisme en dergelijke (vgl. 2.1.1, 2.12 en 2.2.1). Getraumatiseerde kinderen, waarbij
problemen zich naar binnen keren, in depressie en onzekerheid, en/of naar buiten, in stoerheid,
agressie en autoriteitsproblemen. Enkele jongeren zouden als typerend voorbeeld kunnen dienen voor
de huidige discussies rond het gebrek aan regie en de versnippering in de Jeugd- en Gezinszorg.
Andere jongeren vonden houvast in een professionele hulpverlening en herpakten zichzelf (vgl. 2.1.2).
5. Sociaal-economische en etnische factoren: ambities en beperkte kennis en ondersteuning
ouders
In het onderzoek troffen we relatief veel jongeren met laag opgeleide ouders. Soms viel heel praktisch
te constateren hoe ‘beperkte ouderondersteuning’ meespeelde bij het voortijdig schoolverlaten:
• Bijvoorbeeld de ouders die de overgang naar het mbo geheel aan de school en het kind
overlieten. Toen de vervolgschool vol bleek, wisten zij geen raad (vgl. 2.5.1).
• Het kind dat geen stageplek kon vinden en dus geen vervolgopleiding kon volgen, en waar ouders
met de handen in het haar zaten (vgl. 2.5.1).
We zagen herhaaldelijk een pedagogische context, waarin de gerichtheid op onderwijs en het behalen
van een diploma laag was, en de drive naar de arbeidsmarkt hoog (‘Kom maar bij pa in het bedrijf
werken’).
Er was herhaaldelijk sprake van problemen bij jongeren als ADHD, anorexia, depressiviteit, lage
cognitieve capaciteiten. Naar onze mening waren veel ouders niet in staat om deze problemen snel te
herkennen en met name om daar vervolgens gespecialiseerde hulp en onderwijsvormen bij te vinden.
Een autochtone hoog-opgeleide ouder met een autistisch kind zal vermoedelijk eerder
gespecialiseerde steun vinden dan een allochtone laag opgeleide ouder. En met professionele steun
wordt de kans op uitval/vsv kleiner.
We zagen overigens ook een bevorderende kant van sommige sociaal-economische en etnische
factoren. Bij twee gemigreerde, allochtone jonge vrouwen met kind, bijvoorbeeld (vgl. 2.6.1). Ambities
en hoop op een beter leven stimuleerden hen om de zorg voor hun kind te combineren met een mboopleiding.
Ze ‘willen het maken’ in hun nieuwe leven.
6.3.3 De fit leerling – school/hulpverlening
Als laatste presenteren we hier vijf kenmerken van het samenspel tussen de leerling en de school die
een rol kunnen spelen bij voortijdig schoolverlaten. Opnieuw weer gezien vanuit de belevingswereld
van de jongeren.
6. Op zoek naar ‘hechting’
Dit onderzoek bevestigde –net als ander onderzoek, vgl. b.v. Van Lieshout, 2003- dat jongeren
hechten aan persoonlijke aandacht en betrokkenheid vanuit de school. Wanneer jongeren in
problematische omstandigheden verkeerden, bleek het nogal eens de juiste helpende hand op het
juiste moment te zijn, die verdere escalatie voorkwam. Die helpende hand kon komen van een
familielid, een leraar of van medewerkers van een opvangvoorziening. In enkele gevallen, waar een
dergelijke hand ontbrak, zagen we ‘hechting’ bij jongeren ontstaan aan verkeerde vriendengroepen
(bijv. Casus 2.2.3).
Hechting en ‘gekend’ worden, begint natuurlijk binnen de school. Een adequate zorgstructuur kan
hierin een belangrijke rol vervullen. Diverse jongeren vonden ook in de ‘beschutting’ van een
kleinschalig, gestructureerd opvangproject weer nieuwe motivatie om aan het onderwijs te beginnen
(vlg. bijv. casus 2.2.1, 2.2.3, 2.8.1). Een jongere in een opvangmodel waarin minder structuur werd
geboden en meer zelfredzaamheid werd gevraagd, geeft aan hier veel moeite mee te hebben (2.1.1).
Twee andere jongeren verbaasden zich over het gebrekkige spijbelbeleid van hun school (vgl. 2.7.3).
Het bleek erg gemakkelijk om te verdwijnen: eerst een paar uurtjes, dan eens een dag en dan een

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 29
hele week: ‘Niemand merkte het.’. Leerlingen willen ‘gekend’ zijn, zoeken in feite naar ‘hechting’. Dit
kan veel latere problemen voorkomen.
7. Tijdig handelen, ook op de risicomomenten (de overgang tussen scholen of tussen
onderwijs en overige voorzieningen)
Een voor de hand liggende, maar belangrijke conclusie is dat tijdige hulp vanuit de ‘zorg’ voortijdig
schoolverlaten kan voorkomen. In dit onderzoek bleek in diverse gevallen het belangrijkste verschil
tussen een vsv-er en een niet vsv-er erin gelegen dat de laatste tijdig werd benaderd, eventueel op
een Rebound- of andere voorziening werd geplaatst, en vervolgens weer terugstroomde het onderwijs
in (vgl. o.a. casussen 2.2.1 en 2.2.2). Soms is er een dunne scheidslijn tussen voortijdig
schoolverlaten en niet-voortijdig schoolverlaten en als zorgfunctionarissen er snel bij zijn, en adequaat
handelen, kan schoolverlaten worden voorkomen.
In dit onderzoek hebben we diverse voorbeelden gezien van jongeren die na het vmbo niet op een
mbo begonnen en door een Afdeling Leerplicht/RMC snel ‘in de kladden’ werden gegrepen. Met zorg
(een oriëntatietraject) en straf (een dreigende boete) werd voorkomen dat zij te ver weg raakten uit het
onderwijs (vgl. 2.5.1). In deze gevallen betrof het jongeren die eigenlijk wel verder wilde studeren,
maar die er te laat achter kwamen dat een vervolgopleiding vol zat, of die geen stage konden vinden.
Beide voorbeelden riepen vragen op over het functioneren van de overgangsbegeleiding op hun
betreffende vmbo-scholen.
Enkele andere jongeren wachtten maandenlang thuis af tot zij een nieuwe vervolgopleiding konden
volgen (vgl. 2.1.1). Ook zagen we herhaaldelijk hoe jongeren een ‘verkeerde’ keuze maakten in het
mbo en vervolgens uitvielen.
8. Pestproblematiek: een onderschatte factor?
Een behoorlijk deel van de (bijna) voortijdig schoolverlaters (5 jongeren) bleek in het verleden gepest
te zijn, meestal al op de basisschool en zich voortzettend in de latere schoolloopbaan (vgl. 2.1.2,
2.2.1, 2.2.2). Naar de beleving van deze jongeren werd daar door de school weinig aan gedaan: het
werd niet opgemerkt of de gepeste leerling werd naar een andere klas gezet. Ook in ander onderzoek
wordt pesten regelmatig genoemd door vsv-ers als reden om het onderwijs te verlaten (vgl. Van
Lieshout, 2003, p.17). In voorliggend onderzoek betrof het telkens jongeren in een problematische
thuissituatie. Hoewel het interview hier moeilijk volledig zicht op kon krijgen, lijkt het erop dat deze
jongeren hun gevoelens van boosheid, verdriet en met name machteloosheid meenamen binnen de
school. Onveiligheid thuis lijkt zich voort te zetten in onveiligheid op school, vooral vanwege gevoelens
van ‘machteloosheid en onzekerheid’ bij deze jongeren. Het maakt hen kwetsbaar voor pesten.
Ook kwamen we tegen dat jongeren in een problematische thuissituatie op school juist ‘dader’ werden
en gingen pesten of agressief werden (bijv. 2.2.1 en 2.8.1).
9. Spanningsveld leren – werken
Bij diverse jongeren zagen we dat er zich na allerlei problemen in het onderwijs, een sterke wens
ontwikkelde tot twee zaken: werken en geld verdienen (vgl. 2.4.1, 2.7.2). In het huidige beleid wordt
volop geanticipeerd op de wens tot werken (bijv. In de BBL-opleidingen in het mbo en de
leerwerktrajecten), maar minder op het feit dat jongeren het onderwijs uitgetrokken kunnen worden
omdat ze geld willen verdienen. Dit ligt uiteraard ingewikkelder dan de wens om te werken. Daar kan
het huidige aanbod wellicht niet tegenop?
10. Helende tijdelijke uitval
Bij enkele geïnterviewde jongeren leidde de daadwerkelijke ‘Uitval uit het onderwijs’ tot het inzicht dat
een diploma toch wel nuttig is als je een bepaald soort werk zoekt (vgl. o.a. 2.7.3). Deze jongeren
kregen door een periode van ‘eenvoudig’ werk in de horeca of winkelbedrijven inzicht in het belang en
nut van onderwijs en vonden nieuwe motivatie voor een vervolg van de schoolloopbaan.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 30
7 De mening van het expertpanel
Op 12 december 2007 vond een ‘GroupSystems Sessie’ plaats waarin de belangrijkste
onderzoeksconclusies werden voorgelegd aan een elftal experts, afkomstig uit: het beleid
(gemeenten, VNG en ministerie van OCW), de onderwijspraktijk (ROC’s) en het beleidsonderzoek (zie
bijlage 2). Doel: toetsing van de bevindingen en vertaling naar beleid en een aanpak in de praktijk.
Vooraf hadden de experts informatie toegezonden gekregen over de opzet en doel van de
bijeenkomst, onderzoeksdata en -resultaten. We presenteren de bevindingen.
7.1 Algemene indruk en prioritering van de tien factoren
Algemene indruk van de onderzoeksresultaten
De onderzoeksresultaten zijn veelal herkenbaar, volgens het panel. Het onderzoek geeft een
verdieping op de reeds bekende verklarende factoren van etniciteit, sociaal-economische status,
gezinssituatie, schoolklimaat e.d. Waarom valt de ene jongere niet uit en de andere wel (met dezelfde
achtergrondfactoren)? Een aantal zaken komt hiermee scherper in beeld, zoals:
• tijdig signaleren van problemen;
• de groep ‘geruislozen’;
• hechting en erkend worden.
Discussiepunten betroffen o.a.:
• De (ontbrekende) samenhang tussen de factoren.
• Ontbrekende factoren als schuldenproblematiek, schoolklimaat, etnische orthodoxie. Hoewel het
in het onderzoek juist gaat om de vraag waarom de ene jongere wel en de andere jongere niet
uitvalt in bijvoorbeeld eenzelfde schoolklimaat.
Prioritering
De experts is gevraagd de tien factoren –vgl 6.3- te prioriteren door er een cijfer tussen 1 en 10 aan
toe te kennen. In figuur 1 is de uitslag weergegeven.
Figuur 1 Rangorde van de tien factoren
op zoek naar hechting
tijdig handelen, ook op risicomomenten
multi-problem gezinnen
psychologische kenmerken
sociaal-economische en etnische factoren
herrieschoppers en geruislozen
spanningsveld leren - werken
pestproblematiek
helende tijdelijke uitval
softdrugs gebruik
0 2 4 6 8 10
gemiddelde score

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 31
De experts vinden ‘op zoek naar hechting’ en ‘tijdig handelen’ de belangrijkste factoren die van invloed
kunnen zijn bij het al dan niet voortijdig de school verlaten. Pestproblematiek, softdrugs gebruik en
‘helende uitval’ achten zij van minder belang.
7.2 De tien factoren
In het vervolg van de paneldiscussie werden de tien factoren één voor één besproken met de vraag:
wat kun je ermee in het VSV-beleid en de praktijk? Hieronder staan de resultaten, in rangorde van
belangrijkheid (zie vorige paragraaf).
1. Op zoek naar hechting
Belangstelling voor de jongere vanuit school speelt een belangrijke rol voor hechting aan de school.
Het zijn vaak kleine, en vaak makkelijk te realiseren, dingen die deze hechting versterken, zoals
‘goedemorgen’ tegen leerlingen zeggen. In zijn algemeenheid is het goed om voor meer hechting te
zorgen in het onderwijs. Echter hier speelt een specifieke analyse, met als kernvraag voor welke
leerlingen een gebrek aan hechting (of verandering in soort hechting) riskant is.
Kleinschaligheid wordt door de experts vaak genoemd: organiseer kleinschalige en veilige projecten
voor jongeren, met voldoende structuur en begeleiding. Houdt deze echter wel binnen de
schoolmuren, dus maak de afstand school – project niet onnodig groot zodat de terugkeer goed kan
verlopen. Ook genoemd werd om van het mentoraat een apart vak te maken: in de praktijk doen
docenten dit er een beetje bij en tussendoor, maar dit biedt geen structurele oplossing.
Tot slot meer aandacht voor de loopbaanbegeleiding en beroepsoriëntatie, dit zou een veel centralere
plek moeten hebben binnen het onderwijs, al vanaf de basisschool. Leerlingen worden op deze
manier beter ‘gebonden’ aan de school. Houdt ouders ook al dicht bij de school, vraag bijvoorbeeld
wat ze voor werk doen en hoe ze denken over de toekomst van hun kind.
2. Tijdig handelen, ook op de risicomomenten
Scholen weten nu vaak nog niet hoe hun leerlingen de overstap van vmbo naar mbo maken: is de
inschrijving goed verlopen of verdwijnen ze tijdens of net na de zomervakantie? Een nauwere
samenwerking tussen vmbo en mbo is nodig om deze overstap minder risicovol te maken, met name
van belang voor de wat ‘zwakkere’ jongeren. De verantwoordelijkheid bij deze overstap ligt
uitdrukkelijk bij zowel het vmbo als mbo. Van belang verder is dat op het vmbo veel beter gekeken
wordt naar de mogelijke beroepskeuzen of vervolgopleidingen van de jongeren. Er is tegelijkertijd
vaak al heel veel bekend over een jongere (met name over zorgleerlingen), maar deze informatie
komt zelden bij een ROC terecht. Tijdig aanmelden op een ROC, in combinatie met een betrouwbare
verzuimregistratie is een pré, aldus de experts. Tijdig aanmelden voorkomt bijvoorbeeld dat
opleidingen vol zitten waardoor jongeren (soms noodgedwongen) afhaken. De gemeentelijke
leerplichtadministratie zou zo moeten worden ingericht dat van alle vmbo-verlaters bekend is waar ze
zich hebben ingeschreven, en dat degene die zich nog niet voor een vervolgopleiding hebben
ingeschreven benaderd worden door RMC-functionarissen.
3. Multi-problem gezinnen
Ook hier geldt snelheid en adequate aanpak: tijdig signaleren, een goede zorgcoördinatie en een
snelle toeleiding naar gepaste zorg. Beperk het aantal hulpverleners rondom een gezin of jongere en
maak de jeugdzorg toegankelijker dan dat deze nu is. Het is zeer relevant om de verbinding te leggen
tussen zorg op school en zorg in de thuissituatie.
4. Psychologische kenmerken
Kennis van de (psychologische) achtergrond van jongeren is van groot belang, aldus de experts. In de
(loopbaan-)begeleiding van jongeren zou dit een grotere rol moeten hebben, eigenlijk al vanaf de

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 32
basisschoolleeftijd. Echter deze factor alleen is geen bepalend risicokenmerk, omdat kinderen en
jongeren tijdens hun ontwikkeling zichzelf pas leren kennen. Ambities, toekomstbeeld, zelfreflectie en
schoolhouding kunnen door omstandigheden, of in bepaalde periodes, veranderen. Van belang is dan
ook dat er in het onderwijscurriculum, en tijdens (bij)scholing van docenten en mentoren, meer
aandacht komt voor de ontwikkeling van het reflectief vermogen van jongeren. Kennis van de
psychologische achtergrond is vooral van belang voor de individuele begeleiding van jongeren, en wat
minder voor (landelijke) beleidsvorming.
5. Sociaal-economische en etnische factoren
Professionals rondom een gezin hebben hier een grote maatschappelijke verantwoordelijkheid. De
laagdrempeligheid van de hulpverlening is vaak bepalend voor het succes ervan. Ouders moeten zich
serieus genomen voelen, en op tijd betrokken worden. Het huidige schoolmaatschappelijk werk is hier
een goed voorbeeld van. Dit zou dan ook moeten worden uitgebreid naar iedere school (van primair
onderwijs tot in het MBO).
6. Herrieschoppers en Geruislozen
Dit vinden de experts een bekend en veelvoorkomend fenomeen en vormt ook een uitdaging voor de
diverse zorgverleners. Van groot belang hierbij is: ken de leerling, weet wie de geruislozen zijn. De
herrieschoppers laten zichzelf wel zien. Volg de geruislozen ook, er is namelijk veel over ze bekend
vanuit allerlei (digitale) dossiers, vaak al vanaf de basisschool. Schoolverzuim is vaak een goede
aanwijzing dat er iets fout gaat (of dreigt te gaan), een goede en betrouwbare verzuimadministratie, en
dan met name een kwalitatieve analyse ervan, is van groot belang (zowel op school als bij de
gemeente). Wanneer er meer ruimte is voor individuele gesprekken met leerlingen worden problemen
eerder gesignaleerd, en kan er dus eerder worden opgetreden.
7. Spanningsveld leren – werken
Jongeren die gaan werken doen dit vaak uit noodzaak, bijvoorbeeld omdat er schulden zijn. Deze
jongeren zijn lastig in het onderwijs te houden. Om deze reden zouden werkgevers meer gestimuleerd
moeten worden om jongeren die willen werken ook te begeleiden naar een diploma of startkwalificatie.
De mogelijkheden hiervoor zouden moeten worden uitgebreid. Er zou echter meer onderzoek moeten
worden uitgevoerd naar waarom jongeren willen gaan werken (is geld verdienen de enige reden?), en
bestaan immers al opleidingen (met name BBL-opleidingen op ROC’s) waar vier dagen werken
gecombineerd wordt met één dag school.
8. Pestproblematiek
De experts noemen dit inderdaad een onderschat en vooral hardnekkig probleem. Op ROC’s zitten
veel jongeren met een ‘pestverleden’. Het in huis hebben van schoolmaatschappelijk werk (op ROC’s,
maar uiteraard ook op het basis- en voortgezet onderwijs), of andere vormen van hulpverlening, is van
groot belang. Deze dient wel laagdrempelig georganiseerd te zijn. Kritiekpunt is dat de relatie tussen
voortijdig schoolverlaten en pesten niet onomstotelijk vaststaat, en dat hier dus meer onderzoek naar
zou moeten worden gedaan. Vandaar ook dat deze factor vrij laag scoort als het gaat om de relatie
met VSV-beleid en de VSV-praktijk.
9. Helende tijdelijke uitval
Een aantal experts (de meningen zijn verdeeld, de scores hierop dus ook) vindt dat jongeren soms
meer tijd moeten krijgen om te ontdekken wie ze zijn, en wat ze willen worden. Echter in het huidige
VSV-beleid ligt de nadruk op een doorlopende schoolloopbaan, waarin weinig ruimte voor jongeren is
voor hiaten of tijdelijke uitval. Een ‘opleidingsloze’ periode is voor een aantal wellicht nuttig, maar dan
alleen als het een positieve en doordachte keuze is. Voor de meeste jongeren echter eindigt tijdelijke
uitval vaak toch als definitieve uitval.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 33
10. Softdrugs gebruik
Sofdrugsgebruik is vaak gedrag dat een achterliggend probleem verhuld, en is als alleenstaand
kenmerk geen reden voor schooluitval. Als jongeren bijvoorbeeld het gevoel hebben dat de sturing in
hun leven ontbreekt, kan sofdrugsgebruik beginnen. Aan het achterliggende probleem zal dan vooral
aandacht moeten worden besteed, bijvoorbeeld door de mentor van de jongere. De experts zijn van
mening dat dit vooral binnen de school moet plaatsvinden, en dat nieuw beleid niet heel veel kan
toevoegen.
Overall beeld
Aan het eind van de paneldiscussie werd de experts gevraagd om, op basis van de besproken
factoren, een overall beeld te geven voor de verdere aanpak van VSV-beleid en –praktijk. De
resultaten zijn in te delen in drie categorieën:
a) Verbeteren zorgstructuur in en rond de school, vroegtijdige signalering en tijdig handelen;
b) Doorlopende leerlijnen;
c) Organisatorische verbeteringen.
a. Verbeteren zorgstructuur in en rond de school, vroegtijdige signalering en tijdig handelen
Hier is een wereld te winnen. De zorgstructuur in en rond de scholen dient verder versterkt en
uitgebreid te worden. Uitbreiding betreft dan vooral op de havo/vwo- en mbo-scholen, op het vmbo is
de zorgstructuur het verst gevorderd. Daarbij moet bij het verbeteren van de zorgstructuur de nadruk
liggen op signalering en tijdig handelen. Met een vroegtijdige signalering van probleemjongeren en
snelle aanpak door de school (of andere hulpverleners) kan een deel van het voortijdig schoolverlaten
zeker voorkomen worden. Hierbij is een betrouwbare (verzuim-)registratie door de gemeente, evenals
een goede verzuimmelding door scholen, onmisbaar. Alleen door goed en snel te signaleren kan tijdig
hulp worden geboden. Van belang verder is één plan van aanpak (inclusief betrokkenheid ouders) met
een duidelijke regie. Betrokken partijen zijn uiteraard de school zelf (interne begeleider, de mentor,
loopbaanbegeleider of schoolmaatschappelijk werk), leerplicht/RMC-functionarissen en Bureau
Jeugdzorg (op termijn: Centrum voor Jeugd en Gezin). Per ‘dossier’ kunnen de betrokken partijen
natuurlijk verschillen, maar van belang is dat er één iemand is die de regie voert.
b. Doorlopende leerlijnen
Het is vooral de overgang vmbo → mbo waar de doorlopende leerlijn het zwakst is. Hier haken in de
praktijk de meeste leerlingen af. De samenwerking tussen vmbo en mbo dient dan ook verder
versterkt te worden. De afleverdende vmbo-school draagt de leerlingen ‘warm’ over, de aanleverende
mbo-school zorgt gedurende het eerste jaar voor inhoudelijke terugkoppeling over bijvoorbeeld
schoolvorderingen en verzuim/afwezigheid. Zeker voor zorgleerlingen dient deze aanpak zorgvuldig te
verlopen. Het gaat dus hierbij niet alleen om meer aandacht voor de moeilijke overgang van vmbo
naar mbo, maar om een gerichte analyse van de risico’s voor bepaalde individuele leerlingen.
Een verdere aanpak ligt op het wegnemen van drempels die voor (risico)jongeren belemmerend
werken. Eén van de drempels is bijvoorbeeld de beperkte inschrijfmogelijkheden op ROC’s: dit kan
slecht een aantal keer per jaar. Veel jongeren die weer naar school willen hebben hier last van, met
als gevolg dat een deel van hen zich niet meer inschrijft.
Een doorlopende leerlijn vereist ook een goede loopbaanbegeleiding van kinderen en jongeren.
Hiermee kan al vroeg begonnen worden, bijvoorbeeld al op de basisschool door de ouder(s) in een
vroeg stadium erbij te betrekken. Wat voor werk doen zij, hoe zijn zij de toekomst voor hun
kind(eren)? Praten zij daar wel eens over thuis? Op het vmbo dient dit voortgezet te worden, en hoort
loopbaanbegeleiding thuis in het reguliere curriculum. Een juiste vakken-, sector- en profielkeuze voor
is vaak bepalend voor een goede in- en doorstroom binnen het mbo.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 34
c. Organisatorische verbeteringen
- Scholing en deskundigheidsbevordering:
Bij scholing en deskundigheidsbevordering van docenten en mentoren kan er meer aandacht besteed
worden aan risicosignalering. Wanneer jongeren met problemen sneller en beter herkend worden door
het onderwijzend of ondersteunend personeel kan er ook sneller hulp worden geboden. Hulp in de
vorm van individuele begeleiding of (tijdelijke) plaatsing op een traject. Het is vooral de groep
‘geruislozen’ die onopvallend door het onderwijs zwerven zonder dat ze opgemerkt worden. Al tijdens
de lerarenopleiding kan hier op worden gewezen. Snellere en betere herkenning vereist ook een
verbeterde diagnostiek, in te zetten door en op scholen. Met name jongeren met onduidelijke of weinig
ambities, een lage ‘locus of control en een hoge externe attributie bleken sneller uit te vallen dan
jongeren die hier tegenovergesteld op scoorden. Om dit te realiseren is per jongere meer tijd en dus
ruimere financiële middelen (met name in het vmbo en mbo niveaus 1 en 2) nodig.
- Versterken van contacten buiten de school/regionale en lokale voorzieningen:
Scholen willen meer ruimte om samen met werkgevers en het bedrijfsleven te zoeken naar nieuwe
vormen van de combinaties werken – leren die beter aansluiten bij de wensen van jongeren.
Daarnaast zijn goede contacten tussen school en de gemeentelijke leerplichtambtenaar/RMCfunctionaris
een voorwaarde voor signalering en ingrijpen bij (dreigende) uitval.
Het aanbod aan opvangvoorzieningen voor voortijdig schoolverlaters binnen een regio of gemeente is
vaak erg versnipperd en alleen aanbod gericht. Vaak blijkt er behoefte aan structurele en specifieke
opvang voor bepaalde groepen voortijdig schoolverlaters. Dit vergt een andere organisatie van
opvangprojecten: meer gericht op een individuele aanpak. Voor de groep ‘onhandelbaren’ dient een
andere manier van opvang gecreëerd te worden dan voor de grote groep.
7.3 Tot slot
De ‘GroupSystems Sessie’ bood veel stof tot discussie. Met name vanuit de praktijkkant werden
concrete zaken gezien die direct richting de werkvloer konden worden vertaald. Speerpunten bleken:
- tijdig signaleren van problemen;
- aandacht voor de groep ‘geruislozen’;
- hechting en gekend worden door jongeren.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 35
8 Naar een nieuwe typologie
Vooraf
De laatste jaren groeit het inzicht dat de huidige, bekende risicofactoren onvoldoende verklaren
waarom bepaalde jongeren wél en anderen niet voortijdig van school gaan. Factoren zoals etniciteit,
thuisklimaat, sociaal-economische status, IQ of leerstijl geven onvoldoende houvast om risicogroepen
scherper te onderscheiden. Vooral hoe een individu omgaat met zijn situatie en gebeurtenissen, lijkt
mede van belang. In voorliggend onderzoek wordt dit bevestigd en is een tiental factoren benoemd die
in bepaalde situaties een rol kunnen spelen. In het expertpanel zijn de contouren hiervan nader
verkend en ingevuld.
Vraag is nu wat voor houvast dergelijke conclusies bieden voor het beleid? Op het eerste gezicht
lijken individuele kenmerken en ‘situationele’ gebeurtenissen lastig om er algemeen beleid op te
voeren.
De 10 onderzoeksconclusies
1. Specifieke psychologische kenmerken:
Leerlingkenmerken:
locus of control, attributie en ambitie
2. Overmatig Softdrugsgebruik
3. Herrieschoppers versus Geruislozen
Leerlinggebonden kenmerken: 4. Multi-problem gezinnen
5. Sociaal-economische en etnische factoren
De fit Leerling – school/hulpverlening: 6. Op zoek naar hechting
7. Tijdig ingrijpen, ook op de risicomomenten (de overgangen)
8. Pestproblematiek
9. Spanningsveld leren – werken
10. Helende, tijdelijke uitval
Een situationele analyse
De 10 gevonden factoren (en hun onderlinge samenhang) hebben te maken met persoonskenmerken
en met de fit tussen leerling en school. In verschillende situaties in de schoolloopbaan van jongeren
blijkt er een probleem te kunnen optreden in de fit tussen de leerling en school/hulpverlening. De
overgang van vmbo naar mbo is niet voor alle leerlingen een probleem, maar kan het wel zijn voor
leerlingen zonder toekomstbeeld, met een afwachtende houding, ouders die niet actief ondersteunen
en afkomstig van een vmbo-school met slechte loopbaanbegeleiding. Zo kan worden bekeken welke
kenmerken in welke situaties relevant zijn, ofwel er zou een situationele analyse moeten worden
gemaakt.
Een situationele analyse heeft betrekking op
• de relatie tussen de leerlingkenmerken en de situaties waarin die leerling terecht komt;
• niet één enkel moment (moment van uitval), maar de keten van gebeurtenissen.
Herkennen en handelen (factor 7)
Dit onderzoek verduidelijkt nog eens sterk dat het bij de aanpak van voortijdig schoolverlaten gaat om:
1. Herkennen (signaleren). Het herkennen van voor individuele leerlingen risicovolle situaties, het
tijdig waarnemen van (potentiële) problemen, is dus een belangrijke sleutel.
2. En handelen.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 36
Om de herkenning/signalering te verbeteren moet ‘worden ‘gekeken’ naar de fit tussen
leerlingkenmerken en situaties.
Leerling
kenmerken
Situaties
Standaard Incidenten
Bij de situaties gaat het enerzijds om zogenaamde standaardsituaties: vooraf als risicomoment
herkenbare situaties (overgang PO-VO, overgang vmbo-mbo). Anderzijds zijn er niet-voorspelbare
situaties, incidenten.
Het herkennen, ofwel het signalerend vermogen, kan worden vergroot door de fit/de combinaties te
bekijken: voor welke leerling is dit een extra moeilijk moment, welke leerling heeft het meest
problemen met verandering van school, wat zijn de mogelijke gevolgen van dit incident voor deze
leerling? De 10 factoren uit het onderzoek bieden handvatten om het signalerend vermogen op het
snijpunt van leerlingkenmerken en situaties te vergroten. Het gaat dan niet meer zozeer om meer
aandacht zondermeer voor de moeilijke overgang van vmbo naar mbo, maar om een gerichte analyse
van de risico’s voor bepaalde individuele leerlingen. Meer concreet:
• In het po en vo is ‘tijdige signalering’ van problemen van belang. In hoeverre is dit al ontwikkeld?
Hoe zit het met de signalering van de geruislozen-problematiek in dit verband? Men lijkt hier nog
weinig raad mee te weten. Verzuim kan een eerste indicatie zijn van problemen. Worden
verzuimgegevens hierop (kwalitatief) geanalyseerd door scholen? Volgens sommige panelleden is
hier een wereld te winnen, wat betreft tijdige signalering.
• Is er bij de overgang tussen vmbo en mbo voldoende tijdig zicht op uitval? Hier speelt uiteraard de
overdracht tussen scholen een rol, maar ook de rol van gemeenten. In het onderzoek zagen we
het bij diverse jongeren mislopen bij de overgang. Het onderwijs bleek geen zicht meer te hebben
(of te houden) op deze jongeren. Kan een vmbo-school van tevoren inschattingen maken –op
basis van persoonskenmerken als toekomstbeeld, lage ambitie en zwakke locus of control- welke
kinderen meer risico lopen?
• Hoe is in het mbo de signalering van problemen gesteld? Zou de verzuimregistratie hier een
sterke impuls moeten krijgen? Is er voldoende tijdig zicht op het onderwijsverlaten van jongeren uit
het mbo?
Hetzelfde geldt voor bijvoorbeeld de hechtingsvraag (factor 8): generiek is het goed om voor meer
hechting te zorgen in het onderwijs, maar hier gaat het om een specifieke analyse, met als kernvraag
voor welke leerlingen een gebrek aan hechting (of verandering in soort hechting) riskant is.
Dergelijke analyses kunnen worden gemaakt voor factoren als
• Herrieschoppers versus Geruislozen.
• Psychologische kenmerken e.d.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 37
Tot slot
De 10 factoren uit het onderzoek bieden handvatten voor een nadere analyse op het snijvlak tussen
leerlingkenmerken en de situaties waarin zij belanden. Een dergelijke situationele analyse vanuit de
belevingswereld van jongeren biedt aangrijpingspunten voor het beleid en de aanpak in de praktijk.
Er is momenteel een breed en intensief vsv-beleid ingezet en vermoedelijk kan een situationele
analyse aanleiding geven tot bepaalde aanscherpingen of accentueringen in dit beleid. Ook voor de
aanpak in de praktijk kan een dergelijke analyses relevant zijn, zo werd door enkele panelleden uit de
mbo-sector al opgemerkt.
Een dergelijk vervolg op dit onderzoek zou kunnen leiden tot een meer situationele typologie van
voortijdig schoolverlaters. In welke situatie zijn welke factoren van belang? De typologie zou moeten
worden opgevat als een catalogus van ervaringsgegevens die docenten en anderen helpen om
risicovolle combinaties te herkennen en tijdig in te grijpen.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 38
Bijlage 1. Over de interviewleidraad
In dit onderzoek worden jongeren uit verschillende ‘problematische’ uitgangssituaties geïnterviewd.
Sommige van die jongeren hebben voortijdig het onderwijs verlaten, anderen niet. De interviewer richt
zich op het ontwikkelingsprofiel en het psychologisch profiel van jongeren in brede zin:
• wat is er met een jongere gebeurd;
• hoe heeft hij dat ervaren;
• wat was zijn eigen rol;
• welke belemmerende en beschermende factoren waren aanwezig op het gebied van
persoonlijkheid en omgeving?
Om het ontwikkelingsprofiel van een jongere in kaart te brengen, vragen we naar gebeurtenissen in
diens leven. We richten ons daarbij uiteraard voornamelijk op school en op situaties die verband
houden met voortijdig schoolverlaten. We vragen we jongeren naar hun schoolloopbaan van de
basisschool tot nu, met speciale aandacht voor de overgangen tussen schooltypen. Het is bekend dat
de overgangen een bijzonder risicomoment zijn voor uitval. Tijdens de interviews spreken we met de
jongeren over de lessen op school, hun prestaties en eventuele (gedrags)problemen. Specifiek vragen
we naar momenten waarop ze erover dachten te stoppen met school en (indien van toepassing) het
moment dat ze hun school verlaten hebben. We vragen de jongeren hoe de situatie was, hoe ze hem
beleefd hebben, wat hun eigen rol was in de situatie en wat ze op dat moment echt belangrijk vonden.
Verder willen we van een jongere weten wat de rol was van zijn ouders, vrienden/partner,
klasgenoten, leerkrachten, begeleiding op school (mentor, decaan, counselor) en contacten met
hulpverleners (leerplicht, politie, bureau jeugdzorg). We besteden apart aandacht aan alcohol- en
drugsgebruik omdat dit een soms onderschatte factor is. Ook weekendgebruik kan in de loop van de
week doorwerken.
Tijdens de gesprekken maken de interviewers, ervaren psychologen en/of vsv-interviewers, een
inschatting van het psychologisch profiel van de jongere. We vragen de jongeren niet om een
persoonlijkheidstest te ondergaan; dat is in het kader van dit onderzoek niet mogelijk. Het betreft dus
uitsluitend inschattingen die de interviewer achteraf na het gesprek maakt. De interviewer is gevraagd
om na het interview op een rij te zetten welke zaken hem opvielen wat betreft een aantal
psychologische factoren en een score toe te kennen aan die kenmerken.
Voor ieder kenmerk loopt de schaal van 0 tot 10. Hieronder staan de schalen kort weergegeven:
Psychologisch
kenmerk
0 10
attributiestijl* zelf verantwoordelijk anderen verantwoordelijk
vriendelijkheid meegaan afzetten
conformisme niet aanpassen erg aanpassen
locus of control controle buiten zichzelf controle binnen zichzelf
gedragsregulatie reageert op impulsen kan goed reguleren
emotionele stabiliteit erg wisselen stabiel
motivatie** niet gemotiveerd erg gemotiveerd
concentratie geen concentratie veel concentratie
zelfvertrouwen geen zelfvertrouwen veel zelfvertrouwen
faalangst niet faalangstig erg faalangstig
ambities weinig ambities veel ambities
sociaal gedrag niet betrokken erg betrokken
internaliseren*** weinig veel

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 39
* Attributiestijl voor positieve en negatieve gebeurtenissen wordt apart in beeld gebracht, maar voor de rapportage
gekoppeld.
** Motivatie voor school, werk, geld en privé-zaken worden apart in beeld gebracht, maar voor de rapportage gekoppeld.
*** Internaliserende versus externaliserende reacties op problemen
0 = de jongere reageert weinig internaliserend, maar erg externaliserend op problemen; 10 = de jongere reageert
veel internaliserende en weinig externaliserend op problemen
Nogmaals, het betreft een verkennend onderzoek naar de belevingswereld van jongeren, waarin we
dus verdiepend ook een aantal psychologische achtergronden in beeld willen krijgen. Het betreft hier
een inschatting van de interviewer op basis van een interview van ca. 1,5 uur met de jongere. Alle
interviewers zijn academisch geschoold (sociaal wetenschappers) en hebben interviewervaring (vaak
ook al met voortijdig schoolverlaters). De resultaten geven een indruk van welke psychologische
factoren mogelijk een rol spelen.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 40
Bijlage 2. Deelnemende scholen en experts
Deelnemende scholen
Canisius College in Nijmegen
Minkema College in Woerden
Noorder Poort College in Veendam
ROC Midden Nederland
ROC Nijmegen
TOV Utrecht
Winkler Prins in Hoogezand
Deelnemers aan expertpanel
Sarah van der Horst RMC Utrecht Leerplichtambtenaar
Helga Cleffken ROC MN Afdelingsmanager
Ton Eimers KBA Nijmegen Onderzoeker/adviseur
Rob Gilsing SCP Onderzoeker/adviseur
S. Boorsma Min. OCW Onderzoeksspecialist VSV
Esther Arons Min. OCW Projectleider VSV
Ank Jeurissen RMC Utrecht Hoofd Leerplicht
C. Kathmann Albeda College, Rotterdam Directeur Trajectenbureau
Roel Kwant Gemeente Emmen Beleidsambtenaar
Rita Rutten ROCMN Medewerker

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 41
Bijlage 3. Lijst van gebruikte afkortingen
Bve : Beroeps- en volwasseneducatie
G4 : Vier grootste gemeenten in Nederland
G27 : 27 grootste gemeenten in Nederland
Lwoo : Leerweg ondersteunend onderwijs
Mbo : Middelbaar beroepsonderwijs
OCW : Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
ON : OnderwijsNummer
RMC-functie : Regionale Meld- en Coördinatiefunctie
ROC : Regionaal OpleidingsCentrum
Svo : Speciaal Voortgezet Onderwijs (oude term)
Vbo : Voorbereidend beroepsonderwijs
Vmbo : Voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs
VNG : Vereniging van Nederlandse Gemeenten
VSV : Voortijdig schoolverlaten
VO : Voortgezet onderwijs
ZAT : Zorg Advies Team

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 42
Bijlage 4. Casusbeschrijving
In deze bijlage is ter informatie een verkorte beschrijving opgenomen van 1 van de ‘matches’: een
korte case-omschrijving, een puntsgewijze samenvatting van ervaringen, psychologische achtergrond
en alcohol/drugsgebruik en tot slot de eindbevindingen. In een losstaande rapportage, getiteld ‘Bijlage:
de ‘gematchte’ interviews’, is een compleet overzicht opgenomen van alle 14 ‘matches’.
Casusbeschrijvingen: schoolklimaat/pesten/ruzies
VSV-er (Q, man, 15 jaar, autochtoon):
Op de basisschool had Q een goede relatie met leerkrachten en leerlingen, ook al was hij snel afgeleid. Op het
vmbo kwam hij in een drukke klas. Hij wilde graag bij de groep horen en deed dat door hen te overtreffen met
storend gedrag. Hij kreeg daardoor de reputatie van ‘zeer lastige leerling’. In de tweede klas escaleerde dit: Q
kwam terecht in een neerwaartse spiraal van officiële waarschuwingen, enorme discussies met docenten en
agressief en bedreigend gedrag. Uiteindelijk werd hij een dag geschorst: op dat moment besloot Q dat hij niet
langer op deze school wilde blijven en hij bleef vier weken thuis. Na die vier weken bracht een gesprek met een
leerplichtambtenaar hem ertoe weer terug naar school te gaan, maar na een week ging hij weer spijbelen en kan
hij de motivatie voor school niet meer opbrengen. Hij besloot niet meer terug te gaan naar school en bleef twee
maanden thuis. Daarna had hij opnieuw een gesprek met de leerplichtambtenaar die met het voorstel kwam om
naar een tijdelijke opvangvoorziening te gaan. Het is de bedoeling dat Q zes maanden op deze voorziening les
krijgt en dat er dan naar een nieuwe school gezocht wordt. Het bevalt Q daar goed: hij voelt zich prettig op deze
school, krijgt ruimte en begrijp van de docenten en heeft veel vrienden gemaakt. Q beseft dat hij een tweede
kans krijgt, die hij met beide handen grijpt om een diploma te kunnen halen. Hij is zich inmiddels aan het
oriënteren op verschillende beroepen en opleidingen. Q’s ouders zijn gescheiden en hij woont bij zijn moeder.
Niet VSV-er (E, man, 15 jaar, autochtoon):
Op de basisschool had E het erg naar zijn zin en gedraagt hij zich goed. Wel had hij een aanzienlijke
leesachterstand. Op de middelbare school moest hij erg wennen omdat de school groter en drukker is, waar E in
meeging: hij bezweek voor de groepsdruk in de klas en werd een lastige leerling. Ook werd bij hem dyslexie
geconstateerd, waar de school hem overigens wel goed mee begeleidde. In de loop van het tweede jaar van het
vmbo werd E’s gedrag steeds gewelddadiger en bedreigender voor docenten. De school heeft hem meermaals
gewaarschuwd, maar zijn gedrag bleef slecht en zijn cijfers werden steeds slechter. In de tweede klas gaat hij
naar een Reboundgroep. Vanuit die groep heeft hij regelmatig contact met zijn oude school en inmiddels gaat hij
een dag per week weer naar zijn oude school toe, maar in een nieuwe klas. E werd bij dit alles door zijn ouders
goed opgevangen, begeleid en gestimuleerd om wel door te gaan met school en een diploma te halen.
Niet VSV-er (D, man, 16 jaar, allochtoon):
Op de basisschool had D veel problemen: ruzies, gedragsproblemen en moeite met leren. Vanaf groep 4 is hij
naar een speciale school gegaan. Door harde hand van zijn ouders (straf, huisarrest) en goede begeleiding op
de speciale school leerde hij zijn slechte gedrag af. Op het vmbo koos D aanvankelijk voor de opleiding tot
elektricien, maar dat boeide hem niet. Daarom wilde hij overstappen naar een andere richting, maar volgens de
school was hij daarvoor te laat en kon dat niet meer. Ondanks zijn gevoel dat hij onrechtvaardig werd behandeld,
zit hij inmiddels in het vierde jaar, heeft hij niet zoveel ruzie meer, maar wel gedragsproblemen en
concentratieproblemen. In de klas wordt hij bijna altijd apart gezet. Ondanks dat hij met tegenzin naar school
gaat, wil hij per se zijn diploma halen. Uiteindelijk wil hij gaan werken in de beveiliging, net als een van zijn
zussen.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 43
Achtergronden VSV-er en niet VSV-ers
Ervaring van de gebeurtenissen en de aanpak
VSV-er Q Niet VSV-er E Niet VSV-er D
Probleem:
Gedragsproblemen
Beleving jongere:
Q is zich bewust van zijn
wangedrag en zijn korte
lontje, maar vindt dat zijn
reputatie slechter is dan
zijn gedrag.
Q ziet de tijdelijke
voorziening als een tweede
kans die hij met beide
handen aangrijpt.
Q is vastberaden zijn
diploma te halen en heeft
geen behoefte meer om te
spijbelen.
Concentratieproblemen
Impulsief, heeft zijn gedrag
(woede, agressie) vaak
niet in de hand
Meeloper: gevoelig voor
sociale druk en wil graag
aardig gevonden worden
door zijn vrienden.
Erg zoekende naar wat hij
wil
Geen binnenvetter
Geen alcoholgebruik en
geen drugsgebruik (wil er
niet aan beginnen)
Probleem:
Gedragsproblemen
Dyslexie
Beleving jongere:
Spijt van de gemaakte keuzes.
Besef dat diploma nodig is om
het te kunnen redden: “Zelfs bij
de AH heb je tegenwoordig een
diploma nodig”.
E heeft het naar zijn zin op de
tijdelijke voorziening.
Gevoel dat hij met een schone
lei kan beginnen in nieuwe klas
op zijn oude school.
E besteedt meer tijd aan zijn
huiswerk en daardoor vindt hij
school ook leuker.
E is blij met de steun en het
vertrouwen van zijn ouders
Duidelijk toekomstbeeld:
automonteur worden
Psychologische achtergrond
Kan agressief zijn
Impulsief en lijkt niet in staat om
van te voren goed te kunnen
inschatten wat de uitkomsten
kunnen zijn van een bepaalde
actie
Laat zich snel door het gedrag
van anderen leiden en wil graag
bij de groep horen
Zijn dyslexie maakt hem
onzeker en faalangstig
Alcohol- en drugsgebruik
Geen alcoholgebruik en geen
drugsgebruik (want enthousiast
basketballer).
Probleem:
Gedrags- en
concentratieproblemen
Beleving jongere:
Voelt zich onrechtvaardig en
ongenuanceerd behandeld door
docenten / school
Familie is belangrijk
Storend dat hij het imago heeft
van lastige leerling
Wordt altijd apart gezet in de
klas, maar vindt dat prettig
Gaat met tegenzin naar school:
vindt de opleiding niet leuk en
de docenten te streng
Nooit getwijfeld aan stoppen
met school: het moet van zijn
ouders en je hebt een diploma
nodig.
Is zich ervan bewust dat hij zijn
gedrag niet goed in de hand
heeft
Snel afgeleid, druk,
ongeconcentreerd. Agressiviteit
wel overwonnen.
Zeer doelbewust: hij wil
beveiliger worden en dat zal
hem lukken ook
Zoekt de mensen op die hij
graag mag (familie, vrienden)
Geen alcoholgebruik en geen
drugsgebruik (uit overtuiging)
Eindbevindingen
Alle drie de beschreven jongens zijn impulsief en hebben de neiging tot agressief gedrag (gehad). Alle
drie beseffen ze ook terdege dat een diploma noodzakelijk is om te kunnen overleven op de
arbeidsmarkt. Verschillen zijn er ook: Q en E hebben zich erg laten meevoeren door klasgenoten die
een slechte invloed hadden. Zowel Q als D vinden dat zij een slechtere reputatie hebben dan ze
eigenlijk verdienen.
De grote overeenkomst tussen de beide niet VSV-ers in vergelijking met de VSV-er is het stabiele
thuisfront. De ouders van D hebben hem al op jonge leeftijd streng aangepakt en hebben zodanig veel
overwicht op hun zoon dat hij er nooit aan heeft gedacht te stoppen met zijn opleiding. Ook de goede

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 44
voorbeelden van zijn zussen werken positief. De ouders van E steunen hem enorm: ze vangen hem
goed op en hebben hem er goed van doordrongen hoe belangrijk het halen van een diploma is.
Daarentegen moet VSV-er Q de motivatie voor school veel meer uit zichzelf halen. Daarnaast hebben
niet VSV-ers E en D een heel duidelijk toekomstideaal (automonteur respectievelijk beveiliger
worden), terwijl VSV-er Q niet goed weet wat hij wil en (nog) geen duidelijk toekomstperspectief heeft.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 45
Literatuur
Beekhoven, S. (2004). De rol van participatie en identificatie bij het voortijdig schoolverlaten van
jongens. In: Pedagogische Studiën, jrg.81, nr. 2, 2004
Boer, H. de & Janssen, M. (2007). Pakken & piercings. Een atlas over jeugd en deugd, arbeid en
scholing. Amsterdam: Thoeris.
CPB (2006) Beoordeling KBA voortijdig schoolverlaten. Den Haag: CPB.
Dieleman, A. et al. Basiscursus sociale wetenschappen. Deel 1: Definitie en omvang. Heerlen: Open
universiteit.
Du Bois-Reymond, M., Poel, Y. te en Ravesloot, J. (1998). Jongeren en hun keuzes. Bussum:
Coutinho.
Eimers, T. m.m.v. Bekhuis, H. (2006) Vroeg is nog niet voortijdig. Nijmegen: KBA.
Grootscholte, M.M.C. & Engelen, M. (2006). Voortijdig schoolverlaters in Almere: Een beschrijving van
achtergronden en kenmerken. Leiden: Research voor Beleid.
Heijden, H. van der en Wolf, K. van der (2007). Een spiegel voor vroegtijdige schoolverlaters. In:
Pedagogiek in Praktijk, februari 2007, p. 26-29.
Hermes, J., Naber, P. & Dieleman, A. (2007). Leefwerelden van jongeren: thuis, school, media en
populaire cultuur. Bussum: uitgeverij Coutinho.
In ’t Veld, R., Korving, W., Hamdan, Y., Steen, M. van der (2006). Kosten en Baten van Voortijdig
Schoolverlaten. Rotterdam: RebelGroup.
Inspectie van het Onderwijs (2007). Van visie naar realisatie: Een verkennend onderzoek naar
voortijdig schoolverlaten in vo en bve. Utrecht: Inspectie van het Onderwijs.
Inspectie van het Onderwijs (2007). Rapportage van bevindingen over Thema-onderzoek VSV 2007.
Utrecht: Inspectie van het Onderwijs.
Jong, J. de, Meulen, L. van der, Lubben, S. van der & Kooiman, R. (2006). Kafkabrigade Voortijdig
Schoolverlaten. Leiden: Centre for Government Studies/Stichting Nederland Kennisland.
Lieshout, M. van (2003) Voorkomen beter dan herstellen: jongeren over de oorzaken en aanpak van
voortijdig schoolverlaten. Antwerpen/Apeldoorn: Garant.
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2006). Aanval op de uitval: perspectief en actie.
Den Haag: Ministerie van OCW.
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2007). Uitvoeringsbrief schooluitval: een kwestie
van uitvoeren en doorzetten. Den Haag: Ministerie van OCW, 30 november 2007.
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (november 2007). Factsheets Voortijdig
Schoolverlaten. Den Haag: Ministerie van OCW.
Organise to Learn (2007). Voorkomen is beter dan uitvallen. Capelle aan den IJssel: Organise to
Learn.
Rijken, S.R.H. & Harms, G.J. (2002). Schoolloopbanen en jongeren in risicosituaties. Groningen:
GION.
Sociaal en Cultureel Planbureau (2007). De sociale staat van Nederland 2007. Den Haag: CPB.
Spanjaard, H., ‘School? Ze kunnen me wat! Voortijdig schoolverlaters in Groningen’, in Jeugd en
samenleving, 1985, 1, blz. 8-28.
Steeg, M. van der en Webbink, D. (2006). Voortijdig schoolverlaten in Nederland: omvang, beleid en
resultaten. CPB Document. Den Haag: CPB.
Tilborg, L. van en Es, W. van (2005). De uitkomsten van de RMC analyse 2005. Utrecht: Sardes.
Tilborg, L. van en Es, W. van (2005). Drentse jongeren in het vizier. Uitkomsten van het onderzoek
naar het voorkomen van voortijdig schoolverlaten. Utrecht: Sardes.
Tilborg, L. van en Es, W. van m.m.v. Meijer, A. (2000). Als zij geen moeite doen, doe ik ook geen
moeite terug: Verslag van een onderzoek naar het contact tussen voortijdige schoolverlaters en
RMC-instellingen in de regio Utrecht. Utrecht: Sardes.

Oberon – De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 46
Tillekens, H. (1986). Variaties in schoolbeleving. Een onderzoek naar verschillen in
individualiteitsbeleving bij leerlingen in het voortgezet onderwijs’. In: Eigenwijs in onderwijs, R.
Grob et al. (red.), Nijmegen: ITS.
Traag, T. & van der Velden, R.K.W. (2007). Voortijdig schoolverlaten in het vmbo: de rol van
individuele kenmerken, gezinsfactoren en de school. Sociaaleconomische trends, 2e kwartaal
2007.
Voncken, E., et al. (2000). Voor wie is de school? Jongeren over de invloed van het schoolklimaat op
het voortijdig schoolverlaten. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut.
Voncken, E. (2002). Voor wie is de school? Voortijdig schoolverlaten en schoolklimaat. In:
Vernieuwing, jrg. 61, nr. 5 mei 2002.
Werkgroep IBO BVE (2006). Risicoleerlingen en hun leerloopbanen in het MBO. Interdepartementaal
beleidsonderzoek, 2005-2006, nr. 1.
Westbroek, I. (2007). Nieuw wapen in strijd tegen schooluitval. In: Rotterdams Onderwijs Magazine,
jrg. 2007 nr. 2.
Wit, W. de (1997). School en omgeving in de beleving van jongeren. In: Dieleman, A. et al.
Basiscursus sociale wetenschappen. Deel 1: Definitie en omvang. Heerlen: Open universiteit.
Wit, W. de & Dekkers, H. (1996). Geen goed voorbereide start? Voortijdig schoolverlaten in het
voortgezet onderwijs. Nijmegen: ITS.
Zorgbreed, Tijdschrift voor integrale leerlingenzorg (2007). themanummer Afwezig op school, jrg. 4,
nr. 15. Antwerpen/Apeldoorn: Garant.