kleurhistorisch onderzoek.pdf - Nimeto

KLEUR.
Restauratie
HISTORISCH
Schilder-
ONDERZOEK
Bert Jonker
technieken

-~-
I
liNHOUD
Inleiding 7
Hoe voer je een kleuronderzoek uit? 11
Historische informatie over het object 11
Kleurtrappen en vensters 12
Stratigrafisch en topografisch onderzoek 13
Waar maak je een kleurtrap? 13
Het maken van een kleurtrap 14
Voorbeelden van gemaakte kleurtrappen 17
Een kerkmeubel 17
Een exterieur 19
Een kerkorgel 23
Een beeld 25
Een interieur 26
Herkennen en begrijpen van de oude verflagen 31
Het microscopisch en microchemisch onderzoek
aan de verflagen 33
door MATTHljSDE KEljZER
Het microscopisch onderzoek 34
Het microchemisch onderzoek 36
De onderzoekresultaten verwerken in een verslag 39

Onderzoek in de praktijk 41
Kleurhistorisch onderzoek van 'De Onbeschaamde'
Wijnstraat 123-125 te Dordrecht
Inleiding 41
Probleem en vraagstelling 42
Het onderzoek en de praktijk 65
Samenvatting 69

FOTO 1 :TRANSPARANT BRUINE AFWERKING MET BLADGOUD GROTE ZAAL HUIZE VAN BRIENEN, AMSTERDAM.
FOTO 2:18E-EEUWSE MARMERIMITATIE.

aangetroffen oude voorbeeld bewaren en eventueel in diezelfde trant aanvul-
len. Al deze toepassingen hebben ook nog eens hun eigen structuur, waar net
zo goed op gelet moet worden.
Het kleuronderzoek wordt meestal uitgevoerd door mensen die na jaren-
lange ervaring inzicht hebben gekregen in de historische afwerkingslagen in
de monumenten.
Het gebeurt gelukkig steeds meer dat deze mensen vóór een geplande restau-
ratie opdracht krijgen om een onderzoek uit te voeren. Zo kan de restaura-
tiearchitect aan de hand van het rapport een verantwoord bestek schrijven.
Hij voorkomt dan dat hij niet in zijn maag komt te zitten met tijdens de
restauratie gedane vondsten, die soms vervelend op de begroting kunnen
gaan drukken.
Het komt echter ook voor dat deze specialisten er pas bij geroepen worden
als bijvoorbeeld de schilder al aan het schuren of krabben is en deze ontdekt
dat een ruimte bijvoorbeeld een afwerking heeft in drie kleurnuances terwijl
er door het bestek maar één voorgeschreven wordt.
Het doel van deze cursus is om zulke complicaties te voorkomen en je op een
andere manier naar een gebouw of ruimte te leren kijken en je ogen te
openen voor de belangrijke informatie die de verflaag ons geven kan.
In deze cursus zul je zelf ook een laagopbouw onderzoeken, niet zo zeer om
te leren hoe een goede kleurtrap te maken, maar meer om de problemen bij
zo'n onderzoek te ervaren en er met elkaar over van gedachten te wisselen.

I;IHÓEVOERJEEENKLEURÓNDERZÓEK~
E en
kleuronderzoek van een object begint vanzelfsprekend met de
afstemming van het onderzoek op de wensen en eisen van de opdracht-
gever/architect en eindigt idealiter altijd met een duidelijke rapportage
middels foto's, kleurstalen, overzichten van jaartallen met veranderingen of
de bewonersgeschiedenis van het object en eventuele chemische analyses van
de verflagen.
Historische informatie over het object
Vóór het object wordt onderzocht is het raadzaam je te verdiepen in de
geschiedenis daarvan. Bij restauraties van belangrijke monumenten wordt
ook vaak een bouwhistorisch onderzoek uitgevoerd. Een bouwhistoricus
onderzoekt het gebouw op bouwkundige veranderingen en brengt deze in
kaart en legt deze vast in een rapport. De opmetingen en eventuele reconstructietekeningen
zijn zeer bruikbaar bij het kleuronderzoek.
Soms wordt ook de bewonersgeschiedenis onderzocht door een historicus.
Deze informatie brengt jaartallen met zich mee die vaak achteraf te koppelen
zijn aan de kleur- en stijlveranderingen. Op deze manier zijn kleurperiodes
soms te dateren.
Archiefonderzoek kan leiden tot het vinden van oude bestekken met de
voorgeschreven kleurstellingen of rekeningen met toegepaste kleuren, waar-
bij soms hun samenstelling vermeld wordt (foto 3). Of al deze vooraf verzamelde
wetenschap klopt met de werkelijkheid moet dan nog wel vastgesteld
worden. Men had vroeger geen genormeerde kleurenwaaier, waarmee de
voorgeschreven kleur vrij exact werd bepaald. Als je in een verfrecept iets
leest, over 2 kan olie en 3 stuiver rood, kun je wel aanvoelen dat met deze
eenheden de verhoudingen niet altijd gelijk waren en een kleur dus niet
exact te reconstrueren is. Maar het zegt wel veel over het kleurgebruik van
toen.

Ook is er veel informatie te vinden over kleur in het interieur in boeken met
interieurschilderijen of -prenten. En bekijk ook eens de historische poppenhuizen:
een grote schat aan informatie!
Met de bovenstaande informatie op zak kan het werkelijke onderzoek
beginnen.
Het is belangrijk dat de vraagstelling en het doel van het onderzoek duidelijk
zijn. Een vraag als: 'Het zou wel aardig zijn te weten hoe de kleurafwerking is
geweest', is geen basis voor een onderzoek.
De vraag om een kleuronderzoek uit te voeren wordt meestal gedaan als er
opnieuw geschilderd moet worden. Het kan gaan om het exterieur van een
gebouw, het interieur, maar ook om een onderdeel daarvan; denk bijvoorbeeld
aan een orgelkas in een kerk.
Kleurtrappen en vensters
Er zijn verschillende methodes om de kleurlagen afzonderlijk in het zicht te
brengen:
Dwarsdoorsnede: Door met een scalpelmesje een schuine aansnede door de
verflagen te maken tot op de ondergrond en die met de loupe te bekijken,
kun je de soms vele verflaagjes zien. Over de kleuren kun je alleen zeggen dat
ze verschillen. Je hebt wel informatie over de hoeveelheid laagjes. Dit is
handig bij het maken van je kleurtrap: waar begin ik, heb ik voldoende
ruimte en wat kan ik ongeveer tegenKomen.
Een andere manier om snel een inventarisatie van het aantal lagen te maken,
is om met schuurpapier in ronddraaiende bewegingen over de verflaag te
schuren. Door steeds dieper tot op het kale basismateriaal te schuren, komen
de laagjes langs de randen van de ontstane cirkel in het zicht. Zij veroorzaakt
een kratervormige, schuine doorsnee door de lagen. Deze methode is
natuurlijk niet geschikt om een goede indruk te krijgen van de kleur en de
structuur van de verf!
Kleurtrap: Door met een scalpel bijna parallel aan de lagen telkens een verf-
laagje dieper weg te halen en telkens even op te schuiven, daalt men als het
ware af naar de drager. De laagjes zijn nu naast of onder elkaar zichtbaar. De
ontstane vlakjes hebben meestal een afmeting van :t 2 bij 4 centimeter.

I
VÖÖRBEELDENVANGEMAAKTE
KLEURTRAPPEN
Een kerkmeubel
o
1
2
3/4
5
6
7
8
9
grenenhout klev.JC
rode en zwarte marmer-
J fX~
imitatie
groene streperige kleur- f1y lA
laag J
op een okerkleurige r'J
grondlaag een transparan
rode afwerkingslaag. Op VI
rond
rood
lijstje een donker- J
witte voorlak 1 I~(!
witte streperige laag met f eeu,w
bladgoudresten op rond I
lijstje )
witte grondverf
bruinokeren grondlaag l 1iAJPJJ.c
voor houtimitatiei
donkereiken houtimitatie
(7etlak
!
Hoe moeten we deze negen verflaagjes van deze communiebank herkennen
en begrijpen?
De enige historische informatie die we hebben, is dat de communiebank
gemaakt is in de eerste helft van de 18e eeuw. De bank was al grotendeels
ontdaan van alle verflagen door ijverige parochieleden, toen de onderzoeker

erbij gehaald werd. Op een paneel was nog een intact verfpakket te vinden.
Hierin is de verf trap gemaakt.
De jongste verflaag (9) bedekte het hele paneel en was duidelijk herken-
baar als een gekamde donkerbruine eikenhoutimitatie, gemaakt met oliekleursel.
De laag eronder is een bruinokeren grondkleur (8), nodig voor de houtimitatie
(kennis van technieken). Samen vormen ze één kleurperiode.
Laag 7 is een witte streperige verflaag (lood- of zinkwit). Dit kan een
kleurperiode zijn, maar het kan ook een grondverf voor de houtimitatie
zijn (denken als schilder).
Laag 6 is een lichte warmgrijze verflaag in combinatie met bladgoud, dus
afwerkingslaag. De laag hieronder (5) is van dezelfde kleurtoon, zonder
bladgoud. Nodig als een voorlak, gezien het feit dat de kleur daaronder
een rood is geweest (denken als schilder). Samen vormen ze één kleurperiode,
die veel voorkomt eind 18e eeuw (Lodewijk XVI).
Laag 4 laat een transparante rode verflaag zien op een okergele onder-
grond (3)(kennis van technieken), in combinatie met donkerrood op het
ronde lijstje (onderdelen betrekken in kleurtrap ).Eén kleurperiode.
Laag 2 is een streperige groene verflaag. Eén kleurperiode.
Laag 1 is de oudste verflaag, die een zwart gemarmerd paneel laat zien met
een rode marmerimitatie op de omranding (kennis van technieken).
Hier hebben we dus negen verflagen, die vijf of zes kleurperiodes laten zien.
Het is te begrijpen dat het vaak toeval is, dat je in de kleurtrap meteen kunt
zien dat het om een marmerimitatie gaat. Het blootgelegde laagje kan net
een egaal kleurvlakje in de imitatie zijn. Het komt niet altijd voor dat in het
kleine vakje direct al een kleurverschil of adering aangetroffen wordt. Hier is
kennis van technieken weer handig. Kijk bijvoorbeeld naar de structuur van
de verflaag, die kan bij marmerwerk onregelmatig zijn. Bij twijfel dus altijd
een groter vlakje blootleggen en kleine vensters in de omgeving maken.