ffiÍi*a"tra";""tgang , oktober í9s6 í nummer í - Drukwerk in de Marge

, oktober í9s6 í nummer í 

ffiÍi*a"tra";""tgang 

[i$ffit

7 

Zelfs hij kreeg 

het oongemeten. . . 

Moet 

uw drukwerk 

dan nog 

in 'confectie' 

lopen, 

terwijl u 

RM-maatinkt 

kunt krijgen ? 

INITT 

ah*ukken maa/v! 

N.V. Budolph Meij er's Drukinktf abriek 

BROUWERSGRACHT 

I 52-I 54 

AMSTERDAM-C. 

TELEFOON 47152-42897 

o 

o 

- 

o 

o 

o 

o 

o 

o 

o 

VOCHTROLLEN- 

BEKLEDING 

VE LOU RS-S LAN G 

(Ned. octrooi nr. 75.348) 

HYDRONIT.SLANG 

MOLTON-SLANG 

WOLVRIES-SLANG 

FIRMA GOSMAN & KRAAN 

AMSTERDAM-C. 

Postbus nr.735 | Telefoon 45581 

NY. CLI A+EFAB RlEl{, UT RECHÍ, 

R0/v1 /v1E (T$ i'VA N SANIE N 

ouDE áRA(HÍ 213 - Í8L.126? 6 -2 0 40 B. UTpE(tT

De vokonties zijn achter de rug, 

Ceelen 

er moet weer in tempo gedraaid worden, 

wij xoon gereed u ols vonouds ylot te bedienen ! 

Mocht u nog geen Polygraph in bedrijf hebben, wat mogelijk is 

doordat wij tot op heden nog maar'slechts 550'dezer machines 

hebben mogen leyeren, dan adviseren wii u offerte aan te yragen 

of een kijkje bij ons te komen nemen. 

De laatste weken leverden wij l7 Polygraphs af in 

Amsterdam, Bolsward, Delft, Gendringen, Maastricht, Poeldijk, Rotterdam, 

Utrecht en Zutphen, waaryan vier nabestellingen. 

De nieuwstê modellen vindt u in onze 

showroom, o.a. voorzien van aangebouwd 

Weko.d roogsproeiapparaat 

mêt compressor en voorzien Yan 

verwarmingselement voor het poeder. 

Yoorts tonen wij u eên zeer 

vernuftig gevonden nastelbare, bewegende 

doorlopende borstel over de 

gehele cilinder en een rollenwasapparaat 

mêt eên gecombineerde ruiterrol. 

KRUISLAAN I82.403 ' AMSTERDAM.O. ' TELEFOON 50735.5ó09O

Zo ult de doos op de pers 

Proost leggers voor uw 

Heidelberger degels - kant 

en klaar voor 't grijpen ! 

- zijn samengesteld 

volgens de aanwijzi ngen 

van het lGT. 

Verkrijgbaar in: 

hard-normaal-zacht 

Verpakt in dozen 

van 100 stuks 

Prijs per doos f 45.- 

Hebt u er wel eens bij 

stil gestaan, hoeveel 

schade u aan pers en 

vorm krijgt door 

gebruik van ongelijk- 

matige leggers 

(onluiste dikte, samen- 

stelling en hardheid) ? 

Proost en Brandt nY 

Proost Papier 

Rusland 26 Amsterdam-C. Teleíoon 64141 

De Linotype-Trump-Mediával is een zeer Íraaíe letter, 

welke zowel voor verhalende, 

als beschrijvencle tekst 

gebruikt kan worden. Deze letter 

heeft dus een zeer grote toepassingsmogeliikheid. 

Vraagt de uitgebreide letterproef. 

CLICI]E'S 

TCIO-LIT].]O'S 

LINOTYPE 

Op korte termijn leverbaar in de corpsen 6-ro. 

----.....-t 

TRUMP-MEDIAVAL 

MET CURSlEF 

a 

t, ^^t)) 

Wt rJv-r. 

v ' 

J Handelntaatscha1tpij voor Gï(tfisc'lte Madtines N. V. Pt'ins HendrilJ

De Nederlandse 

drukinktfabriek met 

wereld repu tatie 

Gedeponeerd 

Fabrieksmerk 

Paslelornslag 

Koninkliike Popierfobrieken 

Van Gelclel. Zonen 

Amsterdom 

Rolterdom 

in lal van 

N.V. DRUKINKT. EN VERFFABRIEK 

'ARNHf;MIA' 

ARNHEM/HOLLAND 

Telefoon (08300) 26004-26364-30347 - Telegram-adres: Drukinkt - Arnhem 

U hebt keuze uit 7 kleuren: 

linlen ! 

r pallle 

o gFoen 

o nanklng 

o blauw 

o geel 

o gnils 

o zalrrr 

Het geeft Uw drukwerk ,,kleur en fleur" 

én... 

is verrossênd-loog in priis.

7 

De Albert hoogdruk -rotatiepers 

F. C.VÀN DER VELDE / ÁM STERDAM 

Een nieuw gereedgekomen Albert hoogdruk-rotatiepers 

Aan het slot van een klein artikel over het inktwerk van de 

Albert-Frankenthal rotatiepersen, dat werd opgenomen in 

TéTé r re jrg. nr. 4, zegden wij toe nog nader met gegevens 

op dit machinetype te zullen terugkomen. Door een bijzon- 

der nuttige en geslaagde vakantiebesteding is er nu gelegen- 

heid iets van de gedane belofte in te lossen. De schrijver 

dezes - het nuttige met het aangename verbindend - be- 

zocht het fabriekencomplex te Frankenthal, waar sinds r86r 

al zo veel kleine tot machtig grote machines werden ont- 

worpen en gebouwd. Tevens werden nog, om het inzicht te 

completeren, bezoeken mogelijk gemaakt aan de drukkeriien 

van de 'Frankfurter Allgemeine' en van de Amerikaanse 

bezettingsmacht te Darmstadt, in welke laatste onderneming 

de Europese editie van het bekende legerblad 'The Stars 

and Stripes' gedrukt wordt. 

De gemaakte rondgang door de fabrieken, weliswaar niet 

het hoofddoel van het bezoek aan Albert-Frankenthal, was 

op zrchzelf indrukwekkend. Het begin in de gieterij, waar 

men met het gieten van onderdelen bezig was, leverde een 

fantastische aanblik op bij het vloeien in de gietmodellen 

van het witgloeiende metzal. Voorts werd de vervaardiging 

van verschillende onderdelen voor de diverse machine- 

typen gevolgd en de montage in ogenschouw genomen. 

De rondgang eindigde op een uitermate geschikt punt, na- 

Dc zgn. tweerollen-paster 

melijk bij een grote Super-Albert rotatiemachine, bestemd 

voor een courantendrukkerij te Wenen (afbeelding r). Van 

deze machine vallen enige interessante bijzondetheden te 

vermelden. De afremming van de papierrollen is vol-auto- 

matisch, rvat wil zeggen dat de papierspanning automatisch

op de gewenste sterkte wordt gehouden. Dit wordt bereikt 

door middel van e 

het papier 

"",; ;ï.::'".ï:,ïf;Jï:ï iffiï,:ïJ 

terde gevar 

:fï:ïïï 

w ord t de spanni 

::,.ï;ïoverses 

ng 

ne ls toegefust met 

(afbeelding 

tweerolltnlp"st.À 

z). De 

de 

zoars 

papie.rrol 

bi1 o. ,o,rr,.jlÏ:ïÏ "^: i, .rtoor, 

h".,d g.ldk.ril;#ïïï.::ïj:rti:Ï:e 

tijd rangzamerde 

opÀanging rr"n J. p"pr.rrollen 

twee ofdrie rolien, îr:r:1"f,.:opf,rnging, ".r. ".;i:ï.ïï:,.:*: 

aangebracht 

onder de persen 

of als bij de hierbedoeta. á"íirr. 

de pers 

direct 

gelijkvloers 

achter 

opgesteld; voofts mèt 

matische 

of zànder 

paster, 

auto_ 

al naar àe.w..r, .r."., 

a. .par*frrgever. 

het inktwerk verwijzen 

Voor 

wij naar TéTé ;i; 

Het opsluiten 

. nr. 

van 

4. 


s nersrui ter. r., *; ;ï:ï:ïjï:ï1., ;ï,,ff ff ïï:: 

beneden, een halve slag om _.. i. J;;.;"." de vorm is 

opgesloten. Nadat de sleutel er "i, i, g..,o_1.r, veren de twee 

ï1"i 

y:.r omhoog (afbeelding ,). 

rran oe ornnenzijde 

"T 1., frcemzijnde het 

drukknoppen 

voordraaien vooÍ 

ten behoeve 

gemonteerd (afbeelding ";';;;:;'*r.**.., 

.r,r. 

4). D" man die 

kan 

de vvormen 

dus zetf 

oplegt 

voordtaar.'"ïIL-':::':,:t hetgeen onnodig 

van 

opde 

t" 

pers voorkom,en' 

"f't"ppá 

goede kij k 

"p d. ;;;,?; lT:ï:j::ï:il:"ïÍ;ïh: 

en op het opsluiten 

3::"t"c 

van de Alteen 

""r;.;. 

moet 

mee houden dat de b's'he'mi"g 

i::t:'-:ï::Ïg 

hier nog 

Indien gewenst kunner 

rusr 

worden 

met een 

toege- 

systeem ol.Yt--*li::t::* 

men in zijderingse -"*ï"ï;,,ï:i3àiïJ.Ë 

i; ;; 

Ï:- ^"""i*. rtj n. voor bi jvoorbeeld lf 

ot 

in i'w 

voor 

attofor 

sluitend "a..,' maat 

maken van de vormen ^t, 

druk 

_.., _.arkleuren_ 

wil roepassen. 

Het is ons opgevallen dat alle papiergeleidingswalsen 

een laag kunsthars met 

waren overtrokken. Dit bleek gedaan ter 

voorkoming van het ontstaan van statische elektriciteit. Be_ 

;lisleen belangrijke ----- -^r 

verbetering. 

o keri j van de,Fran 

*,Ï'.1ïijÏï.,ï,",0:,ï'" 

krurter Auge- 

i n derdaad,r..h ; ;;; ;::"1ïj#ï;,:ï"1ïï:ï.*ï 

dat rotatieper..r- 

_l:ï.:O 

krr.rrr.., _"f.*, 

van belang, wij 

omdat ".f,,.n 

dit 

het aanhoude.ra g.ar.;n 

vermoeiende ;en bijzonder 

uitwerkin 

r,..n. ni.,,"; ;; .Jilri#;:::#r,:ilï:ï::il_: 

welke het uitstekend deed. Bij h., 

toerental van de pers til/a 

"";;j;;n 

werd het 

sar aan*"". J. il ;:;ï:,r""" jï 

ï:JJ: ;:ï\f 

n.l 

"::y"OParaat gemakketilt a. bladen 

gehaald 

_.r"0. 

konden 

las er uit 

worden. 

Opgemerkt zij nog, dat de. platen bij zestien 

door 

stuks 

één tegelijk 

man op een handij *"g.rrp *;;;;" 

praktisch kan ziinals de-ruimte """*evoerd, 

inl-. 

;:ïjït 

at,rt t e.iy ait 

over de verdere uitrusting van de Albert_rotatiemachines 

valt in een vorgende bijdrale -.r i;;;;ïte 

".g verteilen. 

Opsluiten van de vormen met de snelsluiter 

Drukknoppen aan de binnenziide van het 

voor 

freem 

het voordraaien van de vormen 

Inrichting voor het zijdelings verschuivcn van de vormcn

Pau/RtrNNtrR 

ABEKUIPERS / GRONINGEN 

In een nummer van de Gebrauchsgraphik uit 1944 trof ik enige artikelen ^ n vàfl de hand van Paul Renner, de bekende 

Duitse t,vpograaf die weinige weken terug is overleden, Ze waren gedrukt ter gelegenheid van zijn 65e veriaardas. Door de 

artikelen samen te voegen en om te weÍken werd een geheel verkregen, dat een biizonder interessant licht werpt op de 

Ievensloop van àeze zo bii uitstek belangrijke figuur. 

Renner werd op 9 augustus r878 te \Wernigerode geboren en kreeg een opleiding als kunstschilder aan de Academies van 

Beeldende Kunsten te Berlif n, Mijnchen en Kadsruhe. Hij heeft veel bijgedragen tot het succes van Uitgeverij Georg Mi.illeÍ 

te Miinchen. Naderhand was hij initiatiefnemer en leider van de bekende Meisterschule voor boekdrukkers in dezelfde stad. 

Yan zíjn hand verschenen belangrijke werken over de typograÍie, waarin met Íuime blik zeer duidelijk de problemen worden 

behandeld welke samenhangen met de mechanisering in de grafische bedrijven. In rgzr opende hij de reeks met 'Tvpografie 

als Kunst', dat sterk de aandacht trok; na enige jaren volgde'Mechanizierte Graphik'. Int93z verscheen'Die Kunst der 

Typographie',waàrvàn een enkel jaar geleden een herdruk verscheen en dat als het beste handboek van de'functionele, 

richting mag gelden. In r933 werd Paul Renner als politiek onbetrouwbaa'Íva'n zijn post aan de Meisterschule ontheven. 

Hij werkte daarna enige tijd in Bern aan de reorganisatie van de kunstzinnige en typograÍrsche vormgeving van de 

Zvritserse Verkeerscentrale. Na deze opdracht te hebben voltooid keerde hij terug naar het Bodenmeer, waar hij reeds lang 

een huis bezat, l{íj ging weer schilderen en begon toen ook aan een verhandeling over de kleurenleer, welke na Síereld- 

oorlog II verscheen onder de titel 'Bildung und Harmonie der Farben'. Ztjn grootste roem heeft Renner echter te danken 

aan de door hem ontworpen Futura-letter. Dank zij zijn bemoeienissen kon op basis daarvan een nieuwe typograÍische vorm- 

geving opgebouwd worden. Na de Futura, die in t9z7 werd uitgebracht, volgde nog een mediaeval, welke echter minder 

belangrijk is naast de Futura, die van zo vèrstrekkende betekenis is gebleken. 

In dit Tété-nummer volgt nu een aantal grepen uit de 'memoires' van Paul Renner, in de overtuiging dat ze voor vele grafici 

zeer de moeite van het lezen waard zijn. Een tweede artikel zal binnenkort hierop aansluiten. 

Ik leerclc Gcorg Mliller in r9o7 kcnnen. Vict 

jaar tevorcn had deze zijn uitgcvctij gcsticht. 

Hij had zich door uitgavc van verzamcldc 

werkcn en overnamc van de wcrkcn van 

Strindbetg cn Bierbaum rccds een naam van 

nogal waaghalzcrig uitgcvcr vctworvcn. Miil- 

ler zocht iemand die hcm bij dc uitvoering van 

ziln boekcn kon adviscrcn cn de bandcn l

ílrma's, met stapcls drukwcrk cn procven, 

Vaak was et ook ccn brief van Mnllct bij. Ik 

bczocht hem mcnigmaal mcctdere kercn pcr 

wcck, meestal op zondagochtcnd, want anders 

had hij wcinig of geen tijd. Hoe onaanncmelijk 

het ook mag klinken, de produktieafdcling van 

deze als een lawine aangrociende uitgevcrij, 

'welkc in het jazr t9r3 een 287 nicuwe uitgavcn 

hct licht liet zicn, bestond uit Miillcr cn mij. 

Op dc ouderwetsc sofa in Miillcrs werkkamcr 

stapclden zich dc proeÍbanden en monsters 

torcnhoog op; in dcze chaos wist slechts Miil- 

ler dc wcg, Maar ook in mijn mooie Schleiss- 

hcimer atelier, dat ik mct zo heel andere 

bcdocling had gchuurd, was al gauw gccn leeg 

plekjc meer te vindcn. Ovcral mocst mcn over 

de stapcls ontwerpcn, mollstcrs en corrcctics 

hccn stappen. 

Daar dc produktic van de uitgcvcrij van maand 

tot maand een gÍoter omvang aannam, wafcn 

persoonlijke aísptaken niet meer voldoende en 

blcef cr niets anders over dan maat zclf tc bc- 

slissen en uit te kiczen. Met ccn bockbindcrij 

in Lcipzig wcrktc ik vccl samcn. Dc adjunct- 

chcfdaar vcrtcldc mc cens, dat mijn corÍcspon- 

dcntic ir.r dc bricfordncrs ccn bczicnswaardig- 

hcid op zichzclf was. \íerkclijkc brieven warcn 

cr vrij*'cl nict bii; dc bclangrijkstc gcÍlcvcns 

stondcn op pcrkament, papier, linncn cn 

stukics lccr van allcrlei soort. Soms warcn zc 

in tcgcnspraak mct gegcvcns welkc Nliillcr 

nadcrhand rvccr zond. Dc firma slocg zich op 

bcwondcrcnswaardige wijzc doot de rnocilijk- 

hcclcn hecn, nlaar zc zag ook dc rcsultatcn, 

kunstzinnig zorvcl als zakclijk. NÍiiller was ccn 

van clc grootstc opdrachtgcvcrs van vt'rrir dc 

ccrstc wcrelcloorlog gervordcn. In dc ctalagcs 

van dc bockhandcl namcn zijn bockcn ccn 

grotc plaats in. 

XÍi.illcr vrocg in hct bijzondcr om bandontwcr- 

pcn. lk kan hicr slcchts in hct vagc aanduidcn 

hoe ik mij ran dczc taak ku'cct. Rccds bij hct 

ccrstc boek ontclcktc ik hoc andcrs ccn tckc- 

nir.rg ir.r goudstcrnpcl op lccr cr uit zict dan op 

papier. Ik lccrdc al gauu' rcchtc, gcarcccrdc, 

punt-, parcl- cn golflijncn zo tcr vcrdcling of 

vulling van ccn vlak bcr.ruttcn, dat hct gchccl 

ccn levcndigc cn prcttigc indruk rnaaktc. Dc 

bockcn warcr.r bijna altijd hcrdrukkcn van 

schrijvets dic ccn hondcrd of hondcrden jarcn 

geleden geleefd hadden. Daardoot kwam ik 

nooit op de gedachte mij tc bedicnen van 

vormen van dc teeds v/eer tot afstcrven ge- 

gcdoemde Jugcndstil. In mijn Georg Miiller- 

tijd vcrmecd ik zelfs clkc modcrnitcit, rvaarin 

cvcnwcl ook nict vccl aanlokkclijks was. 

Hoc groter ons succes, zo vccl te mccr vrcrd 

cchtcr in dc vakpcrs van dc handbindcrs afgc- 

dongen op dc machinale banden. Dc uitgcvets- 

band was ecn soort gocdkopc bedricgcrij cn dc 

bibliofiele periodicken ondcrstreeptcn dit nog 

ccns. lk was altijd bcrcitl vcrgissingcn r( cr- 

kcnncn, maar hict schccn mij icts nict in ordc. 

Zijn handcnarbcid en machincwcrk wcl zo 

schcrp van clkaar tc schcidcn? \ilíic dc mccha- 

niscring vcroordcclt, moct conscqucnt allc 

gcvolgtrekkingcn makcn, andcrs is hij ccn 

huichclaar ofccn snob. lk wcrd hiermcdc voor 

ccn van dc mccst omvattcndc ptoblcmcn van 

de toekomst gcstcld. Àfzwcring van dc machi- 

ncs bestreed ik door allc handelingcn, wclke 

voor het bindcn van ecn bock nodig zijn, te 

ondcrzoeken. Ik vergclcck in elkc fasc de 

voordclcn van handen van machincarbcid. Ik 

gaf me rckcnschap van allc foutcn wclkc dc 

uitgcvers moctcn vcrmijdcn, opdat dc grotc 

bindcrijen eenvoudig gccn oncdele band zou- 

dcn kunnen makcn en zocht in nauwc samen- 

wcrking mct dc bctrokkcn bindcrijcn naar 

middelen om dc uitgcvcrsband tc vcrbctcren. 

Deze vzas nu eenmaal even onvermi jdelijk ais 

dc fabriekmatige schoen. Mijn conclusies zijn 

tc vinden in 'Iypogtafic als Kunst'(hoofdstuk: 

Dc uitgevcrsband). 

Ik mcrktc rccds bij dc cetste opdracht, welkc 

Miiller mc gaf 

, dat ik met het verzorgen van 

dc band alléén niet klaar was. Dc hicr ter bc- 

schikking staandc ruimtc staat nict toc tot in 

dc Íinesscs uitccn te zcttcn hoc ik ook probect- 

dc dc bockcn typograÍisch tc vormcn. Ik hcb 

dc gedurcndc jarcnlangc wcrkzaamhcid ver- 

zamclde crvaringen in algcmccn bcgrijpelijkc 

cn voor iedcr toegankclijkc leerbockcn wecr- 

gcgcven. Als laatstc vcrschcen 'Dic Kunst der 

Typographic'. Mijn werk van voor dc ccrstc 

wctcldoorlog, dat bij Gcorg Miillcr vcrschccn, 

had ccn cigcn stijl. Dc oudcrc gcncÍatie herin- 

ncrt zich rvcllicht nog dc Gricksc cn Romeinse 

klassiekcn. \/andaag dc dag doen zc nog nict 

oudcrwets aan, omdat zc eigenlijk nooit aan 

mode onderhcvig waren. De bandcn werden 

mct smaak opgezet, hct zctwerk doet verzorgd 

aan en mcn mcrkt toch niet dat ccn boek- 

kunstcnaar cr zich mcc bemocid hccft. De 

uitgevcrij was cr hct bcst mee gediend, want 

dc boekcn kon men dircct herkcnncn cn zc 

vonden zo algcrnecn waardcring. FIad ik dc 

bchoeftc gchad mijn kunstzinnighcid in de tc 

vcrzorgcn bocken te dcmonstrercn, dan zou- 

clcn ze misschicn mecr bijzondcrc ptoduktcn 

r7 

Het uitediik vm hct 

ee$te verk vm Rennet over 

z'n ervaringen, 

met de gta6sche veuorging 

van boekwerken 

en dergeliike opgedaan

7 

m5os 

nrruiflirtrca..ExnllilotÍrí o6(l.Eon.\Íltrn 8ormrtr 

l'.r Inrclir.\iíórn toir!È onÍ;.qf rrrÈ! G,D.tidxi!! 

unD 2lrflolo l'onndrh tt'Frf .)irtrÍÀu -lrnlon nrr 

Íbrn oDB ibr Íirc Orndí'$!ií1, r!'.1ó. !of,:\Ídlirn 

anFg.h.ilD èr .LllrÍr ercl..ru. tr' itl r,e .llrrrrquo, 

biÍ l)rutr n!d) tounr rerínbrrr in (ilttrcrdl i[t. 

rlh Gsfóidn. bDr àriórÍióÍiírq bo (;óriih'n 

aÍio, rurld;r fre lr.rirtBllru ltnauèrrrtrtru qr frn 

!.Írr, óir l)idrfkn nrr lie 5iun1'l b., (;órêi!.í6 

ÈÍltrn, biirr miÍ (iiuÍrn6rr$n (,rinbrnq uuf. Jlur 

t'r íd)rÍi!11írótiq.il .t'utrenÍ. urb JiutliDi'órifi.n 

b.6 tngÍ,ó.n (s'.brs!ót óÍfiÍrtr; Se.qt.n aÍcr. 

no lir frinfiÍeriir! geliolt.r rt'$Èrn io(ler, nrr cÍ- 

iuoír dni iiir "I!tr{qr ler .{oÍigrnfit. JÍ Sfdli.n 

bitbrl lió ntr! Flrme!í.n ffr f,rÍatirqililrtr JIli 

nn6l!Í unf qolitócr .Rrtlir.fornrcn a'i. bxtrronilïi. 

[ór rtrrfur iirfit IIj;], i)ir iil !d!í. b.r 3rií 

bir Odrrri6Íóriít olÍr! llrrtiqila,!àràsr rDirÈ trnf 

16or àsró lllbns:LlloÍu1i!t6 rob irin.tr 6l.n! 

IrÍÍóíliiÍr Sronreoco ($rifo in lcn 2Juóbrud 

lonnnl. 

$cn goÍifó.r -firtrentfrlzriJlen (3qfit lll0) 

lomnrt bir lrilqór (àórcíófd}tift ler;1ol,'Ítofr, ír 

lSBdràrud Drn!cnb.Ís 8i6.1í6riít!n (orí! bi. .6i, 

nilitr- non t9rf{e!i) loidd}xrn $rn bub?i 

irridgr, 

t?ÍItrtr 8.9. l')í. goiifórn Srudí4rjííen on6 bír 

ílàteÍ*' 3!it, io ói. BrdfÍnr, lilÍ?n, rrr ollrm in 

I8 

pcutlterrer 

Sqpogr af ie 

clo frunfr 

lIlIiindler 

9g.rí.gr Iri-{$rorg 

ro2, 

YndIÍ.r 

{9(u$.6 o ó lio6dr, óir :}?.i gr I g f ct c o r iidr rr r,r-uriir c 

p @dÍrifrn !íb l\.rÍ'infrn{.r ir6frnofrnrn. 

Orfr{lrirbrnr Sorl!óriif !.rl'óÍÍ iió pt 3rurl 

íóuiít tr'ie bif 'niÍ fcrn .l.liniet ge;rirÍ,rnitc Sorlcqr 

bce jdponiiórtr .!ol;ldrrciurrr ofrr èis .)rirrridre 

-Êiclirberniónrng in ibrtr ,IÈicirrtgat'r 

irn.Sol3 

íónitl.3F.i r'*rÍóirb.!í .\iixr Íip Firfrtr on b.r (!nt 

ÍrbrnS b.r r)rtrrtiíín iít mil: (tór.'ótlrtrl1, n'fLqr 

bj. 'l]DrldL\. li.ftrt, rilf, ;\orní,Ítrrinrlrnli, rlfldx 

.9dil!Í$Íiíllió.e iu !eroirliiiltiaf tr r!cili. !)orcn 

ÀnàrrÍ ili4ti, ètrli b.r lrtl.ióÍióf 

'-ljorqdn(, 

bi. 

Uilililllri(rru, I'ri brr (cr!11È6utra trr !)rudlóriÍ 

trn bellr anfírr ili: boÈ èrÍ O r{rriftirr.tJtrff l.c reirÉ 

in feiarnr Cntprrí tas ]'robl.il rrr h'íliteríórn 

'lSrn'irtÍÀlliqur( 

uftoli batrr mr6. !Íir rser t.Iiri; 

b.d tlníFÍilutr .!oliÍfiritkd borin lk(Í, boíi )lirtÉr 

ulN gríió.I èfm (>rió.Forts nnb (iótrida$teiÍ 

g.6rn, olil? l.rilc 8tr!ilcbtrtro ilrró lliili0[ fl,rt -\ii.l- 

í,f?! lu lirr6rtgril, ín nruÊ ood) bi. OrudídxiíÍ 

iuglrió b.n t.óniÍó.i Àorlrruncnr lee Grruprí. 

ÍóniÍÍ.í, 6óriírÍ!otí$ nf, b l]lóDruddÍ S.!.óÍ 

b.rblr unb borí b.nro$ niót auf t!i. Efb$fnl. 

ntos D,rÍóÍrtr, F?lór olÍrir r er Q.rtrriíf lBrfrrlÍ, 

l.it trnb óoral(crologifó.n l{trrnrud gi['r.. I3d6 

']!rr 

Íó ín! bi. qrdlblogir.lr!.nun$ n.r ('ó.ifr, 

ÍoÍto ínhrrl-liií, kfr bd, Siló uc!' ll,D,ria jít{6: 

.totràÍóriÍt nrà Ct'ordlto, i'i. g. !lííb, !.ifrlq ,q.jo. 

Zo zag het binnenwerk van hct ecrste vakboek van Paul Renner er uit 

I'

van kunstniivetheid zijn geworden, m ^t ze 

zouden toch hun doel voorbij zijn geschoten. 

Mijn invloed op de drukketijen beperkte zich 

niet tot de typogtafische vormgeving. Ik zocht 

niet alleen de te gebruiken lettertypen uit, maar 

ook de letters welke ze nieuw aanschaften. 

Bierbaum had op een reis de Haatlemse druk- 

kerij van Joh, Enschedé ontdekt en liet daar 

als eerste van een rii mooie boeken, welke voot 

Duitse uitgevers bij deze Hollandse firma ge- 

drukt wetden, 'Das schóne Màdchen von Pao' 

zetten en drukken. Dr. Chades Enschedé be- 

zocht ons zo nu en dan en btacht altijd allerlei 

interessant drukwerk mee. Zo ontdekte ik dat 

ze in het bezit vraren van de originele stempels 

van een veelheid van antiqua-letters, maar 

ook van de mooiste Duitse ftakturen, zoals de 

verloren gewaande Ungetfraktut en vele oude 

enftaLaie lettets uit de oude FÍankfuÍter letteÍ- 

gietetij van Liither. Onze drukkerijen schaften 

vele van deze letters aan, hetgeen ook andere 

uitgevets ten goede kwam. 

\Vat ondet hen Georg MÈller gepresteerd heeft 

en waarnaaÍ hij strcefde kan alleen degene be- 

oordelen die de tijd vóór t9r4 meebeleefd 

heeft. Nooit heeft een uitgever weer zulke 

mooie opdtachten gegeven als hii en geen heeft 

zich zo op de resultaten vetheugd. Miillet was 

zobezetenvaoziin beroep, als ik bii geen andet 

aantrof. In r9r7 vond ik hem in grote zorgen, 

zowel door z'n gezin als z'n zaak. Hil ging ver 

boven zijn financiêle draagktacht. Een van zijn 

mederyerkers zei eens. dat indien Miiller een 

jw lang geen nieuwe boeken zou uitgeven hij 

een vermogend man zou zijn. Miiller voetde 

zijn produktie daarentegen steeds meer op; 

de kelders van de commissionairs puilden op 

de duur uit en zijn mede-uitgevers waren 

doodsbenauwd dat deze hele massa eens tegen 

iage ptiizen op de matkt gebtacht zou worden. 

Na Miillers vtoege dood - welke hil niet ge- 

wild heeft maat'vellicht wel nabii gewenst zou 

hebben, omdat een deelgenoot, die voor bui- 

tengewoon rilk gold, hem voor miljoenen had 

bedtogen - heeft deze boekenvoortaad de 

uitgeverij door alle crises heen gesleept. De 

onbetrouwbare medewerker, die tiidens de 

oorlog alledei zwarte ptaktijken bedreef, ver- 

kocht voor zeer lage prijzen de klassieken en 

verzamelde wetken aan Ullstein, die et een 

fagade mee optrok vooÍ zijn Propyláen-uit- 

geverij, zonder echter Mi.illers werk voort te 

zetten, De toestand van de uitgeverij onder 

twee opvolgets, die tot de typische oodogs- 

profrteun behoorden, zou ruim stof tot een 

criminele film geven. Ik voelde mij daardoor 

niet meer met de uitgeverij verbonden, kocht 

in het vootjaar in een dorp bii het Ubelinger- 

meeÍ een huis en veiliet zeer kott daarna 

Miinchen, zoals ik dacht voot altijd. 

Van tiid tot tiid moest ik toch nog wel eens 

naar Miinchen, omdat ik aan uitgevetswerk 

nog een en andet te doen had. Toen de waarde- 

vermindering van het geld doorging,aanvaatd- 

de ik een verzoek van de Deutsche Vedags- 

anstalt te Stuttgart om hun nieuwe uitgave te 

veÍzoÍgen. Na de inflatie schilderde ik, terug- 

gekeerd naar het Bodenmeer, mijn beste land- 

schappen. Toen de wenseliikheid zich voot- 

deed, m'n beide oudste kinderen te Miinchen 

een betete opleiding te laten volgen, viel dit 

samen met het feit dat Godfried Kiimpel, een 

beschaafd man, de leiding van de Miiller-uit- 

geverij had gektegen. De macht was gestabili- 

seetd en leningen gaven hoop op betere tijden, 

Het gevolg was, dat ik in r9z4 de vetzotging 

van de Miiller-uitgaven toch weeÍ op me nam. 

Op een dag bracht Siegftied Buchenau de 

Hellenauer drukker Hegnet mee, Dcze vet- 

klaarde dat ik aan het werk moest met een 

opdracht waarmce hij al twee andere bekende 

schilders aan het werk had gezet, Ieder van ons 

moest ptoberen een drukletter te ontwerpen, 

welke kon gelden als dc lettet van onze tiid. 

Hegner was verbonden a ír een gieterii, welke 

de letter wilde gieten. De opdracht pakte me in 

het bijzonder daatom, omdat ik deze aan mijn 

schilderrverk te danken had. Ik tekende de 

volgende dagen op vijf verschillende manietcn 

de 'woorden: 'Die Schrift unserer Zeit'. Toen 

ik ze Buchenau toonde, stond hem die votm 

het best aan waantit uiteindeliik de Fututa is 

gegtoeid. Hegnet, aan rvie ik de tekeningen 

zond, dacht eÍ net zo over. Hij schteef enthou- 

siast over de ligatuur ft, die et uitzag als een 

hoefijzermagneet. Nu moest ik vlug nog alle 

ontbrekende letters tekenen; ik deed dit op een 

vel blauvr millimetetpapier. Hegner beloofde 

ze dfuect zatr zijn lettergieterij voor te leggen. 

Omdat hij evenwel maandenlang niets van zich 

liet horen, wetd ik te langen leste ongeduldig 

en verzocht de ontwetpen terug te stuÍen, 

waatop ik ze zzn }Ieimich Jost zond, de 

esthetische adviseur van de Bauetsche Gies- 

serei. Deze legde ze op zijn beurt voor aan 

Geotg Hartmann, die ze aannam. 

Toen ik de letter ontwierp bestond het woord 

grotesk voor mij nog niet. Het komt in'Typo- 

graf,e als Kunst' niet voor, De gtotesken waren 

voot hem, die door zijn werk voor het schone 

boek kennis had gemaakt met drukletters, een 

soort proletarische lettedamiiie zonder roem- 

volle vootoudets, alleen goed voor kranten- 

advertenties. \Welke boekkunstenaar zag echtet 

toentertiid in de typografische vormgeving 

van een advertentie een kunstzinnige mogelijk- 

heid? Niets stond vetder van mij af dan een 

groteskletter te willen ontwerpen. Ik was van 

Romeinse kapitalen uitgegaan, welke ook miin 

leerlingen eeÍst moesten schtifven met stift of 

ander schriifgereedschap, met in elke tichting 

gelijke zware streken, In het twee jaar tevoren 

verschenen 'Typogta6e als Kunst' schreef ik 

over deze letter: 'Aan de spits van de EuÍopese 

letteÍs staan de Romeinse kapitalen, opge- 

bouwd uit citkel. dtiehoek en vierkant, de 

eenvoudigst denkbare en aan elkaar meest 

tegengestelde vormen. De edele eenvoud van 

deze letter doet zich in onze tiid voor als een 

laatste opflikkering van de sterke geestkracht 

van het oude Rome. Deze eenvoud geeft de 

lettet ziin onvergelijkbare elan, want de luchtig- 

heid waarmee we de vormen van eeo ding op- 

lossen schijnt dit als het ware vleugels te geven. 

Wat de gemakkeliike toepassing vethindert, 

ontneemt het voorwerp v^ tt en maakt het 

plomp. Dit was oiet zo m^ r bedacht, doch 

werkeliik doorleefd, want ik had miln sterkste 

kunstindrukken in Rome opgedaan, waar ik 

het eeÍste jaar van mijn huwelijk was geweest. 

Ik vermeed met opzet de bouwwerken en 

schilderijen, als geschiedkundige getuigen van 

een groots vededen, te gaan bezien. Síe slen- 

terden zonder doel door de zonnige sttaten 

van Rome en zochten wanneer en waar het 

ons aanstond de schaduw van een der vele 

prachtige kerken. Als mijn vrouw het wiiwater 

nam, voor het Allerheiligste de knie boog en 

zich in elk geval niet in een museum voelde, 

dan vtoeg ik ook niet naar een naam of iaartal. 

Ook in de museums wandelden we op goed 

geluk door dezalen en bleven slechts voor een 

werk staan als het ons biizonder aantrok. Zo 

heb ik zonder twiifel slechts een klein deel van 

alle bezienswaardigheden gezien, maar vol- 

doende om voot mijo hele leven bepalend te 

zijn. Door de schoonheid van de in steen ge- 

houwen inscripties werdik reeds toen getÍoffen. 

Ik zag er een vootbeeld in van die volkomen- 

Een van de eeÍste FutuÍa-toepassingen 

E IN LADU NG 

zur Sommertogung 

August 

't927 

ure 

(illDrr.-tó. 

slehl 

unter 

oem 

Themo 

Chinesische 

Musik 

CHINA-INSTITUT FRANKTURT AM MAIN 

rt

F 

Reptoduktie vm een pagina in twee kleuren (lijnen en vignet ormietood) 

heid welke nooit veroudereík^n, Zo ontston- 

den de kapitalen van de Fututa als vanzelf, 

Omdat ik de niet versierde grondvotm zonder 

schetsliin of schreven gaf, is een letter ontstaan 

welke de boekdrukker onder de qÍotesken 

rangschikt. 

Poul Renner Dos moderne Buch 

Die Iesborkeit der Schrift 

Antiquo oder Froktur 

De votm van de onderkast vtoeg meer oveileg. 

Onze lettets bestaan uit twee alfabetten welke 

niet geliik zijn. In de oude Duitse spelling, die 

men in de achttiende eeuv Írog kan tegen- 

komen en die alle grote Getmanisten voor de 

enig iuiste hielden, wetd de indruk van een 

beschteven blad alleen bepaald doot een van 

deze alfabetten: de onderkast. De kapitalen 

kwamen daarondet zo weinig voor, dat ze als 

het wate als een edele venieting werkten. Bii 

Vereinfochfe Rechtschreibuno 

Hondliche BuchgrëBen 

Die Typogrofie des Buches 

Dos illustiierte Buch 

Dos Luxus-Buch 

ai, I 

Jon Thorbecke Verlog Lindou.Bodensee 

20 

de nieuwe Duitse spelling is dit geheel anders. 

Hier wordt bijna elk vietde woord met een 

kapitaal geschteven, waardoor het blad als een 

vermenging van twee verschillende alfabetten 

aandoet. Of we deze etfenis van de Baroktijd 

nog weeÍ eens kwijt zullen raken, is een vraag 

welke we hier niet behoeven op te lossen, maar 

toch heeft de Duitse letterkunstenaar met de 

mogeliikheid rekening te houden. Ik heb daar- 

om bii de Futura gepÍobeetd de bijna duizend 

jazt iongete onderkastletters naar de vorm van 

de kapitalen op te bouwen en ze ook uit de 

eenvoudige, meest tegengestelde grondvormen 

op te bous'en. Ik ttachtte ze vooral, zondet 

het beweeglijke en schtiif-vluchtige, de rust en 

eenvoud van de Romeinse kapitalen te geven. 

De letter kreeg het etiket - waarmee deze vier 

iaar latet op de markt wetd gebtacht - de letter 

van onze tiid te ziln. Dit laatste werd niet alleen 

door het wereldsucces gerechtvaardigd: geen 

van de talloze nabootsingen heeft dit kunnen 

betv,risten. De Futura is de lettet geworden 

voot de nieuwe eisen welke de tijd stelde, 

zoals in de teclame-typograÊe en in het bij- 

zonder bii de verbinding van letter en foto. 

Hoe tijdloos de klassieke boekvorm ook schijnt 

te ziin, op het ogenblik dat wii naast de tekst 

a{beeldingen moeten plaatsen doen zich vele 

ptoblemen voor. Alleen de gtafische technie- 

ken als kopergravure, ets, houtsnede en litho- 

gta6e kunnen eigenlilk toegepast worden bii 

de klassieke boektypen. Rasterwerking doet 

in vetgeliiking hiermede aan als surrogaat. 

Hoe komt dat? In de eerste plaats doot de 

letter. Alle klassieke letters bestaan uit gra- 

fische elementen, in oorsprong door de brede 

pen ontstaan. Ze ziin opgebouwd uit genuan- 

ceerde omtreklijnen, zoals ook bii de biischrif- 

ten in de kopergtavure het geval is. Niemand 

stelt tegenwoordig grote eisen aan stijlzuiver- 

heid, maar toch doet de rastetwerking in ver- 

binding met zulke letters ook minder gevoelig 

en onÍrangenaam aan. Voorts heeft het klassieke 

boektype meestal een smal fotmaat met 

btede marges. Bij otigineel gta6sch werk be- 

hoeft het beeld niet breder te worden dan de 

zetbÍeedte, Een rastercliché heeft met deze 

pittigheid vetgeleken altiid iets vaags en het 

wordt hopeloos wanneer het gaat om repÍo- 

dukties van natuuropnamen, daar elke foto 

geheel zonder noÍmen bij verkleining verliest. 

Bii landschap-opnamen in de bteedte is het 

biina onmogelijk zich aan de zetspiegelbreedte 

te houden, Neemt men de rasters grovet, dan 

doen ze in het anders zo onproblematische 

boekformaat aan alsof ze er niet thuis horen en 

vervloekt men de duivelse uiwinding van de 

gemechaniseetde gtaftek, omdat men het ge- 

voel heeft deze niet te beheersen. Voor boeken 

en tiidschÍiften met a{beeldingen in deze geest 

is nu een geheel nieuwe typograÊe gevonden. 

Juist hiet is de Futura zo waatdevol, omdat de 

lettetpartiien aandoen als een geliikmatig grijze 

schaduw welke volkomen in rust is en in wel- 

dadige tegenstelling staat tot de tijke nuan- 

cedng van rastetclichés,

Aspecten 

van het tijdschriÍt 

M, H. GROENENDAÀL / AMSTERDAM 

\íanneer een oÍgaan niet dagelijks maat toch wel periodiek verschijnt, pleegt men het een tijdschrift te 

noemen. De aanduiding 'tijdschrift' is evenwel ook weer niet een vast begrip, want de geïllustreerde 

weekbladen, de talloze verenigingsoÍganen, de grapjasserij met kruiswoordpuzzels err zo, vallen toch voor 

ons gevoel niet onder deze categorie. Een tijdschtift heeft eigenlijk een wat serieuzer achtergrond: 

misschien speuren we een vleugje cultuur! 

'Xrij willen van tijd tot tijd in TéTé eens een tijdschrift voor het voetlicht btengen, speciaal om de 

grafische uitvoering. Dat is belangrijk, het naar voÍen halen zowel als het feit dat er met de uitvoering 

y^fl zo'n tijdschdft iets aan de hand is. Er zijn namelijk ontzzghjk veel tijdschtiften - men sla er de index 

van Sijthoff maar eens op na - doch maar weinige geven aanleiding tot een bespreking. Natuudijk is het 

in de eerste plaats nodig dat men in een tijdschrift iets interessants te vertellen heeft, maar het'pak' 

waarin deze mededelingen gestoken worden is toch wel van zeer gtotebetekenis.lWe kunnen ons dagelijks 

verbazen over de hoeveelheden drukwetk welke over onze samenleving worden uitgestort. En steeds 

weer valt ons op dat een bepaalde tegenzin is te overwinnen om aan de berg wekelijkse lectuur te beginnen. 

Wat er het meest aantrekkelijk uitziet, wordt het eerst ter hand genomen. 

W m 

Een redenering als de voorgaande, gebaseerd op psychologische overwegingen met betrekking 

tot de leesbaarheid en aantrekkelijkheid van een tijdschrift, zalwel hebben geleid tot de uit- 

stekende resultaten welke het Internationaal Rayon-Verkoopkantoor te Arnhem telkens weer 

bereikt met de Rayon Revue. En achter het initiatief van de uitgevers duikt meteen de figuur 

op van de ontwerper Otto Treumann, die in deze uitgave het t,vpografische en illustratieve 

klavier zo juist weet te bespelen. De Rayon Revue is geen cultureel tijdschrift, doch een soort 

huisorgaan waarop men zich kan abonneren. Het vertelt alles over nylon, enkalon en rayon en 

de daarvan gemaakte stoffen ; het is een wetenschappelijke uitgave . Deze uitgave nu wordt op 

een benijdenswaardige wlize verzorsd. Treumann weet op een unieke manier ongedachte 

mogelijkheden van de hoogdruk toe te passen. Dat de Vada-opmakers en -drukkers het niet 

gemakkelijk bij hem hebben staat wel v^st, maar voor een vakman met hart voor de drukkunst 

moet het toch wel een grote voldoening zijn dergelijk drukwerk te maken. 

Om met het omslag te beginnen: Na een periode van diverse irisdruk-variaties geven de laatste 

jaargangen telkens een ander, doch niet minder kleurrijk omslagontwerp te zien. Meesterlijk 

komen zowel op het omslag als in het binnenwerk de vlokkerige vezels, welke kenmerkend 

zljn voor de produkten van de Enka, als versieringselement naar voren. Door plasticeren 

winnen de omslagen nog aan aantrekkelijkheid. Van de tekstpagina's treft ons in de eerste 

plaats de weloverwogen typografie. De layout is overzichtelijk en noodt tot lezen. Gold de 

Bodoni geruime tif d als lettertype, in de beide lâtste i^ rg ngen vindt de Gill toepassing in 

de Rayon Revue. Steeds weer wordt men getroffen door een oorspronkelijke stijl en in het 

toepassen van kleuren is Treumann een meester. Tabellen, grafieken en technische berekeningen 

worden steeds kleurig en ordelijk verwerkt, Foto's en tekeningen van het blad zljn eveneens 

in goede handen, respectievelijk bij Cas Oorthuis en Constance rVibaut. 

De uitvoering van de Rayon Revue is weliswaar kostbaar, doch het resultaat is ook voorbeeldig 

te noemen en rechtvaardigt de opvatting dat het een van onze bestverzorgde tijdschriften is. 

-

{ I 

Omslag in lijnclichés met één autotyPie, gedeelteliik in irisdruk

De formules op de rechtcr pagina zrin uit de Bodoni gczct; Prachtig is dc verdeling 

van illustraties en verklarende tekst (de tekeningen ziin diapositief in groen en zwart gedÍukt) 

In het cliché voor de ondergrond (rechts) is de vezel- en draadstructuur van het Enka 

produkt verwerkt (gedrukt in groen, bruin en zwart) 

ffi 

ffi 

i; 

:iiiii 

'ii 

rl, Í,, ;.1.".,',,-,.,.",',.--,".," 1'.' ., 

" 

,n,, ., ,,.1 

" 

4 r-i. . r*t, ',-t.l , I 

'l 

ll;"i 

i ";, "" "'l 

" 

2t

7 

r:trip ?q, Lilqr{.Ib! 

!,!do. dir Jè tMtrrr dí,:on 

.Í d. ili.&r L.r.nJ 

. rntr-r.rilnr ,-n norrj, Èil,{l&n ni rd 

p/. Jr 1-r \ft'Í..r t!,an rinnn. !"í 

rr dr , Lntr,;r raíl '[!n. \Fr, r.ri: irdt ! r**r ,Í, rft,nl JJ!, , d.. 

ilJ,.d Ld r,LJ ^filÍa 

, u.nl toil.{' in ,JrliI i!, rrto, tn d?, [ntrrrr 

nD' d,r ,''n'.,1 

"kt.iril "o! 

ro [d]"( tir 'rí 1.{rJ,trÉ 

!r r,rloir rn'Énl!r, q! É! onk,tÍ !. 

dr ni!rtrfÉ i!rÈFí{r r. oi*uÍ.r 

!x, .r lcd,,[. ]xrr!! ,r il. lhilÍJ 

r,Ë.1dr,$ iq, rl d.8r !r. en nq 

,r . r, _ilÍFr .Ln,e t LÈr.&s Tril, rJnr 

dhr.tr í!rri{r.!L r. ',nr ídrlr 

i6 -i {-or, !r, Èi ,i.B ,íÍíê r 

F.lilqi rln *, riiti.lt. 

bltds* h {u..iótD 

rllrnbtÀL Èr4t Jr u!ilr.li;.u d. -&,rh 

1.(rr. R.rd", r^{r 

É! wírnr' 1{ & -Fid?íh rorldL rr niutrliL nt rudEillr 

rrni-.n LEI itr ro$ Í..FHot !d i. Fsl6r; io tsr 

g13s3r 

Iqh dq. pFtsdl" !,u k !.hht rí 4)dr.'r !rr.!r.rn$il,., L. !,n" 

io i. hbL h't{4in{h d6 r rtsá r,.trfÁd}r lhkr rrnt,! '.rrtt L! ! 

r.d6r r., rdFn dsr{,.tr ÀF dril. 

so 

Lct|ngan 

van 

F,W. Wobb F.T.l. 

ên 

Prof. À. Roblnson 

gehoudsn op h€t Congtos 

Yan hoi 

,rGomlié Inlêrnatlonal de la 

Ratronne el deg 

FibÍoi Synthétiquort! 

to Parijq 

3l ltrel.3 Junl i954 

i6 :? ?7e 1r 

tnil .tr | 

XlrFn sló ,t van kanllokênlngen voorrlcn 

21 

door 

DÍ G, A. Kohnslamm 

Inloiding door 

Drs B. ÍIl. Sweers 

l;cn gcslnagtlc ovcrg.ng van hcr tcchnisch gedccltc nnat ccn ingcvocgd tckstucdccltc (r'crslagl; 

zSt 

links kunstclruk, rcchts qrijs rurgi prrpicr; ,,\'crli:rog van llocloni op schrcctLrze lctrcr 

l)c ondcrgrontlcn van r]c gtrticlhuu-; rlc rocgcpastc lcrtcr is Gill; 

tcrrlcling op her vlak: constructief cn prrblccnrloos

Over elkaar gedrukte lilnen rasterclichés, 

mct ingenicus gevondcn uitsparingen 

Links een tekstPagina met illustratie, op een geelbruine ondergrond; de autotypie rechts staat op een blauu'e voorgrond 

2Í

7 

2b 

La.ta 

,dh.*&1, 

**b(.*, 

turr*àbd 

sd**|s

7 I- 

Pre sident - Auto matic cilinderaut omaat 

J.KEDDE / AMSTERDÀM 

Een machine welke voldoet aan de reeds vele jaren bestaande 

vrâg n ^r een universele drukautomaat op groot formaat, 

waarop zowel handelsdrukwerk met grote vlakken als illu- 

stratie- en meerkleurenwerk gemaakt kunnen worden, is de 

President-Automatic. Deze pers verenigt in zich het be- 

proefde constructieprincipe en de eenvoudige bediening van 

de in de loop der jaren bekend geworden Frankenthaler 

cilinderautomaten AIa en Grala. Daarbij komen dan nog: 

het belang van de snelheid van de machine, het feit dat er 

v^n zeer dun papier tot en met middelsoort karton op kan 

worden verwerkt en tenslotte de mogelijkheden tot vervaar- 

f, 

l$ I 

tl 

bl 

l$l 

I tr 

It 

ta 

II 

II 

I lcl 

t,l 

tt 

lj{ 

,91 

De onderkant van het fundament geeft zo al vertrouwcn 

in de stabiliteit; ook de ondcrbouw laat in dit opzicht 

maar v'einis of niets tc wcnsen ovcr 

.Jo 

diging van kwaliteitswerk. Van niet geringe betekenis is ook, 

dat het in een President-Àutomatic te investeren kapitaal 

veel geringer is dan wat opgebracht moet worden voor een 

tweetoerenpers; niettemin is de bedrijfseconomische waarde 

van deze zware machine op groot fotmaat vooral in de hoge 

produktiecapaciteit gelegen. 

De onderboaw 

De onderbouw van de President heeft een kastvorm en is uit 

één stuk gegoten. Door de zw^re en stevige constructie van 

het geheel wordt elk doorbuigen of meegeven voorkomen, 

hetgeen bij het drukken vafl zwate vormen van veel belang 

is. Aandrijfsystemen en uiteraard ook de hoofdaandrijving 

lopen in oliebad, hetgeen de beste grondslag biedt tot goed 

functioneren van het geheel. 

Het inktwerk 

Het (gepatenteerde) inktwerk beschikt over twaalf rollen 

met drie dikke opdraagrollen van verschillende diameter. 

Hiermede is het mogelijk zonder moeilijkheden de grootste 

vlakken en illustraties goed van inkt te voorzien. Een handig 

ingebouwd rollenwasapparaat stelt de drukker in staat in 

weinige minuten de pers schoon te maken; ook de moderne 

afklapbare inktbak werkt hiertoe mede. Indien tijdens het 

drukken geen vel komt, wordt ook de inkttoevoer geblok- 

keerd, 'il/at voor een goed op kleur blijven van veel belang is. 

De drakcilinder 

De zwarc drukcilinder is in staat een gÍote drukkracht uit 

te oefenen en is voorzien van twee remsegmenten, welke 

van veel belang ziin vooral bij zeer hoge snelheden van de 

machine. De vooraanleggen hebben een afleesbare fijn- 

instelling, wat gemakkelijk is bij het register maken. Verder 

reffen we een groot aantal verende griipers aan. Indien geen 

vel wordt aangevoerd, wordt de drukcilinder automatisch 

van spanning gesteld, zodat'ovet de legger lopen' tijdens 

het drukken uitgesloten is. Een belangrijk voordeel is ook, 

dat het leggeroppervlak van de cilinder bij het toestellen 

volkomen toegankelijk is voor de drukker. 

Het drukfundament 

Het stabiele drukfundament loopt op brede rollenbanen en 

is voorzien van een automatische vormbeveiliging. Een 

groot gemak en voordeel is de goede toegankelijkheid van 

de vorm, zodat bij perscorrectie of veranderingen de vorm 

niet afgeschoven behoeft te worden,

Dc President-Àutomatic van bovcnaf, 

hctgeen ecn goed overzicht bicdt op de vrnrstapeling 

en de uitrijbarc grotc uitlegstapel 

Schema van de PÍesident-Automatic, 

waarin verwerkt het inktwerkt, de voorstapeling, 

de Íoute van het vel en de hoogstapeluitleg 

JI

- 

l)e r ornrbcschernrer, hct inkttvcrk (nret at-kllpb:rrc inktbrli) 

cn .1c inlcgappar:rtuLrt in c'cn bcekl rczanrcn 

De in/e,q eil ltilh,q t'dil d( rv/lctl 

Het inlegapparaat is y()()Ízien van een \'()()ístapelapparaat en 

t()egeÍLrst rrret ()nafhanlieli j k r-erende, r-erpl3115!xre zlligers 

en een afzonclerlijli aangeclrcven clruli- en zuirlporlp. De 

tweczijclige treli- en schr-riiaanleg \\.crkt l)etr()Lru'baar. De 

gePatenteercle frontuitleg is Yoorzien van een uitrijbare 

gÍ()te uitleqstapeling. Iliercloor lian rle machinestilstanal t()t 

ee n minimurrr $'orclen beperlit. 

Bttlitritt.g 

r\llc beclienings()rgarlcn zijn aar-r een zijcle \'2rn cle pe rs aan- 

gebrecht. \\ c zrer-r hier ir-r cle ecrste plaats de eenvouclige 

autorratische clrr-rkknopschakeling. Aan cle voorzijcle van cle 

lrachine, onder het clrukiunclar-nent, is ee n ruinrte gelatcÍl 

voor het opbeÍgen van de gereeclscl'rappen. 

V()()Íts beschikt c'le pers ()\.eÍ een snijinrichting. De pralitijlr 

heeft beu'ezen clat hiern-recle aan een vaali. gelclende \vens is 

tegem()et gekomen oln een vel clirect in aansltritinu op cle 

druk door te snijclen en cle clelen ervan (llrs meteen gereccl 

te hebbe n voor verclere beu,'erl

Het drukken in diepdruk 

J.\í.L.VÀN ROSSUM / \íAGENIN.-GEN 

Het drukken bij de diepdruk is, in verhouding tot dat van 

andere druksystemen, nogal eenvoudig te noemen. Evenwel 

wil dit nog niet zeggefl dat het gemakkelijk is. In de eerste 

plaats is de inkthoeveelheid, welke op het papier wordt 

overgebracht, van de diepte der etsing afhankelijk. Daaruit 

volgt, dat naast de mate van halftoonafstemming in een 

vorm natuudijk ook het inktverbruik bij een oplaag een 

belangrijke rol speelt. Met het oog op het inktverbruik is het 

dus raadzaam, niet naar te diepe etsingen te streven. De 

vraag v^rr een vlakke of een diepe etsing willen we van de 

technische kant bezien. Bij een streven om met ondiepe 

etsingen inkt te sparen heeft men gauw een bepaalde grens 

bereikt, welke men bijvoorbeeld kan zien bij oplaagdruk met 

geconcentreerde inkt. De onvermijdelijke fijne beschadigin- 

gen van de vormcilinderoppervlakte, welke bij de druk 

kunnen ontstaan, komen bij geconcentreerde inkt sterker 

uit. Buitendien worden inkten beeldwerking ten gevolge 

van de dichtere laagvan het inktpigment'stomper'. Bij een 

diepere etsing, welke opgehelderde inkt verlangt, valt de 

verruwing van de cilinderoppervlakte veel minder op. Het 

eigenlijke verbruik aan inktpigment is hierbij geringer, daar 

w^t a Ír hoeveelheid inktvloeistof meer wordt verbruikt, het 

goedkopere ophelderingsmiddel is, waarover zich het inkt- 

pigment verder verdeelt, en nog meer het verdunnings- 

middel, dat later wordt tetuggewonnen. Het resultaat is, 

naast de afgegeven toonwaarde, een grotete oplaagbesten- 

digheid van de vormcilinder, zodat de diepere etsing in de 

gevoelige heldere toonwaarden meer weerstand aan slijtage 

waarborgt en tevens de inkt aan frisheid en lichtkracht wint, 

doordat de inktpigmenten iets meer verspreid liggen. Alles 

spreekt dus voor diepere etsing. 

Door de gesteldheid van het drukpapier kan daaraan wel iets 

veranderen. Zolang de inkt met voldoende snel vervliegende 

verdunningsmiddelen ís aangezet, zal deze ook bij diepe 

etsingen niet doorslaan. Papieren welke zeer zuigkrachtig 

zi)n of een minder gesloten oppervlakte hebben, verlangen 

altijd diepere etsingen. $7ordt dzaraan niet voldaan, dan zaI 

daaruit automatisch voortvloeien dat de halftonen van het te 

drukken werk niet gesloten zijn, 

Het inkten van de vorm moet zo dicht mogelijk na het pas- 

seren van de druklif n beginnen. Daarmee wordt bereikt dat 

het inktoverschot, hetwelk door het papier niet is opgeno- 

men, zowel als vezels en onzuiverheden welke het papier bij 

de druk aan de vorm heeft afgegeven, niet kunnen vast- 

drogen. Zij worden door de vers toegevoerde inkt opgelost 

en van de vorm verdreven. Voor deze werkins staat bii een 

snellopende machine met ongeveer 8ooo cilinderomwente- 

lingen per uur, waarbij de helft van de cilinderomvang voor 

het inkten kan worden gebruikt, ongeveer l/n seconde ter be- 

schikking. In deze korte tijd moeten de inktresten zo ver 

opgelost zijn, dat devorm in allefijnhedenweer metverse inkt 

is gevuld; er mag ook geen vreemde stof meer vastzitten, 

die de aansluitende rakelbewerking zou kunnen hinderen. 

Vooropgezet zii dat de inkt zo geschikt is, dat deze de aan- 

gedroogde substantie zelf met grote snelheid weer kan op- 

lossen. Dit is natuurlijk aan zekere gÍerrzen gebonden, wat 

er toe heeft geleid de inktwerken zo te construeren dat het 

inkten op de weg van de cilinderomwenteling zo vroeg als 

mogelif k begint. Derhalve worden aan de moderne snel- 

lopende machines sprits- of ovedoopinrichtingen gebouwd, 

met behulp wâlan de drukvormen reeds direct na de druk- 

lijn weer met inkt in aanraking komen. Dat leidt echter op 

zrchzelf niet tot voldoende inktgeving, daar op weg naaÍ 

de rakel, door de centrifugaalkracht, veel inkt van de cilin- 

deroppervlakte weer wordt weggeslingerd. De cilindet pas- 

seert derhalve eerst nog de inktbak, welke het voor de 

rakel noodzakelijke overschot aan veÍse inkt moet ver- 

schaffen. Voor een middelmatige machinesnelheid voldoet 

ook de inktbak alleen, zoals deze aan de meeste Íotatie- 

machines aanwezíg is, dus zonder de ook v/el toegepaste 

spritsinrichting. 

De inktbak zaI altijd zo zíjn gebouwd, dat de diepste plaats 

zo vet mogelijk van de vormcilinder af ligt, waar zich, zoals 

bij ervaring gebleken is, sterker verontreinigingen van de 

inkt verzamelen. 

Bii de meeste vellenmachines zal de inkt door een inktrol, die 

in een vlakke inktbak draait, op de vormcilinder worden 

overgebracht. Deze inktrol wordt zo gesteld, dat hij alleen 

bij heel lichte druk, het best met een fijne tussenruimte, 

tegen de vormcilinder aan ligt. 

Gedurende het verder drukken vermeerdert zich de inkt 

allengs met diverse losse vezelstoffen en met minerale 

bestanddelen, die middels de vormcilinder van het papier 

zijn overgenomen. Deze stoffen zakken normalerwijze op de 

bodem van de inktbak, maar het blijft niet uit dat soms iets 

daawan onder de rakel komt, v/at tot drukstoringen en zelfs 

tot beschadigingen van de vormcilinder kan leiden. Dit 

wordt vermeden als de inkt tijdens het drukken door middel 

van eeÍr pompinstallatie doorlopend wordt vernieuwd en ge- 

zeefd. De inkt vloeit van de diepste plaats uit de inktbak weg 

in een reservoir, uit hetwelk hij door een pomp weer naar 

de inktbak wordt gevoerd. 

t)

í 

I 

! 

Een sterk vergÍoot beeld van het diepdrukraster van 7o lijnen 

(het omkadetde vormt één vierkante millimeter) 

De rakel heeft een fijne scherp geslepen kant, welke over de 

oppervlakte van de drukvorm glijdt. Daaarbij wordt de inkt, 

hoe gladder en gesloteneÍ de drukvormoppervlakte is, vol- 

komen afgestreken. Heeft de oppervlakte verhogingen, dan 

kan de afrakeling niet zuiver ztjn, daar het rakelmes hierbij 

wordt opgewipt en zijdelings van de verhoging inkt onder 

de rakel doodoopt. In verdiepingen blijft de inkt zitten, 

voorzover althans de rakel de dieptepunten niet geheel kan 

raken. Deze worden dan met inkt opgevuld en kunnen zo als 

drukelementen een vlek vormen. Een rakelvaardig druk- 

element mag slechts een geringe vlaktediepte hebben. 

Bij bepaalde weergaven moeten de drukelementen dieper of 

vlakker zijn, zls overeenkomstig de weer te geven kleurtoon 

resp. méér of minder inkt op het drukpapier moet worden 

overgebracht. Daar volgt uit dat de inktsterkte op de afdruk 

niet afhankeliik is van de hoeveelheid inkt welke de druk- 

vorm krijgt toegevoerd, doch van de geëtste beeldgesteld- 

heid van de drukvorm. De inktgeving, welke in andere 

druktechnieken door meer of minder inkttoevoer bij de in- 

inkting van de vorm geschiedt, wordt in de rakeldiepdruk 

geregeld door afgestemde diepte van de drukelementen (dus 

van de drukvorm af en onaÍhankelijk van de toegevoerde 

inkthoeveelheid). 

Het drukvormoppervlak bestaat uit koper, met het oog op 

het etsen bij de vormvervaardiging. Het is zuiver glad ge- 

slepen en hoogglanzend gepolijst of heeft een voor deze 

bewerking gelijkwaardige constitutie. Op dit oppervlak nu 

ligt de rakel met lichte druk, welke door een verende of 

gewichtsbelasting wordt bereikt. De werking wordt met af- 

beelding z schematisch weergegeven. 

Een van zw^Ít na r wit vedopende toonschaal, door etsing 

in de drukvormoppervlakte verdiept aangebracht zonder ge- 

bruik van raster, zou eigenlijk na de rakeling tot de gestip- 

pelde lijn met inkt gevuld moeten z1jn, Deze toestand is 

echter zonder raster niet te bereiken, daar de takel doorveert 

en het grootste gedeelte van de inkt uit de verdieping weg- 

haalt. Alleen bij het einde van de etsing, waar de rakel dus 

weer wordt opgelicht naar de oppervlakte van de cilindet, 

zou een weinig inkt achterblijven. Hieruit blijkt dat de rakel 

onder deze omstandigheden niet a í z'n doel zou beant- 

woorden doordat hij binnen de cilinderoppervlakte ook uit 

de etsing de inkt gedeeltelijk zou weghalen. !7il hij goed 

kunnen functioneren, dan moet doorveren van de rakel 

worden voorkomen, Voor de rakeldiepdruk worden daarom 

bijzondere rasters gemaakt. Deze Íasters hebben 6o of 7o 

lijnen per cm. De lijnen van het glasraster zijn doorzichtig, 

de daar tussen liggende kwadraten zlir' ondootzichtig, zodat 

wij dus een dicht en regelmatig systeem van zwarte kwa- 

draatpunten hebben. Afbeelding r geeft het vergrote beeld 

van een diepdrukraster dat 7o lijnen per cm telt. (De laagzijde 

van de kruislings gelinieerde spiegelglasplaat ligt bii 

het diepdrukraster vrii. Autotypierasters zien er anders uit; 

deze bestaan uit twee gelinieerde spiegelglasplaten, laag tegen 

laag gekruist tegen elkaar gekit. Hierbii zlin dan de lijnen 

z\lvatt en de ontstane kwadraten helder.) 

Als wij dezelfde toonschaal nemen als op afbeelding z weer- 

gegeven, maar nu met rasterindeling, zien wij dat over de 

gehele oppervlakte na het rakelen inkt in de etsing achter- 

blijft. Alleen bij diepere gedeelten vindt door de capillaire 

verschijnselen een kleine inzinking plaats. Dit is niet in de 

druk bemerkbaar; daar toch voldoende inkt wordt afge- 

geven en bij goed uitdrukken zelfs de inkt nog samenvloeit, 

zodat in de donkere beeldgedeelten nauwelijks nog een 

rasterindeling op de druk zichtbaar blijft. De ruimten tussen 

rasterlijnen zijn dus tot z n de oppervlakte met inkt gevuld, 

welke in hoeveelheid met de gewenste toonwaarde oveÍeen- 

komt. De rasterlijnen werken in hun samenstelling als 

steigers welke de rakel dragen op dezelfde hoogte als het 

oppervlak van de cilinder. Tot betere werking van de rakel 

en verlenging van de levensduur van de drukvorm zijn de 

rastedijnen zo geplaatst dat de lijnen diagonaal lopen ten 

r

opzichte van het rakelmes. De tussen de rasterlijnen liggen- 

de drukelementen kunnen vergeleken worden met inkt- 

bussen van onderling dezelfde grootte, m ^r n ^Í de toon- 

waarde een verschillende diepte. De kwadraten zrjn, zoals 

reeds eerder vermeld, zeer klein, daar men een Íaster van 

6o of 7o lijnen per cm gebruikt, zodat op r cmz resp. 36oo 

tot 49oo drukelementen komen, welke met het blote oog 

nauwelijks zljn te herkennen. 

Voor de rakel hebben dunne stalen bladen van o,r 5 mm als 

rakelmes, en van o,to en o,4t voor de ondersteuning van het 

rakelmes, op ongeveer 2 tot t mm afstand gestaffeldvolgend, 

bewezen goed te voldoen. Het slijpen van deze dunne stalen 

bladen kan op de rakelsliipmachine met grote zuiverheid 

worden gedaan. Een machinegeslepen rakel behoeft alleen 

licht met oliesteen en frjn amarilpapier te worden nagetrok- 

ken en is dan voor het gebruik gereed. Hoe nauwkeuriger 

de rakel is geslepen, des te minder druk op de rakel is nodig 

om deze tot goed aanliggen op de cilinder te brengen. 

Natuurlijk moet ook de cilinder in doorsnede en ronding 

precies zijn; van beide hangt veel voor het behoud van de 

drukvorm af. Een pas geslepen rakel wordt zo ver als 

mogelijk naar voren gesteld, zodat deze in een verhoudings- 

gewijs spitse hoek ligt. Dit geeft een voller druk van de 

heldere tonen, daar de brede rakelsnede nu mindet diep in 

de rasternapjes kan dringen. In de heldere tonen is dat 

sterker bemerkbaar dan in de diepere tonen. Hierin is te 

wiizigen als men de rakel wat terugstelt, waardoor weer een 

scherper snede ontsta^t, Deze handeling kan enige malen 

worden herhaald, totdat de rakelopleghoek te groot wordt. 

Dan is een sterker rakeldruk vereist om de cilinderopper- 

vlakte nog zuiver gerakeld te kriigen. Dit is in verschillende 

opzichten nadelig: soms drukken de heldere beeldtonen te 

tonig, dan weer komt de etsing niet tot z'n recht, soms ook 

trekken ongerechtigheden, welke tussen rakelsnede en 

cilinderoppervlakte komen, door de sterke druk van de 

rakel diepe krassen in het koper. Voor een fijn instellen van 

de rakeldruk is de gewichtsbelasting zeer geschikt. Herhaal- 

de rakelwisseling, welke in verband met het beschikbaar zijn 

van de rakelslijpmachine mogelijk is, bevordert de gelijk- 

matigheid van de oplaag en spaaÍt de drukvorm. 

Voordelen van het met de hand slijpen of van sterkere rakel- 

bladen zijn niet gegeven. Africhten van de rakel met de 

rakelvijl en aansluitend naslijpen met de steen is zeer tijd- 

rovend en nooit zuiver genoeg. Bovendien bestaat daarbij 

het gevaar dat vijlspanen, welke tussen de bladen achter 

kunnen blijven, later in de inkt geraken. Dikkere rakel- 

bladen slijpen tijdens het drukken met een veel breder 

oplegvlak aan de vorm, wat tot toniger drukken en in 

verband met de rakelwisseling tot grotere toonverschillen 

in een oplaag aanleiding kan geven. 

Om de rakelwerking gemakkelijker te maken en sliitage van 

de rakel te verminderen, wordt deze tiidens het drukken 

enige centimeters zijdelings heen en weer bewogen. De 

zijdelingse rakelbeweging mag niet in geliike maat tot de 

cilinderomdraaltng staan, De gevreesde rakelstrepen, welke 

door inkepingen op de rakelsnede of door beschadiging van 

de drukvormoppervlakte ontstaan, moeten direct worden 

verholpen. Dit kan soms nog aan de rakel veÍbeterd v/orden 

en anders zal men een nieuwe rakel moeten tnzettet Zoge- 

naamde kometen ontstaan wanneer fijne harde vreemde 

deeltjes in het koper vastzitten en een weinig boven de 

voÍmoppervlakte uitsteken. De rakel wordt dan bij elke 

wenteling van de cilinder door deze weerstand beschadigd 

en de ontstane 'rakelgraat' doet een beschadiging van het 

koperoppervlak ontstaan, welke als gevolg van de zijde- 

lingse rakelbeweging staartachtig uitstraalt. Bij optreden 

van deze 'kometen' is het trouwens ook mogelijk dat er met 

het koper iets niet in orde is. Het is niet zuiver en bevat 

reeds harde vreemde stoffen of het is zo zacht dat zulke 

ongerechtigheden licht kunnen indringen, Kometen dienen 

te worden opgezocht in de oppervlakte van de drukcilinder; 

met polijststaal of amarilpapier werkt men ze weg. 

De rakel oefent met lichte druk z'n u'erking op de vornr uit

ABC D E FG H IJ KLMNO PQ RSTU 

VWXYZAOU o b c d efg h i i kl m n o 

p q rs t u vwx y z óó ri ch ck ff fi fl ft B & 

.,-z;!?.')l*t0,, 

(iorps 8 

Een belongriike stop,die een weldood voor de typogrofie mocht heten, wos 

de verschiining von de Futuro von Pqul Renner, welke, gevolgd door vele 

BROERTJES EN ZUSJES VAN ANDERE LETTERGIETERIJEN, EEN GE 

(irrps to 

Een belongriike stop, die een weldood voor de typogrofie mocht 

heten,wos de verschiining von de Futuro von Poul Renner,welke, 

GEVOLGD DOOR VELE BROERTJES EN ZUSJES VAN AN 

Corps zo 

Algemene Meubelbewerkers Bond 

TYPOGRAFISCH E ONTWE RPE RS 

Corps 36 

De derde symphonie 

\Wannccr mcn om zijn gcheugcn wecr op tc 

frisscn ccns in dc gcschicdcnis duikt, dan 

komt hct nrcnigccn toch wcl $'at angstig voor 

dat dc tijd zo sncl gaat cn hct lcvcn zo dyna- 

misch blijkt tc zijn. Stccds sncllcr na clkaar is 

cr ccn'nicuwc tiid'. Nog ziin wc gcbocid door 

clc nicuwc tijd, door Crlnlterg ingeluid: dc 

tlruk mct lossc lctters. N'laar dan is hct vóól 

latcr W'i//iatl tllarri:, dic ccn voor dc tocn- 

malige tiid wczcnlijk nicuw gcluid laat horcn. 

Daatna ging hct lcvcn vcrdcr, r.oor sonrmigcn 

gchccl gclijk tc vorcn, rnaaÍ voor andcren - dc 

vooruitstrcvcrrdcn - in ccn andcr tcmpo cn ccn 

andcrc stijl. 

En dan lczcn wc in ecn dcr oudstc lettcrproc- 

ven van dc Futura, wclkc door Paul Rcnncr in 

r9z8 wcrd gctckend cn door dc Baucrschc 

Gicsserci uitgcbracht, dat 'dc Futura vcrschccn 

bi) hct aanbrckcn van ccn nicuwc tijd, dic hct 

als cen dcr wczcnlijkstc opgavcn zag dc mccha- 

nisch gcproducccrde vormcnwcreld zinvol gc- 

staltc tc gcvcn'. Als we dan dc sttcng construc- 

ticvc procvcn bckijkcn, bcscffcn wc dc snclhcid 

v/aarmec dc typogralischc vormgeving sinds- 

dicn gcëvoluccrd is. 

Zo gcz,icn zijn wc dus wccr in ccn'nicuwc tijd' 

aangeland cn wc zoudcn gcncigd zijn tc denken 

dat dic Futura nu ook van ccn 'andcrc tijd' is. 

Hct bliikt cvcnwel dat dczc letter zich ook 

vocgt in dc typografischc opvattingcn van onzc 

tijd. Àls mcn dcze lcttcr lcgt naast dc oude 

'antickc', dan zal mcn onmiddcllijk voclcn met 

ccn karaktcrvol schrift tc makcn tc hcbbcn. 

Ecn zekcrc pittigheid sprcckt cr uit, vcrzacht 

cn lccsbaar gcmaakt door ccn aantrckkclijkc 

ronding van bcpaaldc lcttcts. Zic de a, c, u cn 

dc ligaturcn h, fl, ss, maar zic ook dc strcngcrc 

vormcn van dc j, t, v cn w. Deze combinatic 

van ronding cn strcnghcid maakte dc Futura 

indcrdaad tot ccn lettcr van de toekomst. Dit 

neemt nict wcg, dat hct gcbruik van schtccf- 

lozen in de nieuwe typografie afneemt, om aan 

dc romein wccr meer plaats in te ruimcn. 

Àanvankelilk bcstond dc familie Futura uit 

mager mct cursief, bock mct cursief, halfvct 

FRANZ SCHUBERT 

mct cursicf, drickwart vct, vct mct cursicf, 

smalvct cn black (schablonclcttcr). Enigc jarcn 

gclcdcn tckcndc Renncr nog dc Stijlc Futura, 

cen smal typc mct gchccl cigcn karaktcr. 

\7e mogcn clc kunstschildcr Renncr dankbaar 

(irrps 6o 

z,ïjn, dat hij zich in dicnst stcldc van typograÍic 

Onmiddellilk 

cn grafisch onderwijs cn onze dankbaarhcid 

gcldt mcdc voot de Futura. 

In dezc rubriek hopcn wij tclkcns één van dc 

voornaamstc lcttertypcn, ofwel bclangriikc 

nicuwc typcn, ondcr de aandacht tc brcngcn. 

Vat mccr kcnnis cn inzicht omtrcnt dc lcttcr 

VAKSTUDIE 

is voor vclcn gccn ovcrbodigc luxc cn hct zou 

bi jzondcr gocd zijn voor mcnig vakman, hicraan 

mccr zorg tc bcstcdcn. 

t{.H.()ItoENE\t)^ÀL 

l) 

7-

Hammond S 8 

Produktieverhoging 

KwalÍteÍtscontrole 

GESCHIKT VOOR 

HELE PAGINA 

GROOT DAGBLAD- 

FO R MAAT 

PrecÍsieegoliseerm 

ochine 

VOOR SNEL EN 

ACCURAAT BEWERKEN 

VAN STEREOTYPE- 

PLATE N 

Hier te lande 24 exemploren 

tot volle tevredenheid in bedrijf ! 

WINKLER FALLERT & Co. n.y. 

AMSTERDAM

Een strakke, scherpe liln vindt U 

terug in het ,,lijn-werk", dat door 

ons wordt gemaakt. 

... en niet. 

alleen in ons lijnwerk . . . . 

OE REPROOUCTIE COlvlPAGI{IE 

R0ïTER0ÀM - CEfiTUUREÁÁil i2 - TEL, 82865 

lN 'm 

w AITE & SAVILLE 

surPER 

SPEED OFFSETMACH I NES 

Vraagt uitvoerige inlichtingen bij 

Hoorzuiver register 

bij uitzonderlijk hoge snelheden 

Roterende voorgrijper, 

mede woordoor deze snelheden 

mogelijk zijn 

Alle oondrijvingen in oliebod, 

zodot een longe levensduur 

von de mochine gewoorborgd wordt 

J. B. CRAM BIE N.v. 

G ROOTHAN DE LSG E BOUW / ROTTE RDAM

Ê-_ 

PRESIDENT 

ENCONSUL 

Twee cilinderautomaten in voor Nederland zeer gunstige formaten. De PRESIDENT op 70x l0l cm 

en de CONSUL op 80xll2 cm beschikken beide over een enorme drukkracht en een grote toe- 

gankelijkheid van de vorm en de drukcilinder, waardoor een grote besparing op de toesteltijden 

wordt verkregen. 7ij zijn verder voorzien van een ingebouwde snij-inrichting, poederverstuiver 

en ingebouwd rollenwasapparaat. 

Ook deze machines zijn vanzelÍsprekend uitgerust met het bekende gepatenteerde Frankenthal- 

inktwerk, Een inktwerk, dat overal in de wereld als het allerbeste wordt aangemerkt. Mede door de 

hoge produktie van respectievelijk 3000 en 2800 druks per uur en de lage aanschaffingskosten, behoren 

zij tot de meest rendabele cilinderautomaten. 

Alleenvertegenwoordiging voor Nederland: N.V. MONTAN 

Grafische machines 

Nieuwe Parklaan 55 - Telefoon 

EXPORT 

512051 - Den Haag

T 

degeíoutomoot 

N.V. MACHINEHANDEL MAHEZ 

BUYSKADE 4r / AMSTERDAM-WEST / TELEFOON t25252 

Thompson-British 

in elk opzicht fontostís ch!

- 

t 

CHAMOIS (ivoorkleu rig) 

HPI-Kromekote 

HOOGGLANZEND EENZUDIG 

GESTREKEN PAPIER EN -KARTON 

VOOR OFFSET EN BOEKDRUK 

Behoeft niet gevernist te worden 

Evenols wit HPI-Kromekote uit 

voorrood leverboor 

}I.V. IlE HOLLAIID$CHE PAPIER I]IDUSTRIE 

* 

v/h E. de VRIES & Co. 

Pri nsengracht 472- 4BC, Ams terdam 

Telefoon 30204 (4 lijnen) 

AIs de kwaliteit een be/angr/ke rol speelt, , , 

- en dat doet zii overal waar cle drukwcrkgebruiker ziln belanu inziet - 

spreken 'M()NOTYPL,' 

losse letterzet- en sietmachines een hartis woordje rnee . 

Uitgevers, bijgestaan door kundige boekverzorgers, clic hun publiek 

goede boeken aanbieden, maken een veelvuldig gebruik van drukkers met 'Monotvpe' machines, 

zoals ook weer blijkt 

ï::5::ffffii:,?','^'ff:::'*o'boeken 

G ITOOT-tsRI'T'I'À N N I I, 

NEDERLÀND 

Z-\\'ITSERI-AN I) 

ingez:í

J 

}t: 

reÍsruns) 

'",ï:,i,"ïï,ns) 

lnse'"ure:ï,ïïf 

.ï:::":"arrner E!-r 

rouf) 

' rquf l> 

srnlochê Rolle'nentnqhnre) 

gOEBEI NARfi1STADT 

HOUTVRU 

NATU U RKARTON 

t80-215-250-300 

groms 

ó5 x lfi) cm 

50x óScm 

Monsters goorne 

op oonvroog 

A.E.RUYS&Co's 

PAPIERGROOTHANDEL 

HAARLEM Kl. Houtwes 1ó 

Teleíoon K 2500-,|3950 

Bijkantoor AMSTERDAM 

Keizerssr. 704 Tcl.31 381 -35289

Is machinaal zetten alleen lonend voor krant of boekwerk ? 

Wie deze vraag stelt, heeft nog geen kennis genomen van de 

IntertypGrsrnoutzetrrrar;lrines type G 

advertentie- en smoutzetmachines bij n.v. Rotterdamsch Nieuwsblad 

Met deze veelzijdige zetmachines is het mogelijk van het eenvoudigste tot het meest 

gecompliceerde 

smoutwerk met toetsenbordsnelheid te zetten. Laat U zich door ons 

deskundig over de enorme zetcapaciteit van dit type machine inlichten ! U zult verbaasd 

zljn over de mogelijkheden en de voordelen, die de machine voor Uw bedrijf kan bieden. 

Voor deze machines geldt wel in het bijzonder: 

"INTERTYPB ZET AL UW ZET\ryERK BETER EN VOORDELIGER !" 

rl.v. Lettergieterii rrArrrsterdarr" voorheerr llf.Tetterode 

Bilderdijkstraat16S Amsterdam-West telefoon 81313 

I 

N T 

E 

R T 

Y 

P 

E

I /l1l rr,rt l\ I r U VY L/ 

AMSTER,DAM 27 APRIL 1586 

NU PAPIER UIT DÍ|RDRECHT 

Craaf Leicester 

Lupaert en Van Aelst 

I]I'RECHT - 2? APRIL (van onze correspondent). Vanochtend heeft 

de Landvoogd Graaf Leicester te Utrecht in een korte audiëntie de 

twce ondernemende Dordtse papiermakers ontvangen. In een deel 

van onze editie van gisteren kontlen wij reeds berichten dat Zijne 

Excellentie aan Hans van Aelst en Jan Lupaert, burgers van Dordrecht, 

octrooi heeft verleentl tot het oprichten van twee papierrnolens. 

Zij mogen daarmee blaurv, wit en alle andere scorten van 

papier fabriceren. 

eerste in de Noo:delijke Nederlanden 

zijn. 

Sinds generaal Parma voor ale 

Spaanse Tyran het beleg om Antwerpen 

sloeg, is hier bijna geen papler 

meer geïmporteeril, en sinils hij 

de statl in augustus van het vodg 

jaar op ons veroveril heeft, kunnen 

rvij daarvantlaan zeker niets meer 

verwachten. Directe import uit 

Frankrijk, waar ons meeste papier 

vandaan komt, is een ilure aangelegenheid, 

in verbanil met tle burgeroorlog 

die daar woedt. 

'Het 

is een reden tot grote voldoening, 

als wij bewijzen dat wij buiten 

Antwerpen kunnen,' heeft de Landvoogd 

tot de beide helen gezegd, 'en u 

gaat dat op uw gebied bewijzen. Ik 

wens u succes.' 

Landsadvokaat feliciteert 

Uit Den Haag vernemen wij, dat mr. 

Johan van Oldenbarnevelt een gelukwens 

aan de Dordtse papierfabrikanten 

heeft gestuurd. Sedert hij zes rveken 

geleden Landsadvokaat van Holland 

werd, is dit de eerste keer, dat hij het 

in iets met de Graaf va:1 Leicester eens 

ontaangt I Faarclen of wind? 

Zonder Antwerpen I l1l,t".t*"jglrj;,'ïilfïiiïf;:ï.X?ïï 

TToewel oewel het onEebruikeliik ongebruikelijk is. is, det de I de handel met spenje Spanje wordt verboden. 

-fl Landvoogd iabrikantèn ontvangt I grote wrevel velwekt' Men vindt de 

aan wie hij éen octrooi heeft verleend, I maatre,gel qaat' een bewijs van Engelse 

wilde ZijnóExcellentie in dit geval een I kortziclrtigheid - of van.EngeEe nauitzondering 

maken. Hij stelde er prijs I iiver, Hoe moet de oorlog tegen Spa_nie 

op, de hcren Van Aelst en Lupaert Per- | betaald worden zonder geld? En hoe 

sóonlijk geluk te wensen met hun ini- | komt men aan geld zonder handel.. . 

tiatief. Èun molens zrrllen immers de I zelfs met Spanje? 

Slecht Frans papier 

6 gulderu Wr rtent 

Drijzen 1)an DiiÍ tot zes gulden per rienr Frans 

L papier aan matige kualiteit zijn aI geen uitzcnderhry 

meer, zo aerzekert ons de direeteur tan dit LtIaC. 

Onze economische medewerker tekent hierbij aan: 

Er is geen enkele reden, waalcm de papiet'industrie 

in onze gewesten niet tot bloei zou kunnen 

raken. Lompen, water, arbeidskracht, alles is hier in 

even grote mate aanwezig als in Flankrijk en Duitsland. 

Het lijkt wel of ons veelgeprezen handelsinstinct 

ons de industrie wat heeft laten verwaallo:en. De 

eensgezindheid tussen Graaf Leicester en de Hol- 

Iandse Landsadvokaat in dit opzicht, bewijst hoe 

gezond het initiatief van de Dordtse ondernetners is. 

Misschien zullen de Amsterdamse bladen nog aan 

de dreigende verhoging van de abonnementsprljs 

kunnen ontkomen. Lat€n zij opschieten in Dordrecht. 

ALKMAAR VOLGT 

Jtflen bericht ons uit Alkmaar, dat de vroedschap van die stail enkele 

-LYr dagen geleden, ile 21e april, vergunnlng heeft verleenil aan Jan Jacobsz. 

du Bois, een papiernolen met woning te bouwen tussen I)e Ton en 

het Euis ter Lucht alilaar. Du Bois heeft vrijstelling van ilienst ln ile 

schutterij verkregen en ile vroedschap heeft zich verplicht, binnen 20 iaar 

geen anilere paplermolen toe te laten. 

(Het is aerheugenil ilat ook een stedelijke o1)erheid de papierind.ustrie hier 

te lande uil aanmoeiligen. Het lijkt ons echter ile uraag, ol het oerlenen pan 

een monopolie hiertoe ile juiste weg is. Er ?iin gelukkig nog andere steden 

itr, HoIIand,. Wie oolgt? Red,actie.) 

Tn een kort gesprek dat een onzer 

I tserslagqez'ers rnet de heren Van 

Aelst en Lupaert mocht hebben, oerklaard,en 

zii niet beareesd te zijn 

aoor linanciële moeilijkheden.'AIs 

wA fu weíríg ccntanten zouden blijken 

te bezitten, maken aij er een 

consorthrn aan,' aldus cle heer Lupaert.'Wii 

hebben al aerschíllende 

aanDragen o'n7 een aandeel in ons 

bedrijí ontuaneen.' Gearcagil raar 

chnische cletails toilden d,e ondernelnc:s 

tiet t:eel lcslatcn.'Ik kdn 

alle:n zeqgen: een tnolen die d.oor 

strcmend wa,ter uord,t uoortbewogetr., 

zoals itr, Duitslanil ol in Frankr|k, 

rnoken wij niet,' zei de heer Van 

Aelst. 'Een paard,emolen ligt zeker 

aoor de hanil, maar nisschien gaat 

h,et op een winihnolen aan. Er is wel 

niet altijil uind, in ons land, naar 

neestal toch wel. Zeker in Dordrecht,' 

Doegde hij er aa.n toe. 

|(ORTE BTRICl|TEl| 

Tê Arnstcrdaur heèÍt brlrgerngester 

Cornelis Pictersz. 

HooÍt de rechtbank bewogcn, 

hat dooClvonnis tegen 

de ciicÍ Jeroen Koppens tt 

Í'1.íÍlten in gevengenls- 

st:!í. 

'gedort mUn eer6tc 

ort'.'cden in de magistraturu 

d!z-.r ctad, acht jaar 

tel.adên, ls do enkclvoudlga 

cllefstal noolt meer met d. 

dood bastràft en zo moet 

dat bliJven,' eldus burgcmeester 

I{ooft. 

- van dc hand Ynn Slntol 

Stevln verscheen deze week 

'Dc 

te Lelden het werk 

Veeghdaet'. In dit boeL 

over de hvdrostatica verkla,art 

de gêleerde schrijver 

zijn nieuwe ontdekkingel 

r'.it de omstandisheld, dat 

hil een zoveel duldeliiker 

tairl tot zijn beschlkÈing 

had dan Aristoteles. Dezc 

sprak lmmers Gr'ieks. Het 

Nedêrlands ls ecïrter Dict 

alleen geschikter voor dc 

wetenschap, masr ook veel 

oudel. 

- In lïestrninster bereidt 

minister Walsingham het 

Droces teEen de ex-konlnàin 

van Schotland Maria 

Stuart voor. Het ls niet onmogelijk 

dat de Nederlandse 

landvoogd Graaf Leicester 

over ónige tijd naar 

Engeland zal worden geroepen. 

om als lld van de 

Staatsraad deel te nemen 

aan het overleg in deze 

zaak. De ex-koningln zlt 

al 17 Jaar gevangetl. 

Nti duirynden snzrten papier en kdrtln aítn Gewnln tot I{eel BijTonder bij C H B 

G. H. BUHRMANN'S PAPIERGROOTHANDEL N V 

Amsterdam Arnhem Den Haag Eindhoven Groningen Leeuwarden Maastricht Rotterdam Utrecht Zutphen 

a

NuMMEu 2 . TWAALFDE ,AARGANG. NOYEÈIBER I95ó 

.idii' : 

^Ëààr."

Zo'n druiloor 

bent U niet... 

U, die voor elke gelegenheld 

altild de Julste kledlng weet te kiezen, 

en, natuurlijk voor al uw drukwerk 

altqd de f uiste inkt. .. 

@INIÍT 

de julste 

Inkt voor 

het julste drukwerk 

*u'okl?/'v neaarv! 

N.Y. Rudolph Meijer's llrukinktf abriek 

BROUWERSGRACHT | 52-l 5,1 

AMSTERDAM-C. 

TELEFOON 47a52-12897 

/o otl 

0.\ 

(r 

Dè 

Nv. ctt a+érAB Rr€K, uÍ ?E(HT, 

R0/VUV1Ë RT$ i NVA N sANïË N 

ouDE 4 RA(fiT 2t3. Í8L.1262 6 -2 0 40 8. UTPE(flT 

BETER 

HOUTYRU BANKPOST 

met watermerk 

eocu&e 

Qruno06 

65 EN q}GRAMS 

OP DIVERSE FORMATEN 

A.E.RUYS&Co's 


l{AARLEM Kl. Houtwrg ló 

TolcÍoon K 25OO-13950 

Bliklntoor AMSTERDAM 

Kclzcrrga 7O4 Tol. 31 381 35289

REX I 

REX II 

REX lll * 

Papierformaat 38 x 5l cm 

Papierformaat 48 x óó cm 

Papierformaat 5ó x 7ó cm 

REX RECORD Vll * 7o x too cm 

* met versnelde terugloop van de drukplaat 

Uursnelheid tot 4500 

Uursnelheid tot 3ófl1 

Uursnelheid tot 3ófi) 

Uqrsnelheid tot 3fi)0 

N.Y. Machinehdndel MAH EZ 

Buyskode 4l - Amsterdom-West - Telefoon 12 52 52 

EI 

Fobrikoot 

Koenig & Bouer 

Wilrzburg

CLICI]E'S 

toro-LtTl-lo's 

De Nederlandse 

drukinktfabriek met 

wereld reputatie 

Gedcponcerd 

Fabrieksmerk 

ZETT ERU-ZAAG MACH lN ES 

FAG-JUNtOR 

Snel en tot op een t punt nauwkeurig 

zagen van regels en regletten 

Zagen en írezen bij smalle afsnede 

in één arbeidsgang 

\rVINKLER FALLERT & Co. n.v. 

Amsterdom I Prinsengrocht 546 I Telefoon 35839-37247 


'ARNHEMIA' 


Teleíoon (08300) 2600,f - 26364- 30347 - Telegram-ad res : Dru ki nkt - Arnhem

De ontuangst uan de Columbia 

De Nederlandse drukkerswereld heeft nu in de ,,Grafische 

Mededelingen" en de,,Algrafische Efficiency-tentoonstelling" 

kennis kunnen nemen van onze grote nieuwe letterfamilie, de 

,,Columbia". De ontvangst van de letter door drukkers, zetters 

en ontwerpers heeÍt onze verwachtingen nog overtroffen. 

Wij hadden er wel rekening mede gehouden dat sommigen de 

bijzondere eigenschappen van de Columbia niet terstond zouden 

doorzien, omdat de letter zo ,,gewoon" aandoet. Inderdaad 

waren er enkelen die ons bekenden dat zij de letters van De 

Roos oÍ de Garamont toch liever hadden. Wij hebben hen niet 

bestreden, want dat zijn typen waarop wij even trots zijn en blij- 

ven als op de Columbia, maar deze letters streven andere idealen 

na en dienen andere doeleinden. 

Verreweg de meeste beoordelers echter hebben wel direct ont- 

dekt (en gewaardeerd) wat de Columbia wil. Over de leesbaar- 

heid van het rustige, open beeld was men het volstrekt eens. 

Daarnaast had ieder zijn eigen voorkeur: de een roemde de 

kleine corpsen, de ander de grote; deze prees de romein, gene 

verlieÍde zich in de cursief, een derde schilderde ons voor wat 

hij met de vette cursief zou willen doen. 

Columbia 

Columbía cursief 

Columbia vet 

Colurnbía aet cursief 

Dit zijn voor ons verheugende ervaringen. Al vertrouwen wij 

ons eigen oordeel wel over de veelzijdige bruikbaarheid van deze 

letter, toch is het aangenaam wanneer wij wekenlang van alle 

kanten horen: ,,wat een prachtige, duidelijke letter is dat! Die 

zal er zeker wel ingaanl" En wanneer we dan bovendien nog 

vernemen dat het grootste reclamebureau ter wereld besloten 

heeÍt de Columbia als standaardletter in te voeren voor de pu- 

bliciteit van een der grootste automobielconcerns, dan is de vol- 

doening groot. 

Ongetwi;feld is voor deze laatste beslissing ook overwogen, dat 

de Columbia onder zo geheel verschillende omstandigheden zich- 

zelf blijft: op ruw en glad papier, met schrale, grijze inkt of 

vette, zwarte inkt, in offsetreproductie of in diepdrukraster. 

Voorts, dat zij door de twee romeinen en de twee levendige 

cursieven in vele corpsen aan de typograaÍ zo talloze mogelijk- 

heden biedt. 

Wij hebben deze tekst op de machíne gezet uít de Intertype-Columbia 

corps 8 met 2 pts ínterliníe. Gaat U eens na hoe zuinig de letter loopt 

ondanks het royale iluidelijke beeld ! 

n.y. Lettergieterij "Amsterdamn vh. N. Tetterode 

Bílder dijkstr aat 16 3, Amsterdam-west, telef o on 8 13 13

]OH.H.VÀN EIKEREN / AMSTELVEEN 

Op de tentoonstelling'Opdracht' 

die in mei van 

dit iaar in het Stedeliik Museum te Amsterdam 

geopend werd, was een boek te koop dat op het 

omslag de initialen MK dÍaagt' maar volgens de 

titelpagina'Ruimte'heet. Op de titelpagina is het 

een uitgave van de Vereniging van Beoefenaars 

van de Monumentale Kunsten, maar de colofon 

zega dat het boek gedrukt en uitgegeven is door 

Drukkerii Meiier n.v. Wormerveer. Omdat het 

om de inhoud en de typogra6sche vorm zo de 

moeite waard is, geef ik u meteen maar de op- 

lossing in deze elkaar tegensprekende feiten: 

'Ruimte, beeldende kunst in samenwerking met 

de architektuut', is voor naar f 3,9o bil Meiier 

te Wonnerveer(giro r48655) te koop. 

Tot recht begrip herinner ik et aan dat de tentoon- 

stelling'Opdracht' de bedoeling had industrieën, 

banken en andere grote bedriiven tot opdrachten 

aan de monumentale kunstenaars te brengen, 

voor het maken van biivoorbeeld een wandschil- 

dering, een mozaïk, een betonreliëf' Als u er niet 

geweest is heeft u wel wat gemist' want u was 

er treffende verbindingen tegengekomen van 

nuttigheid en kunstzin. Als u daarvan nog niet 

doordrongen was, had u de ovenuiging hier 

kunnen opdoen dat de toegepaste kunst in het 

moderne zakenleven alleszins op ziin plaats is' 

De wanden van de kantine' de vloer in de hal van 

een openbaar gebouw en de muur om de fabriek 

ziin gebieden die door toepassing van de monu- 

mentale kunst een vreugdebrengende en belang- 

riike functie kunnen kriigen. 

Het boek 'Ruimte' handelt over de verschillende 

I 

ONUMENTALE KUNST. . . EN GOEDE 

uitingen van de monumentale kunst. Prof. A. M. 

Flammacher leidt het in met een artikel over de 

ontwikkeling van de kunst op dit gebied in 

Nededand sinds Derkinderen en Roland flolst; 

ir, H. Brouwer besluit het met een opstel over de 

verhouding tussen modeme architectuut, atchi- 

tect, monumentale kunsten en beeldende kunste- 

naar. Aan de wandschildering, het wandtapiit, de 

sgraffito (een wegkrabtechniek), het mozaïek, de 

intarsia (inleggen van hout of linoleum), cera- 

miek, betonreliêf, glas in lood en glas in beton, 

ziin aparte 'hoofdstukken' 

gewiid. Zii geven een 

korte beschriiving van de techniek en foto's van 

daarin uitgevoetde werken. Verassend is het te 

zien wat biivootbeeld met beton, dat wii als een 

lomp materiaal kennen, bereikt kan worden. 

Het boek, r9 x z6 cm oblong, omvang 64 pagina's, 

is door de mii onbekende ontwerperBenDuiivels- 

hoff uitstekend typografi sch verzorgd. Allereerst 

is de afwisseling van griis omslagpapier voor de 

tekst en wit papier voor de afbeeldingen goed 

gevonden. Zeer gelukkig is de reproduktie in 

grofraster-cliché aan het begin van elk hoofdstuk 

in geel-groene kleur op het griize papier, Prettig 

is de indeling van de fotopagina's waarin de 

afbeeldingen afwisselend op een gÍoen en bruin 

kleurvlak ziin geplaatst. De plaats die de bil- 

schriften hebben gekregen liikt mii soms minder 

geslaagd. De tekst is uit de 8-punts halfvette 

Garamont in kolommen van 16 augustiin breed 

gezet met kopies uit de halfvette Gill cursief en 

deze z7 augustiin hoge tekstkolommen zijn naar 

onder op de pagina verschoven met een ruim wit 

aan de kop van rr augustiin, Veel van wat in deze 

gereproduceerde toepassingen van monumentale 

kunst wordt gedemonstreetd, is uit het spel voon- 

gekomen en het is het typografisch spel dat deze 

pagina-indeling heeft ingegeven. Zin en functie 

ziin in het grote kopwit niet aan te wiizen, maar 

de pagina's ziln prettig om naat te kiiken en elke 

vraag over zin en functie is daarmee beantwoord. 

De geslotenheid van de drie tekstkolommen 

werkt in niet geringe mate mee aan de goede 

vlakverdeling, maar ik zou niet durven staande 

houden dat de inteÍlinie van maar één punt hier 

voldoende is, De leesbaarheid zou met tenminste 

één punt meet vooÍ menigeen vergroot of mis- 

schien pas bereikt ziln. Men vergeliike eens de 

pagina 'ten geleide', die weliswaar in een grotere 

regellengte is gezet, maar die, afgedekt tot 16 

augustiin breed, het in leesbaarheid wint, 

'Ruimte' 

is een boek om te hebben voor ieder die 

belang stelt if, de zich steeds sterker ontwikkelen- 

de toenadering van de kunst tot het praktische 

leven. Een onderdeel daatvan is de typografie en 

het is ook daarom dat ditvoor velen inde grafische 

wereld een interessante uitgave is. 

flietop sluit merkwaardigwelaandeverschilning 

van het rappon, uitgebracht aan de Vootlopige 

Raad voor de Kunst: 

'De 

sociale positie der beel- 

dende kunstenaars in de jaren r95o-r952'door 

J. W. Ilavermans. Dit is onlangs uitgekomen bil 

de Staatsdrukkerii te Den Haag, Zoals de titel 

zegt, houdt dit rapport zich bezig met de vraag 

hoe het met de ondersteuning van de vriie kunste- 

r

TYPOGRAFIE 

naar moet. Allereerst vindt men hierin nog weer 

eens duidelilk bevestigd dat de produkten van 

vriie kunst, om het akelig zakeliik maar reëel uit 

te drukken, moeiliik of geen 'afzet' vinden en er 

nauweliiks van een plaats in de maatschappii voor 

de vriie kunstenaar kan worden gesproken, Het 

rappon zoekt op sympathieke wiize naar uit_ 

wegen en stimuleert in de eerste plaats de over- 

heid tot het aankopen van kunstwerken ten be- 

hoeve van officiële gebouwen in riik en gemeente. 

Het kardinale punt echter raakt het iapport niet 

en dat is de te enen male afwezige mogeliikheid 

voor de schilder of de beeldhouwer ziin werk aan 

particulieren kviit te raken. Er woldt wel van een 

stilgende belangstelling voor kunst bii het pu- 

bliek gesproken en dit wordt met ciifers gestaafd, 

maar deze ciifers beteffen dan een stiiging van 

het museumbezoek, wat - hoe verheugend dat 

ook is - nog wat anders is dan de belangstelling 

tot kopen van kunst. Het zou een uitvoerige studie 

vragen de redenen en motieven daarvoor na te 

gaan en dit valt buiten het bestek van dit anikel. 

Wat bii dit artikel aansluit is één van de suggesties 

uit het rapport, dat o,a. het bedrijfsleven de kun- 

stenaaf moet gaan inschakelen en de vriie kunste- 

naar anderziids zich dienend in de maatschappij 

moet gaan invoegen. Dit lezenswaardige rappon 

is in een heel fraaie typografische vorm versche- 

nen en het is er een goed voorbeeld van dat druk- 

werken van deze aard niet duf en saai behoeven 

te ziin, naar toch eigenliik iuist die frisheid van 

node hebben welke deze doordachte en smaak- 

volle verzorging aan dit rapport heeft gegcven. 

J. Pe€teÍs: 

Ceramische tegel 

B. Hendriks: 

Linolcum-intarsia 

9 

Lex I lorn : 

Glas-appliqué 

Th. Kurpershoek: 

Detail van een wandtapijt

De tweetoerenmachine'Sturmvogel' 

C.DE GROEN I ZWOLLE 

Tweetoerenmachine 'sturmvogel', met stapelapparaat, kettinguitl€g en grootstapeluitleg; wordt ook met grootstapelinleg gebouwd; gecombineerde vellen- en stafelinleg 

AÍbeelding z: De aandrijvingvan de'Sturmvogel'(let op deschuine 

vertanding); onder het grote tandwiel is het speciaal geconstruccrdc 

tandwiel zichtlnar, door middel waarvan dc geruisloze gang van de 

machine behouden bliift wanneer de drukcilinder omhoog gaat of 

buiten druk rvordt sezet 

In dit artikel richten we de aandacht op de tweetoeren- 

machine 'Sturmvogel', een produkt van de welbekende 

grafische machinefabriek Koenig en Bauer, gevestigd te 

Wi.irzburg in Duitsland. 

Fundament- en cilinderaandrijving zijn btj de tweetoeren- 

pers van geheel andere aard dan bij de stopcilinderpers (af- 

beelding z). Dit heeft onder andere tot gevolg, dat de snel- 

heidscurve van drukfundament en drukcilinder van beide 

machinetypen geheel verschillend is. Bij de stopcilinderpers 

is een toe- en afnemende snelheid van deze vitale delen te 

onderscheiden, terwijl bii de tweetoerenmachine een con- 

stante snelheid van fundament en drukcilinder te consta- 

teren valt. Dit is van wezenlijke invloed gedurende het af- 

wikkelen van de druk. Zonder een uitgebreide verhandeling 

over dit proces te laten volgen, zal redere drukker het als 

logisch aanvoelen dat een gelijkmatige afwikkeling van de 

druk een beter resultaat moet geven dan een wisselende 

snelheid tijdens de drukgang. De stopcilinderpers heeft bii 

de aanvang van druk de grootste snelheid, welke tijdens het 

verdere verloop van de druk afneemt en tenslotte op het 

dode punt (kar achter) gelijk nul is. \X/at dit voor vormen 

van het grootste formaat betekent, vooral indien clichés met 

diverse toonwaarden aan de uiterste afloopkant staan, be- 

hoeven we hier niet uiteen te zetten. Bij de tweetoerenpers 

daarentegen geschiedt de drukuitoefening van 't begin tot 't 

eind van de vorm met een regelmatige doorloopsnelheid. 

r

l- 

Afucclding 1 : Schcmatischc voorsrclling 

van het mrllcnt s'aarop dc stalcn rol totaal 

opgcslotcn ligt cn hct drukfundanrcnt 

rl

Aflrcclding 1: Schematische voorstelling 

van het momcnt rraarop clc stalcn rol totaal 

opgcsloten ligt en hct drukfundamcnt 

ark. Drukkerii 

A qal behoefte bebben aan sitslai*nd tpeeioerermacbines, 

drakkeli B aatt lpeeloereflmachines èn tto?ciliflderPersen 

cn drukkerli C aiíslaitend aan stopcilinderpersen. 

Ruds op de scholet respectieael/k carsilsÍen aorden de herlingen 

op de hoogte gebracltl tax de aoordelen uan de lweeloerenmachine, 

waarait dan rufu de ltcl ontstaat drakker le mogen worden 

aan qo'n laeeíoerenmachine. Een werkeQk clmplele uoorlichting 

le geten in de uorm uan een arÍikel is niel moge$k, aant 

daaraoor is bet onderwerp te aitgebreid. Inleresseerl iemand 

qich uor de meer conslracliete en technische kant, dan kan bet 

rit tntee dehn be$aande aakboek ' Draklecbniek' aorden aanbettolet' 

Vij 4ilen ons tot de meut belangr/ke 4aken moeten bepalen, 

hctgun niet aixlait, daí roor hen die nieís oJ maar weinig un de 

tpntoeretmachine weten, inleressante 4aken xaar aoret porden 

gebracht, die ael de moeite vaard qiln om er aandacltl aan íe besledefi. 

Velisp,aar liin de constrttclies uan dirterse íaeeíoerenmachines 

enigermale afwikend, docb Princi1ieel is de bedieningar/wel gellik. 

Àfbcclding .1: Constructic van dc zijdclingsc bcrveging 

van het aandrijfs'icl voor hct drukÍundaurcnt: r dticroctcnas; 

z aandrijfwicl; 3 stalcn rol rvclke de overÍ{anÉj 

van de hecn- cn rvcergaandc bcu'cging van hct drukfundament 

gclcidt; -1 ondctstc tandrccp; 5 bovcnste tandrccp 

IT

7 

Afbeelding 5: Àchteranzicht van de kettinguitleg: links het handwiel voor 

regeling van de vellenuitleg 

AÍbeelding 6: Voorzwmigrijper aan de 'Sturmvogel' 

(uit de zichtbare wippers 

is af te l€iden dat bij de machine, waarvm deze aÍbeelding werd gemaakt, nog 

de bandenuitleg amwezig was) 

Àfbeelding 7: Het rond-indrukwerk dat er zan gemonteeÍd kan worden; bij 

eenkleurenwerk kan het apparaat achteruit gedraaid worden, doch het blijft 

deel uitmaken van de machine 

sant om gade te slaan. Het verwisselen geschiedt in hetzelfde 

aangeduide tijdsbestek. Door een hefboomconstructiewordt 

de beweging tot stand gebracht. Tijdens de heen- en weer- 

gaande beweging van het drukfundament maakt het kam- 

wiel slechts dtie omwentelingen. De as, waarop dit aandrijf- 

wiel is bevestigd, wordt daarom ook v/el de drietoerenas 

genoemd. 

In tegenstelling met de drukcilinder van de stopcilinderpeÍs 

wordt de drukcilinder van de tweetoerenmachine niet door 

het drukfundament aangedreven, doch ontvangt de aan- 

drijving van een kamwiel dat eveneens op de as van het 

steeds in één richting draaiende aandriifwiel van het druk- 

fundament bevestigd is (afbeelding z). Hieruit volgt dat ook 

de drukcilinder een steeds doordraaiende beweging heeft, 

dus niet na een volbrachte druk stil staat, zoals dit bif de 

stopcilinderpers het geval is. De drukcilindet van een twee- 

toerenmachine dnait bij de terugg^ng v^Ír het drukfunda- 

ment gewoon door. Opdat het drukfundament vrij onder 

de cilinder kan doorgaan, wordt de cilinder bij de teruggang 

omhoog gebracht. 

Als men deze gedachtengang nauv/keuÍig volgt, is het 

logisch àat daarbii een ruimte in de tanden moet optreden. 

Dat is dan ook inderdaad het geval. Dat zoiets echter 

mechanisch niet juist kan zijn, spreekt vanzelf. Immets, als 

de ingrijpende tanden niet goed sluiten, moet dit een on- 

rustige loop van de machine tot gevolg hebben, afgezien 

nog van een zekere slijtage. Het is dan ook een zeer belangriike 

zaak dat dit euvel voorkomen wordt. Bij de 'Sturm- 

vogel' heeft men dit mogelijke bezwaar ondervangen door 

een vernuftig en betrouwbaar mechanisme (afbeelding z). 

Tijdens de geheven toestand van de drukcilinder blijft het 

grote cilindertandwiel in contact met een afzonderlijk aan- 

drijfwiel. Doot een zijdelingse verplaatsing van dit tand- 

wiel blijven de tanden normaal in elkaar grijpen. Deze con- 

stÍuctie is van buitengewone betekenis voot een rustige 

g flg v^n de machine: geen schokken, stoten of rammelen 

is bij een geheven drukcilinder bemerkbaar. 

De wijze w^ rop de dtukcilinder van de 'Sturmvogel' in zijn 

lagers en daarmede in het freem ligt ingebed, is van dien 

aard dat verwijdering van de dragers niet kan plaats hebben, 

ongeacht met welke zwate vorm dan ook. 

Aan de drukcilinder vinden wij elk vooÍ zich verende grij- 

peÍs, wat het stellen daawan uitsluit. Opmerkelif k is, dat bij 

de modernste 'Sturmvogel' wippers, pikkers, banden en 

alles wat daarmede verband houdt zijn komen te vervallen. 

Dit is een belangrijke zorg voor de drukker minder en be- 

tekent een niet minder aanmerkelijke tijdwinst, omdat aan- 

dacht en eventuele verstellingen enz. niet meer nodig zijn. 

Dit alles is mogeliik geworden door een feilloos, continu 

werkend kettinguitlegsysteem (afbeelding 5). 

Bij de stopcilinderpers wordt het vel eerst rustig door de 

grijpers aangevat en ten druk gevoerd. Bij de tweetoeren- 

machine wordt het vel plotseling door de grijpers gegrepen, 

terwijl de drukcilinder een zekere snelheid heeft. Een en 

ander kan tot Íegisterverschillen aanleiding geven als men 

niet met werking en gedrag van de machine door en doot

vertrouwd is. De 'Sturmvogel' heeft 

een mechanisme, evenals enige andere 

moderne machines, namelijk een zgn. 

v oorzwaaigriipetappataat, dat regis- 

terverschillen van deze aard uitsluit. 

Het is opmerkelijk hoe eenvoudig en 

toch absoluut stabiel dit voorzvraai- 

mechanisme werkt (afbeeldingen 6 en 

8). Het spreekt vatzelf dat dit onder- 

deel van de machine een goede 

verzorging en volle aandacht van de 

drukker nodig heeft. Het inktwerk 

van de 'Sturmvogel' 

is in volkomen 

overeenstemming met de eisen welke 

a^n illustratief drukwerk gesteld 

mogen worden (afbeelding r). De 

door de likrol van de inktcilinder 

afgenomen inkt wordt niet direct op 

de plaat gebracht, maar eerst door een 

viertal rollen voorverwreven. Eerst 

de laatste rol van dit viertal komt met 

de inkttafel in aanraking. Vervolgens 

vindt een verwrijving en verdeling 

plaats door zes díagonaal op de inkt- 

tafel gerichte rollen, een opstelling 

waardoor de distribuering van de inkt wezenlilk wordt 

bevorderd. Tenslotte vindt nogmaals een verdeling plaats 

door het als piramide opgestelde cilindrische inktwerk, 

bestaande uit vier vormrollen en vijf distributierollen. 

Bijzondere aandacht is aan het uitleggen van de vellen be- 

steed. Al naar de aard van het papier kan het uitleggen 

tiidens het drukken geregeld worden. Voor de veiligheid is 

de uitleg afgeschermd, hetgeen echter geen beletsel geeft 

om tiidens het drukken een vel voor controle uit te nemen. 

De uitlegtafel zakt automatisch en kan in overeenstemming 

met de papierdikte afgesteld worden. Zodra de tafel het 

laagste punt bereikt heeft, wordt de machine automatisch 

tot stilstand gebracht. Alvorens de vellen op de uitlegtafel 

komen, wordt de aankomstsnelheid afgeremd door een 

pneumatisch werkende wals. De benodigde lucht wordt 

door een afzondedijke compressor aangevoerd. De vellen 

worden bij het uitleggen aan de onderzijde aangezogen en 

door de draaiende beweging begeleid in het uitleggen. 

De uitkomende vellen leggen een lange weg af, hetgeen het 

inslaan en daarmede het drogen van de inkt kan bevorderen. 

Elk type inlegapparaat kan aan de machine gemonteerd 

worden. De bediening van de machine geschiedt door druk- 

knopschakeling, waarvan het tableau aan de bedieningszijde 

vlak voor de hand ligt. Op verschillende andere plaatsen is 

gelegenheid om de machine tot stilstand te brengen. Een 

bijzondere veiligheid is aangebracht, waardoot alleen met 

de hand gedraaid kan worden als de stroom geblokkeerd is. 

Als bijzonderheid zij vermeld dat de 'Sturmvogel' met een 

speciaal drukaggregaat aangevuld kan worden, waardoor 

de pers in de klasse van de meerkleurendrukmachines komt 

(afbeelding 7). Dit ^ppara t wordt als rond-indrukwerk aan 

Afbeelding 8: Bewegingsfasen van het voorzwaaigrijperapp Í^ Í; links boven: 

aanlegaggregaat opgeklapt, voorzwaaiapparaat buiten werking gegrendeld; rechts 

bovcn: voorzwaaigriiper pakt het vel van de aanleg; links onder: de aanleg is 

omhoog gegaan, voorzwaaigrijper en cilindetgrijpet hebben samen het vel vast; 

rcchts onder: voorzwaaigrijpet uitgczwaaid en keett terug voor het volgcnde vel 

5) 

1==== 

de drukcilinder gekoppeld, waarmee een geheel ontstaat. 

Vij hopen bii een volgende gelegenheid een totaal overzicht 

van dit rond-indrukwerk te geven. Voorlopig is het vol- 

doende, te zeggen dat met dit apparaat uitzonderlijke kleur- 

indrukken in dezelfde arbeidsgang gemaakt kunnen worden. 

Zoals uit afbeeldingen r en 9 blijkt, is de machine in elk 

opzicht vrij toegankelif k, hetgeen mede er toe bijdraagt de 

produktie te bevorderen. 

De 'Sturmvogel' wordt voor verschillende formaten ge- 

bouwd: de FN VIII heeft een maximum papierformaat van 

8r x rr8 cm en de snelheid is zyoo druks per uur; de FN X 

heeft een maximum formaat vafl 94 X r 36 cm en de snelheid 

van de machine bedtaagt voor dit tvpe 2ooo druks per uur. 

AÍbeelding 9: Door de vrije toegankclijkheid tot de drukcilinder kunnen de 

werkzaamheden, welke daaraan verricht moeten worden, gemakkelijk en pre- 

cieus geschieden (let op het opgeslagen aanlegaggregaat) 

t

- 

TEKENEN EN ONT\)TERPEN VOOR ZETTERS 

E,VEN\TICHT EN INDELING 

JOH. \TALTMAN / VOORB U RG 

Voor het bepalen van het evenwicht in een 

ontwerp dienen we eerst de 'gewichten' te leren 

kennen waarmee we dat evenwicht moeten be- 

reiken. Die gewichten ziin alIe lijnen, regels, 

letteÍs, steÍÍen, vlakken, tichtingen enz. die in 

een ontwerp vooÍkomcn. In het navolgende 

zullen we elk van deze gegevens een 'massa' 

noemen. rilíe kunnen deze massa's weliswaar 

niet op een weegschaal ieggen, maar toch be- 

zitten ze een zekere zwa ïte; vandaar dat wc 

ook van lichte en zware letters spreken, Met 

die zwaarte bedoclen wc dus of de massa gÍoot 

dan wel klcin is en als grijzc vlck lichter dan 

wel zwaarder van kleur (cn dus van 'gewicht') 

is. riTe kunnen ons in het bepalcn van die grijs- 

indrukken oefenen door bestaand zetu/erk te 

kopiêren voor wat indeling en oppetvlakte 

betreft en vervolgens de letteÍs, vignetten en 

eventuele andere elementen in grijs potlood uit 

te drukken. 

Aangezien ontwerpen vooral een gevoels- 

kwestie is - iets wat niet te leren doch wel te 

ontwikkelen is - willen we trachten hiervoot 

middelen aan de hand te doen, nameliik door 

het probleem duidelijk te maken. In een even- 

wichtig ontwerp zal links en rechts van de 

verticale middenas de indruk v^n zwaarttc v^n 

de massa's even groot moeten ziin. Vergeliiken 

we ons zoeken naat evenwicht met het wegen 

J uit tot het bijwon 

landse kleurenáag r 

Jrden op Donderdag 

i Studio te Den Haa 

en U uit tot he 

le derde Nede 

rg welke gehou 

p Donderdag 2 

chri Studio te 

,g 10 uur. 

U uit tot het bijw 

)derlandse kleurend 

I worden op Dond 

Pulchri Studio te D 

tïffiffi 

Verschillende grijsindrukken van zetsel 

r1 

dat de kruideniet op zijn balans doet, dan doen 

wii eigenlijk hetzelfde. Beginnen we met ons 

een vel papier voor te stellen, dat aan een speld 

is opgehangen. Links onderaan staat een ge- 

wicht (een zwart vlekie). Het papier zzI daar- 

door naat rechts uitslaan. Om evenwicht te 

krijgen leggen we op de rechtezilde een aantal 

bonen (lichte kleine vlekjes), net zo lang tot het 

papier weet recht hangt, Dit is maar fantasie, 

doch we doen met het ontwerpen van druk- 

werk eigenliik hetzelfde. Als oefening raden we 

aan uit een tijdschrift stukjes zetscl te schcuten 

of tc knippcn, clk mct ecn andere grijswaarde. 

Ook kunnen autotypieën worden gebruikt, om 

meef en gfotere conttasten te kunnen toe- 

passen. De omtrek van het vlak, dat daatdoor 

ontstaat, is eveneens van veel belang, doch daar 

komen we een volgende keer nog op terug. 

Vooreetst letten we alleen maar op het even- 

wicht. \We kunnen een ontwerpje maken als de 

afgebeelde fruitmand, maaÍ het is helemaal niet 

nodig dat het plakwerk iets bepaalds vootstelt. 

Zoek slechts naar evenwicht in zwaaÍte van de 

linkerhelft tegenover die van de techterhelft. 

Probeer dit symmetrisch, doch vooral ook 

asymmetrisch. 

Gaan rre nu nog eens naar het kruideniers- 

bedriif terug. rVe merken dan op dat et ver- 

schillende manieten ziin om het gewenste 

_l 

ri 

tw 

!,tw 

i {'ar! 

I w .'tt 

,' 

| 

Het uitbalanceren vm zgn. massa's 

I 

I 

Dc _ hG oudcr h@ beter, en @n ged '--'_ 

r/, -,r van ste 

,. L.....@rc glote houlblokken 

.o'aàqnden zondeÍ vel vlmen: wut zoude 

1e r le hoog opstijgen, en de olie @r heet zjjr 

het d€ksl vatr het vat gelicht wordt, dan ? 

r van de olie kunnen ontbÉnden dooÍ d 

sv@ kunnen opl€veren voor het verl- 

. itr brand vliegen ván het huis: du 

Het plakken van drukwerkknipsels als 

hulpmiddel bil het zoeken naar evenwicht 

evenwicht te bereiken. Ten eerste door vcr- 

meerderen van de bonenmassa, ten tweede 

door verminderen van het gewicht. Behalve 

deze twee omvangswilzigingen is et dan het 

veranderen van het'soortelijk gewicht' van de 

massa, \fle veÍstaan hietondet het veranderen 

van de kleur: het zwatt kan lichter of het grijs 

donkerdet worden. Ten vierde kunnen we nog 

de afstand van de gewichten ten opzichte van 

het steunpunt van de balans vergroten of ver- 

kleinen, waafdoor d,e zwaatte eveneens groter 

of kleiner kan worden, 

Behalve de geschetste middelen om evenwicht 

te zoeken zijn er twee andere eigenschappen 

van de evenwichtsmassa's, Ze kunnen namelijk 

beide op dezelfde hoogte liggen, dus dat er een 

horizontale lijn loopt door de zwaaÍtepunten, 

ofwel dat ze niet op een horizontale maar op 

een schuine evenwichtslijn liggen. Voor het 

evenwicht maakt dit geen verschil, wel echtet 

voor de expÍessie van het ontwetp. In het 

eerste geval immets schept de horizontale vorm 

een toestand van Íust en wordt statisch ge- 

noemd, terwijl in het andere geval van dyna- 

misch evenwicht moet worden gesproken en er

een gfotefe spannlng rn het ontwefp ontstaat. 

Alhoewel het niet tot de onmogeliikheden be- 

hoort om beide gtoepetingen met succes in 

één ontwerp te verwerken, blijkt uit het voor- 

gaande toch wel dat twee naar geest verschil- 

lende eenhedeo zelden tot een harmonisch 

geheel zullen leiden. Schuiven we de massa's 

naat elkaar toe, dan ontstaat er één groep. In 

beide vootbeelden zijn de groepen asymme- 

ttisch gewotden, alhoewel ze midden op het 

vlak staan en dus eigenliik symmetrisch ge- 

plaatst zijn. Passen we deze theorie op zetweÍk 

toe, dan veÍvangen we de zwarte of gtijze 

massa's door zetsel met dezelfde grijsindruk. 

rVe kunnen bewust ons onfweÍp een statische 

dan wel een dynamische indruk geven, al naar 

de atd van het onderwetp of de tekst dat 

wenselijk mazkt, Zo zal een opruimings- 

advertentie om een dynamische en asymme- 

trische vormgeving vragen. 

Over het indelen van het vlak (de beschikbare 

ruimte) willen we nu nog wat opmerkingen 

maken. rJíc moeten de ccnheid van het'vlakke' 

vlak niet verbteken, doch zoekcn naar middc- 

len om vetband te brengen tussen het vlak en 

hetgeen we er op gaan brengen. Door het 

ttekken van hulplijnen die al uit het vlak voort- 

vloeien kunnen we dit verband bevorderen. 

Deze hulplijnen hebben het voordeel, tevens 

een leidraad te vormen voor het ritme van het 

ontwefp. Voot een statisch, symmetrisch ont- 

werp kunnen we het best de lijnen symmetrisch 

ovet het vlak vetdelen, zoals het gegeven voor- 

beeld laat zien. Het ontweÍp (zetwerk) wordt 

dan op de snijpunten ontwofpen of bevat in 

zijn votmen delen van de hulplijnen. Daardoor 

kan ons oog langs die delen en kernpunten 

ritmisch ovet het vlak worden geleid. Voot een 

dynamische compositie beginnen we met een 

willekeurige lijn en brengen van daar uit de 

hulpliinen in het verband van het vlak aan. 

Hier vetmijden we juist het symmetrisch ver- 

lopen van de hulplijnen. 

Behalve de tq/ee beschreven maniercn, welke 

zich vooral lenen voor het maken van min of 

meer decoratieve ontwerpen, is er nog cen 

eenvoudiger methode om steun te hebben bij 

het ontwerpen of indelen van zetwerk. Hierbii 

gaan qre uit van een bepaald getal, liefst een 

oneven getal (drie, viif of zeven). Volgens dit 

getal vetdelen we de ondettand en de zijkant 

van het vlak, Doot de meetpunten worden 

als hulplijnen veÍticale en horizontale lijnen 

getÍokken. Is het nodig, dan zetten we die 

verdeling door binnen de ontstane techthoe- 

ken. Het plaatsen van het zetwetk op deze 

hulplijnen of voorkanten van de rechthoeken 

bevordett een Íitmische en evenwichtige ver- 

deling, met daarbii ook nog de nodige binding, 

dootdat de rechthoeken elkaat overlappen. 

Bii de aangeduide indelingen mogen we de 

f8t 

ur8 

Ís 

ÍÍtí 

tÍÍ 

Voorbeelden van mogelijkheden waalop evenwicht bereikt kan worden 

--]---ffi 

ns 

n8R arc 

r88 

uor#c 

f99l 

statrsch dynam isch 

-r-___ffi__ 

Statisch of dynamisch evenwicht en symmetrie of asymmetrie in de groepering 

Voorbeeld van hulplijnen in een symmetrische en een asymmetrische compositie 

56( 

eÊ qË 

át 

u€ 

ffi k 

rt 

sli 

ets 

fir 

utr 9l 

& 

9o0t 

0{0a 

r00( 

ts 

I

a 

Vcrschillcnde mogc)iikhcclcn orr ccn moticf tc vcrwcrkcn bij het indelen van ccn vlak 

volgcndc puntcn niet \rcrgctcn. Dc zctspicgcl 

lloctcn $/c cctst aangcvcll cn zo nrogcliik 

moctcn wc dczc in hct uitcindcliikc ontwcrp 

voclbaàr makcn door hct cindc van ccn rcgcl, 

ccn lijn of andcrszins. I loud in dc zctspicgcl 

bovcnaan de ruirntc, or.n tc voorkonrcn dat ccn 

'gcdruktc' 

indtuk ontstaat. Dc voornaamstc 

plaats in ccn ontwerp ligt nict in het nriddcn 

doch tusscr.r ccn dcrdc van ondcr cn van bovcn 

af. Bcgin nict zondcr mccÍ altiid rnct dc bclang- 

rijkstc tckst bovcnaan tc zcttcn, doch wcrk 

ovcr hct gchclc vlak cn houd dit ook voort- 

durcnd voor ogcn. Zorg dat hct oog ritnrisch 

van uit dc mccst opvallcndc plaats langs allc 

andcrc gcgcvcns wordt gclcid. Dc compositic 

kan voornamcliik op twcc bascs bcrustcn, 

narnclilk op het contrast van vcrticale tcgcn- 

,n^ni-rr,.' [ao 

["o oprf--;ng an artik'elen die pij ons ' 

iijn 

is ortmogelijlomdat 

U eenvoridig voo 

I 

I 

Mole 

JSTEEG 4, DEN BC 

I 

I lct rxrg nraakt van punt À uit ccn reis langs de verschillende gegevcns en wordt weer opgevangcn cn daardoor vastgehr>uden 

ovcr horizontalc richtingcn, dan wcl op dat 

van tcgcngcstcldc diagonalcn. Dc richtingcn 

drukken zckcre krachtcn uit, wclkc in een 

gocdc compositic clkaar ophcffcn, cvcnals dit 

rn(t klcurkrachtcn hct gcval dicnt tc ziin. 

Bchalvc dc hulplijncn lraarvan wc mclding 

maaktcn, wclkc mcn lijncn van 'gocdc orde' 

plccgt te nocmcr.l, gcvcn wc nog ecn mogelijk- 

hcid om ccn vlak in tc dclcn. Dczc is toc te 

passcn als cr sprakc is van ccn gcgcvcn motief, 

of lcttcr, hctwclk tcr vcrsiering of als blik- 

vangcr ccn rol moct spclcn. FIct gcgcvcn voor- 

bccld laat zicn hoc wc dan ecn dccl cr van op 

hct vlak kunncn plaatscn, hoc hct gchccl cr 

prccics in sluit, of cr binncn valt. 

Ook is hct mogclilk één grocp tc vormcn. Dit 

kan dan ziin óón grocp welkc ovcr hct gchcle 

rl 

\ I IqtrTi- 

':ï'1q .il 

I 

arres Dll 

Llulplijncn voor de indeling volgcns een bepaaldc gctalsindcling 

r6 

I 

I 

MMELJ_- 

I 

t 

t t 

H 

tl\?9-slir 

titilts 

ROSA 

crème 

t 

t 

-=-? 

+ 

t+ 

+ 

RO SA 

PARFUM

vlak valt, één enkele gtoep plaatselifk, of een 

verspreide plaatsing van meer groepen, Vooral 

het plaatsen van elementen ovet het gehele 

vlak (voot een schutblad bijvoorbeeld) votmt 

een mooie oefening vooÍ het constructieve of 

improviserende zoeken naat een vlakverdeling. 

Daarbij moet op het ritme van de motieven en 

op de ruimte er tussen worden gelet. Het beste 

Íesultaat zal ontstaan door de motieven uit te 

knippen en eÍ net zolang mee over het papier 

te schuiyen tot een bevredigend resultaat wordt 

beteikt. 

Tal van oefeningen zijn zelf te bedenken om 

het inzicht in evenwicht en compositie proef- 

ondervindeliik te ontwikkelen. Iíie zich hierbij 

enige moeite getÍoost, zaL et in z'n praktische 

werk ongetwijfeld zeer veel nut van eÍvaren, 

Verticale richtingen 

harmoniëren met horizontale; 

hetzelfde met tegengestelde 

diagonalen welke een dynamische 

werking hebben 

Beeldende kunst in de huiskamer 

Nog slechts weinige dagen geleden werd - door prinses 

Beatrix - via beide Hilversumse zenders de uitvoering van 

een bijzonder belangwekkend plan ingeleid, namelijk een 

radiocursus 'Openbaar Kunstbezit'. Deze radiocursus is een 

aantrekkelijk novum, dat we graag in de aandacht van 

vooral ook vele grafici aanbevelen, Elke week - te beginnen 

met vrijdag r r januari - zal's avonds van tien voor zeven 

tot zeven uur een toelichting worden gegeven op een of 

andet kunstwerk, dat zich in Nededands openbaar bezit 

bevindt. Zo'n kunstwerk kan een schepping van een onzer 

grootmeesters uit de Gouden Eeuw zijn, maar bijvoorbeeld 

ook een werk van de negentiende-eeuwer Vincent van Gogh. 

Nu eens zal een schilderij worden besproken, dan weer een 

beeldhouvrwerk of een tekening of een litho. 

De deskundigen, die de toelichting voor de microfoon 

uitspteken, zullen niet in het vage weg behoeven te praten. 

Hun laisteraars qullen naneliik in het beqit 7!/n uan reprodukties 

dcr betproken aerken ! De luisteraars die zich op de cursus 

abonneten krijgen die reprodukties namelijk steeds tijdig 

thuisgestuurd. De platen zullen worden verzorgd volgens de 

hoogste normen, welke bif de huidige stand van de techniek 

mogen worden aangelegd, In het algemeen zullen ze in 

kleurendruk worden uitgevoerd, behalve natuurlijk als het 

afgebeelde werk daartoe geen aanleiding geeft (o.a. een 

pentekening). Het formaat is vrij groot gekozen: r 8 1 z4 cm 

plus een ruime rand. Op deze manier bouwen de luisteraats 

in één cursus een prachtige platenverzameling op. Vaak 

zullen zii daarin ook later nog willen bladeren. Velen zullen 

er door geprikkeld worden de afgebeelde kunstwerken in 

werkelijkheid te g ^n zien. Mocht een luisteraar eens ver- 

hinderd zijn een toelichting te horen, dan levert ook dat 

geen onoveÍkomelijke bezwaren op. Alle toelichtingen worden 

achteraf gedrukt en met regelnaat aan de abonnees geqonden. De 

collectie vrint daardoor nog sterk aan waarde. Men bezit 

niet alleen reprodukties van kunstwerken, maar bovendien 

interessante gegevens omtrent die werken. 

Doordat een dergeliike radiocursus het mogelijk maakt de 

oplaag van de platen vrij groot te maken,is de prijs zeerlaag. 

U betaaltf 6,7y en krligt daaruoor ueertigplaten net biibehorende 

gedrakte toelichtingfranco thuis!U kunt een abonnement aan- 

gaan door dit bedrag vanf 6,75 over te schriiven op giro- 

nummer 1665 van de Stichting Openbaar Kunstbezit te 

Amsterdam. Wilt u een handig mapje hebben waarin u de 

reprodukties kunt opbergen, dan dient urf 8,7t te gireren. 

Een merkwaardige bijzonderheid is nog, dat de vijf omroep- 

verenigingen deze cursus in hartelijke samenwerkin g aanhet 

Nederlandse volk aanbieden. Afwisselend valt de cursus 

in de zendtijd van een andere omroepvereniging. 

Zoals vermeld begint de cursus op rr januari. Het is dus 

zaak het overschrijven van f 6,15 of f 8,75 op gironummer 

r66y niet uit te stellen. Doe het! U wordt er rijker van! 

t/ 

a

RECLAME, ME,T trE,N STAMBOOM 

Het ltoe en rvl(tarul?t aalt de lta/len-en-strepen uon de KLII 

J. OVE RD 1 E P / ÀN{ S:f tr RDÀM 

Men neme: een onderneming met filialen over de hele aardbol; een aantal 

produkten dat vrijwel overal identiek door deze filialen moet worden verkocht; 

afnemers die niet alleen door de reclame van 'hun' frltaal, muaÍ ook 

door de andere moeten worden bewerkt en bovendien bereikt moeten 

worden vía, reclamemiddelen welke door de onderneming als eenheid, als 

collectiviteit, worden toegepast. Vraag: hoe vergroot ik het ondersteunende 

eÍfect van de diverse reclamemiddelen en zorg 1k terzelfdertijd voor een 

herkenningselement, dat voor alle filialen bruikbaar is ? 

cen rficgvocorfic per 

='ffit* 

K]1ïl 

aotttttttt LwrtyA(al 

De KLM was een onderneming die met een probieem als 

dit te kampen had. Filialen over de gehele wereld; artikel: 

luchtvervoer voor mensen, dieren en goederen; binnen de 

perken van budget en mogelijkheden een vrij grote zelf- 

standigheid van de lilialen op reclamegebied; mogelijkheden 

en soms noodzaak tot overkoepelende resp. gestandaardi- 

seerde reclame-uitingen van uit een centraal punt. De cen- 

trale reclameleiding van de KLM zag zich dan ook op een 

gegeven moment geplaatst voor de wenselijkheid aanhaar 

uitingen een zeker bindend element toe te voegen, opdat de 

reder uit Stavanger zowel als de olie-sheik uit Barein of de 

onderwijzeres uit Caracas onmrddellijk een vertrouwd ge- 

voel van'Oh ja, dat ken ik!'zouden krijgen, bij welke 

reclame-activiteit dan ook. Zo'n probleem lijkt eenvoudiger 

dan het in werkelijkheid is. Men denke slechts aan de nood- 

zaak van herkenning, ook in andere schriftvormen dan het 

onze, bijvoorbeeld Arabisch; men denke voorts aan de 

noodzaak, te komen met iets wat werkelijk internationaal 

herkenbaar is: iets wat zowel kan worden gebruikt in adver- 

tenties, folders, gebouwen, v/at men zowel kan tegenkomen 

op briefhoofd en ticket, op vorkheftruck en suikerzakje. 

In t949 besloot de KLM aan dit probleem iets te gaan doen 

en nodigde zljhaar drie reclamebureaus uit hun krachten op 

dit terrein te meten. (Ter toelichting: de I(LM werkt met 

drie reclamebureaus: een Nederlands bureau dat Nededand 

en de centraal gevoerde internationale reclame behandelt, 

een Amerikaans bureau voor het westelijk halfrond en een 

Engels bureau voor het oostelijk halfrond.) De oplossing 

welke het Engelse bureau voorstelde, bleek het best aan de 

2I

f 

rffi 

n-a-;*;;l 

KffiI 

Ballcn, sftepen en vliegtuig; 

het KLM-merk als cen 

verbinding naar het tekstblok 

Horizontale layout; 

het KLM-merk op apart 

Klt;-r*. 

\]ffiD.", 

Verticale lavout met 

tekstblok in het midden; 

weer KLM-merk 

op een apart veldje 

22 

Ailano * Àmslerdom 

lia tlo..ord. 

- Ííon.otorla 

150 mitruti d volo con il nuovissimo I Corr.ir' 

Párrcnze oghr ,l.iledl' e toloto 

Ad Amsterdam coincide.ze immcdiare p.r 

Xcw Íorl c tondrc 

í LÀ !.!ru Jbiluj. ^..Mr d, rra4 

lntorno'ioni I L1 li'n"Ë,lli'i*'i.i; àï!$'. 

c r'cno.oríoni | )L'iíiÈ1ï3ï,:i,:.ïf.ï"' 

Gandq to olf Europe,.. 

KLM\ faí &nídhtoB i, you 

Írom GaDdd ro Glqoq bndon, 

PaÈ Amíddd od th pdrcaÉl 

alta,Oa On vat 

,lt?.ra tud Ttip 

llt Crry ttsa .v.iLU. oi .L,ighn 

1 * tM bd rad /,,^t e d 

rLM @dt D"kh Àilit,, N.,Todail 

.t@n, edadt Nt.tvad 

ffiv"# 

.l- J- \ 

yJ*Sz 

fulip time in Hoffond... 

April is lulip tim. i! HoIaDd. Fly with KLM 

and sFnd pail of youí timc visiting thc worldf@oB 

bulb ficlds; thcy will lqvc you with o 

utrIorgÊlhble mcmory of bcauty. 

You en includê visib to lbly, SwiErlaod 

atrd FÍarcê witboul cxtÉ chÀrgc whcd you fly 

with KLM; con!étions to England, AmcÍie 

and most Europ€n countÍies Árc availabla daily 

from AmsErdam. Consult consult your Tíavcl Agcnt Agcnl 

Í.mrdinc Ícgardiog th6ê tours to tha bulb delds aod th. ó. 

cultuaal ceor6 of EuroÍF, 

Ttuvl /lgeaciês, 

KLM Rord 

Dutch.lb Lines 

Iawday Sieet 

verwachtingen van het hoofdkantoor te voldoen. Het was 

het ballen-en-strepen-motief, gepresenteerd door het bureau 

Crawford te Londen en gecreëerd door de beroemde ont- 

werPer Ashlev Havinden. 

Op deze twee pagina's kunt u in een viertal voorbeelden 

zien hoe het was en hoe het werd: vier advertenties in hun 

oude, reeds bestaande vorm en daarnazsl volgens de nieuwe 

layout met toepassing van de ballen en strepen. Reeds uit 

deze enkele voorbeelden blijkt hoe veelzijdig de toepassings- 

mogelijkheden waren van dit nieuwe KlM-'gezicht'. Een 

aaÍdig nevenprobleem leverde intussen nog de door Ashler- 

toegepaste lettering, welke hij getekend had: waar vinden 

we een bestaand lettertype dat dit het best benadert? Maan- 

den en maanden heeft men gezocht en met lettergieterijen 

gecorrespondeerd. Eindelijk bleek de vette Erbar cursief er 

het meest op te lijken; zodat deze werd geaccepteerd voor 

kopregels, slagzinnen en andere typografische accenten. 

Behalve de door het I(LM-hoofdkantoor in Den Haag toe- 

gepaste vormen en modellen, waaruit de bijkantoren kunnen 

kiezen, moest het motief ook min of meer worden gecodifi- 

ceerd, moest in regels worden vastgelegd hoe het wel en hoe 

het niet mocht worden toegepast. De strip op de pagina's 

zz-23 rechts onder laat een paar voorbeelden uit deze hand- 

leiding zien. Enige van de regels luiden (zodat u zelf kunt 

n g afl welke van de voorbeelden goed en welke fout is): 

de strepen gaan onder een hoek v^fl 4t" van links onder naar 

rechts boven; de schaduw van de handelsmerk-bal zit rechts 

onder en heeft een dikte van ongeveer een tiende van de

19.::-., f t*'*"I 

Hwyoil 

I ru rurór, 

Ë!* 

* 

s 

ffiffiïYffit 

ffis"\Í@l 

'*[r::ï€f3?s: 

doorsnee van de cirkel; de breedteverhouding van de lichte 

en donkere stÍepen is ongeveer 6 : y; de bal met het KLM- 

merk moet tegen een strepen-achtergrond sïa i, eí2. 

In de bijna zeven jaren, dat dit motief door de KLM wordt 

toegepast, is er een bepaalde verschuiving te zien in de 

'zwaarte' waaÍmee het wordt gebruikt. Een enkele blik op 

de gereproduceerde voorbeelden toont dit reeds aan; de 

bijschriften zullen deze algemene indruk wellicht nog v/at 

verduidelijken. 

De vraag, waarom de KLM dit motief niet ook toepast op 

wat kan worden beschouvrd als de 'verpakking' van het 

'produkt' dat zij verkoopt, de vliegtuigen dus, moest on- 

beantwoord blijven. Afgezien van het w^^r efl hoe, de 

vormgeving dus, blijkt over de noodzaak nog geen een- 

stemmigheid te heersen. Maar hiervoot zalin de loop van de 

tijd ook nog wel een oplossing gevonden kunnen worden. 

De tijd en de KLM zijn immers collega's: beide vliegen! 

Bent u er al achter wat goed en wat fout is? Goed zijn de nummers r en 4; de rest gaat tcgen de regels 

I;,en luchtvracht-advettentie uit dc reeks van 

tocn-en-nu van Ashley, Conscquent zijn alle 

clementen in dczc advertentics uit de oude vorn 

naar de nieuwe mcegegaan; slcchts hct 

jubilcumvlaggetje kon achtcrrvcgc bli jvcn 

Íoday ... 

tf Ew YoRt( 

Usc lodoy's rnorl cíÍicient 

Àfu Corgo ty;lem... 

KLll supoir-

a 

21 

l)c ccrstc Tinrctable in hct nicuNc 

ballen-en-strepcn-jasje : 

nu ecn rcclarrc-historisch clocunrent 

IJet'spoorboekje' in zijn oudc vornr 

rret de aloudc'Vlicecndc Hollander' cn 

dc reeds tocn ovcral toegepastc 

schriifrvijze van de letters KLN{: mct 

schaduu'lijntjc cn dikkc punten 

KLN 

& 

It's on 

nEcoflnEflDArnx 

that nina out of tcn 

of our pas9cogcÊ 

fl't(H 

f.':

Z;*:rïr*:ï 

fhe oaae 

ot lhe loel *ey 

I i:iïïiï""#:"ff 

Ptlsot{tt ,ttta{t ot{. . , 

tior'. wiy 

ocr Pdtaangafa 

ilnBad. *r r.dy k'8 

h nil flÀr h. \nu!l jus io: 

*nh hhtrina rP.n th. 

'riioiDlnis.r íoB F1 Èord 

oí i l'Í!ai nuÍ6 brí d . 

3!p !r t q. mrÈ (..rnSh 

rtr by nq.d to 

*f e:t'"#tr&&.NÁ 

ar

f 

Evenals het laatste voorbeeld van de vorige 

pagina een advertentie uit r9y 5-'y6, 

ook wel genaamd de 'contour-serie' vanwege de 

zwaar-omlijnde tekeningen met tekst e! in. 

Bijzonder knap is het staal scraperboardtechniek, 

dat een kenmerkend onderdeel is van 

dezc voor het oostelijk halfrond bestemde scric. 

Fast frequent 

flights to : - 

U.S.A. 

Caribbean 

Mexico 

Midrlle East 

Far East 

l"ian 

KLN 

26 

SleepÁiÍ . . . 

do noÍ disturb ! 

Here's someone who rs unruffied by a long lourney. 

Wouldn't you be - flying SleepAir? You can sleep all the 

way, or daydream with your hcad in the elouds, revelling 

rn xLu comfort. You arrive feeling fresh and readv 

for anything. Asleep or awake, on board KLM you aÍe 

an honoured guest. KLM service and courtesy are 

yours to command. Better still, they 

aÍe thcÍe without being conrrnanded 

lírormarioÍ and r.s.rvarions frod all a'Í 

Tíav.l Ascnrs or xrM Royal Durch Aidin.s 

Timc & Lifc A!ildinB. Nc* Bo.d 5rrc.r. 

Lo.don. w.l Tcl. MarÍ.Í 8801 

De'Europa-folder' : kleurenfoto's 

van aantÍekkelijke punten in de landen, door dc 

KLÀ{ bevlogen. In deze opengcvourven 

binnenziidc is van het ballen-en-strepenrotief 

nog maar rand plus handelsmcrk 

ovcr, in zacht-rood tegcn de achtergrond 

van hel-geel en licht-groeo

,,t. 

, 

il" 

{i.idËic 

4l;g}dË:i, 

lly therc by 

l)c buitcnzijclc van clc dichtgcvouucn lirldet 

vcrtq)nt nict allcen hct Kl,Nt-'gczicht', ttraar,xrk dc 

/7.:.i 

.r1'.*. 

firrnilictrckkcn van (le calt)Ptqne Nrrl 

rlcze bij thuish

í T 

PauIRENNtrR 

ABE KUIPERS / GRONIN(;EN 

In aansluiting op een aantal indrukken uit het leven van Paul Renner, in het vorige flummer van TéTe opgenomen, volgen 

ditmaal nog meer waardevolle bijzonderheden over de werkzaamheid op grafisch terrein van deze bekende kunstenaar. In 

het voorgaande werd samengevat wat Renner zelf, betrekkelijk kort voor z't heengaan, schreef over z'n contacten met het 

uitgeverijbedrijf en over het leggen van de basis voor de beroemd geworden Futura-letter. Dit tweede en laatste artikel om- 

vat, grotendeels ook ontleend aan Renners eigen beschrijving, nog iets naders over de Futura en over de totstandkoming 

van de beroemde Meisterschule te Mi.inchen. En ter afsluiting volgen dan nog verscheidene aanhalingen, welke een beeld 

kunnen geven van Renners opvattingen over de 'moderne' typograf,e. Op deze wijze hopen wij, bij het vele wat Paul 

Renner inz'nwerkzaam leven voor de grafische wereld heeft opgeleverd, nog na z'n dood aan velen in de grafische beroepen 

waardevolle gedachten van hem te hebben overgedragen. 

De naam Fututa heeft de letter door Ftitz 

\Wichert, de directeur van de Frankfurter 

Kunstschule, gektcgcn. $/at hij met dit woord 

bedoeld heeft, blijkt uit een paar zinnen die hij 

over de letteÍ schreeftoen het succes eÍ van nog 

niet te vooÍzien was: 'Alleen in de nieuwe lettcr 

van Paul Renner zie ik het wotdcnde - als in 

de bourvkunst van de tockomst - uit geestelijke 

noodzakelijkheid gevotmd. Als geheel bezien 

is deze lettcr de ccrste die werkelijk de nieu'wc 

levensinsteiling uitdrukt. Op zichzelf is hij, 

zond.er ann leesbaatheid of vloeiend verloop in 

te boeten, pittig en fijn. De kern van het type 

is dat het abstract is, hetgeen wil zeggen: met 

uiterst teÍuggehoudcn individuele expressie 

het nieuwe dienen vcrkondigt.' 

Maar ik ben wat op de tijd vooruit gelopen, 

want pas in r9z7 kwam de Futura op de markt, 

Toch rvas de letter teeds in r9z5 in Frankfurt, 

de stad van de lettergietets, in alle stÍaten te 

zien en werd in de kringen van de boekhandel 

verbteid. Dat kwam zo: Ik moest in februari 

voor twee gtote drukketijen te Keulen en 

MÈnchen-Gladbach een cursus houden en was 

ook voor lezingen in andere Rijnlandse steden 

uitgenodigd. Omdat ik niet wist hoeveel tijd 

het gfaveren van een boekletter kost, nam ik 

zonder er bij te denken lichtbeelden van de 

eerste graveeíptoeven mee en toonde dc 

weteld hoe ik aan àeze nieuwe lettetvorm ge- 

komen was. Een t'treede ootzaak: Op zekere 

dag vroeg $Tichert me of ik een klas vzn zijn 

Frankfuttet kunstschool wilde overnemen. 

Pasen 19z6 zou de typografische opleiding vrij 

komen, waaÍvan hij mij de leiding wilde op- 

dragen. Kiimpel in Mtinchen raadde mij aan 

het te accepteren, want hij wist dat hij niet lang 

28 

meer zou leven. Toen ik in Frankfurt in functie 

v/as, moest ik voor het stadsbouwbureau de 

alfabetten van de Futura opnieuw tekenen. Zc 

werden vetveclvoudigd, om aan schilders als 

voorbeeld te dienen bij het vetwerken van 

letteÍs waar dan ook in de stad. Zo kwzm het 

dat sommige drukletters, die op dc FutuÍa ge- 

inspireetd waÍen, nog voor de letter op de 

markt kwamen. Omdat Hartmann er op stond 

dat de letter de meest volkomen uitbalancering 

in alle ondetdelen moest hebben, heeft hij 

financiële offers gebracht als wellicht nooit 

voor ecn andere letter het geval is geweest; 

toch heeft hij tenslotte de race gcwonnen. 

Nu wil ik nog vertellen hoe het tot vestiging 

van de Mcistetschulc is gekomen. In de herfst 

v^n Í92j werd aldaar een opÍocp geplaatst 

voor het ditecteurschap aan de Stedelilke 

Nijvetheidsschool. In dit gebouw waren be- 

halve dc afdelingen voor tuinlicdcn en smeden 

ook die van de grafici ondergebtacht. Uit 

ktingen van de Miinchener dtukkets ontving 

ik brieven met de opwekking, pogingen te 

doen om deze functie te krijgen. Maar ik had 

het in Frankfort echt naat mijn zin en voelde 

er weinig voor mijn werk aan de zo inteÍessante 

kunstschool voor de ondankbate en zware taak 

aan een nijverheidsschool te verwisselen. Kort 

voor Kerstmis ontving ik echter een brief van 

dric kantjes van de Miinchener inspecteur van 

het ondetwijs Baier. Hij bood me de functic, 

waat ik geen moeite voor had gedaan, met 

zulke ernstige en goedc woorden aan, dat ik 

het gevoel had: hier wordt ie een taak opgedtagen 

welke je niet weigeren mag. Ik draaide 

mezelÍ àaarbrj geen rad voor de ogen en wist 

hoe moeiliik het zou ziln deze te volbrengen, 

Tocn ik in de I(erstvakantie de btiefschrijver 

leetde kennen, verdween mijn laatste weer- 

stand, Met zulk een hartelijke en menselijke 

achtergrond kon men het allicht proberen. 

In februari r9z6 hield ik voot het Frankfurter 

Gra6sche Gezelschap een voordracht. Het was 

gewoonte dat men na de vootdracht nog een 

gezellig samenzijn had. Miin tafelgenoot was 

de oude heer Mahlau. Hij vroeg mij of ik 

familie was van de voorzitter van de Rijks- 

verzekeringskamer> waarmee hij als voorzitter 

van de Boekdrukketsgemeenschap teeds jaren- 

lang nauw samenwerkte. Dat was mijn broer 

en daardoor was de toon van het gesprek ditect 

levendiger en vertrouwelijker. Ik vettelde hcm 

van dc moeilijkheden welke een klas voor 

typograÍie aan een kunstschool ondervindt, 

Moet men eigenlijk leerlingen zetten en druk- 

ken leren, die dit betoep toch nooit willen 

uitoefenen? En .wannecr zettctsleerlingen de 

kunstschool bezoeken, zullen ze dan bereid zijn 

later weet tc gaan zetten? Hoe vaak is het niet 

gebeutd dat een ditecteur een begaafde zettet 

in de gelegcnheid stelde een kunstnijverheids- 

school te bezoeken, waatbij de zettet d^n 

naderhand geen zin meer had aan de zetkast tc 

g^ n st^ ni hij voelt zich dan zo m^ Í tot 

typografisch vormer geroepen. Is het eigenlijk 

niet de kanket in de typografre, dat juist de 

begaafdste zetters bij de bok weg raken? Hoe 

gÍ^^g men ieder zijn promotie gunt, toch be- 

staat er op de wereld gecn andere kunst waarbij 

de besten reeds in hun jonge jaten zo van hct 

pad van de werkelijke uitoefening van hun 

beroep kunnen afraken. rVe besptaken alle 

mogelijkheden van vorming en hogere op-

Hamburg Homburg 

Aan de verschiining van de Futura gingen hecl wat expeÍimenten voraf, waarbii onder andere de afwiikende letters (links) al spoedig niet houdbaar blekcn 

leiding. De heer Mahlau vertelde mij, dat de 

Vereniging van Duitse Boekdrukkers op een 

bijeenkomst te Koningsbergen grote sommen 

geld beschikbaar had gesteld voor het oprich- 

ten van een school voor de patroonsopleiding. 

De Leipziger boekdrukkets hadden opdtacht 

gekregen hieraan vorm te geven en te onder- 

zoeken of het loonde het Màserscher Techni- 

cum uit te bteiden, dan wel dat een geheel 

nieuwe school gesticht zou moeten worden. 

Ook in Berliln deed men de nodige moeite om 

de school daar te kriigen. Mii trof deze mede- 

deling als een bliksemstraal. rVanneer twee 

steden moeite doen dan heeft ook een detde 

kans. Deze school móet naar Mtinchen, ging 

het door me heen. Naast de leerlingenopleiding 

aan de Miinchener school moest er met de be- 

schikbare middelen ook nog een hogere op- 

leiding komen. Alleen in Miinchen zouden de 

ionge directeutszonen kunnen leren dat er nog 

een hoget doel is dan de rentabiliteit van hun 

bedriifen dat veredeld werk meer betekent dan 

goede smaak alleen. Een schiinbaat toeval had 

mij weer op de weg gebracht, die het lot voor 

mij bestemd had. Nu wist ik wat me in 

Miinchen te doen stond. Met Pasen begon ik 

mijn nieuwe werkkring en op de re mei werd 

ik feesteliik binnengehaald. Na een bewogen 

ontwikkeling, waarbii Àlexander Oldenbourg 

Mtinchens zaak voot de directeuren verdedig- 

de, en een opwindcnd jaat waaÁn mijn vakan- 

tie er bii inschoot, werd op de re februari r9z6 

de Meisterschule voor Duitslands boekdruk- 

kers toch in Miinchen geopend, Deze heeft 

onder miin leiding in de zeven iaren, waarin 

mijn eigen werk moest blijven rusten, een 

rveteldnaam vefworven. lk gafhaat een onder- 

wiisvorm welke nog onverenderd doorwerkt. 

Dat ik toch op zekere dag weer tot de schilder- 

kunst terugkeerde, is één van de wondedijke 

wendingen in het leven van een kunstenaar. 

Tot slot laten wij dan nog enige aanhalingen 

volgen, welke Renners visie op de moderne 

typognfre weergeven, Kernachtig en scherp 

wist hii de problemen te stellen. Over de be- 

langriike relatie rvelke tussen het esthetische, 

het functionele en het ambachteliike in de typogta6e 

bestaat, zegt hii in zijn boek 'Mechani- 

sierte Gtaphik' het volgende: 

'Technicus en 

kunstenaar zou men moeten zijn als men aan 

alle technische en esthetische eisen van mecha- 

nisch tot stand gebrachte grafiek zou willen 

voldoen. De typograaf moet steeds de tot stand 

te brengen eenheid voor ogen houden van twee 

uit geheel andere gedachtesferen stammende 

begtippen. De door die tweeheid gegroeide 

tegenstellingen tussen kunst en techniek, welke 

zich in onze tijd steeds meeÍ op de voorgrond 

dringen, bestaan daarin dat de visie van de 

technicus op het gebruik van typogtafische 

middelen uit geheel andere denkbeelden en 

grondslagen is gegroeid dan die van de kunste- 

naar, welke laatste vaak de typografische vorm- 

geving tot de speelruimte van zijn kunstzinnige 

intuitie tracht te maken. Reeds bii de vorming 

van eeÍr drukletter is de kunstenaar gebonden 

aan de onverbiddelijke wetten van de letter- 

gieterii. Om een harmonisch geheel te bereiken 

moet de lichtvleugelige kunstenaat wel eens 

gekottwiekt worden. Precies zo is het in de 

praktiik van de typografre, waat het et om gaat 

dat een door de kunstenaar geschapen elemen- 

taire vorm en de praktiik zich bii elkaar weten 

aan te passen.' 

Deze rvisselwerking had voortdurend Renners 

Stofomslag van hèt vakboek van Renner 

belangstelling. Ziingrote invloed begon in een 

tijd dat de typografic een speelbal van decora- 

tief geknutsel mct balken, vietkanten en derge- 

lijke dteigde tc worden. De Futura bood de 

mogelijkheid het ccnvoudigste ontwerp in al 

ziin soberheid een spanning tc geven welke 

stvlistisch gezien volkomcn van onze tiid is. 

De voorbereidingen van de Futura hebben 

weliswaar ook een neiging naar het experimen- 

tele te zien gegeven, maar de uitbalancering 

was uiteindelijk zeer gaaÍ. Toen is wel gebleken 

dat de grondvorm van de letter nauwelijks te 

variëren is. Het is daarom een enormc prestatie 

dat toch het'moderne', de geest van onze tiid, 

zich in de letter manifesteert. Paul Renner zei: 

'Hct moderne is een idee, het is een oneindige 

cn nimmer geheel te volbrengen opgave. \We 

zoeken het doorgaans op een te smalle basis, 

waardoor we kans lopen enerziids over te 

hellen naar het conventionele, anderzijds naar 

het modernisme, dat is het gekke overdreven 

moderne. Er is eigenlijk geen tussen de klippen 

door zeilen, want het moderne komt niet tot 

stand doot compromissen tussen modern en 

conventioneel. Het moderne moet niet geheel 

nieuw ziin, niet volkomen andets dan het oude. 

20 

I

T 

pout Reaa.t Dlc Kunst der Ïypogrophlc 

@ 

Frênzêl & Eng€lbrcch6r 'Gcbrou(hÍgrophil. V.rlo9 Sctlin SW 

Een titelpagina in toch wel zeer zuivere typografische stijl 

Het moet, als het nieuw wil ziin, betet ziin dan 

het oude wes. riíat ons in het oude goed 

schiint, zodat v/e het niet zouden kunnen ver- 

geten, dat is niet onmodern, ook al is het nog 

zo oud. Iets beter maken is niet in de eetste 

plaats mooier maken. Ook onmodeme dingen 

kunnen mooi ziin. Niet modern ziirr ze px als 

een vemuftiger en doelmatiger vorm het oude 

beter tot ziio recht zou doen komen.' 

Paul Renner is de grote man gewotden van de 

asymmetrische vorÁgeving in de typogtafie. 

Een wetkwiize welke tot op heden aan waarde 

niets heeft ingeboet. Ofschoon Renner na zijn 

werkzaamheid aan de Meisterschule wat buiten 

het terrein van de typografie is geraakt, toch 

bleven ziin doelstellingen, welke hii gedutende 

de iaren van grote produktiviteit in ziin handboeken 

vastlegde, een richtsnoer. Renner koos 

zo positief richting voor de asymmetrische zet- 

wiize, dat van enige twijfel geen sprake was. 

Hii bezwoer de zetters, niet aan de nieuw ont- 

dekte waatden voorbii te gaan: 'Men moet, 

ook als het meer hoofdbrekens en meer wetk 

kost, steeds opnieuw probeten tot nieuwe frisse 

oplossingen te komen. Alleen een stiil welke 

t0 

eenvoud en bescheidenheid in zichzelf draagt, 

kan daattoe dienen, Er wordt dootgaans te 

veel kunst in de typografie bedreven. \$íerkelijk 

goede typografie wordt gekenmerkt door maat 

houden.' 

'De ptoblemen wotden niet uitgevonden, ze 

ziin er en ze wotden vroeger of later ontdekt. 

Ieder die aan de still a^rr oÍ'tze tijd wil mee- 

werken, moet die problemen proberen op te 

lossen. Een stiil ontstaat niet door kunstenaats- 

grillen of op bevel van een dictator, doch uit 

een complex van moeiliikheden dat de ene 

genetatie van de andete ovemeemt. Pfoblemen 

ziin geduldig en ze ziin er niet op gebrand op- 

gelost te wotden. Als een geneÍatie er zich aart 

onttrekt, dan wachten ze op de volgende. De 

geschiedenis vethaalt echter alleen rpaar het 

wel gebeurt en de geschiedenis van de boek- 

vorming verhaalt ons slechts van de pioniets 

die met succes gewerkt hebben. Terecht, want 

zii hebben werkeliik iets van belang gepres- 

teetd.' Zo sptak Renner tijdens een voordtacht 

ovet het moderne boek, gehouden voor uit- 

gevers en boekhandelaren in Lindall, in 1946. 

Twintig jaar eerder, toen al deze gedachten, 

nu toch min of meeralgemeenaanvaard,nieuw 

waren, schreef hii evenwel reeds:'De nieuwe 

typografie veroordeelt het formalisme, omdat 

terwille van de ftaaie vorm het geheel geweld 

wordt aangedaan'. Dat de nieuwe typografie 

daatbii zelf vaak in nog veel etger formalisme 

is vervallen en nog vervalt, is niet te loochenen. 

In de gehele toegepaste kunst is echter thans 

een streven merkbaar om afstand te doen van 

het pronken met kunst. Dat ligt in de geest van 

de tijd. Omkadering en middenas kunnen, doot 

een meesterhand toegepast, onvergelijkelilk 

mooi zijn, maar niemand zal ontkennen dat de 

middenas tot een star typogra6sch schema was 

geworden, wâta.artr het doel en de zin van het 

drukwerk te vaak ten offer vielen. 

'Men moet niet van elk bedrukt papiertie een 

kunstwerk willen maken. De nieuwe typografie 

zoekt voor de grote massa drukwerk, dat zon- 

der lange overdenking snel gezet moet kunnen 

worden, niet een werkwifze welke voldoet aan 

de hoogste kunstzinnige eisen, maar wel aan de 

praktische en technische. De typogtafie van 

deze tiid probeet zich vtii te maken van de 

vooropgezette dogmatische kunstregels, waar- 

bii echter toch de tijdloze kunstzinnige wetten 

met matigheid primitief aanwezig ziin. Het is 

begriipelijk dat men in de ptaktiik, met zulke 

gedachten en formuletingen gewapend, bij het 

oplossen vlrr op zichzelf staande wetkstukken 

niet veel beginnen kan. Of hiermee de weg ge- 

wezen is, hoe de eigentijdse typografie te vet- 

werkeliiken? Het is niet mogeliik, want elke 

nieuwe opgave stelt rveer nieuwe eisen. Ten- 

slotte is alle onderwiis op het tertein van de 

kunst óf de mening van een op zichzelf staand 

individu àf men probeert de altijd geldende 

vormproblemen naar voren te brengen. Hier 

ligt de kern van de zaak. Het doen aanvoelen 

van de stiil kan slechts als ondergtond dienen 

voor het uitvoeren van welke opdracht ook.' 

Rennet laat hiet zo duidelilk bliiken, dat het 

modetne voor hem geen teugelloos paard is, 

dat door de berilder tot wilde iacht opgevoerd 

kan worden, maar een gtoeien en worden van 

inhoudsvolle voÍmen, welkc in harmonie zijn 

met onze tifd. Een bestudering van Renners 

votmgeving en van anderen die ziin geest 

aangevoeld hebben, kan tot verdete opheffing 

van ons mooie typografische ambacht leiden.

ROLAND PARVA 

F.!í.VÀN DAMME / AMSTERDAM 

Werden voorheen kleine offsetmachines in de drukkerijen 

als een aanvulling op het machinepark beschouwd, terwijl 

de grote één- en tweekleurenpersen de produktiemachines 

waren, tegenwoordig nemen de eerstbedoelde een heel wat 

belangrijker plaats in. Zelfs zijn er drukkerijen welke uitsluitend 

met kleine machines werken. Dit vindt voornameliik 

zijn oorzaak in het feit dat deze machines na de oodog meer 

en meer zijn geperfectioneerd, waardoor kortere inrichttiiden 

konden worden bereikt en - wat van groot belang is - 

het aantal druks per uur vrij sterk werd opgevoerd. Door 

korte inrichttijden en snelheden van Tooo en meer vellen per 

uur werd het mogelijk op offsetmachines van klein fotmaat 

toch grote oplagen in recordtijden afte drukken. 

De Roland Pawa van Faber & Schleicher te Offenbach am 

Main, in ons land geen onbekende, maakt de laatste jaren 

veel opgang. Op de gehouden algrafische efÊciency-tentoon- 

stelling van de LA werd ons gelegenheid geboden onder 

deskundige leiding kennis te nemen van deze machine. 

De Roland Parva nu wordt in verschillende formaten ge- 

bouwd, w^ tva'n de meest gangbarc in ons land zijn: 

Parva 0 papie{orrnaat to X 70 cm max.snelheid Tooo vel/uur 

Parva I ,, J6 X 81 ,, ,, ,, 65oo ,, ,, 

Parva II ,, 6tx86 r, ,, ,, JJoo r, ,, 

Yan deze machines heeft de PanaI nog weer de voorkeur. 

Men garandeert dat deze machine bij gunstige omstandig- 

heden prima kleurenwerk oplevert metzeer hoge snelheden, 

tr

- 

Een schema dat nog iets meer van de Roland Parva laat zicn 

ja tot topsnelheid. De Parva II is van forma^t groïer, m ar 

draait met dezelfde omvang van cilinders rooo vel per uur 

minder. Dit vindt z'n oorzaak in de kleinere kanalen van de 

cilinders, waardoor een vertraging moest plaats hebben voor 

de beweging van de zwaaiende voorgrijper. De cilinders 

hebben schuine vertanding, welke tanden, naar ons werd 

meegedeeld, gestoken en geslepen zijn. De onbeklede druk- 

cilinder is vast, de rubbercilinder is verstelbaar ten opzichte 

van de drukcilinder en de plaatcilinder is verstelbaar ten 

opzichte van de rubbercilinder.Deze gang van zaken is af- 

wijkend van andere tvpen machines, waarbij plaat- en druk- 

cilinder vast ziin en dus alleen de rubbercilinder verstelbaar 

is ten opzichte van beide andere. Het voordeel van het eerst 

aangeduide s].sreem is, dat, als bij pasverschillen de omvang 

van de plaatcilinder moet worden veranderd, men rustig de 

spanning tussen plaat- en rubbercilinder vermindert ofver- 

meerdert, al nazr gelang er bijgelegd of weggehaald is. Bij 

andere tvpen moet het rubber losgemaakt worden, om daar 

het onder de plaat weggehaalde of bijgelegde vel bij te leg- 

gen resp. ï/eg te halen, hetgeen meer tijd kost en bovendien 

nog verandering brengt in de spanning tussen rubber- en 

drukcilinder. De plaatdikte kan variëren van o,t tot o,8 mm. 

De cilinders ztjnzodanig gesteld, dat, wanneer de spanning 

tussen rubber- en drukcilinder moet worden veranderd. de 

stand tussen plaat- en rubbercilinder onveranderd blijft. De 

drukspanning tussen de plaat- en rubbercilinder bedraagt 

o,r mm, tussen rubber- en drukcilinder bedraagt deze van 

o,r tot o,r t mm. De lagering van de cilinders is zo zuiver en 

stabiel, dat de pers bij o,oy mm minder spanningnietmeer 

uitdrukt. Het afstellen van de afwikkeling moet daarom 

nauwgezet gebeuren. 

Om snel inrichten van de plaat te bevorderen, worden 

gaaties geponst aan beide hoeken van de knijperkant. Van 

uit het hart van deze gaatjes moet de kopiïst zijn werk in- 

delen, terwijl de offsetdrukker het hart van de gaatjes moet 

pasleggen op de daarvoor aanwezrge kruisen op de cilinder. 

Bovendien ztin in het cilinderkanaal millimeter-schaalver- 

delingen aangebracht, waarop af te lezen is hoeveel men de 

plaat van links naar rechts en/of in en uit de knijp stelt. De 

rubberspanners zijn uitgerust met wormwielen, hetgeen een 

verbetering betekent ten opzichte van die met tandwiel en 

pal. Een fijne schaalverdeling om de cilinderstand afte lezen 

is aanwezig. Voor de voeten van de drukcilinderknijpers, 

die normaal een vast deel uitmaken van het cilindedichaam. 

)2 

is bij de Roland Parva een aparte lijst of liniaal aangebracht. 

Zrjn de voeten na jaret te ver uitgehold, dan behoeft men 

alleen maar deze lijst te demonteren en bij te werken. Dit zal 

beslist heel wat gemakkelijker en goedkoper zifn dan het 

demonteren van de gehele cilinder. 

Het verfwerk bestaat, buiten de grote verfcilinder, de bak- 

en de likrol, uit vier opdraagrollen met drie verschillende 

diameters, een drietal stalen disttibutierollen, vijf over- 

brengrollen, twee verwrijfrollen en drie verzwaarrollen. Het 

is eigenlijk vanzelfsprekend, dat bij de Roland Parva het op 

en neer gaan automatisch geschiedt, terwijl ook de mogelijk- 

heid om deze handeling te blokkeren ânwezig is. Het was- 

^ppa'r^^t wordt op een gemakkelijk te bedienen plaats onder 

de verfbak aangebracht. 

Het vochtwerk heeft normaal zijn twee vochttollen, een 

verchroomde koperen rol en de lik- en bakrol. llet ver- 

chromen van de koperen rol is geen uitzondering meer. 

Integendeel, praktisch elke nieuw gebouwde machine is er 

mee uitgerust. Vocht- en verfgeving worden getegeld met 

tandjesinstelling. 

Het inlegapparaat 'Mabeg' was oorspronkelijk ook een 

produkt van Faber & Schleicher en wel direct na de tweede 

wereldoorlog. Het Spiess-zuigapparaat van voorheen was 

niet meer te verkrijgen en men heeft het toen nagebouwd, 

verbeterd en aangepast aan de Rolandmachines. De aan- 

drijving van het app^r^ t geschiedt door middel van een 

cardan-as. De ketting is hiermee van de baan, hetgeen zeker 

geen nadeel betekent. Standaarduitvoering is, dat de stapel 

omhoog en omlaag gedraaid moet worden met de hand, 

hoewel ook met motor geleverd kan worden als men er de 

voorkeur aan mocht geven. 

Alvorens de twee opneemzuigers op het vel komen, worden 

de vellen losgeblazen door twee luchtsproeiers (eventueel 

voor karton te vervangen door buisjes), \Íra^Ína ten over- 

vloede vier separeerborstels, twee verticale en tv/ee horizon- 

tale, er voor zorgen dat tijdens het omhoog brengen van het 

vel bij eventueel kleven de volgende vellen radicaal worden 

gescheiden. Verzwaarblokjes op de twee hoeken achteraan 

de stapel verhinderen het te ver omhoog blazen van de 

Het zijaanlegmechanisme 

van de Parva-offsctmachine 

-T

vellen door de luchtsproeiers. \iíanneer het vel omhoog 

gebracht is en gekiept, door eigen vacuum van de zuigers, 

brengt de blaasvoet, welke tevens dienst doet als stapel- 

hoogteregelaar, er lucht onder. Om de lucht onder het ge- 

hele vel te verspreiden en het meeslepen van een tweede vel 

te voorkomen, is bij de opneemzuigers een verstelbare 

vellenrem aangebracht. Deze houdt het vel vlak voor de 

zuigers omlaag, tot plm. o, t cm boven de stapel, zodat prak- 

tisch alle blaaslucht benut wordt om het vel geheel los te 

maken van de stapel en daarmede de transportzuigers ge- 

legenheid te geven het vel op een luchtkussen gemakkelijk 

onder de transportwielen te brengen. Met deze vellenrem 

biedt het Mabeg-apparaat meer mogelijkheden dan de vroe- 

gere tvpen van zuigapparaten, Direct na de transportwielen 

passeert het vel het elektrische controle-apparaat voor twee 

vel, waarna de transportwieltjes op het inlegblad het vel 

verder transporteren. Deze wieltjes kunnen op simpele wijze 

worden gesteld v^n zwa r tot licht en zelfs helemaal vrij van 

de transportband. Het ^ppa'Ía t is uitgerust met zuigven- 

tielen welke zeer frjn te regelen ziin op de zuigkop. De grove 

regulering - en dat wordt nogal eens vergeten - moet bii de 

pompen geschieden. 

Een extra beveiliging is aangebracht op het inlegblad, om 

obstakels, welke zich tussen het papier bevinden of zich 

vormen, te verhinderen de machine te bereiken. Een op 

hoogte te stellen liniaal, over de gehele breedte van het in- 

legblad, zet door middel van een elektrisch contact onmid- 

dellijk de machine stil wanneer deze liniaal door een obsta- 

kel maar even omhoog gedrukt wordt. Men zou dit met 

recht de veiligheidspoort kunnen noemen. 

De vooraanleg, welke zich boven het inlegblad bevindt, be- 

staat uit vier individueel verstelbare nokken, welke centraal 

omhoog en omlaag gesteld kunnen worden. De stilstaande 

zijaanleg of schuif heeft als bewegend onderstuk een ver- 

wisselbaar segment. Verwisselen kan noodzakelijk zif n voor 

zwaar papter of karton, waartoe een speciaal geruwd exem- 

plaar aanwezis is. Voor het terugspringen van het vel uit de 

vooraanleg zijn de zgn. stop- of staartborstels aanwezig, ter- 

wiil afslagpennen er voor zorgen dat het apparaat en de 

machine uitgeschakeld worden wanneer een vel niet of niet 

voldoende in de nokken komt; de vooraanleg wordt dan 

tevens geblokkeerd, terwijl de kniipers van de voorgrijper 

open blijven. 

De voorgrijper voert zijn zwaaiende beweging uit boven 

het inlegblad. Daardoor is het noodzakeliik dat bij verande- 

ring in dikte van papier of karton de voeties van de kniipers 

hoger of lager gesteld worden, hetgeen centraal gebeurt. 

Een gemakkelijk af te lezen schaalverdeling vereenvoudigt 

deze handeling. De knijpers van de voorgrifper zijn vrij een- 

voudig te stellen. Een staalbandje van o,r mm dik moet dan 

tussen aanslag en stuitnok geplaatst worden; voor de druk- 

cilinderknijpers is hiervoor een dikte van o,r; mm nodig. 

De Roland Parva heeft een kettinguitleg met drie knijper- 

systemen en uitlegtrommel, De laatste heeft in plaats van 

ijzeren zgn. bakelieten geleidewielen. Deze zijn in de eerste 

plaats minder gevaarlijk als er eens brokken mochten komen 

De Roland Parva, van dc uitlcgziidc uit gczicn 

en in de tweede plaats gaan zij statische elektriciteit tegen, 

wat mogelijkerwif s het smetten ook nog iets vermindert. De 

knijpers zijn verend, evenals die van de drukcilinder en de 

voorgrijper. Het excentriek voor het openen van de uitleg- 

kniipers is tijdens het draaien te verstellen, hetgeen tiids- 

besparing betekent. De zuigrol, welke ook bij deze machine 

niet ontbreekt, heeft de mogeliikheid tot uitschakeling van 

de buitenste zuigmonden, ingeval van klein formaat. 

Tot de standaarduitvoering van de Roland Parva behoort 

ook een praktische Tl-verlichting bij de uitleg. Het auto- 

matisch zakken van de uitlegstapel is gemakkelijk te regelen, 

terwijl het omhoog draaien met de hand, door aanwezigheid 

van twee overbrengingen, in een moment is gebeurd. In de 

bescherming boven de uitleg is de mogelijkheid geschapen 

om de kanten van nieuwe platen voor te buigen. 

De smering van de machine geschiedt voor de cilinderassen 

en die van de voorgrijper vol-automatisch, terwijl het verf- 

werk en andere essentiële delen half-automatisch gesmeerd 

worden. Het excentriek van de voorgrifper heeft een aparte 

verzorging; dit loopt namelijk in een oliebad, waardoor 

sliftage door wegvreten praktisch geen kans meer krijgt. 

Het inlegapparaat heeft enige verzamelsmeeÍpunten, het- 

geen de smeertiid aanzienliik bekort. 

Remmen van de machine geschiedt zeer gemakkelijk en snel 

op de motor. Hier geen last meer van doorbrandende rem- 

spoelen. Inderdaad een verbetering. De tachometeÍ om de 

druksnelheid af te lezen is gemonteerd midden op de aan- 

drijfas van het inlegapparaat. llanneer de pomp van het 

^ppa'r^ t uitvalt, is het mogelijk hiervoor de pomp van de 

uitleg te benutten. 

De plaatsruimte tenslotte, welke de machine inneemt, is 

z,3o x 3,Jo m. Ziedaar het totale beeld van de Roland Parva. 

tt

J 

Een vergeten ambachtelijk. arbeid 

I,.VAN DI]K / AMSTF,RDÀM 

In deze na-oodogse periode, waarin men dagelijks leest over 

industrialisatie en de daarmee verbonden problemen, is het 

goed om een vergeten ambacht weer eens in het licht te 

plaatsen. Het gaat hier om het ciseleren, een kunst welke 

steeds meer op de achtergrond wordt gedrongen, wat toch 

eigenlijk bijzonder spiftige kanten heeft. Waarom wordt 

dit ciseleren eigenlijk zo weinig meer gedaan? Het snee- 

vergulden handhaaft zich tenslotte nog steeds in de binderij. 

Waarom dan ook niet eens de vergulde snede een nog 

mooier aanzien gegeven door middel van ciseleren? Tijd 

en kosten zullen hier wel in het spel zijn, maar soms is het 

toch waarlijk wel eens gerechtvaardigd om aan bezwaren 

als deze voorbij te g ^n. 

Ciseleren is niet anders dan het aanbrengen van figuren in 

bepaalde vormen op de vergulde snede. Dit is een al eeuwen 

oude versieringsmethode. Voordat men de boeksnede van 

een goudlaag ging voorzien, omstreeks rtoo, was er al een 

sneeversiering door middel van verf. Bijbelse figuren en 

andere motieven beeldde men met verf uit op de snede. Na 

de'ontdekking' dat er een goudlaag op de snede aangebracht 

kon worden, ging men ook de vergulde boeksnede met 

dergelijke figuren versieren. Zoals een kunstschilder zijn 

talenten ten toon spreidde op het linnen doek, zo uitte de 

kunstboekbinder zich op de vergulde snede. Een goed 

voorbeeld daarvan treffen we nog aan ir de universiteits- 

bibliotheek te Amsterdam. Daar vindt men een statenbijbel, 

vermoedelijk gebonden door Albertus Magnus in r664. De 

ftaaíeband buiten beschouwing latend, treft ons bijzonder 

de mooie sneeversieringstechniek. Het is een vergulde 

snede met geciseleerde rand en met de stift geciseleerde 

bloemen en diervormen, zoals pauwen, eenden, koniinen 

en ooievaars, in verschillende kleuren beschilderd, onder 

andere rood, geel, blauw, groen, oranje, paars, wit en zwztt. 

Helaas worden dergelijke kunstwerken in onze dagen niet 

meer tot stand gebracht, het geschiedt thans wat eenvoudiger. 

De afbeeldingen geven verschillende geciseleerde goud- 

sneden weer. De snede op afbeelding r is met drie ponsies 

(stempeltfes) vervaardigd. Het slangenlijntje midden over 

de snede is er in geslagen met het halve boogje dat uiterst 

links staat op afbeelding z. Dit houdt dus in, dat met dit 

boogie negentien maal om en om de figuur ingeslagen is, 

alleen dan nog maar aan de kopsnede. Grote nauwkeurig- 

heid was vereist om goede aansluitingen te verkrijgen. 

Afbeelding , toont een gedeeltelijk mat geslagen snede. 

Het mat slaan geschiedde met het ponsje, tweede van rechts 

van afbeelding 4. Onder voortdurend slaan met de ciseleer- 

hamer wordt het ponsje heen en weer geschoven. Hierdoor 

ontstaat een rullig mat gedeelte, waarbij de glimmende 

figuren verhoogd komen te liggen. Dit gedeeltelijk mat 

slaan, matteren, geeft aan de snede een verrassend fraai effect. 

Het boek'De drie musketiers', van afbeelding 4, heeft op 

elke snede een zwaard in vier kleuren, namelijk zwart, blauw, 

rood en gdjs. Deze figuur werd eerst getekend op kalkeer- 

papier, over de boeksnede gespannen en met een stift op de 

Afbeelding r : Een aardige geciseleerde figuratie Aíbeelding z: Bij het ciselercn toegepasre stempeltjcs 

t8

Afbeelding 3 : De snede is voor een groot deel 'mat' geslagen 

snede doorgedrukt. Deze stift, bestaande uit een houten heft 

en een stalen pen, is te zieÍ op afbeelding 5. Hierna wordt 

het goud, dat binnen de contouren van het zwâÍà nog aan- 

wezig is, met een mesie weggekrabd. Vervolgens worden 

met uiterst dunne penselen de verschillende kleuren verfop 

de betreffende plaatsen aangebracht. Op de juiste dikte aan- 

gemaakte plakkaatverf is goed voor dit doel. 

Aardige voorbeelden van ciseleren geven heden ten dage 

nog de Staphorster bijbels. Vooral bij het overbinden van 

deze bijbels voorzíet men de vergulde snede nog van diverse 

figuren. Opgemerkt dient echter te worden, dat deze figuren 

als geheel ingeslagen worden, dus elke figuur met mzar één 

stempel. Het goede ciseleren omvat uiteraard ook het maken 

van figuren met behulp van streepies, boogjes, rondies en 

sterreties, zoals bij het handvergulden nog wel voorkomt. 

Afbeelding 5 ten slotte vertoont nog een paar stempelties of 

ponsies, de stift en de ciseleerhamer. De hamer heeft een 

brede kop, omdat tiidens het ciseleren niet gekeken kan 

worden of er goed op het staaqe u/ordt geslagen. De blik 

moet gericht ziin op de plaats waar het figuurtje ingeslagen 

vordt. Vanzelfsprekend mag niet hard geslagen worden, 

want dit zou een te diepe moet in het papier veroorzaken. 

Ciseleren is inderdaad een bijna vergeten ambachtelijke ar- 

beid, welke toch de moeite waard is om juist in onze tijd van 

mechanisatie even opnieuw onder de aandacht gebracht te 

worden. !íellicht vindt een aantal collega's nog de weg om 

voor zichzelf de vreugde van dit handwerk naderbij te halen. 

Afbeelding 4: 

Ciseleerwerk met eenvoudige 

toepassing van kleut 

Afbeelding ;: Enige gereedschappen rvelke 

bij het ciseleren rvorden gebruikt 

t9

F--- 

Van bier en daa,r en oaeral , , , 

TEBEN 

UND 

DENKEN 

Vorhagsreihe im Bund fiir Volksbildung 

Montag.. 

9. Mai, :o Uhr, im Jugendheim 

Pfarrcr Karl Jakobi sóilderi "Leben und 

Denken. des go8en Menschenfreundes 

ATBERT SCHWAITZER 

B I LI ETTE N E N PROG RAM MA'S 

Een sterke herinnering leeft bij de schrijver dezes nog 

am de uitgebreide letterproeven, met allerlei zeer 

goed verzorgde voorbeelden van toepassing, welke 

vóór de oorlog door de lettergieteriien wetden 

uitgegeven. Zo langzamerhand is evenwelde activiteit 

van de gieterijen weer op een dergeliik hoog niveau 

gekomen, g€tuige hetgeen in de laatste jaren wetd 

uitgebracht. In ons bezit kwam nu weer een mapje 

vm Stempel ÁG (vertegenwoordigd door Mahez), 

waarin een serie uitstekend verzorgde modellen van 

affiches en programma's is vervat, uiteraard met 

gebruikmaking van de lettertypen van deze firma. 

Met lettertypen als de Sistina, Palatino en Palatino- 

cursief worden zeet fraaie resultaten bereikt, doch 

ook met typen als o.a. Montan, halfvette en magere 

Neuzeit-Grotesk en de ons wat minder bekorende 

Babac zrln geslaagde affiche-voorbeelden bereikt. 

Ook onder de programma's voor diverse doeleinden 

zijn zeer effectvolle. Hierboven één van de affiches. 

HEBTUWÈLTUD? 

Van het vorig nummer bleeF overstaan een korte 

vermelding met betrekking tot Proost Prikkels zo8. 

Dat is erg spijtig geweest, bijna een onbeleefdheid 

tegenover de samenstellers, want het was een zeer 

geslaagd nummer. Deze Prikkels zo8 was bedoeld als 

een spiegelbeeld van de uitgave'Geen tijd'van de 

journalist H. J. Hofland. De titel en d€ vlot ge- 

schreven tekst vestigden daarbii de indruk dat zc het 

omgekeerde wilden duideliik maken, doch uit- 

eindelijk werd hetzelfde doel nagestreefd, namelijk 

aan met veel werk bezette lieden een nuchtere kijk te 

geven op hun chronisch gebrek aan tild. Het was 

alles weer bijzonder aaÍdig getracteerd. \Jíe hebben 

40 

niet de indruk dat de vele gegeven adviezen en 

suggesties (om wèl tild te hebben) tot een ernstige 

daling van de produktiviteit in de grafische onder- 

nemingen hebben geleid. Mag dm ook uit de erva- 

ringenvan de laatste tiidvaststam dat niet elke Proost- 

vliegeropgaat(!),deze heefthet heuszeergmd gedaan. 

Proost Prikkeltjes zo9 is samengesteld in de trant 

van kindertekeningen en daarop aansluitende'op- 

stellen', o.a. een kostelijk geval over de geschiedenis 

van het papier. Maarten Krábbé werkte er aan mee. 

Met de jongste vrucht van veel arbeid is het helaas 

niet zo goed afgelopen. Het zouden Prolympisehe 

Prikkels zijn geworden, gewiid dus aan de Olym- 

pische Spelen, maar het bekende NOC-besluit heeft 

dit alles overbodig gemaakt. Toch schaarde ook de 

redactie van Prikkels zich achter het genomen besluit, 

accepteerde sportief de gevolgen en besloot cr in 

november dan ook verder het zwijgen toe te doen. 

KLEUR EN KLEURWEERGAYE 

VAN TL.LAMPEN 

De buisvormige fluorescentielampen of Tl-lampen 

hebben in de verlichtingstechniek een amtal nieuwe 

problemen am de orde gesteld, problemen welke bii 

de gloeilampen niet actueel of onoplosbaar waren. 

Onder andete geldt dit met betrekking tot de kleur 

en de kleurweergave vm TlJampen. Door geschikte 

keuze van de fosforen - dat ziin de fluorescerende 

stoffen op de binnenwand van de Tl-lampen, welke 

de ultta-violette straling vm de lagedruk-kwikdampontlading 

bimen de lamp in zichtbar licht ometten - 

heeft men een berekkeliik grotc vrijheid in het 

bepalen vm de kleur vm het geproduceerde licht. 

Deze kleur bepaalt men het best door haat uit te 

drukken in cen kleurtemperatuur (dit is de tempera- 

tuur van een gloeiend zwart lichmm, dat licht van 

dezelfde kleur uitstraalt). Ten behocve vm de ver- 

schillende toepassingm vm de Tl-lampen heeft men 

dtie verschillende standaarduitvoeringen gemaakt, 

namelijk 'kml daglicht' (kleurtemperatuur Trooo C) 

waarvm de kleur overeenkomt met gemiddeld dag- 

licht,'warmwit' (kleurtemperatuur lzooo C) waarvm 

de kleur overeenkomt met gloeilampenlicht, en 'wit' 

(kleurtemperatuur 45ooo C). Deze lmtste soort TL- 

lampen km zowel in combinatie met daglichtals met 

glmilampenlicht worden gebruikt, Bij deze lamp- 

typen heeft men vooral naar het gÍootst mogeliike 

lichtrendement gestreefd. Bii de zgn. 

'de 

luxe'- 

lampen, met ongeveer dezelfde kleurtemperatuÍen, 

staat een zo goed mogeliike kleumeergave op de 

voorgrond. fn restaurants, varenhuizen en dergelijke 

en ok als huiskamerverlichting hebben de 'warmwit 

de luxe'-lampen reeds bewezen dat ze ten volle aan de 

verwachtingen volden. De verbetering van de kleur- 

weergave is echter gcpaard gegun met een iets 

minder hoog lichtrendement. 

Deze voorgaande bescheiden aaovulling van het 

inzicht met betrekking tot de Tl-veÍlichting werd 

ontleend aan het augustusnummer van het Philips 

Technisch Tiidschrift. 

't 

Kan nog eens nuttig zijnl 

VIERENTWINTIG EN EE,N 

Ja, de viifentwintigste is geopend! En het is een 

vreugde om er in ditblad ook wat meer van te zeggen, 

met het doel uiteraard om zo veel mogelijk vak- 

genoten er tG te bewegen op deze vijfentwintigste te 

gaan zien wat alles belangrijk was op de vierentwintig 

voorgaande! Om eindelijk eens duidelijker te zijn: 

met die vierentwintig worden bedoeld de tentoon- 

stellingen vm boekillustrators en detgelijke lieden, 

welke sinds 1948 in de toonzaal van Corvey's Papier- 

groothandel te Amsterdam werden gehouden, De 

vijfentwintigste, waar dus het werk van de hele reeks 

grafische kunstenaars wordt getoond, kon nu in het 

Stedelijk Museum te Amsterdam worden gehouden 

en duurt nog voort tot 16 december a.s. 

Het oktobernummer van Het Modelvoor de Uitgever 

geeft nadere biizonderheden over deze samenvattende 

tentoonstelling. Daatbij wordt de stelling geponeerd 

dat de boekillustratie één van de meest levendige 

kunstuitingen van deze tiid vormt en een kunstuiting 

is welke in direct contact staat met het volle leven. 

Men raakt daarbij aan de ontwikkeling van vrije kunst 

naar gebonden kunst en we volgen even de tekst: 

'Het is voor het boek en zijn omslag, dat de gebonden 

kunstenaar een dienende taak op zich genomen heeft 

en ziin werk als een ambacht is gaan opvatten, zoals 

de aÍtisan uit vroeger tild, die, niet belast met de 

geëxalteerdheid van onze eeuw, eÍ voldoening in 

vond nuttig te zi,n. Hieí heeft de kunstenaar, die 

voordien misschien de kant van de vriie kunst zou 

ziin opgegaan, de richting gekozen welke o.a. ook 

het onlangs uitgebrachte Íapport over de sociale 

positie der beeldende kunstenaars wees als een op-

L-_ 

lossing uit de moeilijkheden s,aarin de vrije kunste- 

naar zich bevindt. De gebonden kunstenaars hebben 

zich dienstbaar gemaakt aan de maatschappij en zich 

daardoor in hun zogezegde gebondenhcid meer 

vrijheid vcrschaft dan mcnig vrij kunstenaar heeft 

die in leven gehouden moct worden door rijksonder_ 

sreunng, 

De kunstcritici, die over de meest ondermaatse 

tentoonstelling van vrije kunst kolommen weten vol 

te schrijven, geven er - bchoudens een cnkele uit_ 

zondering - bliik van, de verschuiving van de vtije 

naar de gebonden kunst nog niet te hebb€n waar_ 

genomen. Zij achten het voorlopig nog beneden zich, 

zich met de boekillustratie in te laten. 

Ondertusscn is het boek het medium bij uitnemencl- 

heid om het gevoel voor kunst te verbÍeiden en te 

ontwikkelcn cn als men hct geillustreerdc bock van 

nu met dat van een ticn of vijftien iaar geleden 

vergelijkt, komt men tot de slotsom dat er in Neder_ 

land vele talentvolle tekenaars aan het wcrk zijn die 

op hun gebicd wat te zeggcn hebben.' 

Voor dcgenen onder onze lezers, die nog weinig of 

in het gehcel geen bewuste aandacht aan dit gebied 

van de gralische kunst schonken (en dat ziin er helaas 

velen!) ligt een geheel rijk opcn. Deze tentoonstellins 

kan hun zeer veel moois en lcerzaams bieclcn. 

STRAALVLI EGTUIGEN EN ROLLEN 

Àls we aannemen dat een straalvliegtuig thans 

duizend kilometer per uur vliegt, gaat dit honderd 

maal zo snel als met de oude postkoets. Als evenwel 

thans drukmachines vierduizend druks leveren 

(Íotatiepersen gaan tíouwens nog veel sneller!), is 

dat niet minder dan tweehonderd maal zo snel als 

de oude handpers met misschien twintig druks per 

uur. I\faar cven zorgvuldig als de oude drukkers met 

tampons hun inkt opbrachtcn, moeten thans de zo 

snel roterende drukrollen het doen voor onze 

moderne machines. Is het wonder dat op dit terrein 

heel wat moeilijkheden verscholen lagen. Het heeft 

bijvoorbceld heel lang gcduurd voordar aan rubber de 

eigenschappen konden worden gegeven om voor 

drukrollen te dienen. Het materiaal wordt nu in de 

juiste vermenging gebracht, grondig doorkneed en 

aan vellcn om de rollenspillcn gewikkeld cn dan volgt 

een proces van afdraaien, afsliipen en polijsten. Na 

dcze bewcrkingen wordt nog ecn geduchte controle 

toegepast op alle mogelijke hoedanighcden. De 

bekeode Àrtcxrollen v,orden gemaakt van de kunst- 

stof \/ulkollan, dat een zccr gesloten oppervlak 

vertoont en bijzondere eigenschappen met bctrekking 

tot veerkracht en kleefkracht oplevert. Bestendigheid 

tegen tempcratuurwisselingcn, vochtigheid cn droge 

lucht rvordt aan deze rubbcrrollen in hogc mate 

toegeschrcvcn. Rollenspillcn tenslotte moeten een 

hoge graad van zuiverheid hebbcn, rvant andcrs 

deugt ecn drukrol met dc bcste bekleding nog niet. 

\\'aar we dcze opmerkingcn uit hebben í{clicht? Uit 

een goed vcrzorgde brochure ,Gocde rollen - bctere 

drukresultatcn' van Mahez ovcr Felix Bóttchcr_rollen. 

EXPORT.CATALOG U S VAN DE 

BAUERSCHE GIESSEREI 

Aan de inspanningen, welke de verschillende lettcr- 

gieteÍiien zich de laatste tiid getroosten om min of 

meer'luxe'lcttertypen aan de markt te brengen, kan 

men bemerken dat het gralische bedrijfsleven zich 

over het algemeen weer heeft voorzien van nicuwe 

basisJettertypen en wat daarbii behoort. Ook de 

wijze waarop de verkoop van lettermterialen

f 

A 

o BCDEFGHIJKLMN 

PARSTUVV/XYZNCE 

abcdefgh klmnopqrstuvwxyz 

E à é ï ó t fi fl trffi ffl r23 4s67 8 I 0 

&€ $ ? !.,;:- - )) .e) I >i' 

rJ 

O I] 

L()rPS I O 

Er zijn eigenschappen die de Colunrbia tot een typische basisletter stempelen. 

De letter is geschikt voor alle papiersoorten, stevig en open, goed te drukken. 

HU KAN DE PLAATS INNEMEN VAN MENIGE SMOUTLETTER 

(irrps r: 

Er zijn eigenschappen die de Columbia tot een typische basisletter 

stempelen. De letter is geschikt voor alle papiersoorten, stevig en 

GOED OM TE DRUKKEN. HIT KAN DE PLAATS INNEMEN 

Corps r z cursief 

Er zijn eigenschappen die de Columbia tot een typische basisletter 

stempelen. De letter is geschiktuoor alle papiersoorten,steuigen open, 

OPEN, GOED OM TE DRUI(KEN. HIT I(AN DE PLAATS 

C()rDS ró ret 

omdat juist de drulc 

EEN GOEDE IS BIJ 

Corps 48 cursief vet 

open decoratieae 

COMBIÏ,{ATIE 

t) 

't- 

-T 

llct lijkt ecn wat hachelijkc ondcrncnring onr 

ccn nicuwe lcttcr te bcsptckcn, dic op hct 

ecrstc gczicht cnkele wccrstandcn opwckt. 

Dc hcrinncring aan dc Clteltenltam ligt voor de 

hancl cn dic hcrinncring is nict vln aílnÍacnarne 

aard. Vat hcbbcn wc de Flollandsc Nlcdiacval, 

Lutetia, Vciss Antiqua en andcrc 'gcvocligc' 

lettertypcn gcprezen, dic dc hardc, nuchtcrc 

Sákulum cn Chcltenham kwamcn vcÍvangen. 

En toch .,. ook deze mediacvals wcrdcn v,rccr 

achtcrhaald door 

'eigentijdsc' 

lcttcrs, Dczc 

lcttcrs, dic na dc oorlog stcrk op dc voorgrond 

traden, zijn bijvoorbccld dc Romulus, Spcc- 

trum, Timcs cn Gcorgian. Allc Ncdcrlands- 

Engclsc typcn, waarbij in dc romcinsc vorm 

ecn strakhcid cn rust wcrdcn bcrcikt, dic vol- 

docn aan dc tvpografischc opvattingcn van vclc 

bockvctzorgcrs van onzc tijd. IIct zijn cchtcr 

nict typischc smoutseÍies, m ^Í zc hcbbcn door 

hun vorm cn samenstclling ccn mccr bcpcrktc 

gcbruiksmogcli j khcid. 

rVannccr nu dc Lcttergictcrij 'Amstcrdam', dic 

dczcr dagcn de Cohnil:ia uitbracht, bij haar 

toclichting zcgt: 'Dc Columbia-farnilic is vet- 

vaardigd omdat dc LA van oordccl was, dat cr 

cen lacune bcstond in dc bcschikbarc rccks van 

boeklettcrfarnilics, niet allccn in haar eigcn 

gietpfogÍamma, maar in hct algcrnccn de 

zctmachincs inbcgrcpcn', dan bcn ik hct daarmcdc 

slcchts ccns voor zovcr dit hct 'cigcn' 

gictprogramma bctrcft. Dc bclangrijkc grocp 

door mij gcnocmde lcttcrs is hicr irnmcrs 

buitcn bcschouwing gelatcn? En toch zal dezc 

Columbia wcl ccn plaats vcrovcren, daar hct 

ccn uitgcbrcidc smoutlcttcÍfamilic blilkt tc zijn, 

tcvcns op Intcrtype-matrijzen vcrkrijgbaar in 

dc corpscn 6, 8, 9, to, r r cn 12. 

Dc lcttcr wcrd gctckend door dc Amcrikaansc 

kunstcnaar \Taltcr NÍcKav, inmiddcls in het 

bcgin van dit jaar hclaas ovcrlcdcn, Hij tckcndc 

ccn nuchtcrc, nict decoraticvc lcttcr, die vclc 

aantrckkclijkhcdcn hccft cn vclc vcrgclijkingcn 

oproept. Dc romcin rocpt dc Chcltcnham hct 

stcrkst in hcrinncring, waarbij dan de a cn f 

opvallcn. Dc ff is bcslist mislukt. I licrbij is ccn 

gicttcchnischc mocilijkhcid zo stcrk gcacccn- 

tuccrd, dat cr ccn gchccl afwijkcnd bccld ont- 

stond. Dc cursicf cn vet firct cursicf gcvcn cen 

zclfstandigcr bccld tc zicn, mct zccr ^ ngc- 

namc vormcn. Dc f en j kunncn nict gehccl 

bcvrcdigcn. 

Er zijn cchtcr cigcnschappcn, dic dc Columbia 

'tot ccn typischc basislcttcr stcmpclcn'. Dc 

lcttur is geschikt voor allc papicrsoortcn, stcvig 

cn opcn om tc drukken. I{ij kan dc plaats in- 

ncmcn van mcnige andcrc advcrtcntic- cn 

smoutlcttcr. Dc Columbia past dan ook in het 

strcvcn naar mecr eenheid op dc zctterij, d.w.z. 

een bascrcn van het ter zctterij gerccd tc 

makcn wcrk op ccn zo gcting mogclijk aantal 

geschiktc lcttettypen. M. H, Croenendaal

CILINDER. 

DRUKAUTOMATEN 

Abso I u ut s metv rije I u cht u itl e g 

Hoorzuiver register 

Uitmuntend inktwerk 

RH EN US.SLR 

64x96 cm / 3(X)0 druks per uur 

ALLEE NVERTEG E NWOORDIG ER 

YOOR NEDERLAND EN INDONESIË 

S E LE KTA.S 

5ó x 80 cm / 4fi10 druks per uur 

MONARCH 

80 x I l2 cm / 2500 druks per uur 

stoffel - i nl egopPo ro ot zo n d e r bo nden 

Uiterst stobiele constructie 

Stroombesporende oond rijv i ng 

Geslepen ci I i n d e r, w a o r doo r w ei ni g toesteltijd 

Centrole smering 

Rege/bcre d ruksponning

ellooo 

toch is het beter na iedere oplaag of ieder oplaagie 

de gehele legger tevernieuwen en niet alleen maar 

een gedeelte er van. Ook na een kleine oplaag is 

zeffs het karton - ook al is dat niet zichtbazr - 

blijvend vervormd. De elasticiteit is er uit en de 

hardheid geheel anders geworden. Neem daarom 

steeds nieuwe Proost leggers voor uw Heidelber- 

ger degels. Verkrijgbaar in: zacht-normaal -hard, 

verpakt in dozen van 100 stuks. Prijs f 45.- per doos 

Proost Papier 

Proost en Brandt nv Rusland 2ó Amsterdam 

LINOTYPE ZETMACHINE wateen produktief 

COMET 

's werelds beste zetmachine 

voor automatisch zetten 

en voor handbediening 

Een groot aantal 

reíerentie-ad ressen 

vindt u bij 

en hoe eenvoudig 

te bedienen... 

Reeksen van vernieuwingent

- 

HPI-Kromekote 

HOOGGLANZEND EENZ|lDtc 


Thans ook op magazijn: 

parelgrijs, azuurblauw, groen en rose 

op 70 x lfil cm, 250 grs/m2, 

ivoorkleur 

op ó5 x 100 cm,250 grs/m2 

Wit en ivoorkleurig 

ook in ondere formoten en gewichten 

iI.V. DE HÍIILAIID$CHE PAPIER INDUSTRIE 

* 


Pri nsen gracht 4T)-480, Amsterdam 

ïelefoon 30204 (4 lijnen)

& 

Op welk t/dstip, , , 

wordt het voor een moderne zettetij voordelig om over haar eigen'lettergieterij' te beschikken 

met onuitputtelijke voorraden splinternieuwe letter en ander materiaal in een enorme sortering ? 

De praktiik heeft bewezen dat een 

'uor.rorvpr,' 

supRÁ crETMÁcHrNr haar kostcn dekt en voor haar 

bezitter nieuwe, winstgevende gebieden opent, 

lang voordat zij aan de gÍcns van haar wekeliiks 

bcrcikbare produktic toe is. 

Hct is allang nict meer zo dat de supRA GrET- 

MÁcHrNE alleen in grotere krantenbedrijven, boekcn 

handelsdrukkerijcn de produktiekosten omlaag 

drukt en nieuu'e wegen wijst voor tiidbesparendc 

wcrkmethoden. 

Als u voldoende vierk hebt om dcze machine drie 

dagcn per wcek te bezetten, behocft u niet meer 

te aarzelen. Dan is de machine cen prima belegging. 

0 

,,ScIottÍelsn" Iunsldlulpaplet 

Of u tot dc aanschaffing besluit hangt voor cen 

bclangriik deel er van af hoc zw^^Í n de grootstc 

last die op uw zetterii drukt, laat v'egen, Dczc 

zware last bestaat uit de voortdurendc vervanging 

van uw voorradcn smoutlcttcr, liinen, interlinics, 

rcglcttcn, holwit en al het andere materiaal, die 

mcn nict lang kan handhavcn in ccn bedriif waar 

men cr prijs op stelt dat cr door vakmensen gccrr 

tiid tordt verdaan met het zocken cn trekken van 

materiaal, onnodig toestellen cn andere lapmiddclcn 

die overbodig worden door de komst van dc 

SUPRA GIETMACHINE. 

Allc inlichtingen over dcze arbeidbesparcndc cn 

produktievcrhogende machine verstrekt gaarnc 

THE MONOTYPE CORPORATION LIMITED 

Keiqersgracltt 14: / ÀNISTERDÀl\{-C I Telefoon 47606 

,rscheufelen" kunsÍdruk yoor beter werk 

a 

a 

a 

a 

a 

a 

gesloten en goed gesotineerd oppervlok 

uitstekende droging 

plukvrii 

geschikt voor meerkleurendruk 

heldere kleur 

constonte kwoliteit 

Wii leveren dit popier 

ook vernlrbqsr 

en geschikt voor gouden 

bronsdruk, 

dach verzoeken U dit 

bij Uw bestelling 

op te geyen. 

Koninklijke Papierfabrieken Van Gelder Zonen N,V. 

Amsterdom Rotterdom - Arnhem - Bredo 

Mooslricht - Utrecht 

s Grovenhoge Groningen

t /\ r- r r r rL I\ I. r \J VV L, 

A MSTER,D A M 

KORTT BERICI|TTi| 

uranse troepen onder aanvoerlng 

ven genereal Duras 

ziJn glsterocïltend 

plunderend en brandend 

de Palís blnnengetrokken. 

Dtt betekent, dat Frankrijk 

zlctr nu ehdelijk ln steat 

van oorlog met het Dultse 

RlJk bevlndt. LodewiJk :(fV 

vhdt bet blijkbaar Dlet 

meer de moelte waard een 

offlclëIe oorlogsverklarlng 

t€ Sfuren. 

ZUne Hooghcld de Prlns 

za) zlcb. nog deze week 

offlcleel tot de Staten der 

Provtnclën wenden met 

het verzoek om de trroepen 

dle hlJ slnds enlge tijd ln 

26 SEPTEMBER 1688 

f{asleep van Edi ctvan f{antes 

Te aeel Franse Wpiermakers l.*yryLy4rylPryt! 

'Wll ilenltcn er niet aon nnr f Enge- 

in de Zaanstreek? 

()m ite armbesturen yan de Waalse Kerken hter te lande te 

ontlnsten, heeft de Synode van die Kerk aan al haar diakonieën 

een rondschriiven gezonden. Daarln wordt hun aangeraden 

de F'ranse papierarbeiilers die zich om steun tot het armbestuur 

zoutlen wentlen, te verwijzen naar de heer Paul Duppin te Londen. 

Deze heer heeft de ouderlingen van de lilaalse Kerk te Ionden 

verzekerd, dat alle gezinnen van uit Frankr{ik gevluchte papiermakers 

aan werk te zrrllen helpen, elk naar zijn kunnen. 

AANPAS SE N 

IY/ie het vrolijke teÍereel langs de 

Vl Zaan gadeslaat, waar tussen vleren 

vijÍhonderd molens vrolijk drarien 

en cuizenden bedrllvlge gezinnen aan 

de kost helpen, kan dch moelliJk Yoorstellen 

dat daâr werkloosheld zou heers€n. 

'In de structurele betekenis van 

het ['oord is dosrvan den ook geen 

sprake,' vemekerde ons de bekende 

Hollandse papierhandelaar Vfurcent, die 

zelf twee Jaâr geleden utt Frankrijk de 

wiik moest nemen, De ZaaJxse papierlndustrie 

moet zích alleen oan de plotselinge 

toevloed van personeel aânpassen 

en ziJ zal clit, geden de huidige 

hoogconJunctuur en de algemene vraag 

naar papler, zeker doen, aldus de heer 

Vincent. 

'[J moet bedenken,'zel hiJ ons, 'toen 

Inalewijk XfV drle jaar geleden 

door de opheÍfing van het Edlct van 

Nantes de godsdlenstwiiheld ln 

Frankriik vernletlgde, heelt hli tcvens 

het beste stuk van ziln papierlndustrle 

vernietigd. In het paplercentrum 

Angoulême werkten bflzon- 

Een DroIUk tatereel met Zaonse '7.olena 

der veel protestantsc orbclders. 

Zella ln de moleDs dle dc Jezuïetenpet€rs 

da&r hailden, wos het personeel 

proteetant. Mlln broer ult Amstcrdam 

cu lk zeE Ílnanclerrlel 

iloar ook vler molens, raar w[ zotenaamd 

Eollrnds ptpler, met lfollanilse 

watermerken, yervaarillgden. 

Dit is nu alles verleden t[d, maar de 

protestantse werklieden 4ln gevlucht 

en hun vakkennis bevindt zdch nu hier. 

aan de Za^Bn. 

n.|..| 

rJLe goele Loaewllrt 

Cornelis Mulder (45), olieslager te 

Zaandsm en lld van de vroedschap, 

heeft voorgesteld varr gemeentewege 

een standbeeld van Iodewljk )Cw op te 

rlchteïr, TVle beeft er meer tot de bloel 

van de Zaa,'lse pafrlerindustrie bijgedragen 

dan hlt?'was zijn argumentatie. 

'Eerst Joegen z{ln legers ln 1672 de 

Gelderse papiermokers naar de vellige 

Zaanstreek; nu Jaagt h{ door de intrekking 

van het Edlct van Nantes de 

hugenootse papierarbeiders naar Hol- 

Iend.' 

lanil te goorr: aldnls Ptene LebeoU 

papienna*er (k@tset) rlt Aflgoulème 

en cini,J mJcele maandcn 

werlczaam op & molen ,De Witte 

Hengs? te Westzaan. 'We krrynen 

llet ,rwt dz Holland,se ,nolenaors 

i:, uel oirr,iten,' oerkloard.e hiJ aan een 

i oan onzê aerslaggeoers. ''Wlj eten 

i zeus ,net de molenaar 

' 

aan talel. 

Alleen eist ilo beleelilheid, attt uii 

. knechts onta lepels neerleggen, ak 

, ilp ba,a.s alot al@t. En irie heelt bl$k- 

, baat zdn oTluroaste torre.'ilat-hti 

,. met & gloeiendc pap ol Elà,ar is, & 

I \ uij @ij nog blnzen, blezen, Zo krijgen lDij olj ,tiet fliet i 

\ oeel naar biflnefl: Onae oerslagge- J 

I Det hooÍd,e sartgelijke klaahten I 

I ooer orlze ,nplennorc oolc eldcrs. It \. 

ly:% 

G EHEIMZIlIlIIG E 

UITUITDIlIG 

Ja,n Klaasz., een bekwaam papiermaker 

te Wormer, die hooÍdzakelijk met 

Íamllieleden werkt, Iaat sinds korÈ 

geen bezoekers meer ln zijn molen toe 

en heeft een nieuwe schutting om ziJn 

erf opgetrokken. ZUn produkt is in de 

laatste maanden opvallend veel beter 

van kwallteit geworden. Er wordt beweerd, 

dat een v&n zjjn zoons een 

werktulg heeft geconstrueerd om de 

lompen fliner stuk te maken, dan door 

de stampinstallatie kan geschieden. 

Men spreekt van een cilinder met messen. 

Als dit alles zo ls, zs,l het wel niet 

lang geheim blijven en dat kan alleen 

maar ln het belang van de Zaanstreek 

en van oDs Vaderland zlin. 

Nil fuiqenden sntrten papier en karton aan Geaoon tot Heel Bifrynder bii GI{B 

de hevensteden heeít geconcentreerd. 

tegên de 

Kontng 

mogen 

ven Engeland t€ 

gebrulken. Dezer 

dageD. Irebben actrtereenvolgens 

de Engelse en de 

Frense g.ezj'Írt blj de 

Stêcen-Generaal geïnÍormeerd 

v/&t deze troepen 

te betekenen 

ls een publlek 

hadden. 

getreh, 

Het 

dat 

de PrhB dagelijks nieuwe 

verzoeken uit Engeland 

ontvangt, om over te komen 

met een leger. De haet 

legen Jacobus II schijnt 

daar nu algemeen te zijn. 

Waarschijnlijk za'l fret 

Wtllem 

kosten, 

III wehlg moelte 

zijn verafsclruv/de 

schoonvader en dlens ondergesctroven 

troonopvolger 

weg te Jagen en de protestantse 

religie ln Engeland 

te hendhoven. 


Ansterdam Arnhem Den Haag Eindhoven Groningen Leeuwarden Maastricht Rotterdam Utrecht Zutphen 

I 

d 

ta 

I 

tl 

U

I 

'57 

Jonuori ... 

Mag onze handdruk erbij 

en drukken moor! 

voor een héél goed nieuw jaar ? 

INIÍT 

Waarom verder zoeken, als U 

aha*kz.n mza/v! 

N.V. Rudolph illeij er's Drukinktf abriek 

BROUWERSGRACHT I 52.I54 

AMSTERDAM.C. 

TELEFOON 47152-42897 

'fu*t'loa 

* 

,)^'/"/^*W 

NY. (,LI Cfi éFA B RIE IZ, I)T RE(.HT U 

ï,0/!\ /v\E (T.f i * VA N SANT! N 

0uDE á RA(JtI 213 - Í 8L.1267 6 -2 0 40 B. UTRECiIT 

Nu kiikt U wel 

tegen de prijs van 45 cent 

per legger op, 

maar vergeet U niet, dat ook een zelf gemaakte 

legger getd.ikost. Bovendien wordt zo'n legger veel 

langer gebruikt dan verantwoord is. Uw letters 

kosten ook geld! Gebruik daarom Proost leggers 

voor Uw Heidelberger degels. Zuinig, handig en 

voordelig. Verkrijgbaar in: zacht - normaal - hard, 

verpakt in dozen van 100 stuks. Prijs f 45,- per doos 

Proost Papier 

Proost en Brandt nv Rusland 2ó Amsterdam-C

Ook bij ons weer één: 

de enorme verkoop van 

de POLYGRAPH- 

cilinderautomaten 

in 195ó overtrof die van 

1955 verre! 

WAARDOOR? 

Doordat de ORIGINELE 

Leipziger Polygraphs 

niet te evenaren 

of te imiteren zijn! 

Het gaat hier nameliik om de 

MEEST ECONOMISCHE persen 

die in deze klasse bestaan 

MI 

Mtl 

Ook voor u is het de moeite 

waard, indien u nog geen Polygraph 

mocht hebben, u eens 

papierformaat 40 x 56 cm 

papierÍormaat 50 x 65 cm 

3 letterrollen, 4 schuifbanen, hoogstapelapparaat 

door ons te laten voorlichten 

ln Melbourne 

werden vele records gebroken ! 

Indien gewenst ook leverbaar met een vernuftig geconstrueerd rollenwasapparaat met ruiterrol en 

een 'Weko' poederverstuiver. Als standaard-uitvoering een verstelbare borstel over de gehele cilinder, 

vormverlichting, drukknopschakelaars voor de pompen machinemotoren, gemerkte ramen, enz. 

Drukkerij Mercurius te Ámsterdom bestelde 3 POLYGRAPHs no 

Drukkerij Mercurius te Wormerveer bestelde hoor 3e POLYGRAPH 

Drukker4 Steens te Schiedom bestelde op éénmool 3 POLYGRAPHs, enz. enz. 

Ceelen 

Kruislaan 182-403 / Amsterdam-Oost / telefoon 50735-5ó090

I 

i 

I 

Roland Ollsetpersen 

Faber & $chleicher AG orFErrBAGn/M. 

Technisch aangepast aan 

de hoogste eisen van 

de hedendaagse ofrsetdruk 

lI.v. LETTEnGIETERIJ ,,AMSTEnDAM" Voonf,. lf. TETTEnODD 

Amsterdan . Botterdam -'s.Grevenlage 

Zowel de spanning tussen 

zink- en rubbercylinder als 

die tussen rubber- en 

tegendrukcylinder is 

afzonderlijk instelbaar, 

snel - zuiver - aÍleesbaart 

Volautomatische smering van 

cylinders en voorgrijperas 

Centrale handsmering van 

andere vitale machinedelen. 

a

! N Lr $ $ $ ls N li Li li Li Li Li Li Íi Ii 

$tHN 

IN t

J 

JohannisbeÍger stopcilinderpers'Mon arch' 

l l. J. \' lr lt S l'11 li (; I l / t|I' l{ lr (. l l'l' 

Vrij kort na de oorlog hebben velen de gedachte gehad dat 

het met de stopcilinderpers wel gedaan zu zijn. Men gaf 

aan de tweetoerenpers de grootste kansen. Nu weer geruime 

tijd nadien zijn echter zeker de kansen voor de stopcilinder- 

pers groter gebleken dan aanvankelijk werd gedacht. Steeds 

meer doet de stopcilinderpers - in verschillende formaten, 

bouwwijzen, snelheden en prestaties - vzn zrch spreken, In 

kleine landen als het onze blijken velen nogal wat waar- 

dering voor dit t1-pe machine te hebben. De tweetoerenpers, 

hoe voortreffeliik deze veelal is, schijnt hier toch niet altijd 

op haar plaats te ziin. De in het algemeen voorkomende niet 

zo grote oplagen en zich vaak voordoende formaatverande- 

ringen spreken daarbij stellig een woordje mee. Gezien dit 

uitgangspunt is het o.i. goed, eens aandacht te schenken aan 

een oude bekende, voorzover het althans de naam betreft. 

De keuze is gevallen op een hypermodern t1'pe Johannisberger 

en wel de stopcilinderpers 'Monarch', een model dat 

nog maar kort aan de markt is. 

Uiler\k en bouw uan de ruacltine 

De eerste indruk die men van de 'Monarch' krijgt is, dat het 

een zw^Íe robuste machine is en dus tot veel in staat. Toch 

is het ook weer niet zo àat alle aandacht aan het uiterlijk 

werd besteed en aldus de gebruikswaarde, hier in het bij- 

zonder de toegankelif kheid, werd opgeofferd. Het uiterlijk 

l)e -lhannisbcrgct stopcilinclcrpers'l\Íonarch' k)ont ecn ftaaic en stahielc hous', rvclke vcrtrou\\'cn inboczcnrt 

t1 

van de 'Monarch' doet bijzonder prettig aan: hoogte, breedte 

en lengte zijn weloverwogen; de machine is waarlijk fraai 

opgebouwd, met links en rechts treeplanken voorzien van 

leuningen. Mogen afmetingen geen hoofdzaak zijn, ze zrjn 

zeker niet een te verwaarlozen factor: vaak komt het voor 

dat lengte en breedte, in verbancl met de plaatsruimte, bij de 

koop een beslissende rol spelen. We stellen vast dat bij een 

papierformaat van 8oXrr2 cm de voor deze machine be- 

nodigde plaatsruimte van z8o X 44o cm zeker meevalt. Men 

blif kt bii de fabriek wel alles in het werk te hebben gesteld 

om de machine zo kompres mogelijk te bouwen; heel dik- 

wijls wint een machine daardoor ook aan kracht, al mag het 

voor de van tijd tot tiid nodige schoonmaakbeurten wel 

eens bezwaarliik ziin. 

Zoals reeds werd opgemerkt, is de 'Monarch' opvallend 

zwaar gebouwd. Hoewel men tegenwoordig met balans ook 

veel weet te bereiken, is bekend dat een zwaar gebouwde 

machine als regel meer vertrouwen inboezemt waar het gaat 

om de vraag of ook de zwaarste vormen kunnen worden 

verwerkt. Bij de verwijztng naar de zware bouw werd in het 

bijzonder de drukplaatondersteuning bedoeld, welke bij de 

'Monarch' bestaat uit een viertal rollenbanen met elk een 

groot aantal kleine stalen rollen, welke juist onder de druk- 

cilinder dicht bii elkaar liggen. Zodoende geven ze aan de 

drukplaat en daarmede aan de drukkende vorm de grootste 

weerstand. Dat hierdoor min- 

der toestel nodig is, met als 

gevolg daarvan een zuiverder 

druk, spreekt wel voor zichzelf ; 

ook wordt et in niet onbelang- 

rifke mate tijd mee gewonnen. 

Het grondgestel, waarin dus de 

rollenbanen zijn aangebracht, 

bestaat uit één stuk. Op kleine 

afstanden zijn uiterst krachtige 

ribben aangebracht. Het ge- 

wicht bedraagt plm. 4ooo kg. 

Bij een verdere inspectie valt 

ook het krachtige aandrijfwiel 

voor de vormplaat op. Dit en 

ook nog de andere met de 

aandrijving verband houdende 

wielen hebben een schuine ver- 

tanding, hetgeen stellig bii- 

draagt tot een rustige en snelle 

gang. De vliegwiel- en aandrijf- 

I

Een zu'are drukcilinder, vaarin een krachtige as nog in hct biizondcr opvalt 

as en ook die voor de-bewegingi-van de vormplaat zijn rn 

robuste, conische, versïelbare rollagers opgesloten. 

Steeds meer wordt bii de moderne machinebouw aandacht 

aan de smering besteed. Dit natuudijk omdat door de hoge 

produktie de noodzaak des te groter is dat alle draaiende 

delen voldoende en Íegelmatig worden gesmeeÍd. Kort ge- 

àegd is de 'Monarch' ook ten à nz'el van de smering zeer 

economisch, namelijk door een centrale druksmering. Alle 

belangrijke en moeilijk te bereiken smeerpunten kan men 

één- of tweemaal per dag snel en goed van olie voorzien. De 

andere smeerplaatsen zijn absoluut stofdicht afgesloten. De 

tandwielaandrijving van de drukplaat ligt in een oliebad op- 

gesloten. Bij deze machine is men dan ook in een oogwenk 

met de smering gereed. 

Voor de elektrische aandrijving van deze nieuwste Johannisberger 

heeft men een stroomcollectormotor toegepast van 

6,5 kw, met een constante regeling van 8oo-z5oo exem- 

plaren per uur. Hierbij moet worden opgemerkt dat de 

motor tevens de machine Íemt. Elk stoten van vooral 

mechanische remmen - voor geen machine bevorderlijk - 

komt zodoende te vervallen. Ook d,eze appatatttur is in een 

stofdichte kast opgesloten. 

D rukci linder, gr /pers, aa n leg e nq. 

Tot het bereiken van een scherpe afdruk is het ongetwijfeld 

nodig dat de cilinder van een drukpers aan de hoogste te 

stellen eisen beantwoordt. Bezien we dit nader aan de 

'Monarch', dan valt het eerst op de zeer krachtige, ja impo- 

nerende cilinderas. Hoewel niet zichtbaar, valt er zeker niet 

aan te twijfelen dat ook de drukcilinder wel zo zwaar getbt 

zalzijt, dat elk meegeven ook aanzelfs de zwaarste illustratie- 

drukvorm uitgesloten moet zijn. Het gewicht van rooo kg 

betekent zeker veel, vooral waar zoals hier de cilinder zeer 

krachtig gelagerd is. Verder spreekt het welhaast vanzelf dat 

bij een zo moderne machine de veertien grijpers aIIe afzon- 

derlijk verend geconstrueerd zijn. Bij de grootste vellen en 

eventueel wat dunnere papiersoorten kan gebruik worclen 

gemaakt van de zes cilinderaanleggen. De vellen worden 

dan volledig gesteund en ook dit draagt tot een uitstekend 

register bij. Niet alleen voor de zojuist beschreven gevallen 

heeft dit grote aantal aanleggen nut, niet minder is dit het 

geval bij wisselende formaten. Zijdelings verstellen is uit- 

gesloten. Een en ander betekent tijdwinst. Door middel van 

een millimeterverdeling is elke aanleg precies op gelijke 

hoogte af te stellen. Voor een snel registermaken is dat ook 

al van belang. 

Ten einde ook bij de grootste snelheden een zuiver register 

te verzekeren en slijtage aan het voor de stopcilinderpers nu 

eenmaal uiterst gevoelige gaffelmechanisme zo gering moge- 

lijk te maken, heeft men een betrouwbare en krachtige 

cilinderrem toegepast. Dit mechanisme blijkt - door cle 

steeds hogere eisen voor wat betreft druksnelheid en pas- 

zuiverheid, welke vanzelfsprekend ook meer en meer aan de 

stopcilinderpers worden gesteld - van de grootste betekenis 

te zijn. Ook aan de cilinderborstel is de nodige aandacht 

geschonken. Hoe gering het nut van de cilinderborstel som- 

migen lijkt, in de praktijk is deze toch onmisbaar. Het vel 

wordt mooi vlak en strak tegen de drukcilinder gehouden; 

pasen registerverschillen, plooien en vegen helpt de borstel 

bestrijden. Deze cilinderborstel heeft men zo geconstrueerd 

dat slechts het vel v'ordt aangeraakt. Grijpers en stangen, 

welke mogelijk wat vet zijn, komen niet met de borstel in 

1t 

l

7 

aanraking. ()ok slijtage aan de borstel wordt zo veel moge- 

lijk tegengegaan. S()ms worden v/el, bii fijn illustratiewerk, 

de vellen blank doorgedraaid met $,at vaster aangestelde 

borstel, ten eincle het vel vrij te maken van bij goecl illustratie- 

werk hinclerlijk stoÍ'. Bij karton en stlrs papier bewijst de 

borstel eveneens vaak goede diensten. De fabriek heeft 

trouwens ook geleiderollen tegen de drukcilinder toege- 

past, welke af en aan zijn te stellen; ook bij karton kunnen 

deze geleiclerollen bij het bestrijden van vegen en dergelijke 

tot goed resultaat leiden. 

Steeds meer wordt door de persenfabrieken ernstig rekening 

met de leggerdikte gehouden. Zo ook bij de 'Monarch', 

namelijk in ciie zin dat men zo veel mogelijk bij uiteen- 

lopende vormen toch de leggerdikte gelijk kan houden. Het 

dringt gelukkig steeds meer tot de drukkers door, dat het 

alleen met een zuivere leggerdikte mogelijk is een scherpe 

afdruk te verkrijgen in vlotte voortgang en zonder stag- 

naties. Ten einde een zt;ere en door de fabriek vastgestelde 

leggerdikte ook bij elke vorm te behouclen, heeft men bij de 

'Monarch' een drukcilinderstelling aangebracht. Met deze 

constructie is het op eenvoudige wijze mogelijk, al naar 

gelang de vorm, hetzij licht of zwaar, de cilinder daarop af 

te stellen. Bij de lichtste en zwaarste vorm is het dan vrijwel 

steeds mogelijk rrret een gelijke leggerciikte te werken. 

Inktuerk en ro//entyasinricltting 

Het inktwerk van de Johannisbergers u/as steeds goed te 

noemen, maar toch heeft de leiding van de fabriek gemeencl 

bij de laatste nieuwe machines, als 'Selecta-S' en 'Rhenus' en 

nu het gro()tste model 'N{onarch', bijzondere aandacht aan 

het inktwerk te moeten besteden. Het is overigens genoeg- 

zaam bekend, dat de kwaiiteit van een pers ten zeerste 

samenhangt met de aard en hoeclanigheid, dus de kwaliteit, 

van het inktwerk. Het inktwerk van de 'Monarch' bestaat 

uit drie vormrollen, drie distributierollen en een Iikrol. Alle 

l)ir dctail sccft ccn inclruk van dc aard van hct inkts'ctk 

I6 

rollen hebben de respectabele diameter van 90 mm en ze zijn 

ondeding verwisselbaar. Verder bestaat het inktwerk uit 

een viertal heen en weer gaande stalen cilinders, welke ver- 

stelbaar ztjntot 40 mm. Vermeldenswaard is daarbij, dat de 

cloor de likrol af te nemen inktfilm op maximaal 9o mm kan 

komen. Dit is voortreffelijk en vormt ongetwijfeld een 

goede grondslag tot perfecte inktgeving. De inktbak heeft 

een groot aantal kleine dwangschroeven. Het daarbij be- 

horende buigzame inktmes maakt het mogelijk op kleine 

afstanden de inkttoevoer naar de vorm te regelen. Ook is de 

inktbak omklapbaar en zijdelings te verschuiven. Àan de 

inktbak is een tweetal deksels aangebracht, wa rv^n het ene 

(schijnbaar overbodige) over het inktwerk gelegd wordt om 

er bij het gereedmaken van de vorm de legger, het toestel enz. 

op te leggen. Zeker mag niet worden vergeten, dat de inkt- 

toevoer met de a n- en afstelling van de drukcilinder gelijke 

tred houdt. De likrol is ook tijdens de produktie van de pers 

als distributierol om te schakelen. I{ort samenEevat: een 

welhaast volmaakt inktwerk. 

Aan het voorgaande voegen v/e t()e dat de 'Monarch' ook 

over een goede rollenwasinrichting beschikt. In een zeer 

kort tijdsbestek is het gehele inktwerk gewassen. Een en 

ander belemmert in geen enkel opzicht de toegankelijkheicl 

van de vorm. Het valt op hoe gemakkelijk bij deze machine 

de vorm en ook de drukcilinder te bereiken zijn. Voor wat 

clit eerste betreft, is zeker ook cle buisverlichting onder de 

inktbak nuttig. 

I n/egappa raa I e n il Í /eglt e cha n i s ue 

Het inlegappz-ta t .van de Johannisbergers en dus ook van 

de 'Monarch'is van zodznige constructie, dat niet het minst 

aan de deugdelijkheid getwijfeld mag worden. Opvallend is 

de eenvoudige bediening. Bij pasen illustratiewerk is het 

inlegapparaat volkomen betrouwbaar. Bedrijfszeker werkt 

ook de zljaanleg. Er zrjn slechts weinige ogenblikken nodig 

om van het ene op het andere formaat over te gaan; dit 

geldt eveneens voor de papierdikten. De blaas- en zuiglucht 

wordt door een compressor geleverd en is dus niet afhanke- 

lijk van de snelheid van de pers. Ook uit dien hoofde be- 

hoeft er weinig versteld te worden. Bij cle geringste snelheid 

kan ook zwa r te verwerken papier of karton worden mee- 

genomen. Ten einde stilstand van de tegenwoordig kostbare 

peÍsen tot een minimum te beperken, kan een voorstapel- 

tafel worden gebruikt. De produktie kan hiermede belang- 

rijk worclen verhoogd, doordat tijdens het drukken reeds 

de tweede tafel van nieuw papier kan worden voorzien. 

Hoe belangrijk het inlegapparaat voor zuiver vrerk en een 

regelmatige produktie ook is, zonàer een betrouwbaar wer- 

kend uitlegmechanisme is de pers eigenlif k nog maar half 

bruikbaar. Daarvan doordrongen zijnde heeft de Johannisbergerfabriek 

alles gedaan om ook het uitlegmechanisme zo 

volkomen mogelijk te doen zijn. Het begint met grijpers 

welke het vel van de drukcilinder overnemen. Bij het verdere 

transport wordt het vel door krachtige en bij te regelen 

blaaslucht smetvrij naar brede transportbanden gebracht. 

Zijn àe vellen op deze banden gekomen, dan worden ze als

I Ict uitgelegdc vcl is genrakkclijk ondcr controlc te houdcn (ook is hicr het anrisrnctappariat re zicnJ 

het ware door zuigwielen gebonden en aldus betrouwbaar 

naar de vellenwagen geleid. Met grote Íust wordt het vel 

vervolgens op de uitlegtafel gebracht. Het rustig neerkomen 

van de vellen op de uitlegtafel is ook een gevolg van de 

perfect $/erkende blaasconstructie. Gunstige factoren voor 

een smetvÍiie uitleg zijn hierdoor geboden. De uitlegtafel 

lian tot op een diepte van 7to mm zakken; driezijclig wer- 

kende gelijkhouders zorgen voor gelijk houden. 

Ook bij de maximale snelheid - ztoo clruks per uur - is het 

passen betrouwbaar. De'Monarch' heeft een snelheidsmeter, 

waaÍdoor regelmatige controle mogelijk is. 

Op vele plaatsen heeft de 'Monarch' stopknoppen door 

welke de motorrem in v'erking treedt. Niet g ^rne zouden 

wij dit onvermeld laten, omdat de veiligheid hierdoor zeer 

wordt gediend. Bij de tegenwootdig zo kostbare machines 

is dit ook als een belangrijk punt aan te merken. 

De eindconclusie van iedere insider over deze pers moet 

beslist zijn dat de 'Monarch' ook als grote stopcilinderpers 

z'nplaats in de moderne onderneming waard is. Deze plaats 

eist de machine daarom beslist voor zich op, omclat volledig 

wordt voldaan aan hoge procluktiviteits- en kwaliteitseisen. 

Duideliik is in dit schem te volgen de gmg vm het vel 

machine eo als het wate 'de doot de 

ligging eÍ van op lucht' bii de uitvoer 

a

- 

Dertig illustrators in een expositie 

De expositie 'Vierentwintig en een. . .', welke onlangs in het Stedelijk Museum 

te Amsterdam werk toonde van dertig illustrators van boeken en dergelijke, ligt 

al in het 'verleden'. Corvey mag met genoegen terugzien op deze samenvatting van 

de voorgaande exposities! Geen aanleiding zou ook hebben bestaan om op deze 

tentoonstelling terug te komen, als niet mevrouw Bakker-Hefting, wethouder 

voor kunstzaken te Den Haag, bij deze gelegenheid enige voor de illustratie-kunst 

en illustratie-toepassing interessante gezichtspunten zou hebben kenbaar gemaakt. 

'Waar het in de grafische 'industrie' nog wel eens ontbreekt aan juist begrip voor 

de functie van in het bijzonder de boekillustratie, volgt hier in hoofdlijnen de 

inhoud van het gesprokene, Enige illustraties vormen een dankbare aanvulling. 

'De illustratie neemt een biizondere plaats 

in op het terrein van de beeldende kunst. Ze 

moet zich voegen naar een andere kunst. 

Dat is op zichzelf niet zo biizondet, vootal 

niet in een tiid als de onze, nu de neiging 

tot samengaan van verschillende kunst- 

vormen, het meeweÍken aan gebouwen, 

schepen en pleinen, tot het voÍmen van een 

monumentaal geheel, zo veel meer begtip 

vindt en door kunstenaaÍs en publiek wordt 

gezocht. De illustratie moet zich voegen 

naar een gedachtenweteld die maar vooÍ 

een deel de hare is. Daarbil mag ze niet haat 

zelfstandigheid vetliezen, wat ook niet zal 

gebeuren als ze een even hoge kwaliteit 

bereikt als - in verhouding - het geschrift 

dat ze begeleidt, Door deze verschillende 

gedachtenwerelden echter is de kans op 

een verschillende voorstelling bii de toe- 

schouwers, in dit geval dus: de lezers, 

des te groter. 

ÉIoe visueler ik reageer - en dus hoe meer 

ik aan de boekverluchting zal hebben - hoe 

meer bestaat er kans dat ik me bil het lezen 

van een boek, een gedicht, een eigen beeld 

vorm van personeÍr en situaties, die dan 

natuurliik niet kloppen met het beeld dat 

de vetluchter zich heeft gevotmd. IIoe ver- 

wetkt de beschouwer dat? Kiikt hii bif het 

opnemen van een boek eerst naar de be- 

geleidende tekeningen en leest hif daarna? 

Laath.ii zich beïnvloeden ofis hif gevoelig 

genoeg voor de zelfstandige uiting van een 

kunstenaar, dat h.ii zichzelf ondergeschikt 

kan maken en van te voten al wil aanvaar- 

den wat hem wordt gepresenteetd? Verriikt 

Ià 

zelfs, zeer algemeen gesproken, om deze 

redenen de aÍbeelding de tekst? Allemaal 

problemen die zich vootdoen aan de teke- 

Ílaar, en soms - bii overleg tussen beiden - 

aan de schrijver, maar zeket ook aan de uit- 

gevet, die in de meeste gevallen uiteindelijk 

de keuze van de samenwerking bepaalt. 

Alleteetst het verschil in de eigen voorstel- 

ling. We zien dat op velerlei gebied, al zien 

we in andere voorbeelden de dingen ook 

niet tegeliik. Het kan ziin, dat ik een land- 

schap van Cézanne meer ga waardeten als 

ik in de buurt van Aix heb rondgetoerd en 

een soortgeliik licht heb zien vallen op de 

glooiende hellingen van de Provence; het 

kan ziin, dat ik de natuur zelf daar intenser 

beleefnadat ik Cézanne heb gezien; het kan 

ook ziin, dat ik me in Cézanne's werkwiize 

zozeet kan inleven dat.ik Aix en de Pro- 

vence daar helemaal niet bif nodig heb en 

een stuk visie beleef op een eigen manier. 

IIet kan gebeuten, dat ik een boek lees en 

het daarna verfilmd zie. Wanneer die film 

een even gtoot kunstwerk is geworden als 

het boek in ziin soott was - de toeschouwer 

moet dus voot dit beeldverhaal evenzeer 

openstaan als voor een literair produkt - 

dan doet het et weinig toe wat ik me oor- 

spronkelijk heb voorgesteld. De laatste 

kunstenaar zal me overtuigen van zijn visie 

en me nieuwe gezichtspunten tonen. Om- 

gekeerd kan het ziin, dat de film me niet 

loslaat als ik later het boek onder ogen 

kriig. Het gevaar is gtoot dat de film, indien 

deze het onderwerp van een boek wil weer- 

geven, een catastrofe woÍdt omdat het beeld 

Illusftatie van Lotte Ruting 

te zeeÍ een eigen weg gaat; we denken aan 

Stendhals'Le touge et le noir', en ik noem 

dit nog speciaal, omdat er een goede regis- 

seur en goede spelers gekozen waren. Ook 

het omgekeerde kan het geval ziin: het 

oorspronkelijke Tsjechische boek'Les en- 

fants du Paradis' is een onleesbaat saai 

relaas; bii de op de voet gevolgde intrigue 

is toch een prachtige film ontstaan. De uit- 

gebeelde gedachte heeft ziln inspirator 

overtÍoefd, 

De boekillustrator heeft in hoge mate met 

soortgeliike rvisselwerkingen te maken. 

Maar als hii de tekst, waaíâÍr hii zich altiid 

dienstbaar moet maken, kan aanvoelen en 

daar toch een zelfstandig kunstwerk tegen- 

over kan stellen, dat in kwaliteit niet voor 

het geschrevene onder hoeft te doen, dan is 

zijn werk ook extta dankbaar. Dan is de 

wederkerige ondersteuning van de twee 

facetten alleen maar een verriiking en de 

consument ziet ziir: vreugde méér dan al- 

leen maar verdubbeld. 

IIet eetste samenbrengen van de twee 

levende elementen - schrijver en illustrator 

- is uiterst belangrijk. In de geest moeten 

de twee samenzweerders het etgens eens 

ziin. Zelfs buiten onze eigen (kunstzinnig 

genomen) vetwarde tiid heeft men daar 

rekening mee moeten houden, Mif dat in- 

denkende, zou ik nooit Baudelaire door 

Ingtes hebben laten illustÍeren of Zola door 

Derkinderen; wel Flaubert door Manet of 

Mallatmeé door Redon. Onderling alle- 

maal tijdgenoten in een zogenaamd votm- 

gelijke tild. Maar behalve in de evidente

gevallen moet men ook bii de subtiele voor- 

zichtig ziin en er rekening mee houden dat 

een kunstenaat, hoe breed georiënteetd hii 

is, toch ziin eigen type houdt. 

Er zijn overigens nog zoveel andere geval- 

len te noemen. Losse tekeningen kunnen 

een zo illustratief kataktet hebben en daar- 

bii een zekere teeks votmen, dat een schril- 

ver ofuitgever zich geïnspireerd voelt er een 

tekst bij te schriiven of te laten schtiiven. 

Bij kinderboeken of bif de tegenwootdig zo 

populaite getekende grap kan de illustratie, 

waarop de gedachtengang werd gebouwd, 

verÍeweg de belangriikste plaats innemen. 

Bii een reeks foto's van superieut gehalte 

kan een tekst gevtaagd wotden 

'ter 

onder- 

steuning', welke meer v/armte aan het 

voorgestelde geeft en de zin et van vethoogt. 

We weten dan soms biina niet meer waaÍ 

het literaire begint, het illustratieve op- 

houdt en omgekeetd. Van een dergeliik 

geheel is de uitvoering natuurliik uiterst 

belangriik, zoals dat gelukkig ook steeds 

meer gevoeld wordt voor elk lezenswaardig 

boek. Steeds meer gevoeld en toegepast, 

hetzii door de illustrator die zelf boekver- 

zorger is, hetzii doot twee aparte krachten. 

Het is wel mogelijk dat de illustrator een 

geringer aantal octaven bespeelt. Laat hii 

geen ogenblik denken datziin geluid daar- 

door iets minder harmonisch of zelfs min- 

der groots zou behoeven te klinken. In vele 

gevallen woÍdt hii, soms tiideliik, in deze 

hoek gedrongen, al was het maar om zake- 

liike tedenen. Laat hij zich al weer niet bezorgd 

maken. Deze - soms gedwongen - 

specialisering kan mogeliikheden naar 

voren roepen die andeten onbekend bleven 

en hem bovendien de bevrediging geven 

dat ziin werk ondet een veel gtoter aantal 

mensen verspreid wordt. Hoe meer hii toch 

anderen in ziin werk kan laten delen, hoe 

liever hem dit werk zal ziin. Die behoefte 

bestaat in het zogenaamde grote formaat 

evenzeer. Behalve dat de meeste kunste- 

naars, al is het maar vooÍ een deel van hun 

leven, graag'groot werken', is't vedangen 

om samen te scheppen tot een monumen- 

taal geheel, stellig mede om de versprei- 

dingsmogeliikheid, zo begriipelijk. Dit 

samenwerken op grotef en kleiner schaal, 

beide even belangriik, vertoont haast een 

tegenstelling, misschien een onontbeerliik 

tegenwicht tegenover de huidige weten- 

schap. De goede huisarts ergert zich nog 

steeds ovet de klinieken waaÍ men zich, 

via viiÍhonderd bedden, slechts bezighoudt 

met zeer speciale hartafwiikingen;'Modem 

Times'van Chaplin heeft ons kort geleden 

weef gewezen op de afstomping van de acht 

uten achter elkaat aan te draaien schroef. 

Terwiil de eerste specialisatie zeker nog een 

groot nut kan afwerpen, mits steeds weer 

bii een algeheel onderzoek toegepast, vol- 

trekt de technische eenvormigheid door dit 

uit elkaar trekken zich alleen maar uit 

utiliteits- (lees: geldelijke) overwegingen. 

Al met al is het van het grootste belang, dat 

deze zo gevarieerde en dankbaÍe kunst- 

vorm, waatbij oorspronkeliike, verfiinde, 

grandioze en geestige grafieken te voor- 

schijn komen, ondet een apart hoofdstuk 

kunnen wotden tentoongesteld.' 

En het besluit luidde: 

Illustratic van Frans Lammcrs 

'ÉIet is eeÍr gÍote 

verdienste van Corvey, dat zij in de eigen 

toonzaal een belangrijke reeks van voor- 

aaÍrstaande kunstenaars op dit gebied ge- 

legenheid heeft gegeven hun wetk in 

verschillende vormen te laten ziefl, Deze 

viifentwintigste tentoonstelling, in zoveel 

ruimer verband, mag de initiatiefnemers 

met trots vervullen. Gaarne hopen we dat 

het publiek steeds meer zal zien welk een 

enorm gewicht deze - toch zo gemakkelijk 

te griipen - belangriike kunstvorm heeft.' 

lllustratie van Fiep Vestend,rrp 

I'

AART VAN DOBBE,NBIJRGH 

K.A. KOK / NOORD\7IJ K AAN ZEE 

Toen we na iaren \r/eer eens bij Aart van Dobbenburgh 

kwamen, hadden we niet het geringste voornemen een be- 

schouwing aan hem en zijn werk te gaan wijden. Maar zijn 

iongste litho's (met name Sonja, doch ook zijn landschappen) 

hebben ons er toe gedrongen. In éen van de lanen tussen 

Haarlem en Zandvoort leeft deze mens, die zo bij uitstek 

vermag andere mensen door zijn werk en in het gesprek te 

boeien en te ontroeren. Zijn litho's hebben eigenlijk heel 

weinig woorden nodig, wantzlj hebben een klare, eigen taal. 

De levende bezieler van de dode, zware brokken steen is 

evenwel in zijn woorden even belangrijk als in zijn sublieme 

prenten. Van Dobbenburgh is één der weinigen die visio- 

nair, fel en scherp, de fouten van eigen tijd onderkent en . . . 

hekelen kan. Wij laten hem daartoe maar eens zelf zan het 

woord, in een ontboezeming welke ontstond toen hij een 

bekroond'experiment-op-steen' onder ogen kreeg, dat hij 

als een belediging van qlin kunst en levensovertuiging 

voelde (pagina z9). 

Degenen onder onze vakgenoten die Van Dobbenburgh nog 

niet kenden, kunnen zich hem na het lezen van deze uiting 

rvellicht ongeveer vooïstellen: fel zich uitend en tegeliiker- 

tijd uiterst gevoelig. Een man die in een snelle, diepe ont- 

roering hevig kan vloeken en die u temidden van een 

(meestal heftig) betoog bij uw stropdas pakt en u'ja' laat 

knikken, zelfs als u 'nee' wilde antwoorden. Maar tevens 

iemand die altijd - in een gesprek of in ziin werk - werkelijk 

w^t te zeggen heeft, ook al mocht u het soms niet met hem 

eens zijn. Síat Van Dobbenburgh bestrijdt zijn de nat- 

schilders, de would-be kunstenaars, die abstract werken op- 

dat zlj hun gebrek aan vakmanschap en techniek kunnen 

verbergen. Maar bovenal hekelt hij de mensen uit het pu- 

bliek, de kunstcritici, die deze'kunst'uit snobistische ofuit 

andere overwegingen aanmoedigen en er nog zwijmelende 

stukjes aan wijden ook. Laat men zich in de grafische indus- 

trie (met z'n vele contactpunten in de wereld van kunst en 

kunstenaars) toch bewust worden van de dingen waar het 

hier om gaat! Kunstenaars, echte kunstenaars, zijn door de 

eeuwen heen begenadigde, fijn-registrerende'instrumenten' 

geweest, die hun tijdgenoten in waarneming vaak ver voor- 

uit waren. Met andere woorden: in de kunstenaar leeft ge- 

concentreetd wat et in zijn tijd leeft of gaat leven. Síe nemen 

a n d^t er onder onze moderne, abstracte kunstenaars ook 

wel knappe, serieuze vaklieden zijn. \íelnu, indien deze 

mensen abstract en voor ons onbegrijpelijk gaan werken 

(het doet er niet toe of zij dit beeldend ofliterair doen), dan 

geven zij, in geconcentreerde vorm, niet anders weer dan 

wat er chaotisch is in de grote mensengemeenschap v/aarvan 

ook zij een onverbrekelijk deel zijn. In hun vrerk vinden wij 

terug wat er in velen onzet zo vaak aatwezig is: materialisme, 

oppervlakkigheid, chaos, onkunde, gebrek aan zelfkritiek 

en gebrek aan grootse levensvisie, een gemis aan 

innerlijke rust en innedijk leven. Vooral ook beelden zij uit 

het steeds verder vedoren g an v^n onze bindingen met het 

grote geheel van de schepping. 

Als abstracte schilders (gebleken is, dat een groot percentage 

van hen niet in staat is een portret of zelfportret te tekenen !) 

of brabbeldichters opgang maken, rs dat onqe schuld, want 

wli

: .:. 

' . ri.:ij] 

. 

dr: 

;.i1 ,.;*.:., 

'i. ::É.ir 

r:,i ,'tj: 

I' 

;Í, {a 

i? 

.ï 

l.i : 

,;,!: 

, 

..:l 

, 

/,',, 

,t , ,, . :. ., 

,: , 

.,. 

0':+ 

. , ...., ( 

a

=- 

zichzelf grondig belacheliik maken, door op brute wiize de 

keerzijde van herbetoogde te laten zien. Juist dit gecompliceerde, 

schiinbaar tegenstriidige, maakt hem zo echt als de 

natuur ze\f: hii dondert en kabbelt, huilt en lacht, precies als 

een snel opkomend en weer verdwiinend 2omer-onv/eer. 

Hoewel Van Dobbenburgh zelf 'begriipelijk' werk maakt, 

staat hij overigens volstrekt niet afwiizgnd tegenover het 

metafysische, het bovenzinneliike element in de kunst. 

Integendeel, zonder het niet-geziene, het mystisch-occulte, is 

volgens hem geen kunstr:iting mogeliik. Luister m ^t A ^t 

\Jíe constateerden reeds dat men het werk van onze grootste 

levende lithograaf zwiigend genieten moet, omdat het voor 

zichzelf spreekt. Toch kan een kleine toelichting verhelderend 

werken. Wanneer wii 'Sonia'bezien, moeten we weten 

dat het hier om een figuur uit het werk'Schuld en boete'van 

de grote Russische schriiver Dostoiefski gaat. Sonia is het 

meisie dat zichzelf te koop aanbiedt, om voor het gezin te 

zorgen waartoe zij behoort. Zij ontmoet Raskolnikof, de 

man die een dubbele moord op ziin geweten heeft en met wie 

zij tenslotte naar Siberië trekt als hii verbannen wordt, om- 

Luister even naar hetgeen prof. dr. Meijer onder meer over 

Van Dobbenburghs recente landschappen zegt: 

'In 

r91r maakte Van Dobbenburgh kennis met het verhalende 

werk van de in ons land niet overmatig bekende dichter 

Adalbert Stifter. De vertellingen en romans, die deze zoon 

van het Boheemse \íoud omstreeks het midden van de 

vorige eeuw schreef, behoren tot het Puurste en verhevenste 

dat ooit op het gebied van de vertelkunst werd gewrocht. 

Stifters wereld is er een van volmaakte sereniteit; er heerst 

de stilte van rimpelloos water, dat zich spiegelt in het milde 

avondlicht. Ziin werk is gedragen door de vaste overtuiging 

dat'de zachte krachten winnen in het end', dat gelaten 

zachtmoedigheid uiteindelijk zegeviet over toorn en hartstocht. 

De grote v/et van al het bestaande vindt hij werkzaam 

iuist in het onopvallende gebeuren in de natuur: meer 

nog in het gedurige ruisen van het water en de wind en in 

het gestadige groeien van het koten dan in het plotselinge 

geweld van storm en onu/eer en aardbeving. Met innige 

aandacht kan hii zich verdiepen in het zogenaamd onbelangrijke, 

in het kleine leven van de dingen in de natuur, m ar 

steeds zo dat het functioneert in een grote en wetmatige 

kosmische samenhang. Een grotesk misverstand heeft gewild 

dat tijdgenoten en nageslacht lange tijd van deze correlatie 

niets begrepen en in Stifter een peuterige miniaturist 

22 

zijn eigen woorden in het boekie 'Grafische Kunst'(1916) 

over de gtote negentiende-eeuwse Franse lithograaf Odilon 

Redon, die veel'onbegrijpeliik' wetk maakte: 'Redon ging 

niet uit van de werkeliikheid, hij heeft een andete wereld 

gezienen gerealiseerd. Men heeft Redon een psychopaat genoemd, 

maar volgens een psychiater (die een voetballer als 

maatstaf van geestelijke gezondheid stelt) zijn immers alle 

kunstenaars abnormaal. Ibsen zei: 'Wat is, dat is niet, maar 

wat niet is, dat is.' Odilon Redon leefde in een wereld die 

niet is en toch bestaat. Hii was een visionair en wiisgeer.' 

DE LITHO 'SON IA' 

dat zij ondanks alles van hem houdt. Trefiend heeft pater 

De Greeve van deze litho gezegd: 'Van Dobbenburgh 

tekent Sonia met de handen gevouv/en op de borst, terwiil 

zij als in verbazing door het mysterie van het leven, liefde 

en zonde heenziet.' rJíii zouden er aan toe willen voegen dat 

Aart van Dobbenburgh in zijn Dostoiefski-portretten een 

hoogtepunt heeft bereikt, dat hii waarschijnliik niet meer 

overtrefien kan. Het is misschien daardoor, dat hij in ziin 

jongste werk op andere onderwerpen en andere technieken 

is overgegaan. 

DE LANDSCHAPPEN 

meenden te moeten zien. Men zag slechts het gladde oPPervlak 

en bevroedde niet welke tragisch-onstuimige krachten 

daaronder woedden. In een van zíin verhalen beschrijft 

Stifter een uitzondediik natuurgebeuren. In het bergland 

volgt op strenge votst dooi met zware regen, die op de nog 

koude aarde bevriest, de hele natuur met een bleekglanzende 

glazuudaag en weldra met een loodzvraar Pantser van 

ijs bedekkend, Zwarc bomen bezwiiken onder de last van 

het ijs; het bergwoud kreunt en kraakt door het geweld van 

scheurend hout en vallende iismassa's. Dit visioen van kosmisch 

geweld wordt nu echter geëvoceerd zonder een enkel 

luid of hevig woord, in uiterst gedemPte toon en met de 

schier bovenmenselijke gelatenheid van een die ook de 

catastrofe als uitwetking van de zachte wet beleeft. 

Het is als hoogst zinvol te begriipen, dat Van Dobbenburgh 

door de sereniteit en grootsheid van Stifters natuurvisioenen 

diep ontroerd moest worden. Hier was van meet af aan een 

sterke affiniteit in het spel. In Van Dobbenburghs verbeeldingen 

van bloemen en ionge vogels, korenaren en mensenhanden, 

in heel zijn innige aandacht voor de 'kleine' dingen, 

heerste reeds lang diezelfde Pure stilte, die evenals bii Stifter 

op het duistere en dreigende bevochten was. De ontmoeting 

met Stifter gaf gestalte aan een droombeeld, dat - teeds lang

Z*z /+ ,t.,, 

I 

.:.ï. *{:J t' 

-,t.lil 

ilv4,à) D-44*L-D.( 

, . , pure stilte over het landschap, het licht als een zege bevochten op het duistere en dreigendc: de steen met zwarte tusche ! 

2J

naar vorm zoekend - in de kunstenaar leefde en dat hij in 

gedachten' het vreemde landschap' noemde. Vegetatieve en 

geologische formatie vloeien raadselachtig in elkaar over; 

het zal niemand gelukken een duideliike grens tussen gewas 

en gesteente te ontdekken, Deze betovering wordt niet be- 

reikt door ontstoffelijking, maar integendeel door een 

hoogst subtiele en gevarieerde stofsuggestie, van mos en 

kaal hout en verweerd gesteente, Een kunstenaar àie zo 

soeverein het werkelijke beheerst, heeft recht op het visioen! 

De nieuwe inhoud, die vorm wilde krijgen, vroeg ook naar 

een nieuwe technische vormgeving, In tegenstelling tot de 

Het was moeilijk een keuze te maken uit de meer dan ;oo 

litho's die Van Dobbenburgh tot nu te schiep. Doelbewust 

zijn echter ook de drie 'staten' van de prent met de schelpen 

uitgezocht. In de eerste plaats om te laten zien dat ook Van 

Dobbenburgh een rusteloze zoeker en een experimenteel 

kunstenaar is in de goede zin van het woord en een man die 

niet vastloopt in bepaalde maniertjes en techniekjes. In de 

tweede plaats om duidelijk te maken dat het leven (resp. de 

schepping of de natuur zoais u wilt) eigenlijk steeds varian- 

26 

in de lithografie gebruikelijke werkwijze is de ontstane 

reeks van landschappen niet uit het wit, maar uit het zwart 

ontstaan. Uitgangspunt was het zw^rte vlak, namelijk de 

met een egaal dunne laag zwafte tusche bedekte lithografi- 

sche steen; het wit werd er met een mesje uitgeschaafd. Zo- 

doende werd het wit als het ware actief gewonnen op het 

zwart, niet zoals anders passief uitgespaard; het licht werd 

als zege bevochten op het donker. Ik houd het voor meer 

dan goedkope symboliek, indien men in deze werkwijze de 

zuivere afspiegeling van het innerlijk wezen van Van 

Dobbenburghs kunst ontwaart !' 

DRIE 'STATEN' UTT ÉÉN 

ten geeft op dezelfde grote goddeliike wetten: dat een paar 

schelpen identiek ziin aan een ruig landschap, in elk geval 

transformeerbaat zijn, in elkaar kunnen overgroeien. In de 

derde plaats om het vakmanschap van de maker van deze 

prenten te demonstreren: hele partijen zijn in de schelpen- 

litho met een simpel scheermesje weggehaald, zonder dat de 

korn van de steen daarbij verloren ging, waarna opnieuw met 

het krijt, krabnaald en mes in deze partijen getekend werd. 

En zulks niet eenmaal, m ar telkens nog eens en nog eens.

Iíanneer na weken van geduldig en moeiza.am werken een 

steen voltooid is, wotdt deze àf direct gedrukt àf hij wordt 

onder de gom gezet en desnoods eenhalfiaat bewaard. Van 

een met mes en naald doorwerkte steen drukt Van Dobbenburgh 

vrijwel nooit meer dan honderd exemplaren. Een 

zuivere krijtsteen kan een veel groter oplaag produceren, 

maar Van Dobbenburgh schaaft vrijwel steeds in zijn werk. 

Een tweede oplaag wordt dus nagenoeg nooit gemaakt, ook 

al omdat de licht etsende werking van de zure afdekgom de 

steen schraler maakt: de donkere partiien worden donkerder 

en de fijne gijze partljen lichter. Het contrast wordt dan 

verhoogd en dat heeft de maker niet bedoeld. Een oude 

handpersdrukker maakt deze afdrukken, in een kleine ruimte 

naast het eigenlijke atelier. De verfis zo taai (streng zouden 

we moeten zeggen), dat er bij wijze van spreken een paard 

voor nodig is om deze uit de bus te trekken. 

Slechts echt Chinees papier (uit Hongkong) wordt voor de 

oplage gebruikt. Dit mag tijdens de druk niet te vochtig zijn, 

want anders gaat het plukken door de stÍenge verf. Er ztin 

trouwens diverse beroepsgeheimen bij, die Van Dobbenburgh 

en zijn drukker u niet vertellen zullen. Dit is nog het 

echte oude steendrukkersambacht, waatbij geen pH-meter 

of elektronische registercontrole te pas komen. Maar hoe 

fl,zrai ziin de resultaten: het zwart dat de oude drukker van 

de steen weet te halen is (vooral bij de landschappen die uit 

zw^rte tusche geschaafd werden) ongelooflijk diep en intens. 

De allerfilnste tinten komen vlekkeloos over. rVie de steen 

met zo'n afdruk vergelijkt, geeft volmondig toe àat deze 

reproduktie ideaal is: er staat niets meer en niets minder op 

dan op de steen zelf. Men gaat zich zelfs afvngen of deze 

afdrukken niet in feite originelen zijn. Toch houdt bij nauwkeurige 

vergelijking de oorspronkelijke steen de eerste 

plaats: het levende warmgetinte oppervlak van de gele 

steen is ondanks alles edeler dan het beste papier. Maar dat 

is dan ook het enige waarin de reproduktie onder het 

origineel staat. Eens te meer werden we bij Van Dobbenburgh 

doordrongen van de volmaaktheid die Senefelder 

reeds in r8oo in dit reproduktieprocédé gelegd heeft: er 

viel in wezen niets meer te verbeteren voor het nageslacht! 

28 

Het noodlot v'il nu eenmaal dat een breder wordende rivier 

ook ondieper wordt en dat kwantiteit en kwaliteit twee 

vijandige begrippen zijn. Op grafisch-technisch terrein is de 

verzoening tussen deze twee nog niet in zicht. Alom streeft 

men naar hoger reproduktieve kwaliteiten. Wie bijvoorbeeld 

de snotkende radioadvertenties leest, kan zelfs vernemen 

dat men beter thuis kan blijven dan de cotcettzaal 

bezoeken. Ook in de grafische industrie wordt koortsachtig 

gezocht naar het nog betere en nog 'echtere'. Verfijnde 

filter- en maskertechnieken voor schilderijreprodukties; 

contactrasters voor zstafi-wit foto's. Maar het gaat er mee 

als met de hyperbool en zljn assen: nooit zullen zlj elkaat 

snijden, al naderen zij elkaat steeds dichter. Ook de reprodukties 

in dit tiidschrift staan ten achter bij de fonkelende 

drukken van de steen. Het kruislijnenraster interfereert met 

het kornraster van de steen; papier en inkt zijn van mindere 

kwaliteit, respectieveliik van mindere dekkingskracht dan bij 

de oorspronkelijke afdruk. Laten we toch niet al te trots'il/orden 

op ons technisch kunnen. Vergeet nooit even aan uw 

eigen ogen te denken wanneer u vol bewondering voor een 

reusachtige moderne reproduktiecamera staat: het apparaat is 

maar een onbeholpen, uiterst grove imitatie van de natuur. 

Bedenk dat onze ogen perfecte kleinbeeldcamera's zijn, àie 

miljoenen korrelloze beelden leveren, zonder ontwikkelen 

en 6xeren, in de allerfijnste kleurnuances. Onthoud dat het 

oog tevens opnamecamera en projector is en dat het visuele 

geheugen soms scherper afdrukken kan bewaren dan het 

beste fototoestel leveren kan. Hetzelfde geldt voor onze 

reproduktietechnieken: vergroot het mooiste kleurendrukwerk 

eens viiftigmaal en u schrikt van uw eigen vak. Zodra 

het drukwerk wordt vervangen door bijvoorbeeld een poot 

van een vlieg, gaat de andere, echte wereld voor u open en 

krijgt u het gezicht op de juiste proporties tussen natuur en 

techniek ureer terug. 

Er is een onmetelijke afstand tussen echt en bijna-echt, 

tussen origineel en reproduktie, tussen mens en imitatiemens. 

Wij allen hebben de taak, juist wij gtafrci, deze kloof 

te versmallen. Moge dit attikel met de reprodukties van 

Van Dobbenburghs werk iets bijdragen in deze dchting.

De ROLAND REKORD tweeklellren 

F. \\. \/.\ \ l) ..\ \I lÍ Il I -\ .\I S',t'Ii t{ I) .\ \I 

Uitedijk maakt de tweekleuren Rolmd Rekord, waaraan deze bespreking is gewijd, zeker ook een heel goede indruk 

De in het vorige nummer besproken Roland Parva heefi ook 

nog een grote zus, de tweekleuren Rolancl Rekorcl, en een 

kleine zus, rle Roland Favorit. Het komt ons voor velen 

interessant voor, ook aan cleze beide machines een bespre- 

king te wijclen, zij het dan in hoofdzaak met betrekking tot 

die delen rvelke in afwijking zijn n.ret clie '"'an de Rolancl 

Pan'a, waarvan reeds een en ancler u'erci gezegd. 

De tweekleuren Roland Rekord, met een formaat van 

65'l 96,5 cm en een r-naximum clruksr-relheid van Tooo vel 

per uur, beslaat een oppervlakte van t,j jxz,67 m. De 

machine is voorzien van het Mabeg-inleg^pp^r^ t, met als 

stanclaarduitvoering motorisch doen rijzen en zakken van 

cle stapel. l.lvenals bij de Pan,a is c>ok bij cle Rekr>rcl cle 

veili gheiclsliniaal aangebracht. 

Bij het inleggen u'ordt gebruik gemaakt van een','óórpas- 

inrichting. Deze bestaat uit een bewegende vooraanleg 

welke het naderende vel opvangt, waarna het vel zeer rustig 

in de nokken van de eigenliike vooraanleg wordt gebracht. 

Een en ander is r-roodzakelijk or.nclat cle cilincleromvang 

klein is gehr>r"rclen, gelijk aan clie r.an cle Pan'a-cilir.rrlers, 

Jl 

rvaardoor ook het kanaal smal is geu'orden. De vellen n"roe- 

ten elkaar dus snel opvolgen, $'aartoe het staÍlèlen op het 

inlegblad verder is doorgevoercl en de vellen zo ver oncler 

elkaar worclen aangevoerd, dat normaal het tweede vel al op 

de plaats van de vooraanleg zou ztjn, als deze nog niet in zijn 

stancl is teruggekon-ren. De bewegencle r'ooraanleg heeft clus 

als taak : het vel af te remmen totclat cle eiuenlijke vooraanleg 

klaar is om het te ontvangen. De kleine ciiinderomvang met 

de smalle kanalen is mogelijk geworclen, doordat men de as 

van de voorgrijper excentrisch heeft gelagercl, hetgeen nog 

het voordeel heeft clat een veel soepeler gang is bereikt. 

De Rekord heeft één drukcilincler voor cle beicle kleuren, 

terwijl het tweecle druksvsteem zich als van

druip- oi circtrlatiesrlcring. Noodzakelijkerwijs tnoest daar- 

\.oor oo1< cle goecl gesloten beschern"rkast rvorclen aange- 

bracht. De tar-rclrvjelen r.an cle cilinclers zijn echter binnen 

l-ret frame gehouclen. 

ln tegenstellins nret cle Pan-a, bij r','ellie cle r4rclraagrollen 

van verf- en vocl.rtu'erk in glijlagers Lrpen, lopen cleze bij cle 

Rekorcl op koeeilagers. Ze kunnen zeer sernakkelijk vrn 

bujten cle beschermkast u'orclen gestelcl. 

Zou'el in dc gevaarlijke invalshoek van cle rubbet- en clc 

phrtcilinrler lrrr hct À-rverk als boven de plaatcilincler varr 

het B-rverk is cle hanclber.eiligingsliniaal aangebracl.rt, als bij 

cle Pan,a. Bi j aanraken zu'aait cle liniaal om en cle machine stopt. 

De vochtgeving is tancllor)s. Do()r het uit- of inclraaien van 

een stalen stiit n-ret schaalvercleling geeft men meer of minder 

verf en voclrt. .,\lleesbaat js hoe sroot cle af te ger,en lik is. 

\\'anneer men in de rverkruimte tussen uitleg en t-nachine de 

druk op rle uitlegstapel controleert, kijkt men tevens ()p 

een liniaal met nunmeÍs rvelke corresponcleren met cle nunr- 

nreÍs op cle verflrakken. Een vlotte afstelling u'orclt cloor clit 

bulpnriclclel zeer in tle hancl geu,erkt. 

Dr>r>r n-ridclel van twee vellengrijpers en blaaslucl'rt u'orclt I'ret 

vel na afremnen cloor de zuigrol zeer precies op cle uitleg- 

stapel gelegd. l-let uithalen van een controleclrr-rk kan in vol- 

strekte rtrst geschieclen, 

doorclat bij het neerklappen van cle 

uelijkhoucler cle nieuu' aankomencle vellerr opge rrangen 

w'orclen ()P twee vork]es. ()r-rclanks cle grote snelheicl is het 

cian eenvouclig een clruk onderuit te trekken, rvaarna cle ge- 

lijkhouders opgeklapt rvorclen en de norn-rale toestand u'eer 

intreeclt. De stapeluitleg Íust ()p tu'ee grendelsteunen, welke 

zij rvaarts woÍden u.eggezrvaaid als 

cle stapel op de groncl rust. Het 

tritrijden en inhangen van respec- 

tievelijk cle r.olle en lese stapeitafel 

liost bij cleze constructie maar heel 

t'einig tijtl. Niet tlirect nieuu r, ','r 

Itolancl-macl-rines, maar toch zeker 

verr-nelclensu'aarcl, is het feit dat 

.r^ ^r^^.^;l;-.r^- ..^- het lJ uerk 

tijclens het clraaien verstelbaar is, 

nerlelijl< r.an uit cle nulstand r nrnr 

naer rechts en links en eyenz() 

in en uir cle lm kleine pas- 

verscl'rillen tr,rssen beicle kler-rren 

tijcle ns l-ret clrukken te corrigeren. 

Ten sl()tte noll iets oYer het r-rit- 

schuif-barc gecleelte r>ncleraan, nret 

I'rct r'ocht- en verfwerk B. Voor 

het r-rithalcn van cle rollen n-roet clit 

ceheel achtertrit geschoven $,or- 

den. Tevens rvil men het na al1oop 

van de werktiid een weinig rr.rinrte 

geven tot cle volgencle morgen. De 

rlening worclt u'el geopperd dat dit onderstel aan abnormale 

slijtage onclerhevig is. Deze gedachte verd terugge\\'ezen. 

Ten eerste omdat de uitschuifbeweging l>eslist niet veel ge- 

r-rraakt behoeft te u'ncler normale om- 

standigheclen slijtage zeker niet eercler zal optreclen dan bij 

anclere belangrijke clelen, a1s bijvoorbeeld de cilincierlagers. 

Van gedachten u'isselend rx-er clit laatste punt u.erd opge- 

merkt: 'Ja, die lekke(re) spons \.lrn jullie, offsetdrukkers, is 

voor de rnachines een groot kv.aadl \\,'aarom gaan jr"rllie 

daar niet wat zorgvuldiger nree om?' Inclerdaaci, n-rijne 

heren, er rvordt nogal eens rot'aai mee oi-ngespÍongen. IIaar 

het is niet altijd gerrakkelijli orn, als nren drooglpen krijgt 

en rren dus ','lot vocht moet bijgeven, de spons in beclu.ans 

te houcien, 7ou Ilaber c\ Schleicher er niet iets op kunnen 

vinclen on-r clit eur.el te yoork()men? Bijr.oorbeeld door 

b,rven de r',rchtrollen een slroeistírng te nronteren nret ge- 

r-rur-nmercle clrukknoppen, ook coÍÍesponclerend n-ret die 

boven cle uitleg, zociat bij drooglopen alleen één of meer 

knopjes m()eten u,orden ingedrukt, waaÍna op cle betreíiencle 

plaats een zekere l-roeveelheicl water op cie \'()chtrollen ge- 

spÍoeicl rvorclt en niet er naastt \\'e houclen ons aanbevolen. 

))

Van trtier en daar en oaera,l , , , 

MEER RENDABEL VERVAARDIGEN 

VAN FORMULIERENSETS 

Het gereed maken van afzonderliike formulieren- 

stellen met tussengelegd carbonpapier voor een- 

malig gebruik vraagt in de tot op heden algemeen 

toegepaste werkmethoden veel tijd, veel uitvoctcnd 

personeel en veel werkruimte. Hct drukken geschiedt 

aan vellen op cilinderpersen; de originelen en kopieën 

worden dan ofwel tegelijk met het carbon verzameld, 

ofwel het carbon wordtachterafin de gereedgemaakte 

sets ingelegd. De zl zo sterke en nog toenemende 

vraag naar dergelijke formulierensets deed reeds lang 

de behoefte bestaan aan een meer rendabele ver- 

vaardigingswijze, maar veel wordt nog zo afgedzan. 

De bekende machinefabriek Goebel te Darmstadt 

beweegt zich op dit terrein en heeft voor dit doel een 

nieuwe geheel automatische machine geconstrueerd, 

Met deze machine, de Goebel Collator, is het de 

vervaardigers van dergelijke sets mogelijk om in 

tijd van een uur, al naar de aard van de sets en de 

kwaliteit van de toegepaste papieren carbonsoorten, 

zo ongeveer tussen 6ooo en rSooo formulierensets 

te verzamelen, te lijmen en kant en klaar uit de 

machine te voorschijn te laten komen. 

De Goebel Collator werkt van rollen en niet van 

vellen. Het bedrukken van de rollen voor originelen 

en kopieën geschiedt op variabele dan wel voor vaste 

formaten ingestelde rotatie-foÍmulierenmachines, 

welke naast het bedrukken en eventueel perforeren 

of nummeren tevens een rmdponsing voor het later 

doen registcren van de formulieren aanbrengen. 

\íelnu, deze bedrukte rollen rvorden, evenals de 

noodzakelijke carbonrollen, op de Collator aan- 

gebracht. Er kunnen bij de Goebel Collator, al naar 

wens, twee tot twaalf afrolstations worden toegepast 

en elk van deze stations heeft een bedrukte papierrol 

en een rol carbonpapier (zonder ponsgaten). De van 

een register-ponsrand en van althans één langs- 

perforatie voorziene formulierenbaan en de carbon- 

baan passeren de lijminrichting cn lopcn tezamen met 

eventuele voorgaande banen op een registergedeelte, 

vaa! een staalband met registerpennen de opeen- 

volgende gedeelten van de sets haarzuiver samen- 

voegt en waar ook de aanliiming geschiedt. Achter- 

eenvolgens lopen zo de onderdelen van zo'n for- 

mulierenset tezamen, worden aan de zijkmten 

besnedcn en passeren nog de Íoterende dwarssnijdcr 

welke op dc juiste maat afsnijdt. Daarna volgt het 

uitleggen en de formulierensets liggen verzendklaar 

op de stapel. 

)1 

Binnen de beperkingcn, opgelegd door dc rvcrk- 

breedte van papieren carbonrollen (maximaal 4o cm 

breedte) is cen zeer grote maatvcrscheidenhcid van 

formulieren mogelijk, welke tot stand komt door 

o.a. verwisseling van de dwarssniicilinder. 

Divcrse hulpapparatcn, o.a. voor nummeren cn voo( 

zigzag-vouwen, kunnen aan de machinc tvorden 

gebouwd. 

llet is duidelijk dat deze wijze van verzamelen, ge- 

combineerd met vooÍaf op Íotatiemachines drukken 

van de formulieren, een grote besparing uitmaakt 

ten opzichte van de oude methode om dergelijke 

formulierensets te maken. Het ligt ook voor de hand 

dat de te verwachten oplagen er ook naar moeten zijn 

om op dit systeem van rotatie-fofmulietenmachine en 

verZamelmachine over te gaan. 

HANDLEIDING YOOR MONOTYPE. 

TOETSEN BORDBEWERKERS 

Elke daglvoldgi we - althans als we daarvoot enig 

oog hebben - geplaatst voor vetrassende kanten van 

de technische ontwikkcling in onze tiid. Het menselijk 

vernuft leidt naar steeds verdergaande doelen. Ook in 

het grafische bedrilf gaat de ontwikkeling van druk- 

persen, voorbereidingsapparaten, meet- en controle- 

apparaten enz, aI maar voort. Een enige weken 

geleden uitgekomen boekwerk voett bilvoorbeeld 

onze gedachten naar een onderwerp dat in hogc mate 

bociend is, nameliik de Monotype-constructies. Van 

welk een ontzagwekkende technische verÍijning zijn 

toch deze tmtsenborden en gietmachines. 

Hct bedclde boekwcrk, dat kort geleden uitkwam, 

de'Handleiding voor Monotype-toetsenbordbewer- 

kers'. voorziet in ons land zeker in cen lcemte, De 

rceds vele jaten in gebruik zijnde leerstof voor de 

zgn. r'ervolgopleidingen op dit terrein kan met 

betrekking tot de aanwiizingen voot het zetren geen 

bevrediging meer schenken. Het schiint nogal moei- 

lijk te ziln geweest om met de vernieuwing daarvan 

op de goede weg te komen. Deze nu door de (altijd 

actieve) Nederlandse'sectie' van dc Monotype 

Corporation Ltd. uitgegeven handleiding werd ge- 

basccrd op een Engelse uitgave en het werk vertoont 

daarvan in de tekst wel eens de sporcn, doch dat is 

o.i. nogal onbelangriik. De talrijke voorbcelden zijn 

aan de oorspronkelijke uitgave ontleend en meestal 

in het Engels, maar ook dat vormt o.i. geen bezwaar, 

want het gaat om dc zetwiize en niet om de tekst. 

Veinig zin heeft het, op te sommen wat in deze 

handleiding wordt behandeld. Tweehonderd pagina's 

nuttige aanwijzingen geven een beeld van nagcnoeg 

alles wat men mct hct Monotype-toetscnbord kan 

docn en de manicr waarop men zulks het best doct. 

Ecn uitstekend studicwcrk voor praktisch wcrken is 

ter bcschikking van dc Monotype-bewcrkers in ons 

land gekomen: gezellen, leermeesters en lecrlingen 

kunnen er allen nuttige aanwijzingen uit vcrkrijgen. 

Laat vooral geen Monotype-bewerker mcncn dat 

zulks niet voor hem geldt: in de laatste jarcn zijn tal 

van nieuwe rverkwijzcn cn vereenvoudigingcn van 

hct rvcrk gcvondcn, waarvan dc toepassing op hct 

cigcn wcrk nog niet I'crd bestudccrd, 

I)c'l Iandlciding voor NÍonotypc-toetsenbordbcrvcr- 

kers' kost f ro.- en is dat bcdrag meer dan u'aard, 

ook al vinden rve het spijtig dat de verzorging van hct 

hock nicr nrccr'verfijnd'kon zijn, in otereenstcnr- 

nring mct de hogc standing van dc firma dic hct 

uitp;af. De Monotype Corporation Ltd. tc Amsterdam 

zendt hct werk op bestelling gaarne toe. 

GHB VERTOONT FILMS 

Over het algcmeen gaat de belangstelling van het 

grote publiek meer uit naar een avond met een film- 

voorstelling dan alleen maar een inleidingsavond, hoe 

gocd ccn inleider ook zijn onderrvcrp mag beheersen 

en hoc nuttig alles mag ziin rvat hij in het midden tc 

brengen heeft. Film is nu ccnmaal een uitermatc 

aantrekkeliik'medium' in het leven van talloze 

mensen, zoals ook wel blijkt uit hct ciifer van om cn 

nabij de 3 y millioen bioscoopbezoekers per dag in ons 

wereldje. Ook films over technische onderwerpen 

genieten een goede belangstelling. Goede vakfilms 

zi)n echter voor onze bedrijfstakken maar dun ge- 

zaaid. E,ên firma in onze kring ziet evenwel elk iaar 

kans een aantal grafische films uit het buitenland ter 

beschikking te kriigen en dat is G. H. Biihrmann's 

Papiergroothandel NV. Enige weken geleden werden 

zowaat op óén avond vijf gtafische films vertoond: 

een historische Êlm (over het leven van Christoffel 

Plantiin), een film over de bouw van boekdruk- 

machines, een drukinktfabricagefilm, een film over 

boekverzorging en ten slotte een exemplaar in kleuren 

over dc fabricage van papier. Deze serie 6lms wordt 

in mecr plaatsen vertoond en is nog voor belang- 

stellende groepen grafici beschikbaar. Als de ver- 

toning in uw voonplaats wordt aangekondigd, zorg 

er dan bii te ziin I 

ENCYCLOPEDIE VOOR FOTOGRAFIE 

EN CINEMATOGRAFIE 

Op het terrein van de fotograÍie, de film en wat 

daarmee nog meer samenhangt, heeft in een betrekke- 

lijk kort tijdsbestek een enorme onrwikkeling plaats 

gehad. Publikaties in velerlei vorm zijn in het kader 

van deze ontwikkeling verschenen, van zeer populaire 

tot zccr wctenschappelijke, als regel echter slechts

cen deel en vaak maar ecn klein dccl van dit terrein 

belichtend. \ï'aar evens'el fotograÍie en film zo ver 

in onze samenleving verweven zijn geraakt en de 

mate van inzicht van dc er bij betrokkcnen dus zeer 

uiteenloopt, is steeds mcer de mogelijkheid ontstaan 

om een samenvattcnd wcrk uit tc gevcn, waaruit alle 

mogelijke informatics kunnen worden geput. De 

specialisten op hct terrcin van dergclijke wcrken 

- Elsevier - hebben deze mogelijkheid gezien en 

uitgeu'erkt. In de eerste helft van dit jaar zal ver- 

schijnen de \\'inkler Prins-Encyclopedie voor de 

Fotografie en de Cinematografie. De hoofdredactie 

van dit grote werk, dat plm. 8oo pagina's druks zal 

gaan omvatten, bcrust bij de bekende deskundigen 

P. Heyse en A. S, H. Craaybeckx; ongeveer vijftig 

medev'erkers in Nederland en Beleië verlenen mede- 

werking aan de samenstelling. 

Een in de uitgave voorkomend compendium van 

ruim roo pagina's zal een aantal hoofdstukken be- 

vatten over algemene onderwerpen als : fotogÍafie en 

cultuur, filmesthetiek, foto- en filmgeschicdenis, een 

in beeld gebrachte leergang in fotografie cn film 

(zou'el voor zwart-wit als voor hct kleurenwerk), 

tabellen, voorschriften cn recepten, alsmede gegevens 

over vakopleiding, tentoonstellingen, wedstriiden, 

tiidschriften en litcratuur. Het alfabetisch gedeelte 

beslaat plm. 6oo pagina's, bevattend duizenden 

trefwoorden wclke betrekking hebben op speciliek 

fotografischc en cinematografische onderwerpen, 

evenals op toepassingen als architectuurfotografie, 

PoltÍetfotografic, !epo!tage, reprografic, astronomische 

fotografic, rnicro- en macrofotografic, foto- 

grammetrie, fotosculptuur en stereofotografic, 

De verv'achting bestaat dat deze encyclopcdie aan 

amateur en vakman een overzicht zal gcven zowel 

van het totale gebied als de praktischc informatie 

welke zii nodig hcbben. Fotografischc procédés, 

lichtgevoeligc matcrialen, chemicaliën, apparaten en 

instrumentcn, hulpmiddelen en technicken (met 

inbegrip van dc projectietechniek) rvordcn door 

deskundigen v

- 

@ 

Een ,,puntgave" punt is 

het punt, waar 

bij autotypieën alles 

om draait. Het is 

bovendien een 

punt, waarover U zich 

bij ons geen zorgen 

behoeít te maken. 

oE REPR'DU'TTE co,.,PÀGr{r' 

R0TïER0AM - CEilTUUREtÀil 72 - TEt. 82865 

Een vokboek von grote woorde! 

Drukinkten 

in de praktiik 

Deze populoi r gesch reven verhondeli ng 

over tol von inktvroogstukken, 

gebonden in frooie blouw-linnen bond 

rnet goudstempe/, 

is verkrijgboor voor slechts 

Í 4.50 

Schriítelijke bestellingen te richten aan het secretariaat van 

de Commissie ter Bevordering van de Vakstudie, Koningin- 

neweg 20, Amsterdam-Zuid, onder gel ijktijdige storti ng van 

het vermelde kostenbedrag op girorekening nr.72462, ten 

name yan deAlgemene Nederlandse Grafische Bond,A'dam 

o 

'a 

= .9 

I 

Kentuhet CM G 

REGISTERRAAM 

Weet u welke 

norigheden en onkosten 

het CMG-registerroom 

u bespoort?. 

Wil geven gaarne een demonstratie en zullen 

u tonen hoe eenvoudig en snel de kleuren- 

elementen van uw vorm passend zijn te krijgen. 

Door een kleine investering bespaart u zich 

een kapitaalt,je aan machinestilstand. 

Winkler Fallert & Co h.v. 

Prínsengrocht546 - Amsterdom - Telefoon 35893-37247 

Stuurt u ons deze coupon even toe + 

Wij verzoeken u ons over het CMc-registerroom 

nodere inlichtingen te verschoffen: 

FIRMA 

STRAAT 

PLAATS 

? I

- 

N.V. DRUKINKTFABRIEK 

Farbionco 

FABRIEK VAN KWALITEITS. 

DRUKINKTEN 

wensthoor 

reloties 

veel geluk 

en voorspoed in 

t957 

l,GZ GELRIA BA}I |( 

,|( 

AMSTERDAM-C / N.Z. KOLK t9-21 

Voorrodrg in en de volgende lleuren: 

belgc, 

9ÍOen, 

gouageel, 

blouw, 

cllÍocngocl on 

ro3c. 

Eilpossende gekleurde en wille enveloppen 

CLICTI E'S 

TOIO-LIT]JO'S 

YooF handel en índustnie O 

doorstaat de toets 

van iedere kritiek 

Uitmunlende kwoliteit, voordelige priis en 

gedislingeerd cochet moken VGZ ,,Gelrio Bonk,, 

tot een gewild bonkpost voor hondel en industrie. 

Regelmotig doorzicht, horde lilming en heldere 

kleuren drogen door het hónne toe bii. 

Bovendien ligt VGZ ,,Gelrio Bonk" vlok - een 

belongriik punt. 

Koninktiike Popierfobrieken Van Gglclgn Zonell N.V. 

Amsterdom - Rotterdom 

.

o 

o 

o 

o 

o 

o 

MODERNE 

LINOTYPE 

ofzwaoiboor front 

ofzw o a i b o o r toetsenbo r d 

feilloze distributie 

ongeëvenoord messenblok 

thf* 

zetmachines 

universele, stobiel geconstrueerde uitstoter 

moderne mogozijn-uitlaot 

Het zijn slechts enkele der vele Linotype voordelen 

die de Linotype-gebruiker een grote voorsprong verzekeren 

HPI-Kromekote 

HOOGGLANZEND EENZUDTG 


uit voorraad: 

rosê - groen. azuurblauw - parelgrijs 

* 70 x 100 cm / 250 grams 

ivóorkleurig 

* 65 x 100 cm / 250 grams 

wit en ivoorkleurig 

ook in ondere formoten en gewichten 

N.V. DE H(ILTA}ID$CHE PAPIER IIIDU$TRIE 

oon de spits ! 

Vraagt demonstratie en/oí offerte 

HAN DELMAATSCHAPPU VOOR GRAFTSCH E MACH I N ES N.V. 

PRINS HENDRIKKADE 34 - AMSTEROAM.C. . TELEFOON 46644.46744.34390 

* 


Pri nsen gracht 477-480, Amsterdam 

ïelefoon 30204 (4 lijnen)

. 

o 

o 

- 

o 

o 

o 

o 

o 

VOCHTROLLEN- 

BEKLEDING 

VE LOU RS-S LAN G 

(Ned. octrooi nr. 75.348) 


MOLTON-SLANG 

WOLVRIES-SLANG 

FI RMA GOSMAN & KRAAN 

AMSTERDAM.C. 

Postbus nr.735 | Telefoon 45581 

HOUTVRU 


t80-2t5-250-300 

groms 

ó5 x lfl) cm 

50x óScm 

/Vlonstcrs goorne 

op aonvroog 

A.E.RUYS&Cots 


HAARLEM Kl. Houtwcs 1ó 

Tclcfoon K 2500-13950 

Bijkantoor AMSTERDAM 

Keizcrsgr. 704 Tcl. 31 381 .35289

4 

Nieuwewegen in de diepdruk 

RE 

MEERKLEUREN 

DIEPDRU 

KROTATIE 

van rol op rol 

van rol op vel 

van rol op vouw 

Mach ine voor overd ragen 

van pigmentpapier en proefpers 

voor diepd rukcilinders

-l- /Lr- rr,r-L I\ t I'\J YY J 

PAR, IJS 17 NOVEMBER I7I9 

WELDRA PAPIER UIT HÍIUT? 

Bewogen Reaumur onthult 

uernuft r)an d,e uesp 

Op ' 

PAR, IJS 17 NOVEMBER, 1719 

een persconferentie in het gebouw van de Akademie van We- 

tenschappen heeft een van onze befaamdste natuuronderzoekers, 

de heer Réaumur, een uiteenzetting gegeven over de geruchtmahende 

memorie die hij eergisteren in dat geleerde instituut heeft 

voorgelezen. Er was een zekere bewogenheid in zijn stem, toen hij 

zei: 'Ik weet dat de overpeinzingen van een kamergeleerde meestal 

niet de belangstelling van het grote publiek verdienen. Zo zal het 

u wel onverschillig laten, dat ik altijtt al bepaalde meningen heb 

gehad over de onmiskenbare intelligentie van insecten. Misschien 

zullen wij van de methoilen van die insecten echter nog iets kunnen 

leren. Misschien zullen rvij weldra papier uit hout maken, zoals 

de wespen in onze kolonie Canada,. En voor papier zal d,e pers zich 

toch wel interesseren.' 

n 

Papieren nest 

,'"..rrggl ..fUi* l 

WERELD VERRAST 

(Van een meCewerker) 

J)enè Antoirle Ferchault de Rèau- 

L\mur is thans 36 iaar. Reeds 

sinds zijn 25e 'iaar is hij lid, oan ile 

Konmklijke Akademie aan Wetenschappen. 

Telkens ueer heeít hii 

d.e geleerde uereld net nieltue 

oondsten aerrast. Zo ontdekte hii de 

samenstelling oan de spinn euebben, 

bestudeerde de elektriciteit uan de 

sidderrog en publiceerde een uit- 

Doertge oerhandeling oaer de ooortbeueging 

aan de zeester. Hij ontd.ekte, 

d,at d.e turkoois eigenlAk ile 

íossiele tand Dan een sinds lang 

uitgestorDen dier h. Ook d.e meetkrrnd.e 

en de natuurkund.e hebben 

zijn belanqsteUinq. Hij interesseert 

zich aooral uoor d.e meting oan temperaturen. 

Sind,s d.e Akademie hem 

belastte met een algemene beschriiaing 

uan alle aakken en ambachten, 

deed hij ook menige ontdekking op 

het gebied. Ddn de toegepaste uetenschap. 

Zo aereenuoudigde hij het 

tout\slagersuiel en mddkte een recept 

om glans aan kunstparels te 

uerlenen - 

l\ifet een uitvoerige biologische ver- 

-L[ handeling over de wesp en zijn 

eigenschappen, kalmeerde de heer 

Réaumur daarop de verwonderde verslaggevers. 

Tot die eigenschappen behoort 

het bouwen van een nest. Inder- 

|(ORÏE BERICI|TT}I 

Ougelvllssen lotnpen 

Sinds het herstel van de 

vrede en de normale handelsbetrekkinsen 

-verschtllende ln Euro- 

pa. hebben 

Duitse vorsten de uitvoerbeDalinsen 

voor lompen 

opnteuÈ verscherpt.'zij 

willen. dat de afgedre,gen 

kledins van hun onderda- 

nen 

als 

in het land blijft erl 

grondstof voor hun 

eieen oaoierindustrle dlent 

irr"nlaais'van voor de Fl'atrse 

-en Hollandse. Vooral de 

Hollandse paplermakers 

hebben een grote voorkeur 

voor BoheerÀse en Poolse 

lomDen. De bevolkinq in 

dle bosteliike landen heeft 

de gewoorite, haar kledtng 

nlet dikwuls te wassen en 

zo komen er weinlg zeepresten 

tusssn de veze:s 

daad meenden sommige natuurliefhebbers 

onder de aanwezigen zich tÉ herinneren, 

dat het materiaal waar het 

wespennest van gemaakt is, grote gelijkenis 

vertoont met papier. De geleerde 

toonde ons hierop een groot leeg 

nest van de Amerikaanse wesp, dat in 

uiterlijk en samenstelling zozeer op 

een oud stuk papier leek, dat alleen 

de vorm ons weerhield het in de prullenmand 

te gooien, 'Het is vroeger ook 

bijna wit geweest,' zei de heer lleaumur, 

'maar 

de wespen maken geen 

papier om erop te schrijven, maar om 

erin te wonen. De wesD is het mensetijk 

intellect eeuwen voór geweest, mijne 

heren.' 

PRAKTISCHE BETEKENIS 

De praktische betekenis van de 

ontdekking gaat echter veel verder 

dan de dierkundige, Hoe immers 

maakt de wesp papier? Door de 

grondstoffen te kauwen en daar. 

door te ontleden tot een vezelige 

substantie, die wordt uitgesmeerd 

en bedekt rnet een soort lijm. Het 

curieuze, volgens tle heer Réaumur, 

is nu niet de overeenkomst met de 

menselijke papierbereiding, maar 

het verschil in de grondstoÍ. De 

wesp gebruikt namelijk bij vocrkeur 

hout. Zouden wij mensen dat ook 

niet kunnen proberen? Ieder rveet, 

hoe schaars de lompen voor de 

papierfabricage wortlen. 

Holland geett naam aan 

nieuwe papiermachine 

ln twee papiermolens zn d,e Vogezen etperitnenteren de ondernerners met een 

L moilern toestel om lornpen terug te brengen tot de uezels die gesehikt zijn 

Door het nxo,ken Do.n papier. 

,"DE HOLI,ANDER'' 

rFot dusver gebeurde het bewerken 

I van de vezel door de natie lompen 

in kuipen te kloppen met houten hamers, 

die mechanisch - door stromend 

water - in bewegrng werden gebracht. 

Tharx gebruiken de molenaars een van 

messen voorziene cilinder, die in een 

speciaal gemaakt bassin ronddraait. De 

bewerking geschiedt zo niet alleen 

vlugger, maar ook beter. Deze toeslellen 

zijn sinds ongeveer dertig jaar in 

gebruik in de windmolens langs de 

Zaan, eeí rvater in Holland, maar de 

details werden aanvankelijk zeer geheim 

gehouden. De Duitsers. die enkele 

jaren geleden begonnen zijn deze 

toestellen te copiër'en, noemen ze naar 

'Hollanders' 

hei land van heikomst 

Het is geen ontoepasselijke naam voor' 

deze uitvindins. 

EEN l,0r*I)D\SE 

BESTSDI,I,ER 

De uitgerer ll'illiilnr'l'il.vlor, 

die sinds april van dlt 

Jaar al meer dan 1500 poni.l 

verdlend heeft aan het 

eerste deel van llobillsUn 

Crusoe, door de 60-Jarlle 

Daniel Defoe, legt nu de 

derde druk van hèt tweede 

deel ter Derse. Een Fransr) 

vertallns' ls in voorberei - 

ding 

A'ti duiqendm sllrteil papier eil ,karÍzil ratt Ceylztt tat Í{ee/ I}ijrynder bij C H Il 


Amsterdam Arnhem Den Haag Eindhoven Groningen Leeuwarden Maastricht Rotterdam Uttecht Zutphen

té té

Er bovenop! 

MET DRUKINKT 

VAN 

RUDOLPH MEUER! 

@INITT 

&,o?*,I?,t1' maalv! 

il.Y. [udolph Meijer's Drukinktfabriek 

BROUWERSGRACHT I52.Ií 

AMSTERDAM.C. 

TELEFOON 47152-42897 

NY. CLI A+EFAB Rt€lZ " UT QECHÍ u 

R0/v1 /v1E (T$ i * VA N SANïE N 

OUDE 4RA(HT 2 13. T€1.1 26? 6.20 40 B. UTPEG{T 

HPI-Kromekote 

HOOGGLANZEND EENZlJDIG 


uit voorraad: 

ivoor (chamois) - azuurblauw - groên - 

citroengeel - parelgrijs - rose 

+ 70 x 100 cm / 250 grams 

wit en ivoor (chomois) ook voorrodig 

op ondere 

formoten 

en in anderc gewichten 

II.V. ÍlE H(ITLAIIII$CHE PAPIER I}IDU$TRIE 

* 


Prinsengracht 472-480, Amsterdam 

Telefoon 30204 (4 lijnen)

Z6 zien we 

d" grafische wereld 

van morg€h... 

Onvergetelijke dagen aan het Meer van Genève 

graphic 

Van I tot l6 juni a.s. wacht u in de hoogst moderne tentoonstellingshallen 

te Lausanne een bijzonder interessant'uitzicht' op de vooruitgang, 

op tal van reeds tot stand gekomen en nog te verwachten verbeteringen, 

ontwikkelingen en verschuivingen in de wereld van druk en papier. 

Vierhonderd exposerende firma's uit twaalf verschillende landen tonen 

op een tentoonstellingsterrein van 40.000 m2, in twintig hallen, 

het nieuwste voor wat betreít machines en materialen, papier, karton, 

inkten en andere produkten voor de grafische industrieën. 

Met G RAPH lC 57 zal voor de eerste maal de grote bileenkomst 

van de groten in de grafische wereld plaats hebben 

aan de oevers van het Meer van Genève, één van Europa's mooiste oorden 

Maak toch vooral gebruik van deze uitzonderlijke gelegenheid 

om het nuttige met het aangename te verbinden. 

Schrijf nog vandaag aan Graphic 57, Lausanne (Zwitserland) 

Onvergetelijke dagen zonder zorgen 

- dank zij de voor tentoonstellingsbezoekers 

mogelijk gemaakte verblijfsrege- 

I i ngen (waari n hotel kosten, vrij plaatsel ij k 

vervoer en nog andere gunstige factoren) 

Internationale tentoonstelling yoor de grafische en aanyerwante industrieën - Lausanne

Proost leggers 

voor uw Heidelberger degels 

hebben de juiste dikte en hardheid. 

Proost leggers - kant en klaar 

voor't grijpen - verkriigbaar in: 

hard, normaal en zacht. 

Verpakt in dozen van 100 stuks, 

prijs per doos f 45'- 

Proosl en Brandl nv 

Proost Papier 

Rusland 2ó, Amsterdam, tel. ó4141 

CLIC]JE'S 

toïo-LtTlto's 

Kiest een KORREX 

Korrex proefpersen zijn leverbaar in drie formaten 

en in diverse uitvoeringen. Vele drukkers kwamen 

reeds tot de conclusie dat een Korrex proefpers 

een onmisbare schakel in het bedrijf is, want de Korrex is ideaal als 

pers voor de vormvoorbereiding en 

het trekken van goede proeven 

Goorne lichten wij u geheel vrijblijvend in 

N.V. MACHINEHANDEL MAH EZ 

"'-,''*ADE4I 

PROEFPERS 

voor een goede drukproef 

De Korrex lll (type Frankfurt Kraft) in het formaat 

80x60 cm wordt gekenmerkt door: 

ofwikkeling ols bij de produktiemochínes 

compocte bouw en een hoorzuiver rcgister 

elektrisch oongedreven inktwerk, bestdande uit 

3 opdroogrollen, 2 zijdelíngs bewegende 

v e rw rijf rol I en, grote i n ktcí I i nder en i n gebouw d 

rollenwosopporoot 

elektrisch oongedreven cilinder met 

grote drukkrocht 

- AMSTERDAM-W.. TELEFOON 125252

tlilt 

HANDELMAATSCHAPPU VO 

O R G RA F IS C H E 

PRINS HENDRIKKADE 34 / AMSTERDAM.CENTRUM / TELE FOON 46644 - 46744 -34390 

off 

Belangrijke kenmerken 

van deze constructie zijn: 

VERHOOGDE 

STABILITEIT 

door 

korte cilinder- en 

rol lentappen, 

stalen cilinders 

VE RB ETE RD E 

AANDRUVING 

coor 

buiten het frame 

gehouden aandrijving 

in stofdichte olie- 

Kaste n 

GROTERE 

BEDRUFS- 

ZEKERHEID 

door 

continu omloopsmering, 

volkomen glad machineframe. 

zowel aan 

buiten- als binnenzijde 

W 

MACHINES N.V. 

a

W aar komt onze kalender vand aan? 

L t.u BL.\\ SCH / SC rrl riDÀN 

\\'ij zijn zo gewend a n (>nze 

tijdmeting en tijdrekening, clnt 

we bijna hebben vergeten dat er ook een tijd is geweest 

waarin er nog niet zo'n tijdsindeling was. De grafici, die zich 

elk iaar opnieuw inspannen om cle mooiste kalenders te ver- 

vaardiÍlen, zullen in de regel wel belangstellend zijn om te 

weten h()e wij eigenlijk aan deze indeling gekomen zijn. I-Iet 

Iijkt ons dan ook aardig om een destijds in een Duits tiicl- 

schrift aangetroffen beschouwing nader te bewerken. 

Zelf kunnen wij constateren dat een nieuv'e dag telkens weer 

aanvangt zodra het donker verdwijnt. Uen hele dagperiocle 

is dus om te beginnen verdeeld in een lichte en een donkere 

tijd. Verder kunnen wij bemerlien dat telkens weer in de- 

zelfde volgorde verschijnen: nietrwe nraxn, eelste kwartier, 

volle maan en laatste kwartier. ()ok cnstateren we in de 

natulrr verschillende aspecten welke we indelen als: lente, 

zomeÍ, herfst, winter. Dit alles is voor ons zo natuurlijk, dat 

we daarbij niet lang plegen stil te staan. Voor onze primitieve 

r.oorvaderen was dit heel anders. Zij wisten van deze tijden 

natuurconbinaties, t()t uitdrukking gebracht in vaste ter- 

men, niets af. Wel hadclen zij opgemerkt dat gedurende 

regelmatig terugkerende perioden de volle maan aan het 

firmament verscheen. Als ze dan ook een vergadering van 

cle stan.rhoofden wilden beleggen, werd daar bijvoorbeeld de 

eerste nacht van de I'olle maan vooÍ vastgesteld. leder kon 

àan zelf constateren wanneer hij ter vergadering moest 

komen. N{aar daar bleef het niet bij. De volle maannachten 

werden hier en daar regelmatig terugkerende 'heilige nach- 

ten', titdens welke priesters religieuze handelingen verricht- 

ten. Dientengevolge weer werden, vooral door priesters, de 

verschillende maanstanden bestudeerd. Dit had tot resultaat 

tlat zij p groncl r.an de en'aringen een tameliik nauwkeurige 

tijdsvercleling kregen, van volle maan t()t volle maan. 

De eers/e indelitte 

()p de cluur ()ntst()nd zocloende cle svnoclische maancl, welke 

in moderne tijdvormerr uitgedrukt z9 dagen, rz uren, 44 nri- 

nuten en z,9 seconden duurde. Het was natuurlijk niet mo- 

gelijk om een maand met zulk een tijcisverdeling praktisch 

toe te passen en het kwam er dan ook Yan dat de ene maand 

z9 dagen en de volgende 3o dagen duurde. 

Tot omstreeks de tijd van cle Islam was naast de schenatische 

tijdsindeling ook nog cle oud-joodse traditie gehandhaafd. 

Bij deze laatste begon de nieuwe maand als de priester van 

een bepaalde ten.rpel na nieuu'e naan de eerste sikkelstreep 

van de m an z g verschi jnen. Dit gaf al een gr()te regelmaat. 

()p vaste tijden vonden de rituele bifeenkomsten plaats en in 

6 

cle tijd tussen twee bijeenkr)msten werd er gewerkt en handel 

geclreven. Deze tijdsindeling bleef ook regelmatig parallel 

lopen met de natuur. Bij r.olle maan wist men dat de helft 

van de arbeidsduur achter de rug v/as. 7o werd ook bereikt 

dat het Pascha, het joodse paasfeest, op de kalendarische 

r4e Nisan, juist viel op volle maan in Nisan. 

Doon.'oerirg t'an ln/ lldscltena 

Bij de zich steeds meer ontwikkelende volken kon de toen 

lrestaande tijdrneting niet meer voldoen. Stelt u zich maar 

eens v(x)r dat wij het met zo'n simpele tijdsindeling zouden 

moeten cloen. Dat we zouden moeten afwachten totdat de 

nieuwe maand werd aangekondigd. Dat we niet met zeker- 

heid zouden weten of we voor ons maandloon z8 of z9 dagen 

zr>uden moeten werken! Neen, al heel spoedig werd de 

noodzaak ingezien, dat er een behoorlijke schematische tijds- 

indeling zou komen, welke toch met de tekenen van de 

natuur zou overeenkomen. Laten wij namelijk cle natuurlijke 

Ioop los en baseren we ons op het schema, dan bestaat het 

gevaar dat de natuurlijke ti jdsindeling niet meer parallel blijft 

lopen met de aangenomen schematische kalenderindeling. 

De maandperioden zouden tenslotte ook moeten liloppen op 

cle iaarperioden. Een dergelijke oplossing bleek echter ge- 

makkelijker geu/enst dan ten uitvoer gelegd. 

De Criekse oplosing 

De Grieken dachten het gevonden te hebben. Zij verdeelden 

het zonneja r in zes maanden van 29 en zes maanden van 

3o dagen, om de andere. Dit waren evenwel slechts jtl d^gen 

en het zonnejaar telt rrl/n dag langer. Zij redeneerden 

nu zo: in acht zonflei^.ren tijd zijn dat 9o dagen ofwel drie 

maanden van Jo dagen. Síelnu, deze drie maanden werclen 

periodiek aan de omschreven tijd toegevoegd en men was 

daarmee b/na zo ver gekomen dat na acht jaar de zonne- 

per-iode weer klopte met de maandperioden. Desondanks 

moesten er toch nog verschillende specialisten aan te pas 

komen, onder anderen de geleerde Meton. Er bleef daarbij 

nog een grote moeilijkheid: het was niet overzichtelijk, de 

gewone man snapte er nog niets van. 

l%at de Romeinen er uai maaktet 

De Rorneinen hadden ook hun tiidsindeling. De maan- 

perioden w€rden naar hun getallen genoemd, bijvoorbeeld: 

Quintilis (viifde), Sèxtilis (zesde), enz. Zijtelàen zo lang door 

tot ze bemerkten dat de voorjaarsdag en -nacht ongeveer 

gelijk warcn. Bij de cerste sikkelverschiining van de nieuwe

maan begon dan de eerste 

naar Mars, de god van de 

De in het voorgaande vast 

calendae. Dit komt, n aÍ m g 

calare (Latijn), wat 'uitroepen' 

zamerhandvoor ons bekende namen 

van het eerste kwartier van de maan 

die van de volle maan: idus. De dagtelling ls volgt: 

zeven dagen voor idus, nog zes dagen, nog vijf, enz.Daar- 

mee bereikte men dat de maandlengte enige tekening kreeg. 

In principe bestonden er bij de Romeinen ook twaalf maan- 

den. Het iaarhaà 114dagen. Elke twee jaar werd een maand 

extra van zz dagen bevolen. Het is te begrijpen, dat zich toch 

ook bij deze methode u/eer fouten openbaarden. 

Aangenomen wordt, dat paus Maximus het recht had zulk 

een extra maand in te lassen als het nodig was. Dit ging 

zonder een bepaald systeem. Àlles was mensenwerk en ook 

in dit opzicht bleek niet alles even eerlijk toe te gaan. In de 

loop van de tijd kwam zwendel voor. Hooggeplaatste per- 

sonen probeerden door hun invloed gedaan te krijgen, dat 

in de voor hen meest geschikte periode die extra tijd werd 

tussengeschoven. Het werd al met al op de duur nodig dat 

er een totale wijzrging zou komen. 

Het slsteen uan Julias Caesar 

De reformator in deze werd: Julius Caesar. HIi en zljn zeer 

deskundige raadsman, de astronoom Sosigenes, hebben het 

samen gedaan gekregen om het probleem radicaal op te 

lossen. Caesar nam een 165 dagen lang zonnejaar en ver- 

deelde dit in twaalf maanden. De eerste maand was 3 r dagen 

lang, de maand Martius. Dan volgde een maand van lo, 

dan weer een van 1,r, enz. De laatste maand, Februarius, 

kreeg z9 dagen. Het zonnejaar heeft echter 165 dagen en 

t/n d"g. Dit werd opgelost door om de vier zonnejaren een- 

maal de maand februari 3o dagen te geven. Om Julius Caesar 

te eren voor zijn prachtig werk werd de maand Quintilis 

omgedoopt in Julius (iuli). Waarschif nliik ook al op minder 

goede gronden wetd na enige tif d in plaats van om de vier 

om de drie jaar een dag toegevoegd, waardoor natuurlijk 

weer een tegenstelling tussen het natuurlijk verloop en het 

schema kwam te ontstaan. 

Keiqer Augustus 

In het iaar 8 na Christus was het keizer Augustus, die op zijn 

beurt in de geschiedenis nog eens ordenend ingreep. Hem 

ter ere werd de maand Sextilis omgedoopt in augustus en 

als bijzondere erkenning gaf men ook deze maand 3 r dagen; 

de dag werd van februari in mindering gebracht. 

Nu gaat onze iaarindeling al aardig in zicht komen. Men 

kende in dit systeem echter niet de week die zeven dagen 

t. Nog steeds werd gebruik gemaakt van calendae, nonae 

dus. Ook de zondag was daar nog niet bij inbegrepen. 

de behoefte groter werd aan een verdergaande indeling 

de Romeinen terug op de joodse tijdrekening en 

hiervan nog een paar elementen overnemen. De 

ng' van de zeven dagen ligt duidelijk in de maan- 

, z1i het niet precies, zoals te controleren is als ure 

nda opslaan waarin de maanstandenzijn opgenomen. 

I 7 had daarbif een zekere prioriteit als zijnde een 

ig'getal en het bleefdan ook gehandhaafd. Reeds in de 

bylonische tiid waren de zeven perioden er al en het joodse 

volk heeft daar de sabbatdag als rustdag in aangewezen. 

De asÍronomie en de astrologie er b/ 

In de 'oude tijden' ging men zich ook meer en meer bezig 

houden met de astronomie en daarbij met de astrologie. Ver- 

schillende planeten werden ontdekt, ze kregen namen en 

deze namen werden overgedragen op de zeven perioden 

(dagen) van de week. Dit zljn: Zon, Maan, Mars, Mercurius, 

Jupiter, Venus en Saturnus, Zondag en maandag zijn tot op 

heden behouden: Mars werd later opzri gezet door de 

Germaanse god Diu, waar dinsdag van is afgeleid; Mercu- 

rius werd in het noorden verdrongen door \7odan (woens- 

dag); Jupiter werd de Germaan Donar (donderdag); Venus 

werd door Freia verdrongen (vrifdag); zaterdag ten slotte 

is dan van Saturnus. In andere talen tekent het zich soms 

nog duidelif k af . Zte maar het Frans: l\Íercurius - mercredi - 

woensdag; Jupiter - jeudi - donderdag; Venus - vendredi - 

vrijdag; in het Engels: Saturnus- Saturdav-zaterdag. 

Op het verband met de astrologie wetd reeds gewezen. In 

deze aloude zlitak van de astronomie werden betekenissen 

en gevoelswaarden toegeschreven ^ Í de sterrebeelden 

welke de onderscheidene kalenderperioden begeleiden. De 

tekens van de dierenriem zijn de grafici wel bekend. 

Nog euen terug in de t/d 

We laten echter even de rueekindeling rusten en bepalen ons 

tot de hervorming van de jaarindeling. Nog steeds was er de 

fout, dat na een kalenderiaar enige minuten (45) doorge- 

schreven moesten worden. Verscheidene geleerden werden 

aan het werk gezet om deze fout er uit te halen. Concilies 

hielden zich met dit probleem bezig. Nicolaas van Cusa gaf 

op het Concilie van Basel reeds richtlijnen in dit opzicht. In 

r 5oo riep paus Sixtus IV de astronoom Regiomontanus naar 

Rome, om in ovedeg met hem een verdere oplossing te 

zoeken. Deze astronoom echter stierf vroegtijdig en het 

duurde daarna nog bijna een eeuv alvorens er weer iets 

werd gedaan. Op het Concilie van Trente in r 5 63 werd afge- 

sproken om nu werkelijk eens door te zetten. Het duurde 

toen nog tot r175 voordat de mathematicus Antonio Lilius 

het werk, ook al weer van zijn broer overgenomen, voor 

verwezenlijking bif zijn opdrachtgevers inleverde. 

j

7 

Het was uiteindelijk in r;82 dat paus Gregorius XIII de nog 

nodig geachte wijzigingen drastisch ging dootvoeren. Dat 

dit inderdaad ndícazl in zijn werk ging, moge het volgende 

aantonen. Uitgerekend was dat in de loop van de eeuwen al 

tien dagen verschil was ontstaan tussen de natuudijke loop 

der dingen en de kalendarische jaarindeling. In r y 8z liet men 

na de 4e oktober maar direct de r 5e oktober volgen (iets wat 

heden ten dage wel een pikante uitwerking zou hebben). Om 

nu ook verder dat inlopen tegen te gaan, werd meteen be- 

sloten om elke honderd iaar een schrikkeldag te laten vallen. 

Het was elke vier jaar, dus bijvoorbeeld in t69z en 1696, 

maar dan niet in r7oo. Vervolgens was er echter nog r/n dag 

verschil, maar dit laatste verschil werd punctueel opgelost 

door om de vier eeuv/en wèl een schrikkeldag in te voeren. 

Dus wèl een schrikkeldag in het jaar r 6oo, in zooo, in z4oo, 

enz. Deze gregoriaanse kalenderindeling is nog heden ten 

dage in gebruik. 

Het is begrijpelijk, dat bij de invoering van deze nieuwe 

'hervotming' wel enige tegenwerking te overwinnen viel. 

Verscheidene protestantse landen bijvoorbeeld volgden pas 

omstreeks r 7oo, Engeland in r 7; 3, Zweden eerst in r 844. De 

deels mohammedaanse cleels grieks-katholieke landen nog 

veel latet; Griekenland in t923, Turkile in t927. En cle 

zuiver oosteÍse staten houden er tot op heden nog steeds 

de mohammedaanse kalender op na. 

Zo zien rrire weer eens dat de kalender, die wij als iets heel 

gewoons en iets vanzelfsprekends beschouwen, nog een hele 

geschiedenis heeft meegemaakt. Ook thans zit men nog niet 

stil, is men nog niet geheel tevreden met de g rrgv^ízaken. 

Velen zien het als een hinderpaal, dat bijvoorbeeld de re 

september telkens op een andere dag valt. In r9;o is daat- 

ovet zelfs in Verenigde-Naties-verband beraadslaagd., maar 

er is nog geen bevredigende oplossing voor alle problemen 

dienaangaande uit het ovedeg te vootschijn gekomen. Er 

zijn trouwens ook nog urel een paar belangrijker zaken te 

regelen, welke we g atfle voorrang verlenen. 

De hiernaast tcgepaste symbolen voor de dierenriemfiguraties werden ontleend 

aan de bestaande setie vignetten van de Bauersche Giesserei te Frankfurt am Main 

D 

I 

R 

\íÀTERMAN ( zz janrari tlm zo Jebrmri) 

TVEELINGEN (22 mci tlm 2I jilni) 

N 

$íEEGSCHAAL ( 2i sèptcnb.r ,lm zl oktobcr)

IEMTEKEAlJ 

VISSEN ( zt fcbruri Íln 20 mert) RAM (:r naart tlm zo april) 

KREEFT (zz janitln zz jnli) 

LEEU\í (z1jili tln z1 atgrstrs) 

STIER (:r april ,ln 2r mci) 

MAAGD ( z4 aagrstu tlm z1 sEtcnbcr) 

SCHORPIOEN f z 4 oktober 

I m z z nrcmbcr 

) SCHUTTER ( z7 nottcnbcr llm zz àcccmber) STEENBOK (27 duenbcr tfn zr jamari)

Het nieuwste systeem van inktgeving 

I.(..\ \\ l)1.lt Vl,l.l)lr 

/ .\IlS'l'Irl{l).\\l 

De onlangs gereecl gekomen nieuu.e 'Sr.rper-Oolour' 

rotatie- 

pers v()()r hoogclrul: van de Írrrr-ra Hoe & (lrabtree werd ont- 

w()rpen voor niet n-rinder clan 3o.ooo cilincleron-rwentelingen 

per ulrr. Het is een n-rachtige nrachine, u'aarvan or midclel van 

een likrol u'ercl cLror FIoe & Crabtree geheel losgelaten, orr 

deze plaats te laten maken r'oor de fih-r-rinktgeving clror 

miclclel van cle inktpompbox. De bedoelcle inktbosen bij cle 

clruku'erken rvorclen door een voorraac{tank sevoed. Deze 

tanks, waarvan cle grootte worclt aangepast bij het verbruik 

in cle onderneming rr,'aar cle r-r-rachine staat ()pgestelcl (r'an 

eén tot tien ton inhoud en zo noclig n'reer), u'orclen met be- 

hulp van luchtpor-r-rpen oncler clruk gezet. ()p een contr()le- 

nrctcr is tle rllrrli tc ct>ntrolcrcn. Dc l'xrrr.l'ren slaan ruto- 

r6 

ÀÍbeelding r: Zeer ver6inde mogeliikheden 

tot regelen van de inktgeving 

matisch aan en af en houden de inkt dus voortclurend oncler 

cle gewenste druk. r\h'orens de inkt uit de tank de leidingen 

lrinnenstroomt, p^sseert deze eerst nog een paar zeven. Opzlj 

van elke inktbox is een toevoerkraan, waardoor de inkt, na 

nogmaals gezeefd te ztjn, naar binnen vl,reit. Uiteraard 

moeten de zeven regelmatig w'orden schoongehouden. Een 

vlotter in de box zorgt eÍ voor dat de inkt op peil blijft. 

/.akthet peil in de box, dan gaat cle vlotter mee en er vloeit 

meer inkt toe; bij stijging van het inktpeil sluit cle toevoer 

autor"natisch af. 

lilke box is voorzien van vier rijen van acht schroeven r'()()r 

het regelen van cle inkttr>evoer, ten behoeve r.an elke pagina 

een rij (aflieelcling r). Als dus een pagina acht kolomnen 

heeft, u'orclt met elke schroef de inktgeving \ran een kolon-r 

geregelcl. Àan een van de zijkanten van cle b,rr zijn vier 

schroeven aangebracht, door micldel waarvan telkens een 

uehele pagina tegelijk kan worden afgesloten, bijvoorbeelcl 

als een halve of clrieku'art rol v'orult gebruikt. Het verwisse- 

len van likrollen l>ij het overgaan ()p een andere breedte, als- 

ook het stelien claarvan, is dus geheel komen te vervallen. 

De inktpomp in cle box wordt aangedreven cloor de eerste 

inktcilinder. De pomp perst de inkt door er.enveel buisjes 

als er schroeven zijn, clus r.iermaal acht. Deze buisjes hebben 

een cloorsnede van 6 mm en ze zijn gezamelijk gemonteer(l 

in cle 'brug'(afbeelding z). Deze brug wordt met behulp van 

een slinger tegen cle inktcilinder gedrukt, waarbif dus het 

contact ()ntstaat tussen de inkttoevoer en de or.erbrenging 

op cle vormcilinder. 

Het als illustratie opgenomen schema kan nog nader cle 

u'erking r.an br>x en brug cluiclelijk maken (afbeelding 3). 

De aanclrijving van de pornp u'ordt met een eenr-ouclige 

hanclbeweging aan- of afgezet. 

De afstand tussen brug en inktcilinder beciraagt als regel 

o,I J mm; deze afstand u'ordt met een voeler gecontroleercl 

en zo nodig bijgesteld. Bij de nieuwe machinetvpen is ook 

cle clekplaat van cle brug te verstellen en gelclt als afstancl 

o,r i mm aan de beneclenzijde en o,r mm aan cle bovenzijcle. 

()m cle brug correct af te stellen wordt cleze aangezet en 

u.orclt met stelschroef 5 (afbeelcling 3) r'an cle inktcilinder af 

of er naar toe beu'ogen. De bor,rten van dit stelblok u'orden 

natr-rurlijk eerst iosÍlezet. Zie ook de doorsnecletekening bij 

het schema van cle inktgeving. Naclat de stancl van de brug 

gemeten is, u,r>rclen cle bouten er onder, r'an het clriehoeki.qe 

stelblok, \'astgezet. Vervr>lgens u'orclt het stelbkrkje z daar 

n-ret bchulp van stelschroef 3 tegen aan gedraaicl err worclen 

clc botrten vrn rlit stelbloli je vastgezet.

\tl,ttl,lrf- l: I !1r \ rJr,le.lrLrL\.rli(rr r,rrt 

,le )r1r r 

( ,'1,'Lrr 

|crr 

t 

.rl. Lt.lr.tl in lrtcl,l

, 

x 

lm 

z 

I 

tn 

v 

ltr 

De kalender is weliswaar slechts een van de vele drukwerken welke aan onze zorgen worden toevertrouwd, doch het staat vast 

dat vele vakgenoten meer dan gewone aandacht hebben voor de nieuw verschijnende kalenders. Na vorig jaar geen kalender- 

bespreking te hebben gegeven - in alle grafische bladen elk jaar weer plichtsgetrouw kalender na kalendertie leek ons te veel 

van het goede! - werd aanleiding gevonden om dan toch ditmaal maar ryeer eens een uitgebreide serie nieuw verschenen 

kalenders onder de loep te nemen. Dit geschiedt door er ruim veertig afte beelden, voorzien van een kort commentaar, hetgeen 

tezamen voor de beschouwer/lezer van betekenis kan zijn. Want dit is zeker in het obiect kalender verscholen: de zetteri 

ontwerperdie een kalendergaaf weetoptebouwen,weetevenwichttescheppeninmeniganderdrukwerk;dedrukkerdieeen 

kalender goed drukt en van goede kleuren voorziet, kan meer; aan de onderneming welke de kalender als een harmonisch 

geheel weet aí te leveren, kan ook ander goed werk worden opgedragen! 

% 

,]' 

. .rrr{ rd 

laNvail 

ItJt 

rondrÍ ó ll 

mlrndrl , 14 

drnídr8 | 8 lJ 

wocnldrg I 9 16 

donderdrÍ I lO l, 

vrridig :a ll tA 

rrtcrd:f J ll 19 

20 It 

1t 18 

ll 19 

2l lo 

1,1 ll 

,t 

26 

Jv 

Jt 

ï957 

JAN UÀÀl

-- 

,e 

t8 

29 

3ro 

2 

' 4 tt 

@!r 

3,t2 

I' 

JT 

óliz' 

1 t9Zr 

I 19:: 

oló;i 

t, l7 :9 

It 18 2., 

t: lo tó 

^trS{!. rg5t 

,.rdq 4 11 

n4rnd$ 5 12 

drn'dq 6 13 

qdnd{ 7 14 

a""a"aq 1 a 1ó 

.iÍdq 2 I 16 

ar.dq 3 10 1? 

" ":1. : 

t3 

l4 

15 

t6 

l7 

tg 

t9 

til 

EI 

z8 

2o 

?l 

1a ?ó 

19 26 

2Q 27 

2l 2A 

22 29 

23 30 

24 3t 

ï:: 

tiï 

/il.Í 1,.. l 

3 

j trt t7 

+ r! rt 

i t2 19 

{. l,l lo 

: l-l tl 

t li z) 

t; 16 ti 

t\,ril,h{ rq{7 

r.,ri.,i I s It 

,,,.,,..r.,i 

I g r6 

.rrNlq ] to t7 

".-.,r,,,+ rÍ rt 

,l.{d,!h! 

t 

íl lt, 

,,,j,t.,I 6 Il lo 

;!,f,,r,i 1 t.+ lr 

:.1 

ri 

l+ Jl 

li 

1.1 

11 

li\ 

l8 

:.) 

l() 

lo 

Jr 

@ 

ir.tii 

lt. 

'il 

ji t:::l: : : :i :1 li 

È- 

l--.rte? 

7ÉrrË 

Id 

lo 

r srBu t 

1.n..''lwteË6F 

ló 

3É''Èrr 

I v a !t É ta 

lrs'",et 

t't6r7B 

o-atrer 

w - ait 

.r - t É 2r il 

e laÉ9 

:aaÉ9. 

l-aEtzÉtl 

il-arlrtË 

o-agre*' 

n..rtw-at-9. 

o-raarÁ. 

Vró16Ét' 

att6óD 

Ll 

, ,FAral 

ír.ÉtÉl 

o ra-Drl 

s.oo a 

I 

o atr -e ' 

I 

v rÉÉn I 

2 aÉ&o . . 

rFtt 

:-aCr'_ 

t-.6Ón 

0-t-ata 

ó.1 a r a-È- 

6.r--Ëv 

a6Saar 

! arl-- ' 

: - t I 

fr-t-lrA' 

o-alttaF' 

taáD 

w-tgta& 

' 

o-ag&t' 

v - r -a, 

zlaÉAl 

- ' 

' 

I LETTERGIETERI, AMSTERDAM: hct 

schild vertoont een prettige kleurverdeling 

en het dagbloc is heel duideliik; daarom 

wordt deze kalender door velen gêbruikt. 

2 BOSCH: druk in groen ên rood, op mat 

groen papier; een gaaf opgebouwd gehêel, 

waarin e€hter op aÍstand de dagaanduidingen 

iets te veel blijken te domineren. 

3 TRIO: e€n groeno drukkleur op diaposi- 

tiêve grondplaten in diverse kleuren; de kop 

maakt een ietwat gêdrongen indruk. 

,l DE ARBEIDERSPERS: twaalí bladen 

mêt lettêring ovêrêenkomstig de 3tiil van d. 

drukletters en geïllustreerd in de trant van 

de levensstijl van onScy€er het jaar 800 aí; 

alles is rustig ên stiilvol; een kalcnder die in 

't bilzonder voor grafici interêssant i3. 

5 VAN SOEST: een heel duidelijk kalenda- 

rium, een wel wat krachtige, doch in kleur 

voldoende 'teruggedru kte' firmanaam, duide- 

liike en nog wat versierend werkende maandaanduidingen; 

conclusie: zeer geslaagd! 

ó MOLIER: een verfijnd stuk bindersvakwerk; 

de kalender bevat vierwekeliikse peri- 

oden, beurtelings in de kleuren groen en griis 

(waarbij het gedêêlte op groen papier helaae 

iets minder duideliik uitviel) 

7 COSTER: een originele oplossing (êlke 

twee maanden wordt het geheel ingekort) en 

bovendien een esthetisch geslaagde kalender, 

gedrukt in frisse kleuren rood, geel en blauw. 

2t 

'

, 

9 

" """*+..í l- * ", Jfu;l 

il,1 

É,.a 

--.ï .i; ";',, 7 

4 l. t 

@29 

* 3 lo 

;4lr 

'*512 

), 

,.:i :;,.;.'., r,;ïï;.r:ii:lrï; 

{ÀxvÀ&t l0s? 

l3 20 

,4 8l 

t6 2A 

r8 s8 

17 24 

18, r 26 

t9 g8 

Án',, 

:;2$ r, 

,, l'" , 

80 

8l . 

1",,**d.e*.*,--* 

,rriF& 

ntrêilr/l-rtp6

m 

t3 

,,,., 

t4 

!r!:dE l5 

*-,,,,,, ló 

,"rlr')", 17 

t8 

t9 

d'' 

l3 

,l 

,i 

tri 

l{, 

I 

5 

r0 l7 :,t Jr 

ill8 li 

I 2 tt) ](, 

lJ 2r) 2: 

ri ll lll 

t5 lJ 2r) 

lír .:J i(l 

{3 

8 SIGFRIED: een verhoudingenspel met 

fraai fotomateriaal, afwisselende kleuren- 

toepassing en goede kleurenkeus voor achtergronden, 

kalendarium en naamregel, een 

duidelilk en iuist aangepast kalendarium, een 

prachtig kleurig dekblad; totaalbêêld: een 

uitzonderlijk mooie kalender, een lust voor 

het grafisch oog! 

9 DE ,ONG & Co.: een rustige kantoorkalender 

van grote duideliikheid, gedrukt in 

goed afgestêmde kleuren. 

l0 ELLERMAN HARMS: een kalender, 

afgestemd op het dertien-periodeniaar door 

wisseling van positief en diapositief om de 

vier weken, in zeer goede typograÍie; de op- 

lossing voor het dekblad is heel aardig. 

&*i 

z 

D 

w 

D 

v 

z 

DRUKKERII 

HILVEPSUM 

!. 

() 

,,7 

Iu 

) () 

i 

l0 

.l I I 

< l) 

_t 

2 

3 

4 

5 

l\\r 

\titlr5- 

1.1 20 :l 

li 2r lli 

li 22 29 

tó li i() 

lr lr il 

lfi li 

t{) )6 

KORïHUI5 

6132427 

7142128 

8152229 

91ó?330 

10 17 24 31 

Íf1825. 

121926. 

JANUARI 1957 

II ZU ID-NEDERLAN DSE DRU KKERIJ: 

een aantal kinderspelen, tot uitdrukking ge- 

bracht door illustratiês-in-hout; het kalenda. 

rium is gaaí, doch geeft de indruk'ijl'te ziin. 

12 M E RC U U R: een gave kantoorkalender, 

waarin kleur, letter en vormgeving tot eên 

goed geheel leidden; in de kop groen oP grijs. 

l3 FA R B I A N CA: zeer fraaie kleurenrepro- 

dukties in boekdruk; de puntig uitlopende 

groêp van vignet en firmanaam had wellicht 

iets beter opgêlost kunnen worden. 

14 KORTH U lS: met nogal eenvoudige 

middelen is een goede en duideliike kalender 

gemaakt; in plaats van de punten zouden 

kleine cijfers de voorkeur hebben verdiend. 

,)l 

l2 

14

tó :..:.:-":.::.:-'O-::'-r'' 

.Ketrltutla 

, 

, .ràllttjtbtlt 

loqUraYwxn 

I 

2 

3 

4 

5 

613 

714 

at5 

916 

1() 17 

lt l8 

t2 lg 

t1 

eo 2v 

2r 2A 

z2 ?9 

?3 3(} 

24 3l 

25 

2A 

26 

'll" ritr 

lr 

', 

'li 

l: 

. lr 

!tt 

tÍ! 

itt 

1 

a 

I 

t! 

tl 

t! 

l! 

ta 

ta 

t! 

lt ,a 

la rá 

rx 

n2l 

N,T 

!t lx 

tl ,s 

ln 

,t 

?t 

,l 

n 

a 

Dnr!tut|!!:"Hr1|P". 

I 

, 

I 

I l\l tlu r.)5' 

: :: 

! 

'.---*ï 

: il )l .lNi 

s t] ,l.l .!(, 

() l(r .!i 

',o 

It) 

tl 

l.! 

\, 

'lt 

a;l 

tlj 

I 

.&l 

k" 

,7 

la 

tg 

alo 

a ll 

!la 

6la 

l8 

80 

aro 

a ll 

It l3 

ala 

714 

)l 

li 

,!(r 

! 

il 

^grtl 

'67 

l.t al aa 

tlí aa 80 

la a3 ao 

ta 24 

la 

te 

aó 

p6 

ao47 

do."'nb.r'5? 

l6 

ta 

lz 

1A 

l9 

?o 

3l 

ta a0 

aa 8(, 

3a al 

?É 

30 

a? 

aa 

l5 VERWEII: aardige illustraties vormen de 

basis; de smalle letter van het kalendarium 

roept wel enig bezwaar op; de naamregel 

is wat erg simpel verwerkt. 

ló MO N OTYPE: elke maand is op speelse 

wijze verwerkt tot een letteringskunstwerkje, 

uiteraard yan monotype-lettertypen; een 

duidelijk kalendertle, dat een aardig obiect 

voor studie van de letter Yormt. 

l7 OE HOOP: eenvoudig van opzet, maar 

bijzonder goed uitgewerkt: goede letter- 

keuze, gave zetwijze, alle elementen goed op 

elkaar aígestemd, zelÍs de kopbeplakking; 

alleen de omkadering liikt iets te grof. 

18 STADSDRUKKERIJ AMSTERDAM: 

mooi Íotomateriaal en litho's op het boven- 

gedeelte, in prettige aíwisseling; het kalen- 

darium is fraai en uiterst duideliik en ook 

hier is aíwisseling betracht door enige bladen 

van een rustige ondergrondkleur te yoorzien; 

conclusie: heel mooi en zeer doelmatig! 

l9 LAPO RTE & DO SS E: mooie felkleurige 

illustraties in offset, met daarbil een zeer 

goed aangepast, rustig kalendarium. 

20 SAMSOM: tweezijdig bedrukte bladen, 

verbonden door plastic ringen en opgehangen 

aan een plastic driehoekie; een zeer duideliik 

kalendarium en ook een esthetisch gaaf ge- 

heel, gedrukt in lichtblauw, bruin en zwart- 

2l KAMPERT & HELM: een duideliik 

weekbloc met sch riifru imte, geplaatst op een 

kleurig schild dat het iaartal'57 verbergt; het 

schild toont een mooie toepassing van grijs, 

geel, een weinig rood en violet. 

22 VERMIJS: aardige illustraties en een op 

zichzelf duideliik kalendarium, kleurig, maar 

toch... iets te weinig samenhang; de oplos- 

sing voor de firmanaam is zwak. 

23 ZEELANDIA 

(BAKKER): zeer mooie 

illustraties in vierkleuren-boekdruk, uitste- 

kend verzorgd; het kalendarium, op een klein 

griis vlakje samengedrongen, is niet bevredi- 

gend opgelost. 

24 HOOGWERF: een yeertiendaaSse ka. 

lender, op keurige wijze opgelost; de kleuren 

zijn uitstekend gekozen; ook in Oud-Beiler- 

land wordt goed drukwerk gemaakt! 

25 VAN LEER: mooie platen in heliotypie; 

het kalendarium is niet zo fiin aangepast: de 

dagaanduidingen hadden het uit een corps 

kleiner en licht gespatieerd beter gedaan. 

2ó VEREENIGDE DRUKKERIJEN: een 

keurig kalendertje in rood en zwart, dat laat 

zien wat een vakman in een kleine drukkerij 

met eenvoudige middelen kan bereiken. 

27 KLOMP& BOSMAN:een kalendermin 

of meer in'oude stijl', welke door de indeling 

en verzorging een goede indruk maakt; de 

dagaanduidingen in violet spreken te sterk. 

28 MOLIJN (ENSCHEDÉ): een heel gaaí 

en duideliik geheel; de illustraties zijn in 

voortreffeliike kleuren gedrukt.

't*hldl 

t.w)

- 

27 ll'ï,á*ffiÈ:f***iláa**;.;'. :a.,, 28 

- n-7',1. , 

z.í X 'tr:lrË;i;. 

!:iil::i,.:. 

l,*.--ffiIi 

@ 

@ 

o 

o @ 

l(r5; 

hl olll. À lrr\\l\\\ lrtil hht lilJt \ 

r' 

(l 

,, ï 

Í (f 

I al 

2() 

jt l{f 

I tl 

.-r lJ 

ryx 

Lj 

m 

[* 

L'* 

tx 

Ijg 

l:t 

tl 

t; 

l(r 

t; 

tii 

l() 

::ll 21 

2l 2rl 

.).) .x) 

2:t 

tl 

2; 

.lír 

29 V E R M A N D E: heel mooie Íoto's, een uit- 

stekende druk, doch helaas een weinig be- 

vredigend kalendarium er bil. 

30 SE N EFELDER; mooie offsetillustraties 

en een daarbij op deskundige wijze aangepast 

kalendarium; tussen de donkergrilze cijfers 

:il 

staan de dagaanduidingen'teruggehouden' 

in lichtgrijs. 

3l VOORTVAREN: duidelijk, goed van 

vormgeving en kleuren-afwisseling; aardig is 

de grafische illustratie met daarin het wapen 

van de drukkerij. 

32 MARCHAN D. PAAP. STROOKER: 

een offsetkalender met een veelheid van 

kleuren, waarbij men er toch in geslaagd is 

het gehêel èn elke maand in een andere kleur 

duidelijk te doen zijn. 

2ó 

lo 

tl 

,4 

lí 

It 

la 

It 

to 

ll 

33 KODAK (HAVER WEE N I N K): voor- 

treffelijk offsetplaatwerk in fraaie kleuren; 

het kalendarium kan nog, maar de getekende 

maandaanduidingen vallen uit de toon. 

34 VOLHARDING: knappe illustraties; 

een duidelijk kalendarium, dat ietwat star is 

geworden door de diapositieve dagaandui- 

dingen in zwart en de grijze Íonds onder de 

maanden. 

35 DICO: een duideliike kantoorkalender, 

welke een geslaagde wisseling van druk- en 

papierkleuren vertoont; de gespatieerde 

regel onderaan vraagt te veel de aandacht. 

3ó CLOECK EN MOEDIGH: een gave 

kantoorkalender, gedrukt in welgekozen aÍ- 

wisselende kleurenl de lettering yan het alles 

beheersende kalendarium is mooi. 

3l

l?|rq{ ïi 

a" c $202t# 

,t t la 2r ati 

D I a $A2/t, ,l 

tt 2 4, lóxlx 

o ttoÍttat! 

v atttt2t i 

L ttrti2á 

e-d"*k" 

I Bta 

2 9íó 

3tot7 

{11ít 

tr?t9 

ót!20 

tt121 

tl1 

al5 

{Íó 

to rt 

flt6 

1Z Í9 

t3 20 

t:t 

9,t0 

a. It 

:,1 1l 

..è .r! 

ï,: il 

arl 

a4 

,5 

?b 

,7 

p h 

:,; 

\\2 

,t3 

.,4 

5 

\ril 

.1,\ I;t 

613 20 

714 2l 

815 22 

916 23 

lo 17 24 

tl 18 25 

12 19 26 

27 

28 

29 

30 

3L 

il 

l) 

t) 

613 2A 

1 

2 

7L4 

815 

916 

2I 

22 

23 

3 

4 

10 L7 

11 18 

24 

25 

5 12 1926 

2' 

H 

27 

28 

29 

30 31 

,t

::rtsr*. 

M 

D 

LUCTOR Er EMERGO 

--:--::-:-- - 

... 

APRI L I9'7 

. r rÊ,'! 

,.,ilt. 

l{.0,,,n,, 

D 

{ 

I 

r i.1r,8 

, t,",t, 

r n ,o:r,n 

61320 

7 l.:r 2l 

rÉr1i22 

29t621 

3 lo 17 2.4 

.í n il.r l5 

512t926 

6 t3 20 2t' 

I :i 

r! :,. .,.i 

il] i : 

ji ttr :':, 

1: Ia ;-" 

| 8 15 29 

2 9 1623 r: 

3 fo,724 

4lt 1825 

5,2 26 

6 l3 2027 

10 

27 

2tt 

29 

30 

3l 

A rr l,,l; 

M 

t,.l,,t p 

r r rr ur.W 

l')r.ll D 

t ,o,r r, t, { 

4frr8rÍ 

7 

.,/ 

- *'"* f- 

/ 

/' 

-1: --5*:T;, 

1:;ï;. 

- 1-.> r; 

lr,rrtÍGdclarl \ (Cct 

I 

2 

3 

4 

5 

ó 

lt4 

8t5 

9tó 

't0 1l 

ll t8 

t2 í9 

t3 20 

nl8 

22 29 

23 30 

71 

2\ 

26 

2l r+rr'l 

.íf 

l;l;:l: 

r23456 

2g9toÍt2t3 

t4 ts t6 t7 t8 t9 20 

21 22 23 24 25 2€ 27 

2e 29 30 3l

t9 57 

,,{NL;A|I| tr,BRtiÀRt ttÀ.{*ï 

z 6tt202.t z 3r0 172'í z 3t0.r?!È 

i\{ 7142128 I\'1 4ilt8?t M dlrxNs 

Dl8lt22$ b tt2t926 D ,r!9& . 

W29l(r2JY) W 6l.t2027 W 6tleÍ! + 

Dlr01724lt D 7l-{2128 D 7t{Il| 

v4il$2t v 1 8 1522 V r strlr:r 

z 512t926 z 2 9 t625 z 29 16Zt' 

VAN SON'S INKT. TN VIRTFÀBrugKM{ hLry". 

. 

'HILVIRSUM,HOLI"AND 

37 LUCTOR ET EMERGO: een duideliiken goed op- 

gebouwd kalendarium, goêde illustratieve elementen, 

uitstêkende druk, maar toch .. . niet bevredigend omdat 

het geheel te vol is. 

38 STORK/WERKSPOOR (SMIT): twaalí fraaiê 

illustraties in boekdruk, gaye typograÍie en een duideliik 

kalendarium: een heel mooie kalender! 

39 ORANIE-NASSAU: 

12 

ja, heus, ook dit komt nog 

voor! Inderdaad, dit nog te vaak voorkomende typê 

kalender heeft duideliike ciifers, maar dat is dan ook 

vriiwel de enige verdiênste. Met mooie stenen een leliik 

huis bouwen doen we ook liever niet! Dus waarom niet 

het 

'bouwmateriaal' 

aangewend voor een kalender 

welke meer in onze tiid past I 

l0 M I E D E M A & Co.: een gaaf en duideliik kalendarium 

(zó bliikt een smalle letter niet bezwaarliik te ziin)' 

een goede vlakverdeling, geschikte kleurtoepa3sing; 

misschien tèch iets te veel aandacht voor de versiering? 

{l KLM (KUHN)r de prachtige illustraties beheersen 

hêt gehêêl en een duidelijk kalendarium completeert; 

cen zuiyer rêcept: illustratie plus kalendarium, in de 

iuistc verhoudingen samengebracht. 

12 YAN SON: cen kalender yan zêêr groot íormut, 

mêt fraaie illurtraties in otr3êt; het kalendarium kan 

3ecn bevrediging schenken, het is Srof en gevoclloor 

EBN MENING OVER KALENDERS 

Na deze serie kalenders vatten we nog een paar kritische op- 

merkingcn over kalenders en kalenderproduktie samcn, welke 

weÍden uitgesprokcn tijdens de opening van de KalendeÍ- 

Expositie '57 van G. H. Brihrmann's Papiergroothandcl N.V. 

De heer A. L. Sótemann, een bekendc figuur in de uitgevers- 

wereld, zei bil die gelcgenheid onder meet: 

'Toen ik een paaÍ dagen geleden mij een beetje op de hoogte 

tÍachtte te stellen van kalenderkwesties, en daarvoor dc on- 

volprezen Encyclopaedia Brittannica raadpleegde, ontdekte ik 

in tientallen kolommen zo veel tabellen en wiskundige formules, 

dat de schrik mii om het alpha-hatt is geslagen en ik maar heb 

besloten dat het beter zou zijo mij tot het heden te bepalen. 

Gisteren bleek me dat ook het begrip'heden'slechts betrekke- 

lijk is. Onder de nuttige wandversieÍingen vond ik namelijk 

zonàer aafieler' herinneringen terug uit mijn vroegste ieugd. 

Er zijn hier kalenders die behalve het jmtal in een dertig jaar 

geen enkele verandeÍing hebben ondergaan. Jaar in jaar uit 

heeft een fantasieloos m í ziií drukker blijkbaat opdracht 

gegeven om'de' kalender in idem zoveel exemplaren te ver- 

vaardigen, zondet zich ooit af te vragen of het misschien ook 

anders en beter kon. Toch zou het onredelijk zlin, aan deze 

onsterfeliike ouwe en lelijke taaie de hele bileengebmchte 

collectie af te meten. Yan jaar tot iaaÍ veÍandert het gezicht van 

een instÍuctieve expositie als deze. Om te beginnen heeft men 

geconstateeÍd dat het gemiddeld formaat kleinet is dan vorig 

iaat, en daatnaast neemt in evenÍedigheid de kleurigheid van 

het geheel toe. Hoe langer hoe meer trekken kalenderverstrek- 

kende firma's de aandacht door kleurenteptodukties, die echter 

voor een groot deel bewijzen dat de kleurenfoto nog altijd 

een afschuwelijk lelijk procédé is als men de natuur pÍobeert 

na te bootsen, Het zegt toch wel iets dat zelfs een bekende 

fabriek van fotomateriaal er niet in slaagt een bescheiden mate 

van natuurgetÍouwheid te bereiken, evenmin trouwens als een 

niet minder bekende luchtvaaÍtmaatschappij. Daat stazt dan 

tegenover dat een zekere autofabriek bewijst hoe ongelooflifk 

aardige resultaten bii mindet naturalistische objecten met kleu- 

rcnzijíte bereiken, Een andere buitenlandse firma heeft voor- 

treffelijke Íeprodukties van tu/aalf mozaïeken bijeengebracht, 

maar hier is het kalendarium zo minuscuul geworden, dat je er 

met je neus op moet gaan liggen om de dagen te ontcijferen. 

Dat brengt ons op de functic van de kalender. \i/aar dient het 

ding eigenlijk voor? Om reclame te makcn voor het eigen 

bedrijf, voor melkflesjes of voot punaises? Sommige specimina 

laten dat denken. Maat iemand vertrouvde mii gisteren toe dat 

het soms gaat om de ontvangers, die verguld zijn zls zii door 

deze attentie ontdekken dat de schenker aan hen heeft gedacht, 

de relatie kennelijk op prijs stelt. Naast deze bevrediging van 

eigen en andeÍmans ijdelheid is er de door de kleuten- 

enthousiasten kennelijk aangebangen stelling dat een kalender 

een wandvetsiering is, maar ik ben geneigd liever zelf de 

reprodukties uit te zoeken waarmce ik mijn wanden behang en 

aan de opvulling van lege tuimte zullen velen met mii weinig 

behoefte hebben. De oorspronkeliike dienst die een kalendet 

bewi jst is geloof ik toch het duidelijk aangeven van de datum, 

en ik ben dan ook geneigd de meeste waardeÍing te hebben voot 

de ontwetpen die deze taak van de kalender op een esthetisch 

geslaagde wiize goed vetvullen,' 

Tot zover de gehouden inleiding tot de Kalendet-Expositie'57. 

tr

T 

F.en'doorkijkie'dat ook s'el lcerzaam kan zijn 

t2 

ROLAND FAVORIT 

F.W.VAN DAMME / AMSTERDAM 

De Roland drukautomaat Favorit is te vergelijken met de 

Rotaprint, de Chief en andere kleine persen. Alleen met dit 

grote veÍschil, dat de bouw van de Favotit belangrijk 

z:waarder en stabieler is dan van de vermelde machines, 

waardoor het een volwaardige offsetmachine is geworden. 

Evenwel kan deze machine in snelheid, fotmaat en uurprijs 

concurreren met alle andere zogenaamde offsetautomaten, 

zo zer men ons. 

De machine wordt geleverd 

Favorit oo, papierformaat 36 

8ooo vel per uur. 

Favorit or, papierform ^t 42 x 

76oo vel per uur. 

twee formaten, namelijk: 

to cm, maximum-snelheid 

6z cm, maximum-snelheid 

De voor deze kleine persen benodigde plaatsruimte is 

respectieveliik r,7o X r,48 m en r,8; 1 r,6o m. 

De Favorit is uitgetust met een vereenvoudigd Mabeginlegapparaat. 

De opneemzuigers zijn tevens transportzuigers. 

In plaats van afslagpennen zijn bij deze machine 

elektrische voelcontacten aangebracht. De voorgrijper-as is 

evenals bij de Roland Rekord excentrisch gelagerd. De cilindedigging 

is ten opzichte van de Parva en de Rekord dermate 

gewijzigd, dat ze v^Ír één kant uit te bereiken zljn, 

namelijk bij de uitleg. De ligging is bijna recht boven elkaar. 

Ook deze machine heeft een circulatiesmering, met de daarbij 

noodzakelijke beschermkast. De tandwielen van de 

cilinders zijn, evenals bij Rekord en Parva, binnen het frame 

van de machine gehouden. 

Er zijn drie opdraagrollen, elk met een andere diameter. 

Door de scherp gebogen lijn van de omvang der kleine 

cilindets is de oploopkant voor de rollen vtij groot geworden. 

Men heeft hier een oplossing voor gevonden, namelijk 

een excentrische sturing van de rollen in het cilinderkanaal.

Zo ongeveet het bruggetje dat de oude steendrukkers maak- 

ten onder het leer van de loopbrug, om de stootkant aan de 

kniip te voorkomen. De afstelling hiervan geschiedt buiten 

de beschermkast, terwiil het geheel nogal gemakkelijk te 

controleren is door middel van peilgaatjes, welke in de 

beschermkast zijn aangebracht. De verf- en vochtgeving 

van de Favorit komt tandloos tot stand. 

Nieuw is de wijze van uitleggen, althans voor offsetpersen: 

geen kettinguitleg maar een uitlegwagen. De uitlegtrommel 

is met een knijperstang toegerust, welke het vel van de 

drukcilinder overneemt en het afgeeft aan de heen en weer 

gaande knijperstang van de uitlegwagen. 

De plaat wordt niet ingericht, zoals bii de Parva en de 

Rekord. Bij de Favoritwordtde plaat buitende machinevoor- 

zienvan lijsten, wa rn op gemakkelijke wijze ingehangen 

en gespannen kan worden. Voor spanning verminderen of 

bijgeven is geen sleutel of ander gereedschap nodig. De 

spanning van de drukcilinder wordt centraal geregeld aan 

de bedieningskant. Een praktische bijzonderheid is de 

mogelijkheid om de drukcilinderspanning uit te schakelen. 

Men kan dus een druk op de rubbercilinder maken zonder 

de drukcilinder vuil te doen worden. 

De aandrijving geschiedt door middel van een expansie- 

schijf en is dus traploos regelbaar. De pomp van het inleg- 

appara t wordt aangedreven door de motor van de machine. 

Het inlegapparaat ten slotte heeft de zogenaamde paternoster- 

stapelplank. 

Wanneer wij nu nog meedelen dat de Favorit een machine is 

welke door één man bediend kan worden, hetgeen zeker in 

deze tijd van personeelstekort een groot voordeel is, alsook 

dat een Ieerling onder behoorlijke leiding er zeker mee over- 

weg kan, kunnen we het er over eens zijn dat deze Roland- 

automaat een aanwinst betekent voor onze offsetbedrijven. 

I-icn oprrcrkclijk rrrechanisnrc aan

Ook dit is mogelijk in stijfselmarmer 

J.C. Ul-,\\ KF.NS',f It I N / il()r_r.,\NDSCtHLt RÀt)ING 

Het is gelukt onr de in Nededand vrijwel vergeten kunst van 

het stijfselmarmeren een jaar of tien geleden nieuw leven in 

te blazen en vrij algemeen wordt nu op de vakcursussen les 

gegeven in dit onderdeel. Bij het examen leermeestergezel 

moet steeds een boek gebonden worden in zelfvervaardigd 

stijfselmarmeÍ en we zien dan hoe mooi de resultaten zijn 

welke bereikt kunnen worden. Het is daarbij geen uit- 

zondering, dat men tracht een tekening in de ondergrond 

aan te brengen, bestaande uit rechte of slingerende lijnen 

of gestempelde afdrukjes van eenvoudige voorwerpen. 

De vakschoolletaar l7erner Braun liet onlangs in de 

Allgemeiner Anzeiger fiir Buchbindereien evenwel zien dat 

men op deze weg nog veel verder kan gaan. Hiervan 

getuigen ook de bii dit artikel opgenomen afbeeldingen. 

Nu kunnen wij ons indenken, dat niet zo heel veel boek- 

binders de tekenvaardigheid bezitten om zo kunstzinnige 

en verantwoorde tekeningen op papier te brengen. Deze 

tekeningen moeten ook nog in een betrekkelijk korte tijd 

ontstaan, omdat anders de stijfsel waatin getekend wordt 

droog is. De sprong v^t onze eenvoudige stijfselmarmers 

naar àeze stukjes 'kunst' is inderdaad te groot en te veel 

verlangd. Het is echter eens te proberen met tekenen van 

een passend kader, bestaande uit rechte lijnen en slinger- 

lijnen, d.w.z. een kader passend op de band welke men 

t8 

gaat maken. Teken daar op verantwoorde hoogte (optisch 

midden) de titel, met eenvoudige letters zoals men die op de 

vakcursus met een redispen leert tekenen. Gebruik voot het 

tekenen een smal plat houtje. Een klein ornamentje er onder 

kan ook geen bezwaar opleveren. Men verkijgt dan een 

boekplat v^n zeef individueel uiterlijk. Voor beplakking 

van sierdoosjes en dergelijke kan men op dezelfde wljze te 

werk gaan. Men kan er een naam in aanbrengen, tot zelfs 

een opdracht of iets dergelijks. Er ontstaat clan een zeer 

individueel geschenk. 

Het is goed, alvorens men in de stijfsel gaat tekenen, een 

werktekening gereed te hebben, opdat men daarvan de 

indeling kan aflezen, Dat maakt een snellet overbrengen op 

het werkstuk mogelijk. Moet men nog gaan indelen als men 

in de stijfsel schrijft of tekent, dan duurt dit te lang of het 

geheel komt niet goed uit. 

De techniek is zo eenvoudig, dat een ieder met enige teken- 

vaardigheid boekomslagen kan maken, ook de niet-binder. 

'Wat men nodig heeft is stijfsel van goede consistentie. Dit 

kan zíjn fabrieksstijfsel zoals de boekbinder deze gebruikt 

of eigengekookte tarwestijfsel zoals de huisvrouwen ge- 

bruiken. De stijfsel moet vrij van klonties zijn. Omdat 

eigengekookte stijfsel na ongeveer vierentwintig uur ver- 

zuurt, moet men deze spoedig na het koken gebruiken.

Toevoeging van bederfwerende chemicaliën is niet zo 

wenselijk. Voorts heeft men dan nog verschillende kleuren 

plakkaatverf nodig. 

Men doet wat plakkaatverf in een waterglas en voegt 

stijfsel bij totdat de vedangde kleur is verkregen. lWordt in 

omgekeerde volgorde gewerkt, dan kost dit meestal te veel 

verf. De stijfsel moet iuist strijkbaar zrjn,zodat men het met 

een kwast in een vrij dik laagie op het papier kan uitsmeren. 

Men schildert dus als het ware met gekleurde stijfsel. De 

strepen, door de kwast veroorzaakt, kunnen reeds als een 

mooi regelmatig motief gezien v/orden. Wenst men echter 

een egale grond, dan legt men over het aangesmeerde vel 

papier een droog vel, wrijft dit licht aan en trekt het dan 

regelmatig en voorzichtig los. De ondergrond waarin 

getekend kan worden is dan klaar. Men kan het vel met 

punaises op een tekenbord bevestigen om het meer in de 

macht te hebben. Met kartonnetjes, kammetjes, houtjes en 

pennen kan men vervolgens de tekening aanbrengen. 

Inkleuren van bepaalde elementen kan geschieden met een 

penseeltje gekleurde stiifsel. 

Wij mogen als bekend veronderstellen, dat de stempeltjes 

waarmee bijvoorbeeld de vlindertjes gedrukt zijn, kunnen 

worden gesneden uit een doormidden gesneden aardappel. 

Men verkrijgt dan een plat vlak, waarin het beeld heel ge- 

makkeliik gesneden kan worden; de rest snijdt men weg 

tot een handvatje. De aardappel moet niet te nat zljn of 

moet in doorgesneden toestand even uitdrogen. Met zulke 

stempelties kan ook op eenvoudige wijze een steeds terug- 

kerende versiering in de stiifsel worden gedrukt. 

Degene die zich op dit terrein begeeft, zaI ewaren dat dit 

stijfselmarmer een zeer aparte bekoring heeft. Het is een 

fraai spel van licht en schaduw. Men kan op talloze manieren 

experimenteren. Al doende worden vanzelf de vele moge- 

lijkheden en toepassingen zichtbaar. 

Het bewerkte papier droogt vrij spoedig. Om n.reer tijcl te 

hebben voor het bewerken is het daarom goecl het papier 

vooraf flink te bevochtigen. De rek is er dan uit en de 

stijfsellaag blijft langer nat. 

De kleur van het geheel zal tamelijk dof opdrogen. Men 

bespuit de tekening daarom wel eens met fixatief, om meer 

glans te verkrijgen, of men vernist het geheel met blanke 

vernis, Fixatief en vernis kan men in elke winkel van teken- 

behoeften kopen. Het voordeel is, dat op deze wijze tevens 

een beschermende slijtlaag wordt aangebracht. Soms is 

evenwel juist het matte effect mooi. Het is duidelijk dat op 

clit punt de persoonliike smaak een grote rol moet spelen. 

j(/

7 

J,' 

REPRODUKTIES 

NÀAR $TERK VAN 

FLORIS VERSTER 

Het otiginele schildetii bevindt zich 

in het museum Króller-Miiller te Ottetloo 

\\'aar clc tccstgave van honingsvcld & Zoon, 

tcr gclegcnhcicl r.an haar z5-jarig jubilcurn. 

ruitct'aard lang nict ieclcrccn tcn clccl korr vallcn, 

* illcn rvii cr ccn \\,at tritvocrigcr bcschoulinu 

rlrn rvijclcr. ()nr ts'cc rcdcnen. Ten cerstc 

onrcllt cleze uitgavc cen bijzorrclcr I'oortrcilcJijli 

stilil \.a11 rcptocluktictcchnick cn van slna:lii- 

vollc rvijzc van vcrzorging is cn tcn trvccclc 

otnclat hicrmcc hulcle gcbracht worclt lan ccn 

I-cicls schildcr, Fl()ris \rcrstcr, rvicns rvcrk clc 

schrijr,cr dczcs na aan hct hart ligt. 

I I et bcsluit olrr van ccn l-cids schildcr hct *'crli 

tc rcptoducetcn is nict zo wondcrlijk. \'ijfcn- 

trvintig jarcn gelcdcn immcrs wcrd in Lcidcn 

clc clichéfabrick'Chcmigra6schc Iiunstinrich- 

trr.rg Nccrlanclia' gcvcstigcl, hct bcgin r.en dc 

huidigc tirmr hor.ringsvcld & Zoon. Passcndcr 

figuur dan Floris Vcrstcr was er waarliili niet 

orn dczc uitgavc van ccn I-cidsc hrma (cn sincls 

t931 ool< cldcrs) tot ondcrwcrp tc dicncn. 

uii is dc €Jrootstc van allcn dic Lcidcn clc 

laatstc ccuw voortgebracht hccft; ja, mcn mag 

zeggcn dat zijn betckcnis voor de Nedcrlandse 

schildcrkunst, mct Rrcitner cn lsaac Israëls, 

\,a11 ovcrwegcnd bclang gcvccst is cn dat dit 

rtog ni(t or crll ïolkornurr lrr.grr.p(rr is, 

lrrrningsr.cld & Zoon zoncl haar rcl:rtics ccn 

lrap toc van zccr gro()t Íbrlttant (ongcvccr 

jz 67 crn), in grijs linncn nret bruin stcmpcl: 

Floris \/crstcr llJ6r Lciden r927. Bchalvc ccn 

blad mct ccn inlciding door rnr. J. N. r'an 

\\'cssctn, clircctcur van hct Lcidsc rnuscunr 

'Dc Lakcr-rhal', dat tevcns clc rcproduktic van 

ccrl cts too1lt, r,indt mcn cr ticn a{bccldingcr.r 

r.an Vcrstcrs wcrk in, waarvan slcchts één nict 

in klcur: ccn rcproduktic lan ccn p.rtloocl- 

tc kt ttittg. Nog (( ns: clczr' uitgar t is vo,,r- 

trcfleliik. Zo vcr rcproduktics dc oorspronlic 

lijkc schildcriicn kunncn bcnadercn, zijn zc 

bcrradcrcl. Dc trvcc waskrijttckcningcn ziin 

bcclricgliik-iuist wccrgcgcvcn. Or.cr dc licuzc 

vzrlt nict tc trr''istcn; misschicn had mcn voor dc 

tclicnir.tg ccn bclangrijker wcrk kunncn vindcr.r. 

Dc cnigc aanmcrking, dic wc mct u'xt schuch- 

tcrhcid durvcn makcn: had rrcn gccn holno- 

gcncr indruli vcrkrcgcr.t cloor allc rcproduktics 

op ccnzclfclc soort papicr tc uralicn? (Of dccd 

mcn dit rvcllicht zri mct hct oog op gtahsch- 

tcchnischc aspcctcn?) En lalt dic cnc plaat, 

naar ccn wit r.aasjc mct takics hulst, cr nict 

hccl crg uit, zorvcl in krvalitcit als door dic 

grocnc omlijsting? Fiicr is dc ccnhcicl mct hct 

andcÍc v/cl gchccl zock. Dit clus wat clc uit- 

vocring bctreft. 

N{aar cr was imme rs nog ccn rcclcn orn dcze 

uitgavc nrct sympathic tc bcgroctcn: hct bctrof 

hicr de liguur van Floris \rctstcr. \'ctstcr, 

Brcitncr cn Isaac Israëls warcn tijclgcnotcn; 

lrun gcboortclaren licpcn nict vccl uitccn, zij 

rvcrdcn ook ongcvccr cr,cn oucl. l)ric rlar- 

liantc sclriltlcts: Brcitnct tlc tlonlicr-hrrts- 

r

tochteliike, Israëls de lcvensgcnicter, Verster 

de eenzclvigc, de meest verrasscndc, dcgecn 

die in zijn kunst een breuk vcrtoont, dic twcc 

ziclen schijnt tc bczitten, dic rnct dc grootste 

aandacht cn uitvocrigheid prccicsc tckcningcn 

kon makcn cn mct uitbundighcid van klcut en 

forsc brccdhcid hartstochtelijk kon schildercn. 

\\'ic zou, bij hct doorbladcrcn van dc repro- 

dukties, denkcn dat clit hct n'crk van óén man 

was? Vic zou vcrmocdcn, dat dc schildcr van 

dat stillctcn rrret tlrsjcs, zo virturxrs cn rncc- 

slepcnd, ook dc tckcnaar uras van dic strakkc 

en zorgvuldigc studic varr ccn tak cucalyptus 

in een flcs? Vclk ccn onrust, wclk ccn zoclicn, 

welk ecn dromcn en wclk ccn hardnckkig 

willen was cr in Verstcr tc vinden. Stelt u zich 

daarbii een bestaan voor, dat in teruggctrok- 

kcnhcid cn schuwhcid zijnsgclijkc bil schildcrs 

clicr dagcn nict had. In r89z trourvdc \rcrstcr 

mct Jcnnv Kamcrling Onncs cn hii gir-rg tocn 

op dc 'Groenhof'woncn, ccn oud huis mct ccn 

parkachtigc tuin met hoog opgaand geboomtc 

cn ccn rvcrkclijkc vijvcr, Nimmcr vrccr hccft 

Ycrstcr dczc woning vcrlatcn 

; hij zou, 3 5 iarcn 

latcr', in dic veel bcs'ondcrdc viivcr dc dood 

vindcn. Rcizcn dccd Vcrstcr nict, hii rvas 

hccl wcinig toegankclijk voor dc mcnscn, iu 

gcsprckkcn uittc hij zich slccht. Aan dc klcinc 

wcrcld van de 'Grocnhof' had hij genocg, hij 

r.ond cr alle inspiratic dic hii nodig had. In clc 

Origineel: stedclijk museum 'De Lakcnhal' tc Le iden 

Lcidsc'Lakenhal'wordcn de kannen en kruik- 

jcs, die hij bil ziln stillevcns gcbruiktc, be- 

rvaard - hct ziln er niet vccl. Ecn nap mct 

eicren, een dodc kraai, wat blocmcn, het 

uitzicht uit z,ijn rtrm, dat was hem genocg. In 

werkcliikhcid was zijn wereld niet klcin: hij 

was oneindig. Vcrstcr schiep zijn eigcn wcreld 

in zijn dromcn cn dcze gaven ^ n ziin werk die 

ictwat zv/áaÍrocdigc accenten, wclkc hct zo 

duidcliik dcdcn ondcrscheiden lan dc bliidere 

'opcnlucht-kunst': hct impressionismc. Een 

gns cigcn pcrsoonlijkhcid was \rerstcr, nog 

nict gchccl doorgrond, nog niet voldocndc op 

waarde gcschat, Ook dáárom mogcn wc blii 

zijn met dezc kostcliike map I J. ÀÍ. Prange 

.lr

Van hier en daar en oaeral , , , 

Het is waarlijk nict zo ver meer 

tot het begin van de maand juni 

en in de eerste helft van die 

maand gaat te Lausanne (Zwit- 

serland) de grote gÍaÊsche ten- 

toonstelling'Graphic ;7' plaats hebben. Niet alleen 

zollen daat alle mogeliike technische zaken voor de 

papieren kartonbewerking en -vcrwerking wordcn 

geëxposeerd, doch gelijktijdig er mee worden diverse 

congressen en exposities gehouden. Een belangrilke 

expositie is bijvoorbeeld die van de Zwitscrsc gra6- 

sche kunstenaars, die bii ons vooral een goed aanzien 

'DER MODERNE DRUCK' 

Men kan zich afvragen of het nu rvel hct juiste 

moment is om een standaardv'erk over de grafische 

industrie als totaliteit te schrijven, vooral indien de 

uitgever zelf in het voorwoord van zo'n nieuwe uit- 

gaaf opmerkt 'dass noch vieles im Fluss ist und in 

manchen Fragen endgiiltige Entscheidungen noch 

nicht getroffen werden kónnen'. Maar als wc voor 

onszelf trachten een wcg te vinden in dc bijna chaoti- 

sche berichtgeving over de technische ontwikkeling 

in onze industrie, dan zijn rve blij met een standaard- 

werk waarin als het ware ecn rvapenschouw wotdt 

gehouden. Zo'n werk is 'Der Moderne Druck', dat 

werd samengesteld door Eugen Kollecker en dr. 

rS/altet Matuschke, die zich lieten bijstaan door een 

grote schare deskundigen uit Duitsland, Zwitserland 

en Oostenrijk. 

Onvrillekeurig denken v'e bij het verschijnen van dit 

nieuwe werk teÍug aan de grote Duitse standaard- 

werken van voor de oorlog, als bijvoorbeeld Unger's 

'Herstellung von Bi.ichet, 

Illustrationen u.s.u'.' ( I 923). 

Onmiddellijk springt echter het grote verschil in het 

oog: het is besiist niet meer mogelijk een standaard- 

werk over zo uiteenlopcnde technieken alleen te 

schrijven. En dan kumen rve - zoals een dezer dagen 

een onderwijs-autoriteit deed - de vraag stellen: 

'waaÍom hebben iullie dan ook zo veel druktechnie- 

ken?' Ze ziin er en we moeten er mee werken. Meer 

nog, we moeten ze op de voet volgen. 

Ook voor degene die toch heus u'el wat gewend is, 

42 

hebben door hun aíliches en vreemdclingenverkeers- 

drukwerk, maar die ook op de andere terreinen heel 

veel moois te tonen hebben. \Vaar gralische kunst 

van hoog niveau ook een technische uitvoering van 

hoog niveau vraagt, ligt inderdaad een uitgebrcide 

tcntoonstclling van dc eerste categorie u'cl in clc liin 

van de 'Graphic 17'. 

Voor dcgenc die planncn heeft om een paar dagen 

op de'Graphic 57'door te brengen, zii medegedeeld 

dat het reisbureau De Vrilc Vcrcld (Rcguliersgracht 

80 te ÁmsteÍdam) zich goed heeft georiënteerd op 

beschikbare ondctbrengingsmogeli jkheden. 

geeft dit brek een boeiende kijk op de vele en grote 

mogelijkheden van ons vak als gehecl, van de waar- 

den van elke techniek afzonderliik en van de riike 

verschijningsvormen eÍ van, Echter ook van de 

enorme technische vorderinsen welke na de oude 

handboeken zijn gemaakt. De inhoud van dit 672 

pagina's dikke bock - f;3,75 is dc prijs - geeft ecn 

welhaast volledig overzicht. Nlatuschke schrcef de 

inleiding over dc ontwikkcling van de gralische in- 

dustric. De overzichtstabellen daarbij geven wel ecn 

globale kijk op sommige verhoudingen, doch het 

ontbreken van dc meeste Nederlandse geÉlevens 

maakt het voor ons toch wat problematisch. Het 

hoofdstuk ovet bedrijfsleiding en prijs is ook zeer 

interessant, In de volgcnde hoofdstukken worden 

talloze technieken, machines, materialen en mogelijk- 

heden behandeld. Vat opvalt is de bondige wijze 

waarop dit geschiedt en de doelmatigheid van de 

illustraties. Er wordt niet begonnen met hoe het 

vroeger $ras en rvie het uitvond, maar behandeld 

wordt de toestand zoals deze nu is. Een sroot aantal 

voorbeelden in de diverse technieken en enige typo- 

graÍischc bijlagcn doorspekken de tekstpagina's. 

Het geheel overziend, zij opgemerkt dat enkcle pun- 

ten naa( ()nze nrening wat te beknopt ziin behandeld, 

bijvoorbceld het zetten, de lcttcr, de partijbinderij. 

Dat kan evenwel geen afbreuk doen aan onze waarde- 

ring voor de dcgclijke wijze waarop men in dcze veel- 

omvattende en liaai uitgevoerde graÍische standaard- 

uitgave te u'erk is gegaan.'Der Moderne Druck'is 

uitgegeven bij Hammerich & Lesserte Hamburg. Cr. 

RECLAMEKUNDE EN RECLAMELEER 

Enige maanden geleden verscheen in ons land cen 

boekwerk dat weliswaar niet over de graÍische vakken 

handelt, maar dat zich toch wcl op ccn gebied beweegt 

waarmee wij ons nauw verwant gevoelen. Het bctreft 

het gcbied van de reclamc, zoals trouwens de titel 

reeds liet blijken. Daar hebben wii in het gralische 

bedriif inderdaad nogal wat mee te doen. Een paar 

voÍmen van rcclame hebbcn wij eigenliik voott- 

durend'bij de hand', we zittcn er dagelijks mct dc 

neus bovenop, Dat wil echter helemaal nog niet 

zeggen dat wij daarom als grafische uitvoerders van 

reclame-opdrachten wel genoeg van reclame afweten. 

Voor menigeen bestaat zelfs de behoefte om het 

'eigen'gebied wat beter te overzien en beter de 

samenhang tussen de verschillende voÍmen van ge- 

drukte reclame te onderscheiden. Daatbii het oog 

richtcnd op de advcrtcntic-rcclamc hebben we een 

heel belangrijkc tak voor ons, want alleen aan adver- 

tenties in kranten werd in r955 een bedrag van 

honderdmiljoen guldcn bestccd. Daarnaast echtcr is 

ook bclangrilk dc reclame in tijdschriften, tcrwiil het 

aantal andere reclamc-uitingen in gedrukte vornr 

legio is. Zic biivoorbccld maar ccns naar het zich bij 

voortduring uitbreidendc gebied van de verpakking. 

De rvijze waarop z() menige gra{ische onderncming 

de eigen reclamc bchartigt, gecft gccn hogc indruk 

van zelfs maar ecn bescheiden inzicht in de verschil- 

lcnde faccttcn van de drukwcrkreclame zelve. En zo 

wii dan al icts rveten van dit'cigene', wat weten wc 

dan nog van de vormen der reclame daarbuiten cn 

van de rvaarde welke daaraan toegeschreven kan 

worden. Vat weten ['e van dc achtcrgronden van dc 

reclamecampagnc, het afmeten van de betekenis voor 

verschillende doeleinden, marktonderzoek, afwegcn 

van het in een onderneming aan reclame te bcsteden 

budget, dc wcrkzaamheid van rcclamebureaus, stunt- 

reclame, lichtrcclame en wat al mecr. 

F,r behoeft geen twijfel over tc bcstaan, dat vclcn 

onder ons er belang bij hebben, te weten dat op dit 

gebied een uitgebreid voorlichtcnd werk (van meet 

dan 6oo pagina's inhoud !) in onze taal tcr beschikking 

is in'Reclamekunde en reclarrelecr', samengesteld 

door W. H. van Baarle en uitgegeven door StcnFert 

Kroese te Leiden. Dit standaardwerk kost f 37,5o. 

DE INTEGRALBAND VERBETERD 

Bij de veelheid van boeken, zoals die vooral in dc 

laatste maanden in boekrvinkels, kiosken enz. te zicn 

was, neemt het aantal met integralbanden een ruimc 

plaats in. U kent ze rvel, die werk jes met buigzame 

veelal geplasticeerde bandjes, rvelke in cen bewerking 

machinaal tot stand komen. Ze zijn bijzonder prak- 

tisch en het voordeel van de boekies met band van de 

integralmachine is cen lagere prils dan bij binden in 

gervone linnen band het geval zou zijn. Echter . .. 

de bandjes zijn wat slap en men kon tot voor kort op 

de integralmachine geen dikker materiaal verwerken. 

Dat is echter nu anders! Een nieuw íof vernieuwd)

! 

intcgralsvstecm bicdt dc mogeliikheid om dikkcre 

materialen te gcbruiken. Dit is mogclijk doordat dc 

inslagcn van het bcplakkingsmateriaal in het karton 

wordcn uitgefrccsd, hctgecn tot gevolg heeft dat dc 

buitenzijdc van het boekwerk geen opdikkingen meer 

ycrtoont. llet scharnieren en buigen van de rug, ook 

ccn tccÍ punt, wordt bil hct zo vccl dikkcre matcriaal 

bcrcikt door uitfrezen van hct tcveel op bcpaalde 

plaatscn. Dc firma Paardekopcr te Amsterdám zond 

onlangs een beu'ijsstuk, in de vorm van een bocks'crk 

mct ccn diktc van ruim tw€c centimeter, in een 

intcgralband bestaande uit 4oo grans duplexkarton, 

mct linnen gecachecrd. I Ict resultaat is volkomen in 

ovcreenstenrming met de vooÍgaande opmerkingen: 

ccn keurige en stevige linnen band. Dat dezc band 

door Paardekoper in zecfdruk werd bedrukt, ligt 

voor dc hand. Dat docn zc óók socdl 

VERPAKKINGSBEURS I957 

Vooral op het verpakkingsgebied neigt de ontwikke- 

ling van de technick naar verdergaande toepassing 

van foto-elektrische controlc en dc daarmcc dircct 

verbonden automatische bcsturing van machincs cn 

appaÍaten, Permanente controle op kwaliteit en efii- 

ciëncy bev'erkstclligt dat noch verpakking noch te 

verpakken marcriaal verlorcn gaat. De vierde lnter- 

nationale Verpakkingsbeurs. u'elkc van r:+ tot en met 

zr mei a.s. in het RÀI-gebouw wordt georganiseerd, 

zal dan ook in het teken staan van vcrdere mcchani- 

satie cn automatisering van het verpakkingsproces. 

Zowcl in oppervlakte als in aantal deelnemers zal 

deze verpakkingsbeurs, mct ruim vierhondcrd in- 

zendingen uit veertien landcn, allc voorgaande over- 

treffen. IIet geldt hiermee - laten we het toch maar 

eens zeggen dc grootstc cn belangriikste tcntoon- 

stelling op dit gcbied in Europa. 

INfiNBDt'IiN 

DOORSCHRI'FFORM ULIEREN 

ZONDER CARBON 

F,nige drukkeriicn in ons land zullcn verschillcnd 

formulicrcndrukwcrk gaan vcrvaardigcn van zgn. 

Rcactopapier, met u'clk matcriaal het mogclijk is door 

tc schrijven zonder gebruik te maken van carbon. 

Rcacto-papicr is de Ncderlandse handclsnaam van hct 

papier, dat na jarcnlange ondcrzockingcn ontu'ikkeld 

u'erd in het laboratorium van de \ational Cash Re- 

gister Company tc Dayton (USA). Op dit papier kan 

men een duideliik en onuitrvisbaar doorschrift vcr- 

krijgen, zonder dat carbon u'ordt tusscngevoegd cn 

zonder dat de achtcrziide van dc formulicrcn ()p ccn 

of andcrc wijzc rvordt gecarbonisccrd. Ilct gchcim 

van dit doorschrift schuilt in ccn chemische rcactie 

van de op vrijs'cl onzichtbarc wijzc gcprcparccrde 

vellen papier. De reactie hccft plaats zodra bovcn- en 

ondeÍvcl onder een zckere druk (bijvoorbeeld dus de 

aanslag van een schrijfmachinclcttcr of de druk van 

cen potlood of pcn) met clkaar in aanraking komen. 

Er zijo reccls vaker pogingcn ondernomen om door- 

schrijven zonder carbon nngeliik tc maken. Ilcn 

voorbecld daarvan leveren bi jvoorbccld verschillcnde 

mct was gcpreparcerde papicrsoorten, waarvan ook 

nu nog formulieren vervaardigd worden. Deskun- 

digen hebben evenwcl de ovcrtuiging dat de kwaliteit 

van het doorschrift bii Reactr-papier hoger ligt dan 

bii enige andere bekende methode. Ilet doorschrift 

is niet alleen schcrp, maar hct papicr geeft ook niet 

af en het doorschrift vervaagt niet ondcr invloed van 

dc tiid of door hct hanteren van het papier. 

Het belangrijkste voordeel van het Rcacto-papicr is, 

dat hiernrcc sneller gewerkt kan v'orden dan bij for 

mulierensets mct tussengevocgd carbon. Bil vrijrvel 

alle bekcnde werkwijzen gaat in het tusscnvocllcn en 

verwijdcrcn van het carbon altijd nog cen aanzicnliik 

gcdeelte van de wcrktiid zittcn. 

Dc verwachting is, dat de prijzcn van formulicrcn- 

druku'crk op dit Rcacto-papicr nict vccl zullcn af- 

v'ijken van die van firrmul icrscts rnet ccnnralig carbon. 

Dit zou kunncn bctckcncn, dat hct gebruik van 

Rcacto-papier nict alleen bcpaaldc kwaliteitsvoor- 

delen gecít, maar ook (door het hogerc werktempo) 

financièlc voordelcn oplcvcrt. I)oehn/i.q Bedr1f.beltecr 

RATION ELE WERKMETHODEN 

IN DEREPRODUKTIE 

Onlanss heeft \\'inkler l]allcrt & Co. te Ámstcrdam 

een tcnto()nstelling georganiseerd, tiidcns welkc nrcn 

zich kon oriëntcrcn op dc nrogelijkhcdcn tot beterc 

voorbcrciding van dc druk\'()rm. Àlenigc bezoeker 

deed daar inrlrukl en op die hii konrcnd uit klcinc 

zorrel als urote drukkcriicn in 'ccn of anderc vorm' 

praktisch rcn nuttc kon aanscnden. i\Íisschien is het 

ndcru'crp niet gchccl vergclijkbaar, doch u'cdcrom 

rvekt \\'inkler Irailcrt verwachtinscn net dc aan- 

kondiging van cen tcntoonstclling. IIct onderu'erp 

zal daarbij zijn: 

'Rationclc 

wcrkmethoden in de 

rcpro

nbt toorrsad 

leverbqor 

Eenziidig gestreken 

o 

o 

o 

/romebste 

zeer hoge glons 

135 grlm'z 

goed obsorplie vermogen 

bedruí

Boland 0llsetpcrsen 

{f_-I}.gi 

Faber & Schleicher AG oFFETTBAGH/M. 

Eenvoudige bediening was de basis voor de constructie 

Zelfs bij hoge snelheden is het zeer simpel 

om ook bij grote formaten een vel uit de 

pers te nemen. 

Daar de vellen tijdelijk door inschuifnokken 

worden opgevangen, kan het vel in alle rust 

worden gepakt. 

IT.V. I,ETTE NGI ETE NIJ,,AIïI STE NDAM'' 

ITH. IT. TETTENODE 

Amsterdam . Botterdam .'s-Gravenhage

SCHNEIDER 

HYDRAULIEK: 

Progromsnijden met de 

S chn eÍder - E I e ctr o n i c- Auto m ot 

sne/sn ijders 

Het hydraulische systeem is zodonig, dot werken van het popier 

bij het persen niet meer voorkomt. Deze voornaomste bron von onzuiver snijden 

is br.1 de Schneider volkomen opgeheven. 

ALLEE NVE RTEG E NWOORDIG I NG: 

SENATOR 

78- 106 -132 

Boanbrekend werk heeft 

Schneider geleverd door de 

introductie von de elektroniscne 

programsnede. 

Op een toonbond worden 

de mognetische velden voor de 

snrjmoten in gesteld door 

een simpele d ru kknopbed i eni n g. 

No het instel/en wordt het progrommo 

vol-outomotisch 

of ha lf-o utomotisch gesneden. 

Terugkerende orders voor 

progromsnede kunnen op éên der 

toonbonden worden bewoord. 

WINKLER FALLERT & CO. N.V. 

AMSTERDAM PRINSENGRACHT 54ó TELEFOON 35839-37247

@| 

De toetsenbanken, die de man aan de machine en zijn werkgever 

zoveel ongedachte mogelijkheden bieden... 

Een ,,puntgave" punt is 

het punt, waar 

bij autotypieën alles 

om draait. Het is 

bovendien een 

punt, waarover U zich 

bil ons geen zorgen 

behoeÍt te maken. 

DE REPRoo.,cTrE con,Pôt{tE 

ROTTERDAM . CEIIITUUREAAI{ 72 - TEL, 82865 

BETER 

HOUTVRU BANKPOST 

met watermerk 

eocu&a 

QronDoo 

65 EN 80 GRAMS 


A.E.RUYS&Co's 


HAARLEM Kl. Houtweg 1ó 

Tcleloon K 2500-Í3950 

Bij kantoor AMSTERDAM 

Keizerssr. 704 Tel.31 381 -35289 

--

Woorom 

wocht 

u nog.. .? 

De'Automatic' 

Loot u het beste werk oan onderen over, 

die het Neder/ondse drukwerk 

vermaordheid geven?. 

Uw plaats in hun rij is nog open... 

nu nog wel! 

biedt u de kons, met éénspr0ng 

het reeds verloren terreinte 

heroveren! 

Hok de knoop door! 

Constoteer binnen enkele 

a. dat uw capaciteit met 

30 o,n omhoog gaat 

b. dat kwaliteit en mogelijkheden 

u spijt bezorgen, niet veel 

eerder op de'Automatic'te zijn 

oYergegaan 

Maar lang zal dat niet duren, want 

hand over hand schaffen steeds meer drukkers 

cilinderautomaten aan. 

Als u niet wilt achterblijven 

en dus uw kwaliteit en omzet'moet verhogen, 

mag u niet langer aarzelen. 

Uw kans gaat voorbij 

als u niet tijdig meegaat! 

Snelheden tot 5000 druks 

FRONTEX A papierformaat 28 x 38 cm 

FRONTEX A2 papierformaat 3l x 44 cm 

FRONTEX B papierformaat 38 x 5l cm 

FRONTEX BS papierformaat 38 x 5l cm 

V an Ron dwijk's Grofisch e Mochinehondel N.y. 

DUBBELDAMSEWEG 74 I TELEFOON 0r850-8343 I DORDRECHT

zijn kenmerkend voor 

en 

'A RN H E M lA'-drukinkten 

N.V. DRUKINKT- EN VERFFABRIEK 


Tefeíoon (08300) 26004- 26361-30347 ' Telegram'adres: Druki nkt - Arnhem Gedeponeerd 

Fabrieksmerk 

Een vokboek von grote woorde! 

Drukinkten 

in de praktiik 

Deze populoi r geschreven verhondeli ng 

over tol von inktvroogstukken, 

gebonden in frooie blauw-linnen bond 

met goudstempel, 

is verkrijgboor voor slechts 

f 4.50 

Schriítelijke bestellingen te richten aan het secretariaat van 

de Comsrissie ter Bevordering van de Vakstudie' Koningin' 

neweg 20, Amsterdam-Zuid, onder gel ijktijdiSe storting van 

het vermclde kostenbedrag op girorekening nr. 72462' ten 

name van deAlgemene Nederlandse Grafische Bond' A'dam

I /Ll -r-IIIL f\ t r' \J YY U 

LONDEN WOENSDAG 7 DECEMBER, 1804 

PAPIER ZONDER EII\D 

Engelsman Donkin, maakt 

reaolutionaire machine Níeuwbokken 

keizer 

(Van onze specl.ab oerslagganer) 

FROGMORE, HERTFORDSIIIRE - Bryan Donkln, een werktulgkundige 

in dienst van Mr. John Gamble die ile Frogmore papiermolen 

bezit, is erin geslaagd een machine te construeren, waarmee 

het papier niet meer ln vellen, maar ln stroken wordt gefabriceerd. 

Stroken van onbepaalde, ta onelndlge lengte. 

EVEI\AART 

STOOIITMACHINE 

f\nder de ogen van de triomfantev 

lijke directeur Gamble, de ontwerper 

Donkin, de bekende lóndense 

papierhandelaren Messrs. II. en S. 

Fourdrinier die het proJect mede 

íinàncierden, en uw reporter, werd 

hedenocht€nd een strook papier geschept 

van twee voet breed en zestlg 

voet lang, ln enkele minuten tiJds. 

Eigenltjk kan men het woord'scheppen' 

in verband met papier uiet langer 

gebruiken. Langs een band van 

geweven koperdraad dle over enkele 

cilinders loopt, rolt het papier als het 

ware uit de machine. Men zou het een 

lopende band kunn€n noemenl Als nu 

ook het drogings- en het lijmingsproces 

van het papler nog versneld zouden 

kunnen worden, zou het papler ln het 

vervolg in rollen, in plaats van in pakken, 

verzonden kunnen worden. En 

waarom zou dat blnnenkort niet kunnen, 

in deze tijd waarin technisch 

aues mogel{k scbUnt? 

LANGZEEFMACIIINE 

De langzeefmachlne, zoals de ultvlntllng 

genoemd wordt, steat ln 

belang op één lijn met de nleuwe 

spin- en weefmachlncs en met de 

stoonmachine Yan Watt. Alles 

Engelse uitvlndlnten! Alr sll na 

onze Glorious Revolution van l6EE 

cn alr parallcl Y&n dc doemw&ardige 

Revolutlc van dc trtanse tonlngrmoorilenaar8, 

GGn nleuwe revolutle 

nodig hadden, ilan rou dc term 

Intlustrlële Bcvolutle víxrr dezo 

grotc tlfil zeker op zlln plaate zlin. 

a- 

G. H. BUHRMANN'S 

kroont 

zich zell 

PA-BIJS - Na maanden van lange 

voorbereidingen en na de belachelijke 

volksstemming over de erÍelijkheid van 

het keizerschap (waarbij de xiezers 

Dlet eens gevraagd werd oÍ zij wel een 

kelzer als staatshooÍd wensten) is Jl. 

zondag in de Notre Dame te Parijs, de 

Consul Bonaparte door de Paus tot 

keizer gekroond. Dat wil zeggen; hij 

kroonde zich zelf. 

Uitwisseling geaangenen 

bracht uitaindíng híer 

'Ondanks de nlcuwc oortog nct Napolcon 3eDlcilt ile eerlijkheid on!' tc Grkennen, 

dat het idee van dà langzecÍfoachine elgentljk valr een Fransmnn afkomstlg 

l:,' alilur ilc heer Gêmbtc. {lÍarron hcbben dc F'ransen het, nlet in 

prakt$É gàbracht?' yrocgen wll. 'Krnncn re, desr -tlleen, maar planncn maken 

ón nlctr ultvoeren, DGt ro alr Napoleon nu rl ccn Jaar plannen Esakt voor eco 

lnvglc, Darr nog ttceda nlct homt?' 

Gekke Fransman 

had idee 

óT eten wil dankbaer z[n,' gprak Mr 

r-r Gamble. .IvÍiin zwaget Didot (famllie 

van de bekende Par{se dnrkkers 

en ultgevers) bezlt een paplerÍabriek 

ln het Frarrse dorp Essonnes. In 1?98 

kwam een lrgenieur, die h{ deqr lx 

dienst had, een zek€ae Nicolas-Louis 

Robert. bij hem met het ldee van een 

aÍbetdbesparende machi:re. De Íamilie 

Didot heeft die Robert Íinancieel ge- 

Ziehier de tantastische machine oan Donkin 

ateund, maar naiuu{ll nlets dan ondsnkbasrheld 

geoogst. De Franse regering 

was zelÍs ln de uitvlnding gelnteresseerd, 

zeker wegens al dat banf,pspler 

dst ze daar toen alrukt€n. op 

dle uitrvindi:rg ls nu mlln machlne gebaseerd,' 

aldw Mr Gamble. 

De tndustrteel bleek gasrne bereld 

oDs tê vertellen, hoe de ultvlndlng nsar 

SngplaDd gekomen was. 

'In 1E01, net Yoor ilc vrede vrn 

Antens, bcn lk met een regcrlngsopdracht 

naar F'rankrlll geweest,' 

onthulile hiJ. flet glng over de ultwlssellng 

Yan krijgsgevangenen. 

Natuurl[ik bezocht lk na al tlie iaren 

mijn familielid en collega Didot. 

IIij had cen rnodel van Roberts uitvlntling 

geconstrueerd, naar hU 

had geen kapltaal genoeg om het 

toestel ccht ln praktffk te brengen 

en te Yerb€teren. Ik heb toen alle 

gegevens van hem overgeDomen en 

het vorlg Jaar, vlak voordat de oorlog 

weer uitbrak, is hij nog even in 

Engelanil geweest om Donkln en 

mii te asslsteren.' 

IN GESTICHT 

Eén Yraag brandde ons nog op de 

lippen. 'En liobert?' woege:r wtj. 'O, 

die-.' zei de heer Gamble. 'Die heeit 

ruzie met Didot gehad en wordt nu 

verpleegd in een gesticht. IIll wil niets 

meer met papier te maken hebben' 

zegt hrJ. Als litl weer beter i5 wil hij 

schoolmeester worden.' 

Nil daiqenden soortenpapier en karton aan Geaoon tot lfeel Birynder bal GI{B 

PAPIERGROOTHANDEL N V 

Amsterdam Arnhem Den Haag Eindhoven Groningen Leeuwarden Maastricht Rotterdam Utrecht Zutphen 

,l

C} 

Or 

C} 

Or 

technisch tijdschrift yoor de grafische industrie I april-mei 1957 I twaalfde iaargang I numm"t 

5

Goed geschoten I 

U ook... 

met uw RM-drukinkt! 

INIIT 

waarom verder zoeken 

als le die kunt krijgen 

áua,2/aen' naatv! 

il.T. [ddph tlelorh ilriliilttahriek 

BROUWERSGRACHT I 52. I 5{ 

AMSTERDAM.C. 

TELETOON 17ts2-12897 

ol 

ot 

nv. ctt cnéFA B Rr€ rz, LtT REIHT u 

R0/!1 /v\E (T.I i * VA N SANT! N 

0uDE 4RA(HT 2 r3 - T€1. 1 26? 6 -20 40 B.UTpE(flT 

HOUTVRU 


t80-2,5-250-300 

grams 

ó5 x lfil cm 

50x óScm 

Monsterc goornc 

op oonvrcog 

A.E.RIIYS&Co's 

PAPIE 

RGROOTHANDEL 

IIAARIEM Kl. Houtwca 1ó 

Tolcíoon K 2500.í3950 

Bljkentoor AMSTERDAM 

Kclzcrrsr. 704 Tcl. 31 381 .35289

In de nieuwste uitvoering 

model 1957. 

Papierformaten 40x5ó 

en 50xó5 cm. 

Met droogsproei- en rollen- 

De originele 

wasapparaat, yormverl ichting, 

gemerkte ramen en een 

vernuftig gevonden in- 

en nastelbare borstel over 

de gehele cilinder. 

Wij nodigen U uit tot 

een bezoek. 

Gaarne zenden wij U 

vriiblijvend een offerte. 

LEIPZI GER 

POLYGRAPH 

De meest begeerde kleine cilinderoutomoat! 

Ceelen 

KRUISLAAN I82.403 ' AMSTERDAM.O. ' TELEFOON 50735.5óO9O

I 

Kiest een KORREX 

Korrex proefpersen zijn leverbaar in drie formaten 

en in diverse uitvoeringen. Vele drukkers kwamen 

reeds tot de conclusie dat een Korrex proeÍpers 

een onmisbare schakel in het bedrijf is, want de Korrex is ideaal als 

pers voor de vormvoorbereiding en 

het trekken van goede proeven. 

Goarne lichten wij u geheel vrijblíjvend in 

N.v. MAcHINEHANDEL MAH EZ 

".rtt*ADE4r 

PROE FPE RS 

voor een goede drukproef 

De Korrex lll (type Frankfurt Kraft) in het formaat 

80x60 cm wordt gekenmerkt door: 

ofwikkeling ols bíj de produktíemochínes 

compocte bouw en een hoorzuiver regíster 

e/ektrisch oo n ged rev en i n ktw e rk, bestoo nde u it 

3 opdroogrollen, 2 zijdelíngs bewegende 

v erw rijf rol I en, grote i n ktci I i nder en i n gebouw d 

rollenwosopporaot 

elektrisch oongedreven cilinder met 

grote drukkracht 

- AMsTERDAM-w.- TELEFooN t2s2s2 

Romein, KLEIN KAprrA AL, Carsieft Vet ('EVF.N ALFÀBElrrEN) 

Zlj worden door middel van het'Monotype' mattlizenraam met 

zljn z5o verschillende lettermatrijzen zonder omschakelen of 

verstellen door elkaar verwerkt. De vijf spatiematrljzen zorgen 

voor een prachtige lage woordspatiëring (met zz5 mogelijkheden). 

Let er eens op hoe uerqorgd'Monotlpe' qetsel, uit losse /eÍÍers hestaande, 

er uit Tiet en speciaa/ hoe de carsief,waarin nornaal ouerhangende letters 

worden gebraikt,fraai sluitende poorden uornt waarin /igaíaren 

ge ntakkeQk kunnen worden toegepaÍ. 

Bedenk dan ook eens welk een uit.qebreicle sorterins werk 

in zo'n matijzemaam, dat men eenvoudig in de palm van cle 

hand kan leegen, verborsen list. 

I'ragen rÍaat t tleed: ari'bl' 

THE MONOTYPE CORPORATION LIMITED 

ÀMSTERDAM-C / KEIZERSGRÀCI{T r4z / TELEFOON 436o6

Zó zien we 

d" grafische wereld 

Yan morg€h. .. 

Onvergeteliike dagen aan het Meer van Genève 

graphic 

Van I tot l6 juni a.s. wacht u in de hoogst moderne tentoonstellingshallen 

te Lausanne een bijzonder interessant'uitzicht'op de vooruitgang, 

op tal van reeds tot stand gekomen en nog te verwachten verbeteringen, 

ontwikkelingen en verschuivingen in de wereld van druk en papier. 

Vierhonderd exposerende firma's uit twaalf verschillende landen tonen 

op een tentoonstellingsterrein van 40.000 m2, in twintig hallen, 

het nieuwste voor wat betreft machines en materialen, papier, karton, 

inkten en andere produkten voor de grafische industrieën. 

Met G RAPH lC 57 zal voor de eerste maal de grote bijeenkomst 

van de groten in de graÍische wereld plaats hebben 

aan de oevers van het Meer van Genève, één van Europa's mooiste oorden. 

Maak toch vooral gebruik van deze uitzonderlijke gelegenheid 

om het nuttige met het aangename te verbinden. 

Schrijf nog vandaag aan Graphic 57, Lausanne (Zwitserland) 

Onvergetelijke dagen zonder zorgen 

- dank zij de voor tentoonstellingsbezoekers 

mogel ijk gemaakte verblijfsrege- 

I i nge n (waari n hotel kosten, vrij plaatsel ij k 

vervoer en nog andere gunstigeíactoren) 

Internationale tentoonstelling yoor de grafische en aanverwante industrieën - Lausanne

- 

'.f,t 

* 

:F 

**-l 

f 

*:: rïï 

,b 

'**' b.** 

,'^"' i 

^.r-'- 

>/ nr\>" 

F€ 

./ 

,' 

z"\ 

í',í 

-:- 

1^4 

\\ 

,l,F 

r.l-'1 *--; 

rJ 

'f 

{>. "b *7 

í-\ ,/ 

i 

-,/1 

'f, 

\-r 

Àl'é/ 

/*, 

'I 

.l 

I 

r -y' 

1t .> 

:o"l; 

a' i-: 

'., '*-/ 

"/ ' 

-'3q 

/ 

'/ 

/ /; ' '''-/ 

' 

"/ r 

'r-'i 

i':l 

í...\ 

tr' 

l"'. ., 

ili 

ffi' 

/?' 

{$ 

/." 

/" 

',/.t 

" -: 

.qF{d 

/*) 

"; : 

'? 

) .,)r", __ 

f i'*i' i r*tli:vn54iq.q__Bff 'r.,,y ï$-,, 

_;* 

.-,:*l .) 

.*r&d 

J 

.;

I 

Een ontmoeting onder neonletters 

D.DOOTJES / ÀMSTERDÁIÍ 

Als twee mensen hetzelfde doen is het tesultaat lang niet altijd gelijk. Hoe waar dit is bleek onlangs 

opnieuw uit twee nieuwjaarspublikaties van drukkerijen. Het zrjn een paar boeiende boekjes en het 

et in behandelde onderwerp is zeet de moeite waatd. Daarom willen \r/e eÍ hier gaarne eens wat 

dieper op ingaan. Het bedoelde onderwerp is 'De letter op stÍaat' en dit is ook de titel van het ene 

boekje, dat uitgegeven werd door drukketij Meijet te \Tormerveer. 'Harde woorden en prikkelende 

opmerkingen oveÍ het misbruik van de lettervoÍmen' zond drukkerij Hooibetg te Epe haar relaties 

toe als deeltje in de reeks'Spiegeltje aande wand'. Nu ons op deze vriendelijkewrjze een spiegel 

geboden wetd, is de gelegenheid te mooi om er geen gebruik van te maken. Het zlj ons daarom 

vergund deze twee 'sttaatrepottages' eens aan elkaar te spiegelen. Jan C. Elburg, die voor Nleijer, 

en Joh. Mudde, die voor Hooiberg schreef, zullen ons ieder op hun wijze voeren langs de talloze 

teksten welke aande openbare weg onze aandacht vragen. We zullen daa$Ij kijken door de ogen 

van twee fotogtafen: Violette Cornelius (Meijet) en P. Toorneman (Hooiberg). Violette Cornelius 

- dezelfde die het fotoboek ovet de Hongaatse vluchtelingetjes maakte - heeft een gÍoter aandeel 

in het werk gehad dan Tootneman. Het boekje van Meijer is allereerst een beeldvethazl, waarbij 

een dichterlijk commentaar werd geschreven; inhet'Spiegeltjeaandewand'zljndefoto'sgebruikt 

ter illustratie van de vtij omvangtijke tekst. 

'Op muren, op deuren, op \r/agens, op bomen doet het kind 

met zijn krijt wat de man met zíjn verf en kwasten, met zíjn 

lif mpot en kwasten doet', schrijft Elburg en daarmee vertelt 

hij ons het programma dat ons in het beeldverhaal zaI 

worden voorgezet. Dit is groter dan Muddes programma, 

want die beperkt zichtot de man met de verf- of lijmkwast; 

aan het geschrijf van kinderen op muren en trottoirs heeft 

hij geen aandacht geschonken. Het gedoe van de vol- 

u/assenen is hem waarschijnlijk al erg genoeg; hij maakt er 

zich tenminste danig kwaad om. Hij verwacht van mensen, 

die uit hoofde van hun beroep letters gebruiken oftekenen, 

dat ze dit goed doen en daarbij de schoonheid niet vergeten. 

Omdat ze hun produkten tegen betaling leveren mag er 

niets aan mankeren. In cle praktijk blijkt daar weinig van 

terecht te komen en daarom giet de heer Mudde de fiolen 

van zljn toorn uit over de hoofden van letterschilders en 

emaille-naamborden-makers, van neonreclame-producenten, 

ontv/erpers en vervaardigers van afÊches, dus ook van 

drukkers. Lettermoordenaarc zijn het, die misbaksels ver- 

vaardigen! Ook de lettergieterijen krijgen een fikse veeg uit 

de pan: er worden door hen in binnen- enbuitenlandnog 

steeds letters geproduceerd die niet door de beugel kunnen. 

De schrijver vreest dat het streven naar steeds v/eer wat 

anders ons zal laten stikken in een mateloze overvloed van 

wansmakelijke lorreboel I 

Men ziet het, er worden geen doekies om gewonden; de 

openbare aanklager slingert felle beschuldigingen in de 

richting van het beklaagdenbankje, waarin vele boosdoeners 

zich verdringen. 

Hoe heel anders gaat het toe in het andere boekje, 'Straat- 

wanden ztin bladziiden van een dik stenen boek. De stad 

is een rumoerig geschrift waaÀt men nooit raakt uitgelezen' 

zegt Elburg; hij leest er mèt de fotografe blijkbaar met 

genoegen in en aanvaardt blijmoedig wat hem voorgezet

Letters op stÍaat, letters in vele soorten en voÍmen 

Is dic K indcrdaad wel zo slecht op dat botd gezet? 

wordt. Kritiek heeft hij misschien wel, ma t hij uit ze niet. 

Of juister, hii richt ze niet op een onderdeel, maar hij ziet de 

letters in het grote geheel waarin ze thuis horen en waaÍvaÍr 

ze een uiting zijn. De kritiek op dat grote geheel: Iezers en 

kijkers zullen die zelf ontdekken als ze ogen hebben om te 

zien. Hun verslaggever brengt ze slechts de feiten, al springt 

hif daar wel eens vreemd mee om, zoals in de wonderliik 

door elkaar gehaspelde citaten van straatopschriften die we 

op een pagina aantreffen: 'losse koppeír met oor, oÍze 

erwtensoep is snert, ontroerende moordfilm', 

Mudde stelt in zifn requisitoir een norm waanan hij de 

mate van misdadigheid kan afmeten. Die norm ls voor- 

treffelijk gekozen: de gebeitelde kapitalen van de Trajanus- 

zuil te Rome, het Romeinse alfabet dus uit het begin onzer 

jaartelling in ziin meest ideale vorm. Een grote reproduktie 

er van is in zijn boekf e opgenomen. Op de volgende pagina . 

wordt het opschrift van een Àmsterdamse voddenkar er 

mee geconfronteeÍd. Een grote sprong, waarbij ons opvalt 

dat het toch eigenlijk wel heel wonderlijk is, dat een een- 

voudige letterschilder uit de twintigste eeuw met zijn vor- 

men nog zo dicht blif kt te staan bij de knappe steenhouwer 

van tweeduizend iaat vroeger. Ifant eerlijk gezegd, die 

kapitalen op die voddenkar zijn nog niet zo slecht neergezet, 

of juister: geschreven met een dikke kwast, waarbij de K 

zelfs beantwoordt aan de wet die de schtijver er elders voor 

stelt: 'de èchte K heeft beide schuine poten beginnend in 

het midden van de staancle stok'. A propos - is de heer 

Mudde daar wel geheel zeker van? Wij vonden een afbeel- 

ding van een nog oudere Griekse inscriptie met een K 

w^ w^Ír de onderste schuine stok uit de bovenste kwam 

en op de Traianus-zuil komt bij oÍrs weten geen K voor. 

De norm laat ons hier dus in de steek. In de loop van de 

eeuwen ztin er op beide manieren heel goede K's gemaakt, 

in de negentiende-eeuwse schreeflozen is de door de heer 

Mudde veroordeelde vorm zelfs de meest voorkomende. 

Maar we hebben zo'n idee dat hij dit een ongelukkig voor- 

beeld vindt, omdat het zich zo ver verwijderd heeft van de 

klassieke norm. Dat is waar en 'il/e geven de heer Mudde 

bovendien gà rne toe dat hij in vele opzichten gelijk heeft 

met zijn kritiek. Er wordt ontzettend veel geknoeid met 

Ietters, er vàlt veel te verbeteren. De kritiek moet daarbij 

n ^r onze mening echter rekening houden met meer fac- 

toren: de gehakte Romeinse kapitalen en de moderne neon- 

letters hebben bijvoorbeeld technisch zo weinig met elkaar 

te maken, dat het eigenlif k een tikie dwaas is de Trajanus- 

inscriptie hierbij als norm te gebruiken. !íaarmee niet ont- 

kend wil zijn àat vele neon-opschriften foeilelijk zijn. 

Bij het hantefen van een zo hoge nofm moet men wel tot 

een sombere conclusie komen en we kunnen ons begrijpen 

dat het dan heedijk is om er eens flink op los te schelden. 

Maar men ziet daarbij dan toch het bemoedigende over het 

hoofd dat er zelfs steekt in het opschrift op de kar van de 

voddenkoopman. Men mist bovendien de kilk op het feit 

dat het leven geen stilstaan is, dat voortdurend nieuwe 

vormen ontstaan op àlle levensgebieden, in àlle levens- 

uitingen. Dat het ondenkbaar moet worclen geacht, dat de

lettervormen zich àaanan zouden kunnen onttrekken. Het 

zoeken door letterontwerpers en lettergieterijen, het ex- 

perimenteren en soms - misschien vaak - mistasten, komt 

voort uit het inzicht dat aan die klaarblijkelijke behoefte 

aan vetandering voldaan moet worden. Vaak is het zelfs 

een uiting van die behoefte. En komen misschien de af- 

zichtelijke vormen van de letters in de bioscoopreclames 

niet voort uit een onbevredigd zijn van die behoefte? 

Maar dat zijn dzn ook reclames, zullen sommigen misschien 

geneigd zljn aan te voeren, en reclame onttrekt zich naar 

zijr' wezen toch aan iedere norm van schoonheid - reclame 

is bovendien een typische kwaal van onze tiid, volgende 

genetaties zullen er hopelijk spoedig mee afrekenen. De 

behoeften aan nieuwigheden, die op dit gebied bestaan, 

moeten daarom genegeerd worden, ook als het gaat om 

lettervormen. 

lWie zo redeneert - tot goed begrip ztj hter opgemerkt dat 

Modcrnc schreellozcn 

toegcpast lang vrxrrdat ze 

tot'rcvolutie' leiddcn 

in dc grafischc vakkcn 

dit geen redenering uit maar een doorredeneren op het 

boekje van de heer Mudde vras - wie zo redeneert, miskent 

vele positieve waarden die aan de reclame inherent zijn. 

Ook schrijver dezes heeft groot bezwaar tegen vele reclame- 

gebruiken, maar hij zou daarom niet gaarne beweren dat de 

reclame geen grote taak heeft in onze samenleving: als 

middel tot voorlichting, als stimulans. Als stimulans ook op 

het gebied van de vormgeving. Talloze malen is reeds 

bewezen, dat de publiciteitsboodschap, de reclame-mede- 

deling, in een goede en zelfs in een schone vorm gegoten 

kan worden. De 'reclame' voor het verheven keizerschap 

op de Trajanus-zuil is er een vroeg voorbeeld van. Maar 

talloze malen ook is bewezen, dat nieuwe vormmogelijk- 

heden in het grafische vlak in en door de reclame werden 

ontdekt - vormmogelif kheden die een winst bleken. Zo'n 

winst vormen de vrij armzalige en onbeholpen letters op 

de schildering voor 

'Ciske 

de Rat' bepaald niet - er zar

misschien te weinig inspiratie in het onderwerp? Maar ze 

veroordelen omdat ze niet op de letters van de Trajanus-zuil 

gelijken, nee, dat gaat ons te ver. De statige 'gotische' 

letters der middeleeuwse handschriften leken er ook niet op, 

toch zljn ze sinds lang als schoon a nva' td. Maat 't is waar, 

dat zal 'Ciske' niet beleven,zekeÍ niet als het gaat om dit 

bioscoop-opschrift. 

Violette Cornelius toont ons in het boekje van drukkerij 

N{eijer tegenover elkaar een foto van de ingang van de 

beroemde Parijse Métro en van de niet minder befaamde 

Londense Underground. Ook de lettervormen boven die 

ingangen zijn beroemd. Het woord'Métropolitain' is geheel 

opgenomen in de vormenwereld van de 'Art nouveau' of 

'Jugendstil' uit het begin van onze eeuv/. 'Wat zijn ze ver 

verwijderd van de kapitalen der Trafanus-zuil, wat zijn ze 

lelijk! In ènze ogen, blijkbaar niet in die van de kunstenaars 

die een toch wel geheel eigen karakter aan het smeedwerk 

\/èr van de kapitalcn 

van de Trajanus-zuil of. . 

zuivcr gevoegd naar 

het smeedu'erkkarakter ? 

I

JONG 

ilfit(%Hot[ 

*Y. 

=:': 

; f 'l 

van deze hekken wisten te geven en van oordeel waren dat 

de letters, mits herkenbaar blijvend, zich naar dit karakter 

moesten voegen. Dit is een andere norm dan de heer Mudde 

hanteert, maar hij is ook het overdenken waard. 

En nu de 'Underground': hier heeft een letterontwerper 

zijn opdracht verstaan en volledig de behoefte bevredigd 

die in zijn tifd bliikbaar leefde. Twintig iaar ongeveer na 

de Metro-letters ontstonden deze schreefloze kapitalen en 

ze gaven de stoot tot een revolutie op dit gebied. De 

moderne schreeflozen, zoals we die op iedere drukkerij nu 

wel kennen, vinden hun oorsprong in deze letters van de 

Engelsman Johnston. Een klein maar allerminst onbelang- 

rijk stukie kunsten cultuurgeschiedenis is in deze twee 

foto's vastgelegd. 

'De letter op straat' voert ons door vele steden. In Londen 

blijkt een straatschilder de mening te delen van een roem- 

rucht Nededands kunstrecensent: 'Als ik iets zou schilderen 

op de manier van Picasso zou ik gearresteerd worden 

wegens bedelarii', schreef deze man zo ongeveer met kriit- 

letters op het trottoir. In Amsterdam kan men hier en daar 

prachtige Chinese karakters vinden, heel zorgvuldig neer- 

gepenseeld op het taam vaí een eethuisie. Nog mooier 

staat de krullige schrijfletter op de pui van een wijnhandel. 

Met de heer Mudde zullen wij het aanstonds eens zijn, als 

hij gehakte letters op een ergens in Frankrijk gefotogra- 

feerde grafsteen zou veroordelen. Deze steenhouwer had 

van de Trajanus-zuil inderdaad heel wat moeten en kunnen 

leren - zo hij ooit het bestaan er van geweten heeft. 

Het boekie eindigt met een nogal wrang grapje: een foto 

van een vroliik lachende juffrouw tussen somber kijkende 

mensen op een café-terras, vlak onder het kolossale op- 

'Overal, 

schrift: Grafmonumenten. 

steeds, letters die hem 

(de mens) de les lezen', tekent Elburg er in een heel klein 

corps bij aan. Er volgt dan nog een foto van lichtreclames 

met goede neonletters en dan een ontploffing: een enorm 

plakkaat van oranje op een wit vlak. Dat is dan de derde 

pagina van het omslag van dit door Jurriaan Schrofer - de 

man die ook de idee had - verzorgde boekje. Hij deecl het 

virtuoos, liet in zijn vormgeving duidelijk uitkomen dat 

'een groot, rumoerig geschrift' het onderwerp vormt van 

deze uitgave. Rumoerig, dat is vooral het bonte omslag 

met zijn schreeuwende kleuren, zoals het is op de pleinen 

in het centrum van de moderne wereldstacl, aanlokkeliik 

voor de een, afst()tend voor de ander. 

Joh. Mudde, de schriiver van 'Het misbruik van de lettervormen', 

verzorgde zelf de typografrevan zijn boekje. In het 

colofon zegt hii, dat de schoen van ztjn kritiek ook hemzelf 

past; daarvan blijkbaar overtuigd en onder de indruk van 

zijn eigen harde woorden heeft hij in de typograÍie een 

sympathieke eenvoud en rust betracht. Maar. . . wii zijn 

er toch niet zeker van dat hii het rumoer van het grotestacls- 

plein afstotend vindt, want zijn omslagontwerp doet in 

kleurgeweld nauwelijks onder voor dat van Schrofer. 

Met dit alles willen we maar zeggen, dat de drukkerijen 

Hooiberg en Meijer voortreffeliik werk gedaan hebben met 

hun geschenken, bij het begin van dit iaar gereed gemaakt.

I 

1 

De illustfaties bij dit artikel 

werden ontleend aan de van commentaaÍ 

voorziene uitgaven van drukkerij Meijer 

te 'iíormetveer en drukkerij Hooiberg te Epe, 

die welwillend fotomateriaal 

en clichés ter beschikking stelden

REX 

J.VÀN DER BOM / RIJ S\íIJ K 

Het meest gangbare Éype uit de Rex-serie 

is de Rex III (papierformaat y6 x 76 cm), 

een degelijke machine volgens stopcilinderprincipe 

met tmpassing vm verhoogde druksnelheid 

ilI 

-T

In clezc tijcl van pr-ocltrl

Een kijkje 'in het hart' 

vm de Rex III, dat ook nog wat tot 

de duidelijkheid bijdraagt 

De vellmuitleg, in viet fasen 

weergeg€ven, met steeds drie vellen onderweg 

tussen de drukcilinder en de uitles 

r4 

meegegoten. Vier rollenb^nen zotgeí voor een goede 

ondersteuning van de drukplaat. 

Dat voortgang en veÍvolmaking zeket nog niet uitgeput 

zíjn, bewijzen verschillende verbeteringen welke ^ rlge- 

bracht zijn bij de Rex III. De aandrijving van de drukplaat 

is hier zo geconstrueerd dat de drukgang vertraagd plaats 

heeft, terwijl de terugloop in versneld tempo geschiedt. Dit 

heeft het grote voordeel, dat bij een lage snelheid op het 

drukmoment toch een hoge produktie mogelijk is. Terwifl 

dus de druk zelf vrij latgzaam plaats heeft, wordt toch met 

een hoge uurproduktie gedraaid (tot 36oo vel). 

Het inktwerk 

Ook het inktwerk heeft bij de Rex III een vervolmaking 

ondergaan. Het inktwerk bestaat uit vier stalen verwrijf- 

rollen van verschillende diameter, plus vier distributie- 

rollen, een likrol en drie letterrollen ofwel opdraagrollen, 

welke laatste alle acht een diameter hebben van 7z mm. 

Deze samenstelling van het inktwerk en daarbij de grote 

verstelbaarheid van de inktafneming werken mee om een 

zeer fijne inktopbrenging te garanderen. Als de machine 

niet op druk loopt, slaat de inkttoevoer af. Ook kan tijdens 

het draaien de inkttoevoer worden uitgeschakeld. Voor het 

bepalen van de af te geven inktstreep - tot 90 mm - rs een 

hefboom aangebracht, welke in niet minder dan twee-en- 

dertig standen kan worden vastgezet. 

Een ingebouwde rollenwasinrichting maakt het mogelijk in 

de kortst mogelijke tijd het inktwerk schoon te maken. 

Doordat de inktbak achterover geklapt kan worden, is 

grondige reiniging van de inktcilinder en de bak zelf zeer 

vereenvoudigd. De toegang tot de drukvorm is daarbij in 

verhouding tot andere moderne machines goed te noemen. 

Het inlegapparaat 

Het inlegapparaat is zeer eenvoudig en ook gemakkeliik te 

bedienen, Een zelfstandig aangedreven compressor zorgt 

voor de benodigde zuig- en blaaslucht, welke dus bij stil- 

stand van de machine even krachtig is als bij volle snelheid; 

een manometer maakt het mogelijk de luchtsterkte te con-

troleren. Het apparaat is geschikt zowel voor heel dunne 

papiersoorten als voor karton tot circa o,7 mm. De stapel- 

plank kan, ook als het apparaat geladen is, zowel naar links 

als naar rechts versteld worden. Een micro-afstelling tegelt 

de stapelketting, waarmee dan ook de beweging van het 

uitlegbord samengaat. Aan de bedieningszijde is het moge- 

lijk zowel de kieping van de zuigerstang als de blaas- en 

zuiglucht te regelen. Bij foutieve inleg schakelt een taster de 

machine uit. De grijpers en aanleggen kunnen niet zijdelings 

versteld worden, omdat verband bestaat met het overnemen 

van het vel door de grijpertjes van het uitvoermechanisme. 

Het uiluoerlran.tport 

Na de eerste drukgang wordt het bedrukte vel van de cilin- 

der overgenomen door de grijperties van de kettinguitleg 

en meegevoerd tot bovenaan het kettingwiel, de tweede 

drukgang brengt het vel dan aan het verlengde van de ket- 

ting, terwijl bij de derde drukgang het vel op een latwerk 

wordt gekeerd, om pas bij de vierde drukgang op de uitleg- 

tafel terecht te komen. Steeds zijn dus eigenlijk vier vellen 

onderweg. Gedurende het uitvoeren wordt het vel met de 

druk naar de onderzijde op een aantal sterwieltjes gedragen, 

om dus pas na de derde drukgang gekeerd te worden. Door 

deze methode krijgt het bedrukte papierblad dus een veel 

grotere tijdsduur om de inkt te laten inslaan resp. dÍogen 

dan bij andere stopcilinderpersen het geval is. 

Onder het uitlegbord bevinden zich kleine wieltfes, welke 

een gemakkelijk wegvoeren van de stapel mogelilk maken. 

Door de speciale kettinggrijperuitleg is het zelfs mogelijk 

(de vraag daargelaten of dit in 't algemeen wenselijk is!) de 

te bedrukken vellen aan drie zijden'aflopend'te drukken. 

Er behoeft dus - bij wlize van spreken - alleen maar reke- 

ning met het aanslagwit te worden gehouden. 

De machine is voorzien van elektrische schakeling. De 

schakelknoppen daarvan geven de verschillende mogelijk- 

heden weer: stop - vooruit - terug. Als de machine wat 

we noemen 'startklaar' is, gaat er een lampje branden ten 

teken dat de machine aafigezet kan worden. 

Een Zwitserse 

1. . 

studlefels 

M. G.FI SCHER / ÀM STERDAM 

ZoaIs wij in een vorig nummer van dit blad reeds mede- 

deelden was het volgende doel van de reis een bezoek aan 

de l7inkler Fallert-fabrieken te Bern. In een modern en zeer 

fraai opgetrokken kantoorgebouw van de firma werden wij 

ontvangen door ir. Hanzke, een jong technicus, die de gave 

bleek te bezitten om op zeer eenvoudige wijze de techniek 

van de machinebouw aan de bezoekers te verklaren. 

De bedr/fsvhool: precisie en tenpo! 

Eerst bezochten wil de bedrilfsschool, o.i. het meest essen- 

tiële deel van de fabrieken. Op deze school worden de toe- 

komstige precisiemonteurs gevormd, die later zo'n be- 

langrijke rol in de bouw van de machines en apparaten voor 

de grafische industrie spelen. De ruimte van de school is 

zoàanig, dat er ongeveer twintig leedingen kunnen wotden 

opgeleid. Ze ontvangen uitsluitend praktisch onderricht. 

Het theoretische krijgen ze op eefl ambachtsschool te Bern. 

De gehele leertijd bedraagt vier jaar, waarvan alleen het 

eerste in de bedrijfsschool wordt doorgebracht. De rest van 

hun leertijd brengen zlj in àe fabrieken door. Op deze 

school wordt in het bijzonder aandacht besteed aan het 

precisiewerk en dus ook aan het kwaliteitswerk; bovendien 

besteedt men zeer veel aandacht aan het tempo dat de leer- 

ling kan ontwikkelen. 

De eerste proeven van dergelijk precisiewerk van de jonge 

monteurs hebben wij op deze school kunnen bekijken. In 

een vitrine lagen staalties van werkstukken - recht gevijld, 

driekantig en zeskantig gevijld en kogelvormig gedraaid - 

w^ rvz'Ír de verschillende delen haanwiver in elkaar passen. 

Aldezewerkstukken zijn na een korteopleidingvervaardigd. 

Bij de controle van dit precisiewerk geldt een tolerantie van 

t tot r r micron (een micron is o,oor mm). Het is een lengtemaat 

die wordt gebruikt voor zeer kleine afmetingen, zoals 

de golflengte van het licht en de dikte v^Í\ zeer dunne laagjes 

van een of andere substantie. De controle geschiedt met 

behulp van kalibers (waarmee geen preciese afmeting kan 

worden gemeten doch slechts wordt gecontroleerd of de 

afmeting van het werkstuk binnen de vereiste m^ tgrenzen 

ligt), die op hun beurt weer door een speciaal instrument 

- een optische controle-bank - worden geijkt. 

Er wordt ook onderricht gegeven in het meten van de haaks- 

heid van de werkstukken, doorsnedemetingen van lagers en 

het omgaan met een meetmicroscoop; bovendien wordt er 

les gegeven in het verrichten van hardheidsmetingen van 

materialen volgens de Brinell-methode. (Om de hatdheid 

van een matetiaal te meten, wordt bii de methode van Brinell 

rt

Diepfreesmach ine voor stereotypieplaten 

Hydraulische preegpers (\\'ifag) 

een stalen kogel van bepaalde afmetingen - zrlztot ro mm - 

bij een bepaalde belasting - soms tot enkele duizenden kg - 

op het te onderzoeken materiaal gedrukt. Nadat hierdoor 

een indrukking is gemaakt, wordt het oppervlak hiervan 

bepaald en de Brinell-hardheid uitgedrukt in kg/mm2 of 

Brinell-graden. Men deelt dus het aantal kg belasting door 

het oppervlak van het bolsegment van de indrukking. Ook 

de tijd gedurende welke men de belasting laat werken heeft 

invloed en wordt dus opgegeven. De diameter van de in- 

drukking moet tussen o,z en o,6 maal de diameter van de 

kogel liggen.) 

De leeding-monteuÍs leren in deze bedrijfsschool ook hun 

eigen gereedschap maken. 

Voor het vaststellen van het tempo van de leerling geldt de 

bepaling dat een werkstuk bijvoorbeeld na drie dagen moet 

worden ingeleverd, hetgeen ook het geval is als het niet 

geheel gereed is gekomen. 

Interessant was ook het bezoek aan een volgende afdeLing 

van de school, de zogenaamde meetkamer. Daar staat een 

super-optische controle-bank opgesteld, waaÍmee de meet- 

kalibers worden geijkt. Zelden hebben wij met zo pijnlijke 

nauwkeutigheid een meetinstrument zien demonstreren. Bij 

het werken in deze kamer geldt het voorschrift, dat de lucht- 

vochtigheid zuiver moet zijn geregeld. De relatieve vochtig- 

heid van de lucht moet er 6o0/o bedragen. Bovendien moet 

de temperatuur 18' C ztjn en moet de bediener van de 

optische controle-bank vooraf zijn handen terdege hebben 

gewassen. Een ander voorschrift is, dat elke bezoeker bij 

een verblijf in deze kamer voordat een demonstratie begint 

eerst moet acclimatiseren. Met deze controle-bank (van de 

stP) kan tot op één micron nauwkeurig worden geijkt, een 

precisie wa :.an wij ons eigenlijk maar heel moeilijk een 

voorstelling kunnen maken. 

Door de werkplaatrcn efl mrfltagel)allen 

Na de rondleiding door de bedrijfsschool leidde ir. Hanzke 

ons door de verschillende werkplaatsen van de fabriek, 

waarbij wij een goed inzicht kregen in de verwerking van 

het ruwe m tei^ l tot de meest perfecte onderdelen van 

gralische machines. Bij de voor verwerking van het ruwe 

materiaal benodigde machines - zoals draaibanken, frees- 

bankenenz.-viel ons in het bijzonder de srp-boormachine 

met optische controle op. 

Bij de rondleiding door de werkplaatsen van de fabriek viel 

ons oog op het prototvpe van een diepfreesmachine voor het 

bewerken van gebogen stypes. Een grote verbetering is 

stellig het op en neer verschuifbare venster - van onbreek- 

baar glas vervaardigd - hetgeen de stypeur tegen de weg- 

springende metaalsplinters beschermt. Het venster kan door 

middel van een contra-gewicht zeet gemakkelijk op en neer 

worden geschoven. Nieuw is ook, dat tijdens het omhoog- 

schuiven van het venster de stroomtoevoer vooÍ het laten 

draaien van de freeskop automatisch wordt uitgeschakeld. 

Yan zeer grote betekenis is ook, dat de machine juist zo 

hoog is dat de stypeur bii het bewerken van de gebogen 

stype kan gaan zitten.

Vervolgens bezochten wij de montagehal, waarin een grote 

diepdrukrotatiepers stond opgesteld. Deze machine is in 

opdracht van 'De Spaarnestacl' voor haar nieuwe bedrijf te 

lltten in Noord-Brabant gebouwd. Het viel ons op dat àeze 

machine breder is dan de tot riu toe gebruikelijke. Verder 

stond in de montagehal een diepdrukrotatiepers proef te 

draaien voor de Belgische firma 

'Altiora' 

in Averbode. 

Behalve deze kolossen van ijzer en staal stonden daar nog 

opgesteld een staaldiepdrukpers voor het drukken van post- 

zegels en een machine voor tubedruk. 

Hierna hebben wij een nieuwe montagehal bezichtigd. De 

fabrieken zljn zo overvoerd met opdrachten, dat tot een 

aanzienlijke uitbreiding van het complex moest worden 

overgegaan. Opmerkelijk is, dat bij de bouw van deze 

nieuwe hal met de praktijk in de drukkerij rekening is 

gehouden. Zoheeft de vloer in de montagehal een betonnen 

onderbouw, waar de inrichting voor de papierrolophanging 

kan worden ondergebracht. 

Ouer de plannen uoor de loekonst 

Na deze rondleiding zijn met de heren van de verkoop- 

organisatie 'Graphicart' de laatste nieuwtfes uit het pro- 

duktieprogram van deze organisatie besproken. Mede- 

gedeeld werd allereerst, dat de constructeurs van !íinkler 

Fallert een nieuwe roerinrichting voor de stereotypie hebben 

ontv/orpen. Hierbij is men van de gedachte uitgegaan dat de 

Iucht, die zich tijdens het gietproces in de gietvorm bevindt, 

gemakkelijker door het metaalbad omhoog moet kunnen 

stijgen. Om dit te verwezenlijken heeft men boven de giet- 

mond in de metaalketel een zogenaamde mengarm (r) 

gemonteerd, die door middel van een motor (4) en een 

krukstang (3) een heen- en weergaande beweging kan 

maken. Door het vloeibare rnetaal vlak boven de gietmond 

in beweging te houden, kan de lucht gemakkelijker in het 

metaalbad omhoog stijgen. Doordat de lucht gemakkelijker 

uit de gietvorm en dus ook gemakkelijker uit het metaalbad 

kan ontwijken, is het mogelijk rondstvpes zonder de zo- 

genaamde gietgallen te gieten. Een veiligheidskoppeling (z) 

voorkomt het beschadigen van de roerinrichting. Dit type 

roerinrichting blijft niet gedurende het gehele gietproces in 

werking. Dat is ook niet nodig, omdat alleen tijdens het 

toevloeien van het met^ l - van de ketel in de gietvorm - 

de beweging daarin nodig is. Om àrt zo zuiver mogelijk te 

kunnen regelen, maakt men van een tijdrelais gebruik. In 

geheven stand van de krukstang (;) - i" gebruik voor het 

openen en sluiten van de phg - wordt door een kruk (6) 

een contact (7, zre ook de andere afbeelding) ingedrukt, 

waardoor het tijdrelais in werking wordt gesteld. Op dit 

moment begint dus de roerinrichting te werken. Na zeven 

seconden wordt echteÍ het relais automatisch uitgeschakeld 

en de motor en daardoor de roerinrichting tot stilstand 

gebracht. Deze nieuwe roerinrichting hebben wij bij druk- 

kerij 'Der Bund' te Bern in bedrijf gezien. 

Vervolgens deelde ir, Hanzke ons mede, dat men plannen 

heeft om het \ff/ifag infrarood-droogstraalapparaat - dat 

gebruikt wordt voor het clrogen van de kartonmatiizen - te 

De nieuwe roerinrichting voor de stereotypie, gezien van de voorzijde en van opzij 

I 

{ I

veÍeenvoudigen. De eÍvaringen hebben namelijk uitgewe- 

zen dat àit apparaat te veel plaatsruimte opeist. Men hoopt 

nu met minder droogstralers toch hetzelfde stralings- 

rendement te bereiken door de stralen op een of ander 

matetiaal te laten vreerkaatsen. Daardoor hoopt men met 

minder lampen te kunnen volstaan en het ^pp^Íât eeÍ 

kleinere uitvoering te geven. Deze plannen vetkeren echter 

nog in het proefstadium. 

Een volgend punt uit het produktieprogram is de hydrau- 

lische preegpers. Voorheen bouwde men ook kniehefboom- 

pÍeegpersen, maar deze heeft men uit het produktieprogram 

genomen. Slechts de hydtaulische preegpersen worden nog 

door Winkler Fallert gebouwd; daarbi1; is men van de 

wetenschap uitgegaan, dat de preegpersen van 7ro ton 

drukkracht hun doelmatigheid in de praktijk niet hebben 

bewezen. Er is namelijk gebleken, dat ze nooit boven de 

J ro ton drukkracht behoeven uit te komen. Om deze reden 

bouwt men nu persen met een drukkracht van too ton en 

met een tafeloppervlakte van 4tox6ro mm, waarbij zowel 

tafelplaat als bovenpla^t v^n elektrische verwarming ziin 

IrY 

voorzien en in de tafelplaat een v/aterkoeling is aangebracht. 

Voorts werd nog o.a. over het nieuwe mechanische invocht- 

^ppar^ t - voor het vochten van matrijzenkarton - ge- 

sproken, dat de Zwitser Hunziker heeft geconstrueerd en 

waarover wij in een vorig artikel reeds het een en ander 

hebben medegedeeld. Zo'n invochtapparaat bestaat uit 

twee delen, te \Feten een zogena mde invochtmachine en 

daarondet een bewaarkast, v/aarin de reeds gevochte vellen 

kunnen worden bewaard. Aan de achterzrjde van het 

^pp^t^ t bevindt zich een motor. die met een vertraging 

van r : 3o werkt. Het aantal toeren van de motor kan zeet 

nauwkeurig worden geregeld. Langzamer draaien van de 

motor heeft tot gevolg dat de rubber walsjes - die door een 

snaaroverbrenging worden aangedreven - het in te vochten 

vel matrijzenkarton ook langzamer door het water zullen 

trekken. waardoor meer vocht door de vezels van het 

karton zal worden opgezogen. De lagertfes, waarin de 

rubber walsjes ronddraaien, kunnen worden versteld om 

meet of minder druk op het te vochten vel uit te oefenen. 

lil/ij achten het construeÍen van dit nieuwe mechanische 

invochtappar^ztv^n grote betekenis. Zodra wij er proeven 

mee hebben genomen, komen wii er op terug. 

Een onderwerp was ook het vraagstuk van het standmaken 

van de mattijzen - waarin kleurenbeelden ziin gepreegd - 

in de gietschaal van het l7inkler Fallert-gietapparaat. k. 

Hanzke deelde mede, dat bif drukkerij 

'Der 

Bund' te Bern 

een instrument in gebruik is genomen, waarmee het stand- 

maken van de matrijs in de gietschaal zeer nauwkeurig kan 

worden bepaald. Wij hebben dit instrument bij boven- 

genoemde drukkerij in ogenschouw genomen. Onze eerste 

indruk v/as, dat men kan spreken van een oplossing van dit 

zeer lastige vraagstuk. In afwachting van foto's stellen wij 

een beschrijving van dit instrument nog even uit. 

Naar aanleiding van deze demonstratie merkten wij op, dat 

het resultaat van het werken met dit instrument toch weer 

afhankelijk is van het zuiver haaks afsnijden van de matrijs. 

h. Ílanzke deelde daarop mede, dat hij sinds lange tijd met 

een plan rondloopt om een zogenaamde bordschaar te 

construeÍen die een halfronde vorm moet hebben en dus 

gaat beantwoorden aan de ronding van de gietschaal. 

Behoudens het zuiver haaks afsniiden van de matrijs is het 

resultaat - dus het zuiver sluiten van de kleurenbeelden - 

ook nog afhankelijk van de wljze waarcp de matrijs in de 

gietschaal wordt ingesloten. Anders gezegd: bij het sluiten 

van de gietschaal mag de matrijs niet verschuiven en moet 

hij dus ten minste tegen twee aanleggen worden gelegd.

Kwaliteitsbeleid in de grafische industrie 

De kwaliteit is een teer punt in onze grafische wereld. flet nastÍeven van een hoge kwaliteit 

is zeker niet minder belangriik te achten dan het stleven naar een hoge produktiviteit in de 

grafische ondernemingen. Het is echtet een nogal eens voorkomende misvattingr dat 

elk dtukwerkje, hoe eenvoudig ook van strekking en doel, tot een klasse van superdtukwerk 

zou moeten worden gebracht. In het kadet van de zgn. Grafische Universiteit te Amstetdam 

werd een setie van acht lezingen georganiseerd, tiidens welke de verschillende facetten 

ziin besproken die samenhangen met het voeten vaÍl een bewust kwaliteitsbeleid in de 

grafische ondetnemingen. Met medewerking van het Instituut voot Grafische Techniek 

kunnen in dit en in een volgend nummer van TéTé korte samenvattingen worden ge- 

geven vaÍr de meest belangriike aspecten van het grafische kwaliteitsbeleid' welke tiidens 

de gehouden vootdtachten door deskundigen onder de aandacht wetden gebtacht. 

ln het verleden werd hct begrip 'kwaliteit' over 

het algemeen verbondcn aan dc hocdanigheid 

van een complex van produktie-eigenschappen, 

welke het produkt in vrijwel elk opzicht 

boven gelijksoortigc produkten zou doen uitsteken. 

Een uitdrukking als 'kwaliteitsdruk- 

wetk' bctekende immers dat dit dtukwerk 

beter was dan het normaal vervaatdigde druk- 

werk. De uitdrukking kvralitcit was min of 

meer een synoniem voor het bestc. 

Bij het moderne kwaliteitsbeleid heeft het 

begrip kwaliteit een geheel andere bctekenis 

gekregen. Dc kwaliteit wordt nameliik stecds 

gezien als een eigenschap, welke aangeeft in 

hoeverre men cr in is geslaagd het ptodukt 

vooruit bepaalde eigenschappen te gcven. 

Bestelt een drukwerkverbtuiker cartotheek- 

kaarten op formaat roox rto mm, àan zal, 

gewerkt volgens het oude kwaliteitsbegrip, 

gestreefd wotden naar een aflevetingsmaat 

rvelke zo dicht mogclijk bij roo x r yo mm ligt, 

zonder dat àeze maat ooit bereikt zal worden. 

Bij invoering van kwaliteitsbeleid in cen 

grafisch bedtijf zal men zich bii de uitvoeting 

van een opdracht als bovenvetmeld afvtagen 

welkemaatafvrijkingen bij deze kaaftcn kunnen 

worden toegestaan, zond.er dat de gebtuiker 

moeilijkhcden gaat ondetvinden bii het ge- 

bruik. Hierbij zalmen tot de conclusie kunncn 

komen dat kaarten van 99,jxÍ49,j 

mm cven 

goed bruikbaar zijn als kaarten van roo,t x 

rJo,t mm. Allcs wat de snijder snijdt en dat 

gelegen is tussen dc opgegeven maat plus of 

min o,5 mm is goed, Het voordeel van ccn 

detgelijke werkwijze is in het oog springend. 

Men maakt het produkt (de kaarten) nict 

duutder dan strikt noodzakelijk is. Het streven 

toch naar de absolute maat van roo X rto mm 

is technisch gezien zeer moeilijk uitvoerbaar 

en daatom onnodig duur. 

De opzet moet dus rekening houdcn met het 

doel vraarvoor cen produkt gebruikt wordt (de 

kwaliteit van het produkt). Bij het produccren 

moet er voor gezotgd wotdcn dat de ptoduktie 

binncn geplande grenzen gelijkvormig is (kwa- 

liteit van de produktie). Hct uiteindelijke pro- 

dukt moet voldoen aar-r dc specificaties die 

gegcven zijn door hct ont'ffcrp (kwaliteit van 

het produkt). Van ccn vetant'sroord kwaliteits- 

beleid is dus pas sprake indien aandacht 

besteed wordt aan de belangrijkc punten: 

a, kvzaliteit van het ontwcrp; 

b. kwaliteit van de produktic; 

c. kwaliteit van hct produkt. 

Dc in dtukkerskringcn vaak geuite klacht, dat 

het moderne kwaliteitsbelcid de esthetische 

waardevanhetdrukwcrkaantast, is ongegrond. 

Hct is dc ontwerper dic aangeeft hoe het 

ptodukt moet wotden. Hietbii dient men 

cchtet vrel tc bescffen dat de taak, die dc ont- 

werpet in het kwaliteitsbeleid heeft, nu veel 

zwaztàer cn uitgebreider is dan tot nu toe het 

geval was. Naast dc vormgeving zullen alle 

technischc speciÊcaties (toegestanc afwijkin- 

gen) verstrekt moeten worden. De hulp van 

technici zaI hier onmisbaar blijken. Samen- 

vattend kan ovcr het kwalitcitsbeleid gezegd 

worden dat mct alle middelen gestreefd wordt 

ía ï een produktie welke vooraf bepaalde 

eigenschappen in een produkt brengt. 

Defactor papier in l)et ktt,alileitrbeleid 

Men kan bij hct papier ondetscheid maken 

tussen een absolute en een telatieve kwaliteit, 

Bij de cerste beschouwt mcn de kwalitcit van 

het papier zonder meet, bij de tweedc betrekt 

mcn dc kwaliteit op hct doel waarvoor men het 

papier gebruikt. Zo kan men sprckcn van een 

prima kwaliteit krantenpapier (relatief), tetwijl 

dit toch slechter van kwaliteit (absoluut) is dan 

bijvoorbeeld kunstdtukpapier. De gevolgen 

van een vcrkeetde kwaliteitskcuzc van oaoier 

zijn tweclcdig: 

a. te goed papier voor hct tc maken drukwerk, 

dus te duur. 

b. te slecht papier, dus ook machinestilstand, 

produktievermindering, extra kosten van 

bewerking of slecht drukwerk. 

In beide gevallen gaan, indien de kwaliteit van 

het druk'werk moet 'worden gehandhaafd, de 

kosten omhoog. Dit betekent dus dat voot eik 

drukwcrk ook cen bepaaldc papierkwaliteit de 

mcest geëigende is. Door kennis en beheersing 

van de factoren, welke van invloed zijn op de 

kwaliteit van hct papier, kan men tot een gocdc 

kwalitcit drukwerk komen. De belangrijkste 

factorcn welke hun invloed uitoeFenen ziin: 

r, Homogeniieil: Dit betekent dat elk vel van 

een partii papier ptecies of althans zo veel 

mogelijk dezelfdc eigenschappen heeft, maar 

ook dat clk vcl ovet het gchele oppervlak 

hetzelfde is. Minder beiangrijk is of een nicuwe 

partii van hetzclfdc papier weer precies gelijk 

is aan de vorige, Inhomogeniteit van het papiet 

komt tot uiting o.a. in kleur, gians, gladheid 

cn looptichting, Vootal wanneer de loop- 

richting verkeerd is, of vilt- en zeefzijde door 

clkaar liggen, kan dit moeilijkheden geven. 

z. Vochtiglteid: Ilr is ccn stÍeven naaÍ gc- 

t, 

J

conditionccrd papier cn ccn gcconditionccrdc 

drukkcrij. Daarbij dicnt hct papicr van hct 

bcgin af vochtdicht tc wordcn verpakt. lndicn 

nict aan dczc voorwaarden is voldaan, kunncn 

rnocilijkhcdcn als nict passcn cn nict vlakliggcn 

ontstaan. Controlc gcschicdt mct ccn stcck- 

hygrometer. 

3. Loslalen mn betlanddelen aan lte/ papier : Hicrondcr 

vallcn plukken, stuiven cn vczclcn (d.i. 

hct r.crvuilcn van het rubbcrdock in offsct). 

Plukkcn is tc constatercn mct ccn bcdrukbaar- 

hcidstocstcl. Hct kan duidelijk zijn dat stuivcn 

cn vczclen vccl mociliikcr zijn tc constatcrcn, 

omdat cr van clk vcl slcchts ccn gcringc hoe- 

vcclheid komt. 

Vcrderc factorcn zijn voorts: dc sortcring, het 

snijdcn (o.a. haaks cn rccht), de kwalitcit van 

het mes), de gladhcid (cn daarbij de invlocd 

van de legger), hct inktverbtuik (anncx rastet- 

bepaling), de zuurgtaad cn dc aanwezigheid 

van bcvloeicrs. 

De faclor irlk/ iil he/ kv,alilei/sbeleid 

Bij ccn drukinkt kunncn wc nict zondcr mccr 

van dc kwaliteit sprckcn, omdat de eisen welkc 

aan een inkt gcsteld moeten wotden afhankc- 

lijk zijn van hct drukptocédé, hct tc bcdrukkcn 

matuiaal cn de soort wetk wclkc gcdrukt 

moet worden. Dc kwaliteitsconttolc van ccn 

drukinkt begint bij de drukinktfabrikant door 

dc controle van grondstoffcn, halffabrikaten cn 

cindprodukten. 

De algcmene eisen waaraan ccn drukinkt altijd 

moet voldoen zijn: 

a. cen goed gedrag op clc pcrs; 

b. cen redeliike dtoogtijd; 

c. ccn gocde afdtuk oplcvctcn mct dc bcstaan- 

de matcriaalcombinatie; 

d. dc afdruk moct bii normaal gebtuik goed 

blijvcn. 

I{ct gcdrag van een inkt op dc pcrs is in ccrstc 

instantie afhankelijk van dc zgn. rhcologische 

cigenschappen van de inkt en vcrdcr van dc 

'kleverigheid'. Voor offset speelt ook de grens- 

vlakspanning tussen inkt cn v/ater een gfotc 

rol, terwijl bij diepdruk nog de vcrdampings- 

snclhcid bciangtijk is. 

Ilct twccdc bclangrijkc punt is dc droogtijd. 

I:r z-ïjn vclc factorcn wclkc clc droogtiid 

bcïnvlocden. Van bclang hicrbij zijn: 

a. hct drukprocédé; 

h het trrne inLt' 

c. het te bcdrukken matcriaal; 

d. de conditics in dc drukkcrij. 

Dootdat dc droogtijd dus door zo vccl [ac- 

toren beïnvloed cn bcpaald wordt, is hct 

noodzakeliik dezc tijd telkcns wcer nader te 

bcpalcn. 

I{et dcrdc punt, dc goede afdruk in de bestaandc 

20 

matcriaalconrbinatic, wcrd slcchts in hct kort 

bchandeld. Hct vcrgclijkcn van de klcur var-r 

twcc afdtukkcn is crg mocilijk, mcde omdat 

mcn afhankclijk is van dc laagdiktc waanncc 

dc inkt op het papicr gcbracht is cn vootts 

nog \ran dc bclichting waarbij dezc klcurcn 

vergelckcn woÍdcn. 

De laatstc bclangrijkc cis waaraan cen gocdc 

drukinkt moet voldocn is, dat, hceft n.rcn 

ccntnaal ccn gocdc afdruk verkregcn, dczc ook 

tijdens het normalc gcbruik goed moct blijvcn. 

Als voornaamste factofen, die het drukwerk 

tijdens het gcbruik zullen beïnvloeden, zijn 

te nocmen : 

a. dc slijtagc tijdcns verwcrking cn transport; 

b. dc inwerking van hct licht; 

c. de inwcrking van stoffcn ryaarmce hct 

dtukwerk in aanraking komt. 

Naast hct tot nu toe behandcldc'hoc' van dc 

kwalitcitsconttole komt het 'rvic' aan de orde. 

\Xlic moct deze controlc nu uitoefenen bij een 

drukinkt. In eerste instantie natuurlijk dc inkt- 

fabtikant. Maar naast dcze ook dc dtukker. 

En wel in de cerstc plaats door ccn nauv/e 

samcnwcrking met de Íàbrikant. Samcn over- 

leg plcgcn wclkc inkt in ccn bcpaald geval 

gckozcn moct wotden. Vetder dient de druk- 

kcr dc inkt bij binnenkomst op de afgcsprokcn 

cigcnschappcr.r tc ondcrzoeken. Hij zal bij hct 

pctsklaar maken van z'n inkten - wat ccntraal 

dient te gebcurenl - zích aan dc voorschriften 

van dc fabtikant mocten houden cn ook gccn 

inkten van vcrschillcnd fabrikaat dooreen 

mogcn mengcn. 

Dc kwaliteit van ccn drukinkt wotdt niet 

bcpaald door optclling van een willekeurig 

aantal eigenschappen. Elke eigcnschap hccft 

voor elk geval cen andcrc waardc. In hct cnc 

geval is een bepaalde eigenschap zcer belang- 

rijk, ccn anderc keet is dezc nauwelijks van 

belang. Dc kwalitcit van ccn drukinkt wordt 

bepaald door ecn aantal cigenschappcn, u'elkc 

afhankclijk zijn van het doel 'v/aaÍvoor dc 

inkt gebtuikt moct rvotdcn. 

Ktvali teil:lnkid bd de reproduktie 

Bij dc rcproduktic wordt uitgcgaan van hct 

originccl, dat pcr sc nict voor normalisatic 

tocgankclijk is, omdat hct r-rict mogclijk is dc 

kwaliteit van het originecl objecticf tc bcoor- 

dclen. Door dczc omstandighcid is hct zeet 

moeilijk om eisen vast te stellen vraaraan dc 

tcproduktie moct beantv/oorden. Het cnigc 

critcrium dat kan worden toegepast is, dat 

origincel cn reproduktic op ecn beschouwcr 

dczclfdc visuclc indruk maken. Dan behoeft 

dc rcproduktic nog hclemaal gccn 'aardig 

plaatje' te z1jn, want dit hangt nog af van hct 

origineel. 

Dc rcproduktictcchnicus is in staat om in zijn 

wccrgavc vèrgaand van hct originccl af tc 

wijken, dus van ecn slecht origincel cen prettiÉl 

aandoendc teproduktic te makcn. Dat mag hij 

allccn docn op hct uitdrukkelijk vcrlangcn van 

zijn opdtachtgcvcr. In het algcmcen gcldt, dat 

goedc teproduktics slcchts tc verwachten zijn 

van otiginelen welke het object zo goed mo- 

gelijk weergevcn cn dic - z-eker binncn cen 

opdracht - qua contrastomvang en uitvocring 

zo vccl mogcliik gelijkvormig zijn. 

Ook tusscn ccn gocd originccl cn dc rcpro- 

duktie daatvan is gcen objccticf bcpaalbaar 

vcrband tc lcggcn. Dit komt omdat als regel 

dc contrastomvang van hct originccl gtotct is 

dan dic welke in de tcproduktic bcrcikbaar is. 

Dc wijzc waarop dczc contrastomvang moct 

wordcn ingckrompen hangt onder mcer af van 

dc aard van hct objcct dat wordt wccrgcgcvcn. 

Ecn landschap vraagt andcrc toonvcthou- 

dingcn dan ccn portrct. Schctptc cn dctail- 

'wccrgavc worden in stcrkc matc beïnvlocd 

doot hct gebruikte rastcr. 

Voor dc drukker is dc enigc m ^tst^Í,wa Ía^n 

hij dc kwaliteit van zïjn eindprodukt kan 

toetscn, de proefdruk van de reptotechnicus 

die de bcclddragcr hccft vervaardigd. Daarom 

is hct zaak dat dezc proefdruk wordt gcmaakt 

met hct papicÍ en dc inkt vrclkc ook dc drukkcr 

zal gebruikcn cn ondcr omstandighcdcn dic 

zo veel mogclijk de drukkcrijpraktijk bc- 

naderen. Dit leidt bij de kleurwcergavc tot dc 

consequcntic dat genotmaliscerdc inktcn moc- 

ten worden gckozcn, waarmcc in ccn vastc 

drukvolgorde wordt gcwerkt. 

Het belangrijkste punt, w^ r^ n dc drukker 

aandacht moet bcsteden, is dc inktgeving. 

Ecn hulpmiddcl, vooral bij de kleutendtuk, is 

het meedtukken van massieve balken bij clkc 

dcclplaat, w^ t^ n zourcl dc totalc inktgcving 

als dc uniformiteit over de gehele drukbrccdtc 

kan worden gecontroleerd. Objectieve mcting 

is in principc mogelijk mct ccn densitomctcr; 

bij klcurenwcrk kan ccn vètgaand geautoma- 

tisecrd instrumcnt als hct 'Idotron' nuttigc 

dicnsten bewijzen. Voor visuclc kleurbeoor- 

dcling is ccn standaardlichtbron ecn vcreistc; 

cen kleurcnlamp vcrdicnt hicr aanbcvcling, 

Dc rcproduktic als zodanig is nict voor rror- 

nulisatic tocgankclijk doot dc afhankclijkhcicl 

van dc aard van hct wccrgcgcvcn objcct cn dc 

kwalitcit van het origineel; hct is echtcr wcl 

mogclijk om cnige eigenschappen van dc 

beelddtagcr te normaliscrcn. Voor ccn rastcr- 

cliché zijn dit: dc mctaalsamcnstclling, dc 

diktc, de ctsdieptc, hct ctsprohcl en dc rnaxi- 

mumgroottc van dc rasternapjes in de donkctc 

partiien. Notrnalisatic van dezc cigcnschappcn, 

dus vaststelling van vcreistc waardcn cn toc- 

gestanc tolcÍantics, bctckcnt ccn belangrijke 

stap vooruit op de weg naat beheersing van 

de kwaliteit van de reproduktic.

RANGE, 

l't. H. Groenendaal 

I Amsterdant 

eeds eerder stelden wii 

een goed verzorgd periodiek aLfi a voor en ditmaal komt een ander 

tijdschrift onder de loep dat evenzrurur de volle belangstelling waard is. 

Dat is het huis orguun'Range', a Philips Telecommunication 

Journal, 

zoals de nadere aanduiding luidt. 'Range' behandelt in feite elke vorm 

van'ruimtelijke' commun rcatre d.w.z. van verbindingen door de ruimte. 

De uitgeveÍs vonden de onder\r/erpen op dit gebied blijkbaar zó be- 

langrijk , dat zíj alhet mogelijke hebben gedaan om de verschijningsvorm 

van de uitgave, welke zích op dit terrein zo:u gL n bewegen, op een 

uitstekend typografisch niveau te brengen.

illmI.ilI 

:\Lrtorrration ;rnci'l't:ieconrnrunications 

Een stel pagina's uit 'Rangc': de illustratie is uit t1'pograÍisch nrateriaal opgcbourvd, de tocgcpaste kleurcn ziin gcelachtig groen, violet en z$rart 

Lri,1,.,1 ri ,i,, !nrtt,' n,l- i_1. I.rat nlrkll 

Een ander stel 'Range'-pagina's: links violet met arcering op geel ; rechts violct cn zwart op ecn bruingcle achtergrond

Van redactioneel oogpunt uit gezien geeft het blad bijzonder 

interessante artikelen. Niet alleen waar het gaat om tech- 

nische zaken, welke meer in populaire vorm worden be- 

handeld, maar iuist gezien v^n de ruimte uit: de gehele 

wereld wordt omspannen ! Met de mobilofoon naar vele 

plaatsen in ons land, met telefoon en telegraaf naar Indo- 

nesië, de opmars van Eurovisie, radiotelefonie in Argentinië, 

'a 

Jules Verne, radar in Rotterdam: gift of time', 

commetciële televisie in Europa, de draad van Ariadne, 

de pers en de mobilofoon (elfstedentocht) en nog vele 

andere onderwerpen vragen de aandacht. En . . . men slaagt 

in deze opzet om de aandacht te binden: het bleek uw 

schrijver niet mogelijk om alleen maar de typografie te 

bekijken, er kwam plaaties kijken bii en ook lezer' van 

artikelen bleek niet geheel te vermijden. Welnu, dat is toch 

uiteindelijk de bedoeling van deze publiciteit. 

Dit orgaan moest wel a nsla n, omdat hier ver boven de 

reclame voor eigen produkten is gegrepen. De lezer voelt 

zich geplaatst te midden van machtige hulpmiddelen voor 

de internationale bewustwording. Degenen die ijveren voor 

steeds verder gaande internationale samenwerking zullen 

zich gesteund weten in hun streven, als ze kennis nemen van 

de voortschrijdende ontwikkeling in de telecommunicatie. 

Ook door radio en televisie kunnen de volkeren elkaar 

nader komen, mits de mens beheerser blijft van ztin appa- 

ratuur. Bieden radio en televisie ons echter niet nog te 

weinig dat'aanslaat' op de 'verbroederende gedachten' in 

een volk. Men kan zrch afvngen of dit eigenlijk wel tot de 

recenserende taak behoort, m at het staat er intussen al, 

als gevolg van de inspiratie welke 'Range' àaartoe gaf. 

Als de afdeling 

'sales 

promotion' een tijdschrift als dit 

gestalte weet te geven, waarin tekst en layout zo onweer- 

staanbaar tot lezen nopen, moet de opzet goed zljn. 

Als we naast het begrip 'ruimte' ook 'tijd'plaatsen, vinden 

we een verklaring voor de zeer summiere vermelding van 

de datum. Toch zou er iets voor te zeggen zijn om wat 

meer te vermelden dan alleen het cijfet 'five', waarbij het 

nummeÍ na enig speuren blijkt gedateerd te moeten worden 

na februari r95 6 (elfstedentocht). 

Ton Raateland en Alexander Verberne zijn de vormgevers 

van 'Range' en drukkerij Meijer te Wormerveer drukte de 

vijf tot op heden verschenen nummers. De omslagen geven 

steeds de uitbeelding van een gedachte uit de inhoud, 

hetwelk dan op de laatste pagina van het blad verklaard 

wordt. Hoewel men in dit tijdschrift van allerlei illustratie- 

mogelijkheden gebruik maakt - als autotypieën in zwart, 

soms bruin, soms paars, soms met gekleutde ondergrond, 

maar ook lijnclichés en diverse filmwerkingen - dringt toch 

de afbeelding nooit als opzettelijk naar voren. De versiering 

beperkt zich naast de illustratie tot een lijn of een vlak in 

kleur, harmonisch in de pagina opgaande. De lettering is 

beheerst en bepaalt zich tot het gebruik van de Baskerville. 

Nimmer blijkt hier behoefte aan contrastletter, de grote 

mode. Ruimtewerking en corpscontrast blijken voldoende. 

'Range' is een tijdschrift dat met recht onder de 'best- 

verzorgde' periodieken van ons land wordt gerangschikt. 

ir\ )) 

\:uii' 

\o/'/ / 

L// / 

\"s;:) 

lV 

tl 

1l 

-${.), 

llcn fraaie illusttatie, welkc in'Range' 

voorkwam bij een artikel over de communicatie 

tussen de vele eilanden van Indonesië 

2t 

./

wrL,, rh?n hnil \tión, r. 

ir. \ \( ;l 

în t-O\. kk.t .4/hnah 

A UniqL, Mobih tudí. X.tto/* . 

chrin oJ Enodtd' . 

Innoducing Pwh-Ruum Dialliry . 

Fie C.atuti.! oI j{Ml Ctuntniatin. 

Álbqt. . 

hmilh w eF ihr, h. Bill h.idrr h\ nrnr lipp! n '. 

noid oÍhn,iotrn an otrr í.(ori6. HoBó?r. Í ih. monrn, 

ihn rno$ rounÍ hri Ínm svn 

'h.norid, hurrninR himilÍvnh lmrldq.. rvnI hL lilrn.{ 

&Lnd $ni {uiltrtr h. nd'npl.ra4 hn{udi^ d, kln"nDU} 

^monilh 'hreidi 

ilr\ 14 rlfl n, 

ph{6 *r' or'h.n' will * rcm 

trh!lr.rN Ín.nihN[ilr phviry h 

\?rÍ Íí ,-oÍ m.n. a,m., !!ÀÍ {Í,í ...tr 

cilÈnsuo(tln,nn.d lreedid. TI.F n rr'Jkr lIínó Ín{' 

liÍrnrr. li'ql!illrl-d rrinon íru 

!E h.' I.drid. sr{ri t;À'q Ga[ rn'n vLnntr. ûíÍitri 

De titelpagina yan 'Range', welke 

voot alle nummers op nagenoeg geliike 

wiize wordt aangehouden 

Eurovision comes to stav 

w 

ei 

7 

t1 

,8 

nl. ,unr. .Í,0,!. E. óÍurl 

D trir o?rr nÍr ll f,Ln r'/.orr .Í r(iihil ro.i \r! 

R.n,k r, I n Íhrnnd tr, n'n'5 n, 

'[c $oní: tin.!trtr 

t:nn,! lidnn, tron &rn,uilr, (; 

lnt Nrlila. \'6, 

e,^ nil !il d,.n ol.rÉild r,: 

e". I 

"'i 

r{ I ilE tn oÍ r.lF,nDrt, 

Geinspireerd door de telcfoon werd cen 

omslag ontworpen, waarin de corlbinatie van draaien 

drukknopverbinding is uitgebeeld 

Ecn fraai stel pagina's mct een stcrkc v'erking door het vrijhouden van de titclrcgel; de gebruiktc klcurcn zijn zwart, zachrroo(l cn lichtblaurv 

24

Áftulding r.'De opgave en de tekstontleding 

naar belangrijkheid 

AJbuldirg :.' Groepsindeling 

(overzichteliikheid door ordening) 

26 

TEKENEN EN ONTSTERPEN 

VOOR ZETT ERS 

JOlr.\\,'ÀLTMAN / \/OORBUR(; 

Het vorige aÍtikcl over dit onderwerp (TéTé 

rze jtg. nt. z) vormde mede een inleiding tot 

de grondslagen van het eigenlijke ontwerpen, 

doordat wij wezen op de zeer belangrijke 

cigenschappen van het ritmisch indelen en 

evenwichtig verdclen van ccn gegeven vlak. 

Ve zullen dazraan nu nog enige belangrijke 

puntcn tocvoegcn, zoals de groepsvorming, 

attenticwaarde en aantrekkelijkheid. 

In tcgenstelling tot de opvattingcn van cnige 

dcccnnia terug, mct sttakke cn zware vormcn, 

staan flu meer modcrne opvattingen. Dc com- 

positic wetd toen vooral gczocht in het tcgen- 

over clkaar plaatscn y^n zw^re blokvormige 

gÍoepen tekst, Het ornamcnt speclde een grote 

roi en had eveneens een nogal architectonisch 

katakter. Er is nu een typischc typografische 

vormgeving, rvelke ook een atchitectonisch 

karaktcr kan hebben, doch waarbij we niet 

mogcn veÍgeten dat dc architectuur cvenccns 

vcrandcrd is, De moderne typograEsche op- 

vattingcn gaan alleteerst van het vetstand uit. 

EÍ ontstaat een logische verdeling door de 

tekst naar belangriikheid of functie in groepen 

te verdelen. Dc groepen vzorden zo ovcr- 

zichtelijk mogelifk geordend, dat wil zcggen: 

de voornaamstc onderdelen van dc tekst 

moeten duideliik uitkomen. 

Dat eenvoud de duidelijkheid cn daatmcc ook 

dc leesbaarheid bevordert, is nu wel algcmeen 

aanyaard. Eenvoud is ook: bcperking van hct 

aantal lcttettypcn en bijvocgsels (sterren, 

lijncn, blikvangcrs e.d.). Het Íesultaat daarvan 

is ccn stijl die mecr opcn, luchtig en daardoor 

vriendelijker van indruk is, Daarcnboven 

'worden voÍm cn lettcrkcuzc afgeleid van de 

aard en/of inhoud van de tekst. De duideliik- 

heid en overzichtelijkheid voot de gehaaste 

Iezer van tegenwoordig vereist ook dat één 

bepaald gegeven het hoofdthcma vormt; al 

het ovcrige is daaraan ondergcschikt. Hct gocd 

begtiipen van de tekst en het uiteenraÍèlcn cr 

van in een aantal gegevens (de tekstontlcding) 

is hct gocdc begin dat het halve werk vcrtcgcn- 

woordigt (afbeelding r). Een klein aantal 

groepen of het binden van kleine gÍoepen tot 

een grotere groep is voor dc overzichteliikheid 

aan tc bevelen. 

Ondcrscheiden wc bi)voorbccld in ect.t opgavc 

dc voigendc gegcvcns: naam, azrd van de 

zaak, artikel afbeelding, prijs, omschtijving, 

adres, slagzin. Hier vormen naam en aatd vzn 

dc zzak, eventueel met adres, één groep van 

gegevens die bij elkaar behoren. Hetzelfde kan 

mct de onderdelen aÍbeclding, prijs cn om- 

schrijving het geval zijn. Mogeliik kunnen 

mecr artikelen tot éen gÍoep worden gebon- 

dcn. De slagzin kan op zichzelf de waarde van 

ccn groep vormen (aÍbeelding z). 

Zoals teeds eerder gezegd, deze gegevens 

kunnen volgens een compositieschema binnen 

dc beschikbare ruimte, waarin ook de zet- 

spiegcl is aangegeven, tot één geheel worden 

samengebracht. ril7e kunnen bii het oefenen 

daarmee een hulpmiddel te baat nemen, name- 

lijk voor elkc regel een grijs strookie maken, 

dat dc beeldgrootte en Íegellengte weergeeft; 

dc kleur van het grijs (licht en donker) wordt 

bcpaald door de zw^ ftè van de gekozen letter. 

Binnen cen derde van boven en ccn detde van 

ondcren ligt dc meest opvallende plaats van dc 

advettentie, zodat wc mogelijk daar het 

strookje of de strookjes leggen waatin zich dc 

kcrn van dc reclameboodschap bevindt (slag- 

zin, artikel, prijs e.d.). Deze ketn kan tegen- 

over de rest van de kopii opvallend wotden 

gemaakt of et mee in contrast worden ge- 

bracht door vcrschillende middelen. Daarvan 

nocmen we: cen gÍoter cofps, vettef, een af- 

wiikende kleur, kader, door veel wit om het 

dctail te plaatsen, diapositief beeld, afwiikendc 

lcttcrvorm, ongc!il/one plaatsing cnz. 

Contrastwerking is niet slechts cen middel om 

dc duidelijkhcid te bevotderen, doch het is 

evenzeeÍ een noodzakclijkheid om een ge- 

wcnste spanning te berciken en de attentie- 

vráarde te bevordeten. Iemand die op één 

dreun ecn vcrhaal afsteekt is vetvelend en 

slaapverwekkcnd. Verschil in toonhoogte of 

snclhcidsvctschil bii het spreken activeert 

iemand tot hct verscherpen van de aandacht. 

Bij lczen is dat cvcnzeet hct geval. Behalve de 

bovcnbedoelde contÍastcn in dc tekst kunnen 

wij deze evenzccr bereiken met de volgendc 

middelen: hoge letters of btede, vette of 

magcre, stiive of sierlijke vormen, compacte 

of gcspatieerdc regels, veel of weinig interlinic, 

doch ook door hoge cn smalle groepcn tekst 

tc gebtuiken tcgenovcr lage en bredc; gÍocpen

dus die cen sterk verticale dan wcl horizontalc 

wcrking hebben (afbeeldingcn 3a, b). 

Dc tckstontleding en dc daarmcc gcpaard 

gaande groepsvorming schcpt ccn nicuw pro- 

blccm, namclilk dat van de afstand der grocpcn 

ten opzichtc van elkaar. Hct taalkundig vcr- 

band dat tussen de groepen bestaat wijst ons 

daarin goeddeels de weg en bcpaalt of dc 

afstand tussen de gtoepcn grotcr of gcringcr 

moct zijn, De afstandcn tusscn náam, artikcl cn 

prijs zullen zo moeten wordcn gcrcgcld, dat 

die tussen de ccrste t'wce groter kan zijn dan 

tusscn dc laatste tv/ee. Immers, artikcl cn priis 

vullen clkaar als het wate aan. vcrtcllcn of 

verduidelijken iets van elkaar (afbcclding 4). 

In de contrastwerking moet ook orde hcctscn. 

De contrastcn mogen niet te groot zijn, ook 

niet te klein, maar beschaafd. Ecn bepaald 

gcgcven mag niet al hct andcrc ovcrvlcugelen. 

Het bcst is, de contrastcn ovcr de gehelc 

oppervlakte titmisch te vcrdelcn. Dc snelhcid 

waarmee contÍastcn elkaar opvolgcn bcpaalt 

goeddeels het ritme van het ontwcrp. Mono- 

toonheid dient vcrmeden en afwisscling in 

spanning maakt het gchccl aantrckkclijkcr. Tc 

vcel contÍast is in feite cvcn vctkcctd als gccn 

contrast. Laat de grocpen daarom nict volgcns 

steeds anderc maten inspringen, doch zorg ook 

hicr voor een terugkerend ritmc (afbcclding 5). 

Een fout in het titme ontstaat ook door ccn 

tc grotc ruimte fussen hct bovcnstc cn hct 

ondetste deel van dc advertcntic of door ecn 

zwarc horizontale rcgcl of lijn die hct gehccl 

optisch in tweeën scheidt (afbeclding Q. 

laaaaoaaaa 

ddddddddd 

I baaoa 

dddild I 

Édddd 

ddddd ' 

lddddd I 

' 

Loooo 

Á Jbu /à i n.!: 1a.' \rV anordc 

door tc vcel voorkanten 

AJbuldi4 7ar Contrastmiddelen in details 

\Vij hebben er al op gcwezcn, dat hct zwaarte- 

punt in hct algemeen in hct optisch midden 

moct liggen. Dit houdt meestal in dat het 

voetv/it groter dient te ziin dan de overige 

marges. Het accentucrcn van dc zetspiegel in 

ecn zeel open compositic is mccstal een dank- 

baar middel om een gocd gchcel mct de pagina 

te krijgen. Dit kan bijvoorbceld door het 

bcgin of eind van ecn rcgcl of door ccn lijntje 

o.i.d. gebeurcn. 

Vat de letter zelf bctrcft, nogmaals: maak 

daatvan een eenvoudig gcbruik. Er liggen 

binnen ecn bepaald tvpc recds zovecl mogclijk- 

heden. Gcbruik naast de basislctter hoogstens 

één contÍastercndc lcttervorm, m at zoÍgvooï 

een duidelijk contrast. Bchalvc dat de letter- 

keuze bepaald wotdt door de aard van het 

attikel of van de firma of doot het doel van de 

advcrtentie, is ook de bijgcvoegde illustratie 

daarop van invlocd. Lctter cn illustratie mogen 

in stijlindruk nict tc veel afwiikcn. Een illu- 

stratic in krachtigc vlakken cn lijncn verdraagt 

gccn heel 6inc cn gcvocligc lctter die wat stijl 

bctreft daarvan totaal afwijkt. Bij zelF bepalen 

van de illustratic of dccoratievc vcrsiering 

zorgen v/c cr voor dat deze bij fitmastijl en 

lettcÍkeuze aansluit (afbcelding 7). 

Ecn kader dient ter afsluiting van een gegeven 

ten opzichte van dc omgcving. Als die af- 

sluiting zodanig is, dat het oog in hct kader 

een obstakel vindt dat dc blik daar binnen 

bclemmert, dan wordt hetgccn moct uitkomen 

juist door de lczcr ovcr hct hoofd gezien 

(afbeelding 8a). Dc kracht van hct kader moet 

1/.'Ordening 

,ddddddddd 

dddddddddd 

i aaáao 

' baaad 

' iaaao 

, udddd 

I ddddd 

iaaaaa 

om cen verticalc as 

b 

hhhhh hh hhh 

hhhhhhhhhh 

hhhhhhh 

hhhhhhh 

h h hhhhhhhh 

nnnnnnnnn 

nnnnnnnnn 

eeeee eeeeeeeec 

compact 

Se3Patiëerd 

bbbbbbbbbbbb bbbbbbbbbbbb 

bbbbbbbbbbbb 

bbbbbbbbbbbb 

bbbbbbbbbbbb 

bbbbbbbbbbbb bbbbbbbbbbbb 

nauw/ruim geinterllniëerd 

r1r; Contrastmiddclcn in zetwiize 

hhhhh hh 

hhhh hhhh 

hhhh 

hhhh 

hhhh 

hhhh 

hhhh hhhhh 

hhhh hhhhh 

ddddddddddddd 

dddddddddd 

AJbnliiry /.'Vcrbrcking van dc eenhe id 

dddddddd 

eeeeceeeee 

cêeeeeeeec 

ecceeeecceeeeêeeee 

door te veel rvit of ccn zwartc lijn ovcrdl'ars 

AA A^ 

ver / m ge? 8roor / kleln 

Akader A 

dddddddd 

dddddddd 

dddddddd 

dddddddd 

dddddddd 

dddddddd 

diaposltleí 

dddddddddddddddd 

dddddddddddddddd 

horizontaal/Yeft icaal contrast 

hoge/brcde groepen 

27 

I 

g(n 

sierlijk/stnk 

AJbnldirg 4: 

Contrastmiddclen 

in opbouu'

28 

ook in ovcreenstemming ziin met de indtuk 

van dc tekst. Ook hier moct weer gelet worden 

op dc ccnhcid van stiil. Bij ccn dik-en-dunnc 

lctter geen vettc en cven dikkc lijn voor het 

kader (afbeelding 8b). 

De totaalomtrek van het smoutwcrk moct 

evenzccr ecn zeker fitme veftoncn. Het is niet 

mooi als er rechts een grillige contour en links 

een strak afsluitcnde vorm is gcmaakt. Het wit 

van de ruimte om het zetwerk dient overal 

tegelmatig te kunncn binnentreden in hct 

ontwcfp. 

Richtingen, afstanden en velc anderc proble- 

mcn, in deze attikelensetie naat voÍen ge- 

bracht, kunnen worden bestudeerd doot 

scheur- en plakoefeningcn zoals wij in hct 

vorige artikel teeds aanduidden. Toen waren 

de voorstellingen votmloos te noemen. Het 

principe is echter e.ver.zect toe te passen op 

zctv/erk. Doot de kopij eetst te zetten, een 

lossc procf te ttekken en daarna uit tc knippcn, 

kan dezelfde weg van het cxpcriment gevolgd 

worden. Dezelfde eigenschappen welke wii in 

hct voorgaande naar voren brachten, moeten 

hierbil in aanmerking genomen worden. Daar- 

bij geldt in de eerste plaats, dat het vlak in een 

goede verhouding moet staan ten opzichtc van 

het papierformaat: bijvoorbceld gcen bredc 

compositic op cen hoog vel papier of andets- 

om. Bedenk bii kleurengebruik, dat de kleur 

op zich cvcnzeer titmisch over het onderwerp 

vctdeeld moet worden, Gcbruik kleur zo. dat 

het zwart of één bepaalde kleur drager van het 

gchecl wotdt, Dit bepaalt voor een groot 

gedeelte de sfeer van het gehecl. 

Hier v'illcn 

'we 

de sctie bildtagen onder dc 

titel 

'Tekcnen 

en onfwerpen voor zcttcrs' 

beëindigcn. \íij hebben slechts op ccn aantal 

wetenswaardighcden de vinger willcn leggen. 

Dit is geen cursus geweest w ^ry^n kan wor- 

dcn gezegd: 'Zo is het!' Ncen, de bedoeling is 

geweest de zctter een tr/eg te geven langs 

welkc hii kan expetimenteren, om mcer begtip 

te krijgen van de moeilijkheden welke over- 

wonnen moeten worden om icts goeds tot 

stand te brengen. Een rvcrkstuk dat door 

ritme, sfeer, harmonie, contÍast, leesbaatheid, 

functie enz. bij dc'beschouwer'van het werk 

ook bcreidhcid opwckt om het tc 'lczen'. Dat 

is toch de allereerste bedoelins van uw werkl

Boekrugbev/erkingen 

J.SW'A\/tNG / ÀÀ{sTIl, ltD1\NÍ 

Als er over rugbewerking van boeken geschreven wordt, 

kan daarin aanleiding zijn gelegen tot misverstand. Onder 

rugbewerking is te verstaan: bewerkingen welke aan het 

eigenlijke boekblok verricht moeten worden. Uitgesloten 

zijn dus de bewetkingen, welke de boekband moet ondergaan. 

Welnu, welke werkzaamheden kunnen zoal naat dit 

uitgangspunt onder rugbewerking gerangschikt worden? 

Afgezien van de wljzevan binden, hier te lande gebruikelijk, 

zijn het de volgende handelingen: 

a. afpersen; 

b. lijmen van de boekrug; 

c. rondzetten; 

d. knepenvanhetboek; 

e. kapitalen of besteken; 

f. ovediimen of cacheren, 

Bovenvetmelde handelingen kunnen, aI naar gelang de 

aardvan het bedriffen de eigen inzichten, op verschillende 

wijzen worden uitgevoerd. Een nadere beschouwing dienaangaande 

is dan ook alleszins gerechtvaardigd. 

Afpersen uan de boeken 

Het afpersen van boeken na het naaien heeft ten doel het 

boek een bepaalde stevigheid te geven. De bindwijze is 

bepalend voor de mate waarin dit moet geschieden. Bij 

gebrocheerde boeken kan de rugdikte geheel worden 

weggeperst. Goed afgeperste boeken doen niet alleen het 

werk gemakkeljker gà n, maaÍ bevorderen bovendien de 

totstandkoming van een goed produkt. Bij gebonden boekwerken 

is enige rugopdikking fuist gewenst, want deze 

opdikking doet het boek gemakkelijker rondzetten en 

knepen. Bij partijwerk heeft het afpersen nog het voordeel 

dat de ruggen ondeding even dik worden en dit is belangrijk 

voor de verdere machinale bewerkingen. 

Toegepaste methoden voor het afpersen 

van boeken zijn: 

a. afpersen (enkele exemplaren); 

b. bij pakjes om en om, met rug en kop naar binnen, bij 

stapeltjes in pletpersen; 

c. elk pakje afzondedijk tussen twee mechanisch op en neer 

gaande persbladen, nippers en dergelijke. 

Llinen uan de boekrug 

Het lijmen van de rug geeft eigenlijk de samenhang aan het 

boek. Flierdoor krijgt dit het nodige verband, om als geheel 

bruikbaar te kunnen zljn. Yoot het lijmen zijn flexibele 

lijmsootten ^ n te raden. Hard opdrogende lijmsoorten 

kunnen bij de verdere bewerkingen breken. De bedoeling 

j2 

van het lijmen is, de vellen onderling door een dunne lijm- 

hlm te verbinden. 

Over de methode van lijmen het navolgende. Onder en 

boven het te liimen pakje boeken een stevig bord en de rug 

met een gewone kwast inlijmen. Vaak wordt bij deze 

methode van lijmen gebruik gemaakt van een soort houten 

kistje waaraan een goot bevestigd is. Kist en goot zijn 

bekleed met zink. De overtollige lijm valt in de goot en kan 

door toepassing van deze bekleding gemakkelijk worden 

afgestoken en opnieuw gesmolten. Meer bekend is lijmen 

met een zgn. lijmappar^ t, een cilinder in een liimbak, met 

daarnaast een borstel om de opgebrachte lijm tussen de 

vellen te wrijven en af te strijken. Het pakje boeken wordt 

tussen twee opstaande zijwanden over de roterende lijm- 

cilinder gevoerd. Deze methodevan lijmen is vooral aan te 

bevelen voor boeken welke met de gewone brocheersteek 

genaaid zijn. Voor boeken die over de volle breedte op 

gaas zljn genaaid is deze methode minder geschikt, daar de 

lijm dan minder goed tussen de vellen kan komen. 

Rondqelten uan de boeken 

Rondgezette boeken hebben ten opzichte van boeken met 

vierkante rug het voordeel langer een goede vorm te 

behouden. Over het algemeen wordt ook de esthetische 

waarde hoger aangeslagen en bovendien zijn rondgezette 

boeken pÍettiger en handiger. 

Een van de oudste en meest bekende methoden om boeken 

rond te zetten is die met de hamer. Vaak is dit een houten 

hamer, maar ook de ijzeren hamer wordt veelvuldig ge- 

bruikt. Voor partijwerk is deze methode van rondkloppen 

echter te langzaam. Daarbij wordt gebruik gemaakt van een 

eenvoudige rondzetmachine, Deze machine heeft een veren- 

de tafel, waarboven een degel welke bij het naar voren 

komen het boek aan één zijde rond drukt. Door keren van 

het boek wordt de andere zijde rondgeduwd. Tafel en degel 

zijn geribd, waardoor het boek tijdens het rondduwen niet 

kan verschuiven, De ruimte tussen tafel en degel moet zo- 

danig zijn dat de degel, als deze in z'n uiterste stand komt, 

boek en tafel nog iets naar beneden drukt. De dikte van het 

boek is bepalend voor de produktie. Vaak moeten dikke 

boeken, om een goede ronding te kunnen verkrijgen, twee 

keer doorgedraaid worden. 

Knepen aan het boek 

Het knepen doet het boek nog langer z'n ronde vorm be- 

houden. Ook het uitzakken, bii het staan in de boekenkast.

,i 

wordt er in sterke mate door belemmerd. De meningen 

omtrent het nut van het knepen lopen overigens zeer uiteen. 

Vast staat echter, dat niet-knepen gecompenseerd moet 

worden door een sterkere ovedijming. Bij de Engelse en 

Franse bindwijze evenwel is het knepen beslist noodzakelijk. 

Bij deze bindwijzen moeten de borden op de 

knepen aansluiten en scharnieren. Bij alle andere voorkomende 

bindwijzen kan het knepen eventueel achterwege 

blijven. Als handwerk is het knepen niet bepaald een gemakkelijke 

opgave. De beide buitenste gedeelten moeten 

geleidelijk naar buiten omgelegd worden en bif het openslaan 

als rechte lijnen zichtbaar. ziin. Een iuiste rugopdikking 

vergemakkelijkt het kneepslaan in hoge mate. 

Hier volgt de eerste methode van knepen. Eén of meer 

van deze boeken tussen planken leggen (kneepbreedte 

buiten de planken) en in een blokpers vastpersen. Met een 

hamer (vlak of geribd) de knepen aanslaan. Om nu even 

vooruit te lopen op het overlijmen: vaak worden meteen 

ook de verdete rugbewerkingen uitgevoerd, o.a. het cacheren 

en het ovedijmen met papier. De boeken blijven dan in 

de pers staan tot ze volkomen droog zijn. Ook maakt men 

wel gebruik van speciale kneeppersen: twee kneepplaten 

welke door middel van een wiel naar elkaar toe en van 

elkaar af draaien. De beide persbladen lopen naar boven 

taps toe, waardoor de grootste spanning precies bij de 

kneep komt. Ook hierbij wordt van een gev/one hamer 

gebruik gemaakt. 

Voor de machinale wijze van knepen staan twee systemen 

ter beschikking: de machine welke uitsluitend kneept en de 

rondzet-kneepmachine. De eerste verwerkt rondgezette 

boeken en de tweede vierkante boeken. Bij de kneepmachine 

woÍden de vooraf rondgezette boeken op het 

gevoel tussen de twee kneepplaten gezet. Een kneeprol, 

welke onder bepaalde druk boven de boekrug wordt ge- 

plaatst, duwt dan de uitstekende rug naar weerzijden om, 

waardoor de kneep ontstaat, De rondzet-kneepmachine 

werkt op geheel andere wijze. Hierbij worden de beide 

bewerkingen, rondzetten en knepen, in één arbeidsgang 

uitgevoerd. Om breken van het garen of eventueel rug- 

m^teria l tegen te gaan, is een flinke rugopdikking wense- 

lijk; ook moeten de ruggen zeer soepel gelijmd zijn. Is dit 

laatste niet het geval, dan kan vooraf bevochtigen uitkomst 

geven; de lijmfilm verliest dan z'n hardheid en de kans op 

breken er van wordt daardoor tot een minimum beperkt. 

De boeken worden bij deze bewerking tegen vooraf op 

maat gestelde aanleggen geplaatst. Door twee tegen elkaar 

in draaiende walsen wordt het boek als het ware rond- 

gewrongen, w^ Ín het door twee kneepplaten op de juiste 

kneephoogte wordt vastgeklemcl . Zwarc kneepmallen 

duwen de katerns van de uitstekende boekrug met grote 

regelmatigheid naar beide zijden om. 

Het kapitahn of besteken 

Was vroeger het kapitalen of besteken meer bedoeld als 

boekrugversterking, tegenwoordig heeft het meer een 

esthetische functie. Het vult de ruimte op tussen de rug van 

het boek en de band en geeft aan het geheel een verzorgd 

uiterlijk. Het kapitalen zelf is een geestdodende arbeid en 

nog steeds is men zoekende hiervoor een bevredigende 

'machinale oplossing'te vinden. Alleen bij de Smyth-Horne 

kapitaal- en ovediimmachine is dit probleem opgelost, maar 

rwegens de hoge aanschafÊngskosten is deze machine in 

Nededand nog maar weinig in gebruik. Het kapitaalband 

wordt op deze machine vooraf aan het overlijmmateriaal 

bevestigd en dan op de boekrug aangebracht. Het met de 

hand besteken doet men met twee of meer naalden. De 

,2)

gekleurde garens worden dan steek voor steek om het 

vooraf opgeplakte liapitaalband gestoken. Dit vooraf opge- 

plakte kapitaal wordt gemaakt van een stukje overlijmgaas 

met daarin een smal reepie perkament. Het besteken wordt 

uitsluitend bij de Franse en Engelse bindwijze toegepast. 

Dit besteken sluit op goede wijze aan l:Ij het goede hand- 

gebonden boek. Ook de kleuren kunnen geheel bij die van 

de overige materialen worden aangepast, waaruit dan een 

zeer harmonieus geheel kan ontstaan. 

Bij het kapitalen worden vooraf de benodigde kapitaal- 

bandjes op de juiste lengte toegesneden. Het opplakken 

geschiedt door meer personen, bijvoorbeeld één die de 

boeken van kleefstof voorziet, terwijl anderen de kapitaal- 

bandjes opplakken en de boeken om en om opstapelen. Ook 

de volgende methode wordt veelvoudig toegepast: de 

kapitaalbandjes worden niet vooraf op m ^t gesneden, maar 

na elk opgeplakt kapitaaltje afgeknipt. Bij het kapitalen 

moet steeds worden opgelet, dat de opgebrachte lijm niet te 

veel bestorven is. De lijm moet overigens, om een goede 

verbinding met de rug te kunnen krijgen, enigszins door 

het kapitaalbandje heen dringen. 

I{et ouerlijmen 

Het overlijmen, de benaming zegt het reeds, is het aan- 

brengen van een extra lijmÍilm, noodzakelijk om de be- 

schadigingen door de voorafgaande bewerkingen op te 

heffen. Bij boeken gebonden in losse band heeft het over- 

lijmen naast de in het voorgaande aangegeven doeleinden 

ook nog scharnierversterking ten doel. 

lflij onderscheiden verschillende wijzen van ovedijmen, te 

weten: a. gewone ovedijming; b. Duitse overliiming; c. 

Engelse ovedijming. 

De gewone ovedijming bestaat uit het aanbrengen van 

een strook gaas op de rug en gedeeltelijk op het plat. De 

Duitse overlijming is bijna geiijk; alleen komt hier nog een 

extra strook papier op de rug bij. Wordt op het gaas een 

drierug, Engelse rug, aangebracht, dan wordt er van 

Engelse overlijming gesproken, gebruikelijk bij dikke 

zware boeken, met het doel een betere verbinding tussen 

boek en band tot stand te brengen. Bij de Duitse, Franse en 

t4 

luggen van een partij boclccn 

Engelse bindwijze komt het overlijmmateriaal uitsluitend 

op de rug voor. Zou het materiaal op het plat dootlopen, 

dan zou dit, afgezien van andere bezwaren, het scharnieren 

in stetke mate hinderen. Gaas, katoen en papier zijn 

materialen welke voor het ovedijmen gebruikelilk zijn. Het 

overlijmen kan achtetwege blijven als de boeken machinaal 

op gaas genaaid zijn. }Iet gaas is dan namelijk zo innig met 

de boekrug verbonden, dat verdere ovedijming als over- 

dadig beschouwd kan worden. 

Een veel gevolgde methode van overlijmen in de partii is 

als volgt. Bij stapels worden de boekruggen van niet te 

dikke lijm voorzien en (om een spoedig opdÍogen tegen te 

gaan) daar wat stijfsel over heen. Doot de stijfsel blijft ook 

de lijm langer vochtig en dringt dan beter door het aan te 

brengen gaas heen. Zow de lijm besterven, dan zou een 

goede verbinding tussen rug en gaas achterwege blijven. De 

gaasstroken worden stuk voot stuk omgetrokken en bij 

pakjes tegelijk aangewreven en weggezet. Bij goedkope 

uitgaven, romans, zakagenda's enz. wordt het gaas ook wel 

eens door papier vervangen. De werkwijze is dan anders, 

daar nu de strook papier in z'n geheel met stijfsel aan- 

gesmeerd kan worden. De andere losse gedeelten op voor- 

en achterplat zitten nu meteen op de schutbladen vast, wat 

bij het later in de band zetten bepâlde vootdelen heeft. 

Het overlijmen van een Duitse, Franse of Engelse band 

geschiedt weer anders. Het gaat hierbij om slechts enkele 

exemplaren, daar deze bindwijzen in de partij niet voor- 

komen. Zoals reeds vermeld, wordt uitsluitend de rug van 

overlijmmateriaal voorzien. De Duitse bindwijze bijvoor- 

beeld heeft in de scharniering steeds de volgende materialen: 

schutblad, oor, omtrekstrook en linnen. Zow nw ook nog 

het overlijmmateriaal daarbij komen, dan zots. dit een beetje 

te veel van het goede zijn. Bij de Franse en Engelse bind- 

wijze worden de boeken voor het ovedijmen eerst ge- 

cacheerd, d.w.z. een geheel nieuwe lijmfilm wordt aan- 

gebracht. De boeken worden, nadat deze van borden ziin 

vootzien, tussen planken, met de rug er buiten, in een 

blokpers gezet. Op de rug wordt een dikke laag vrij dunne 

stijfsel aangebracht. Deze stijfsel verbindt zich met de 

oorsptonkelijke lijmfilm en kan na enkele minuten door 

middel van een cacheetjzer verwijderd worden. Na het 

geheel met een prop papier te hebben schoongewreven 

wordt de rug van een nieuwe lijmfilm voorzien. Dit cache- 

ren maakt de rug volkomen zuiver en vlak, hetgeen be- 

langrijk is voor volgende bewerkingen, die aan het boek 

nog moeten plaats hebben.

í 

Van bier en daa,r en oaeral , , , 

KOMT NADERBIJ 

l)c Zu itsersc postcrijcn gcvcn clcnals onze eigcn 

bcste cn bratc Tantc l)os valk doct elk j:rar s'at 

gelegcnheidspostzcgcls uit, bijlrxrrircclcl in vcrbancl 

nret historische teestelijkhcdcn of anrlcrc bijzondcrc 

gebeurtenisscn. IIcn hecfi nu aanlcicling gcvondcn 

txr in dit jaar ook cen postzcgcl uit tc gclcn ueu'ijd 

aan dc Graphic tl, dc gr()tc graiischc tcntoonstcllinc 

u'elke van r r6 juni a.s. tc l,ausannc zal sordcn 

gchouden, llct ontucrp van dc tc J,ausannc u

Als kracht moet ecn warme grijze kleur fungcrcn. 

Dcze zal inderdaad de andere kleuren minder af- 

stompen dan zwart. Ilet enige bezwaar lijkt ons, 

ingcval ecn te drukken objcct intens zwarte krachten 

of vlakkcn vertoont, dat in die gevallen een zwart als 

viifdc kleur toegevoegd zal moctcn rvordcn. \/oor het 

geel en het blauw zijn hclderc neutralc kleurcn ge- 

kozen, dus een geel nict ovcrhellend naar grocn of 

oranje en een blauw dat aan de groene noch aan de 

paarse kant is. De vier toegepaste kleuren zijn van 

middclnratige kracht. 

Dc samensteller heeft dus dc gebruiker van de vicr- 

kleurenschaal u'illen laten zien u'at de diverse kleuren 

en kleurnengingen doen op de verschillende soorten 

papier. Dit is zeer juist gezien, want elke drukker 

weet dat een kleur, op verschillende soortcn papier 

gedrukt, ook uiteenlopende resultaten oplevert. 

Voor de tabellen op kunstclrukpapier heeft nrcn glans- 

inkten gcbruikt, rvaarvan de leverancier en vcrdere 

bijzonderheden vermeld zijn. O.a. u'ordt aangeraden 

tc spuitcn on smetten te voorkomen. 

Vastgcstcld mag worden, dat'Farbmass' een gocde 

hulp kan zijn in onze oÍIsetbedrijven. Ten cerstc om 

rret zckcrbeid te kunnen bcpalen wat kan v'ordcn 

betcikt en in de twecde plaats orr het nut voor de 

fotolithograaf, die vooraf precies weet in s'elke 

toonwaatden hil de diapositieven moet etsen om 

bepaalde kleurmengingen te verkrijgen. De prijs voot 

dit kcurig verzorgde wcrkjc, verkrilgbaar bii de 

Polygraph Vedag Gnrbll te Frankfort anr trÍain, 

bedraagt slcchts DI!Í 8,-. 

DE PAPIERMOLEN 45 

IJet is ons niet precies bekend in u'elk jaar de eerste 

uitgave onder de naam 'De Papiermolen' x'crd uit- 

gegcvcn door G. H. Bijhmann's Papiergroothandel 

N\', Voor zovcr echter nze gralische hcrinncrnig 

rcikt, s'as de verschiining cr van altiid ccn scrkclijk 

hoogtcpunt voor de belangstcllcnde val{gcn()tcn. I Iet 

is zckcr cen gr()te verdicnstc voor dc tcgcnl'oordige 

\,crzoÍgcrs van'De Papicrnrolcn'te achtcn, dat zii, 

niettegenstaande het ons in deze tijd reel ruocilijkcr 

: ïii 

lijkt ccn dcrgclijke uitgave tot de'topklasse qu{ vcr- 

zorging' te doen behoren, ook de laatste uitgaven t()t 

veel-bewonderde produkten hcbben kunnen ntakcn. 

Zeker, er v'ordt tcgenu'oordig in ons land hccl u'at 

neer drukwerk van hoog csthctisch nivcau gcllaakr 

en daartussen behoeft niet bcslist'I)e Papienrolcn' 

het allerbcst tc zijn. Dat zou ccn onredeliike opgavc 

rvordcn, want voor het predicaat'allcrbcst'spcclt dc 

toevalligheid een grotc rol, terwijl het daarbii ool< 

nog een moeilijk gegeven bli,ft in verband nct dc 

'smaak'van dc beschouu'er. tlovcndien echtcr liÍrt 

I 

aan 'De Papicrmolen' tcn grondslag dat dczc ccn 

advisercncle functie moet uitocfcncn en dat legt bii 

de vormbepaling en vormgeving van een drukrvcrk 

nu eenmaal zekere beperkingen op. 

VooÍ wat dczc laatste kant bctreft heeft nrcn zich 

ditmaal in 'Dc Papiermolen' gcricht op het geven van 

meer'kijk'op de keuze van het juiste raster bij het 

beschikbarc papier. De uitgave laat ons een serie zccr 

fraaie drukrcsultaten zien op zeer uiteenlopcnde 

illustratiepapieren. Daar waar mcn in de eerste plaats 

instructief wildc ziin, is dit gcschied door afdrukkcn 

van vijf maal dezelfde kleine aÍbeelding in opccn- 

volgende Íasters, waarvan dan één van de ntecst 

geschikte is gekozen voor een grote plaat. Zodoende 

kan ccn icdcr zelf het oog latcn gaan over de uit- 

w'erking van de uiteenlopendc Íasters en het keuzc- 

raster voor de toegepaste papiersooÍt. Op dezc wijzc 

is een reeks papieren, van houthoudend tot het flinstc 

kunstdruk, beëxperimenteerd, 

Het voorste gcdeelte van 'De Papiermolen' nr. r5 

onrvat ecn zgn. bedrijfsbeschrijving, r'elke rrin of 

meer bcdocld is als een voorbceld van wat men ntet 

ecn dergcliike beschrijving kan bcreiken. Binncn dat 

kader hebben de vormgevers zich wat kunnen uit- 

leven in expcrimenten met klcuren, clichés en vlak- 

verdeling, zulks op een u'ijzc die o.i. maar s'einig 

feilen vertoont en op ecn aantal pagina's heel aardigc 

eflecten oplev€Ít. 

Het omslag van donkerblauw Beau Brillant (gcperst 

omslagkarton) werd in rood bedrukt met cen stcrk 

vergroot raster en levert een bilzonder fraai ellèct, 

dat nog vordt verhoogd door hct bovenop aan- 

gebrachtc ztvare ccllofaanblad met in zrvart dc titcl 

van deze uitgave en het numntcr in gouddruk. I Ict is 

evenl,cl cen vraa€i voor ons rvaarom de samenstcllcrs 

zich hebben laten verleidcn om het omslag cn dc 

titelpagina zozeer in dezelfde trant te houden als dic 

van voorganger nr. r4, 'Dc Papicrmolen'nr. r; had, 

gezien hct hoge niveau van dc uitvoering en hct 

prijzensu'aardige instructicvc karaktcr van dc inhoud, 

naar onzc nrcning ook ecn bij hct teheel aangcpastc 

nieurve titclpagina cn ccn nrccr ats iikende voorplaat- 

verzorging vcrdiend. Iin als u'c toch rvat aan kritisch 

geluid laten horcn: de oplossing y()or dc paar tclist- 

pagina's ovcr papier en rastcr liggen o.i, icts buitcn 

dc lerzorgingstrant van de rcst van dezc uitgavc. 

:n:l '".'' 

, , 1, 

'1"#"ï ' 

l' - " : .' 

Í,lw!.'' , 

$-tr rcNK 

PROOST PRIKKELS 24I 

vcrplaatst ons in hct jaar 2o17, cen tiidstip vaarop 

men niet nrecr \\'cet wat lezen is. Deze in onze ge- 

dachtengang afschurveliike situatic is een gevolg van 

de ingebruikncrning tc Àmsterdarr, in zooT (en dus 

vijftig iaar gclcdcn !) van een NÍagnctodroom Instal- 

latie. Dezc installatie krceg het monopolie voor 

gedachtcnovcrbrenging en elk bezit ofwel lezen van 

leesnateriaal we rd verboden. Het 

'Migo' 

loerde 

overal of hct afgekondigde verbod wellicht werd 

overtÍedcn. Ilcn student eventvel ontdekte in antieke 

papierÍestcn hct \\'atermerk'proost', hetgeen bii zeer 

uitgebreide ondcrzoekingen van gevonden snippers 

uit een Van l)ale blcek te betekenen: Wel bekome 

het u! Daar kunncn de gelukkigc ontvangers van 

Proost Prikkcls hct ook ditmaal $,ee! mee doen. (\Ye 

reproduceren hicr dc NÍagnetodroom Installatie, op- 

rijzend tusscn de huizen van Ámstcrdam.) 

OFFSETROTATIE IN OPMARS 

T\\'ee gebeurtcnissen van de laatste tild vestigen de 

aandacht nog ccns tc meeÍ op dc ontwikkeling van 

hct gratischc bcdrijf, in 't biizonder de offsetrotatie. 

l.ankhout lrrrnrig tc Den Haag uraakrc voor eigen 

rcclamedoclcindcn op de nieutv in gebruik genomen 

liriihs'ald uncl -liiger-offsetrotatiepcrs een advertentiekalcicloscoop 

gcrced. I)eze vormt ccn naar tekst, 

illustratic cn lavout zeer gcslaagdc compositie, op 

cen formaat van 6o X 9o cnr, nrct aan de ene kant 

acht krvarto pagina's in eén drukgang en aan de 

anderc kant vcrschillcnde advcrtentiegrootten ge- 

conrbinccrd cn uitscvocrcl in dric klcuren, Àlsof dit 

nog nict cffcctvol gcnocll zou zijn, u'erden deze vier 

drukgangcn (in ccn arbeidsgang) afgcdrukt op resp. 

ordinair courantdruk, betcr courantdruk cn een mooi 

houtvrij otl.sctpapicr. l)c resultaten ziin veelbelovend, 

l)c Àrbcidcrspcrs te Àmsterdam hecft intussen een 

begin gcmaalit ntct hct drukken van de Europesc 

cclitic lan hct r\nrcrikaansc blad 'Ncwsweek', hct- 

gccn gcschictlt op een nicuu'gcbous'de machtigc 

N[.\\-trtaricpcrs. IÍet is dc vraag of de ,\P-resul- 

t:rtcn dic lan l,ankhout-Immig kunnen evcnaren, 

rlaar bi! r'crdcr'inspelen' van de MÀN-machine 

hopen s c ook van deze uitbreiding van ons Neder- 

ian.ls'gr.rtisch arsenaal' nog grootse presraries re 

zien. Met recht geldt: de offsetrotatie is in opmars I 

t9

J 

Dc 

'Juwcl' 

van Color Mctal 

t.\\.\ \\ L)\\l\lt \\l\tl lit)\\l 

ÁJbalding z.' De dubbele excenter van de voorgrijpe r 

ÁJbuldirg 1 .' Mechanisme vooÍ het afstellen en de open 

neergaande beweging van de opdraagrollen 

verstelbaar. Hiervoor zijn microschroeven met een duidelijke 

schaalverdeling van o,r mm aangebracht. De plaatcilinder 

heeft vaste plaatlijsten, welke ook zrjwaarts verstelbaar 

zijn. De tegendrukcilinder is onbekleed en uitgerust 

met verende knijpers. De aandrijving en de cilinders hebben, 

zoals alle moderne machines, een schuine vertanding, De 

cilindertappen zíjn vootzien van een gehard stalen huls en 

lopen in stevige glijlagers. Bovendien hebben de cilinders 

zijdelingse kogellagers. Deze bevinden zich aan de aanàr1jfzijde 

zowel aan de binnen- als aan de buitenzijde van het 

frame en aan de bedieningszijde alleen aan de binnenziide. 

Hiermede is een licht lopen van de cilinders verzekerd, 

zonder de geringste zijwârtse beweging. 

De twee-en-twintig verfrollen werden, behoudens de vier 

opdraagrollen, voorzien van kogellagers. De stalen rollen 

heeft men verkoperd, terwijl de opdraagrollen (met drie 

verschillende diameters) en de overige rollen bekleed zijn 

met synthetisch rubber. De afstelling van de opdraagrollen 

en het mechanisme van het automatisch open neergaan 

zijn patenten van de Color Metal. De open neergaande 

beweging is voorzien van een degelijke kogellager. \X/an- 

neer de opdraagrol eenmaal tegen de stalen distributierol is 

gesteld, blijft onder alle omstandigheden de stand gelijk. 

De rol zal bij het omhoog en omlaag gaan, of wanneer hij 

opnieuw gesteld moet worden tegen de plaat, om de stalen 

rol draaien zonder dat het onderlinge contact zwaaràer of 

lichter wordt. 

De verfbak kan achterover getrokken worden, waardoor 

een ruimte tussen mes en rol ontstaat van plm. , cm; het 

schoonmaken vormt dan geen probleem meer. Na het 

terugbrengen van cle bak in zijn oude stand, zal de af- 

stelling ongewijzigd zijn. De verfgeving geschiedt door 

tandwiel en pallen. Door een hendel buiten de bescherm- 

kast en ciifers langs de sleuf voor deze hendel kan het 

aantal tandies bepaald worden. Dit geheel bevindt zich aan 

de uitlegzijde van de machine; er naast, eveneens voorzien 

van cijfers, bevindt zich de hendel vgor de vochtbak. Het is 

dus mogelijk, aan de uitlegzijde zowel verf- als vochtgeving 

te regelen. Voor de vochtbak is er evenwel ook nog een 

hendel aanwezíg in de buurt van de vochtbak zelf. Daar 

de pallen van de verf- en de vochtbak niet buiten werking 

gesteld kunnen worden - deze bevinden zich binnen de 

beschermkast - heeft men een zeer eenvoudige constructie 

aangebracht om de beweging van de likrollen stop te zetten 

tijdens het drukken, zodat dan geen verf of vocht wordt 

afgegeven. 

Het vochtwerk heeft normaal de twee plaatrollen, een ver- 

chroomde koperen rol, likrol en bakrol, welke alle voorzien 

zíinvan kogellagers. Bovendien hebben de plaatrollen nog 

drukveren en ze zlin natuurlijk afzondedijk te stellen. 

Het inlegapp^Í^ t, een produkt van de Color Metal zelf, is 

te vergelijken met het oude Spiess-zwigappataat, maar àan 

sterk verbeterd. De vootaanleg is uitgerust met vier aanleg- 

nokken, welke afzondedijk kunnen worden benut, zowel 

omhoog en omlaag als in en uit de knijp. Men wees ons op 

de inderdaad stevige constructie en op de onmogelijkheid 

van speling wanneer men de schroeven van de nokken 

loszet om deze te stellen, De zijaanleg, eveneens van stevige 

constructie, heeft een verstelbaar bovenblad. Het aantrek- 

tolletje heeft als tegenrol aan de onderzijde van het 

inlegblad een kogellager. Ook het mechanisme voor het 

omhoog en omlaag brengen van de ztjaanleg is voorzien van 

kogellagers. Zowe| de voor- als de zijaanleg zijn voorzien 

van millimeter-schaalverdelingen. 

Evenals de 'Perle' 

is de 'Juwel' uitgerust met de foto- 

elektrische cellen, waarmee de druk uitgeschakeld wordt 

wanneer de vellen scheef (dus te laat of te vroeg) komen, 

4r

.4./bu/ding 1.' Ecn in tc plaatscn nrctalcn rck gccft gclcgcnhcicl 

tlc uitlegstapel wcll tc ncnrcll 

terv/ijl de elektrische afslag voor twee vellen eveneens 

^ nweztg is. Bij het uitschakelen \ran de druk blijven de 

n()kken van de v(x)raanleg beneden en de knijpers van de 

r'oorgrijper ()pen, z()dat geen vel meer kan passeren. l)it 

'sperren' kan evenwel opgeheven worclen om blanco papier 

cloor te laten. 

De voorgrijper bevinclt zich boven het inlegblad. Derhah'e 

moeten de knijpen'oetjes omhoog en omlaag kunnen 

worden gebracht voor dun en dik papier of karton. Hier- 

voor zijn twee stelschroeven met schaalverdeling aange- 

bracht, waarmee zeer nauwkeurig te stellen is. Voor het 

aandrijfmechanisme \ran de voorgriiper werd een nieuw 

l.lheeldir.< s r l)c inktbak van de '-furrcl', 

s clkc nccrklapbaar is cn dus 

ccn gcnrakkclijk schrxrnnrakcn biedt 

svsteem t()egepast. Een dubbele excenter draagt er namelijk 

zorg v(x)r dat de voorgrijper niet in het minst kan springen; 

de beweging verloopt dus zonder st()ten. N{en toonde ons 

aan, dat inderdaad bij de hoogste snelheid de beweging 

soepel en zonder enig springen bleefverlopen. De rollen op 

de excentrieken en enige andere punten van dit mechanisme 

zijn vr>r>rzien van kogellagers. 

De drie knijpersr stemen van de uitleg, evenals de ketting- 

wielen, lopen eveneens op kogellagers, terwijl de lagertjes 

in het miclclen van de knijperstangen vervaardigd zijn uit 

een speciaal brons dat geen smering behoeft. Het rolletje 

aan het armpje, waarmee de knijpers geopend worden bij het 

passeren van het daarvoor aanwezige excentriek, heeft de 

lezer raadt het misschien al - een kogellager. Het zojuist 

genoemde excentriek is tijdens het draaien verstelbaar, 

hetgeen oponthoud voorkomt. De kniipers van de uitleg 

zijn verend, in tegenstelling tot die van de voorgrijper en ze 

zijn vervaardigd uit hard aluminium. Door een inplaatsbaar 

metalen rek is het mogelijk de uitlegstapel tijdens het 

drukken weg te halen en een lege plank in de machine te 

brengen, waardoor de r,zo m hoge inlegstapel zonder 

stoppen kan worden afgedrukt. Het automatisch zakken 

van de uitlegstapel geschiedt middels tandwiel en pal en is 

regelbaar. Het afremmen van de vellen gebeurt volgens cle 

gebruikelijke methode door een zuigrol. 

De machine wordt aangedreven door een zgn. pil()()tm()tor, 

welke traploos geregeld kan worclen. Vermelden $re ten- 

slotte nog clat de machine is uitgerust met een tach()meter 

om de snelheicl af te lezen en een wasapparaat waarmee de 

rollen in pl-. + à y minuten gewassen kunnen worden, clan 

heeft de lezer zo ongeveer het totale beeld van de 'Juwel' 

van Color N{etal. Het is een machine welke beslist kan 

n.reedingen in het genre middelgrote offsetpersen.

AlJTO-lij n 

Onze auto-lijn cliché's 

zijn voor iedere 

vakman een lust voor de 

ogen. Gave, strakke 

lilnen, gecombineerd met 

waarlijk,,puntgave" rasters. 

OE REPROOUCÏIE COlt|PÀGI{IE 

ROTTEROAM . CEIIITUURBAAII 72 . TEL. 82865 

WIFAC 

'tandartsenboor' 

boort sne/ en zuiver 

in loden voet en 

focetrand 

* 

onmisboor voor 

een goede cliché- 

montage 

IN LICHTING E N: 

Uw kwoliteit omhoog 

door couverture Regen boog 

N.V. DE HOLLANDSCHE PAPIER INDUSTRIE 

v/H E. DE VR|ES & CO. 

PRINSENGRACHT 

472-480 

/ AMSTERDAM 

/ TELEFOON 30204 (4 LUNEN) 

* 

WINKLER FALLERT & Co. N.V. 

PRI NSENG RACHT 546, AMSTE R DAM, TELEFOO N 35839 - 37247 

Vraagt 

het nieuwe 

monsterboek 

met volledige 

uitgebreide 

collectie

- 

k,1 Á 

CLIC]-]E'S 

tcTo-LlTl-lo's 

W@e6 

auto stitcher 

de Amerikaan 

die bergen hechtwerk 

voor u verzet! 

WINKLER FALLERT & Co. N.V. 

PRINSENGRACHT 546, AMSTERDAM, TELEFOON 35839 -37247 

u,,

I ffi 

a 

* 

{ 

I 

H et 

de overkant 

Yan het l, o o . 

U 

. o o bekend om de tunnel 

die er nog steeds niet is . . . 

bekend om de MERCEDES 

die er reeds long is en woorvon 

honderden hun weg vonden 

noor drukkerijen 

en drukkershorten! 

4000 druks per uur 

3 loopbanen onder de druklijn 

plaatsruimte 130 x 180 cm 

papierformaat 4{l x 5ó cm 

i ry# cRAFIscHE MAcHINEHANDEL vrH p.vAN DIJK N.v. 

ï' 

1873 AMSTERDAM / WARMOESSTRAAT t55 / TELEFOON 4t179 - 42279

-- 

Enige der waardevolle lettersoorten, waarmede de L.A. in 

laatste jaren bijdroeg tot de vernieuwing der typografie 

DE ROOS serie 

\einer $wipt 

COLUMBIA serie 

Pof ka 

N.V. LETTERGIETERIJ .AMSTERDAM,, VH. N. TETTERODE 

AMSTERDAM . ROTTERDAM . DEN HAAG

3 soorten 

fijn houtvrij 

Sewoon en 

VGZ CARTÍIN 

fijn houtvrij 

beter houtvrij 

Arnhem, Bredo,'s-Grovenhoge, Groningen, 

Moostricht, Rotterdom, Utrecht 

die Uw volle aandacht waard zijn 

ongeplakt, uit één laag samengesteld en dus onsplijtbaar 

taai en buigzaam 

plima beschrijÍbaar 

leverbaar in wit en diverse mooie kleuren 

Yoornaam cachet 

gedistingeerde tint 

uitstekend gelijmd 

goed gesatineerd 

vlak liggend 

goed gelijmd 

uitstekend bedrukbaar 

Koninklijke PapierÍabrieken 

Yan Gelder Zonen N.Y. 

Hooídkantoor te Amsterdam tel. 62062 - telex 12075 

ffi 

,iijffi 

iÍir:i:ii:;: 

itffi 

fiïtl 

Íi::i 

iiiii::l 

:rii"j::i:l:i liiii:

\ 

-..-:- 

er /,s meer 

m 

o 

een corps 

dan U voor mogelijk houdt. Als U de uitvoerig toegelichte 

letterproef van de Times Roman bestudeert, dan 

zult U daarin het bewijs aantreffen, dat de grootte én de 

leesbaarheid van een 9 pts Times Roman overeenkomen 

met het corps l0 van andere, bekende lettertypen. 

Dat is het doel geweest van deze letter, die de Linotype 

fabrieken als matrijs voor de regelzetmachine ook onder 

Uw bereik hebben gebracht: een maximale leesbaarheid 

te paren aan een minimale ruimteverspilling. En hoe is 

dat gedaan! We zien heldere, open beelden; eenvoudige 

stevige schreven; een sublieme verhouding in stammen 

en halen. Daarom, hoe compact de Times Roman ook 

is, in de massa blijft hij knappend duidelijk, met een 

rustige grijswaarde in het tekstblok. Ideaal is hij voor 

boek, krant en tijdschrift - een ware broodletter. U 

moest eens overwesen de Times Roman aan te schaffen. 

o 

ttmes ë'ffi: q:"F ï-+ 

-';.ï,tik 

Í riiili 

iii,',, ''.'.ii, ,i ti.ii! 

I 

j:::::ï 

']liiu,,' ,,ij' 

'i tÍ;, 

-iiri:' 

DE KOP van rleze advertentie is een 3-voudige vergrotit'rg van de 

corpsen ll en 14 van de Times Roman cursiel en de 

Tintes Roman vet. De bodytekst is gezet uit corps I I 

romein. Wat U hier leest uit corps I cursiel. Verkrijgbaar 

in Nederland zijn de corpsen 5lz, 6, 7, 8, 9, 10, I I, 12 

en 14, alle ronteiÀ met cursief en romein met vet. Bovendien 

nog de corpsen 18 en 24 ín vat met romein. 

n.v. handelmij voor grafische machines 

. LINOTYPE O 

prins hcndrilikade 34 

amslerttam 

telel.46644 - 46744 

34390

óê 

F 

o 

3 

o 

I 

F 3o 

s s. 

8 Ê 

a 

ê. 

do 

e 

o 

a 

KLEURPRACHT 

zijn kenmerkend voor 

en 

KLEURKRACHT 

'AR N H E M lA'-drukinkten 

N.V. DRUKINKT- EN VERFFABRIEK 

'ARNHEMIA' 


Tef eíoon (08300) 2600.Í - 263í. - 30347 - Tel egram-ad res : D ru ki n kt - Arn hem Gcdeponcerd 

Febrieksmerk 

VOCHTROLLEN- 

BEKLEDING 

VE LOU RS.S LAN G 

(Ncd. octrooi nr. 75.3{8) 


MOLTON.SLANG 

WOLVR IES.S LAN G 

FIRMA GOSMAN & KRAAN 

AMSTERDATA.C, 

Postbus nr.735 | Íclcfoon 15581

I fl,.t r- r,rL. I\ I.r r U YV È/ 

DREgDEN 22 J ANUARI 18{6 

Kersepitten br a,chten idee 

Handwerker Keller maakt OUD PROBLEEM 

VaD eeD nedewerker 

houtslijp uoor papíer 

f,aen kleln Íabrlekje tn Chemnltz ge- 

.f.| brutkte al wel houtsllp vermengd 

met lompen. maar de heer Vólter beeft 

hun het-ocfrool aÍgekoch! en speclate 

machines voor de houtverwerklng laten 

construeren, nadat hll opnleuw contact 

met de oorspronkelllke ultvlnder had 

opgenomen. 'WiJ 4tn het nu eens', verklaarde 

htj met een zware schouderklop 

op de rug ven een magere man ln 

dln ee2elschap. 

'De teeshonger vsn het 

oÍuttet< behoeit nu niet meer gestlld te 

worden door de llnnenkast. Het bos ls 

gxoot geDoeg!' 

BiJ navraag bleek de magere heer 

ln het gezelschap Friedrlch Gottlob 

I(euer (30 J.) te zijn, een maker vÊn 

rieten weverskammen ult Halnlchen. 

H{ ts de elgenliJke ultvlnder, 

'zet u rnlJn naam maar nlet !n de 

krant,' zel hlr. 'lk J{elnrlch Yólter, dlrecteur van de paplerÍabrlek Flseher te Bautt^ 

zen heeÍt ons vanmorgen cen prlmeur gebraeht: bet eerste 

door hem vervaardigtle papiermonster Yan hout. Iloutslijp' gewoon 

op een machlnale slijpsteen Ífngewreven hout, dat oniler toevoeging 

van water op precles dezelÍde nanier als de anilere papiergrontlstoffen 

verder kan worden behandeld' Bekleurd' gelijmd en 

afgewerkt. Het spreekt vanzelf, dat de heer Vólter op deze ultvtnding 

octroot heeft genomen. 

geboden, vertelde l(eller ons, hoe hll op 

het idee was gekomen- 

BOS GRÍIOT GE]IÍIEG 

Gevonclen!! 

IL was arn hct zoelcn en hail al op 

vcnchlllcndc nanlcrcn bout Íllngehakt, 

cn gekookt. Steedr blevcn dc 

vaclr tc 3roÍ. Tocn zo3 lh mfn 

buurmelsJcr cen kcttlng van kerreplttcn 

makcn. U LcDt dat scl. Ecn 

plt ln ccn rtol& llcmmcn cl dan 

aan wcerszliden ccn LepJc eraÍ slllpcn 

op dc lUrpst cn. Dancen touwtJc 

erdoor cn klaar lr dc l.nal. It twcm 

illchtcrbll cn lnccnr reg lk op dc 

grond lctr lntcressants: dc wltlc 

druppeb dle vrn het doLJe op dc 

tcgels vlclcn ilroogdcn op, Gn rat 

rar hct: cen roort rlt paplcr. zo 

bwam lL op hct ldec, bout tc aaan 

sliipc!. Zo ccnvoudl3 rlrr hct mrrr 

karL' 

heb er nu toch 

nlets meer mee te maken.' NatuurliJk 

houden wiJ ons daar niet aÊn. 

Nadat wl, hem een sigêar hadden aa,n- 

M. F. ILLIG + 

Uituinder harslíjming 

Pas thans verDemen \plj, dst oP da 

26e van de vorlge maand tê Darmstadt 

18 overleden de klotskenmaker 

Morltz tr'rledrlch IUlg, 68 ,aar 

oud. Dc heer lllls, zoon YÀn oen 

paplermaker ult Erbach (OdeDba)o) 

vond lD 1806 dc lnwendlsG 

lltmlns vaD het DaDler d"m.v bar! 

eí atritn ult, wdlk- proc6é thanr 

algemeen wordt toecep&at. VoordieD 

moest clk blad papler aÍronderlllk 

Ysn c€n lllmlaeB wordcD 

voorzleD, om dc Dorlërr vaD dó 

vezelstoí ta dlchtèÁ en ultvloclêD 

van de tnkt te voorkometr Dc hcèr 

tuls heeÍt zllu vermogen êan eÍDerlmenten 

ter verbeterlnt YsD bct 

papter verlorên cn moest coen 

naar cerl aDclere broodwln8tng 

ulttlen. 

Kentering in Holland ? 

Nít, maar 4 papíermachínes 

fn I{ollsnd schljnt het beseÍ tc dagen, dat men nlet 

I met achteromklJken alleen de oude bloel ven 

handel e{r lndustíc kan herstellen. Het Eollandse 

papier, dat vroeger op de wereldmsrkt een e€rste 

plaats lnnarn, 18 daar nu vrlrwel van verdrongen 

Misschlen komt dat door het blJ de íabrlkanten heersende 

denkbeeld, dat machlnaal vervserdlgd papier 

noodzakeltJk lnÍerleur zou djn aan hct met de hand 

Seschepte. Tekeuend b, dêt er ln bet trele land maar 

drle oÍ vler peplermachlnes ln bedrtlÍ 4tn, tegetr 

vlerhonderd ln Engeland. Maar mogellk lr cr een 

kenterlag op lomst. fn een Írlr. modern bock v8n 

M. tr. de GraaÍ. zojulst verschenen en getlt€td 

Land,bonu, Fawkuezat at lcoophandel 6 Nedetland. 

ol Beschottutttg ocí de rneest gepatte Middelen 

ooor de ueloaoÍt oan Neerlatts Bwgerï trt45) l"zeÍl 

wlt: 'Wanneer eenc paplerfabíek met goed gevolg 

ultgeoefend zal sorden, moet men zich ven machlnale 

krachten bedlencn, dle veel gocdkoper er: 

spoediger Íabrlceren dan de oude manler vart 

werken. selke den ook meer en maet ln verval 

gereakt. 

Zo aud als d,e Euopete pepierlnifustrie, 

is ilc oÍaag íaot lonpen. Eeed,s 

oele regeringen hebben ter bescher- 

míng oan huí r.atlonale nvoethetil 

de altooer oan lompet qt oezels 

oerbod.m. Dlt tltdpe* tchltnt nu 

algesloten te zlln. 

Toch ziií d.e eerste pogingefl om 

anitere materialer ooor paplet te 

gebrulken al oud. Irr 1719 uees d.e 

Franse geleetile Réaurnur (ulens 

therrnoÍLeter in FranktlJk nog gebruikeltlk 

k) op hot ooótbeeld, óat 

d,e uespen, d,ie immers ook een soort 

papid aít hoat maker.. Rëoumur 

bracht ziitr id,eeë'rt zell nlet in prahtiik. 

In 1741 ileeil ib Fraz;e mcaltcut 

Guettad, enkele poglngen, maar ile 

erepahn kont toe aan de Regetsburgse 

pred.ikant en botanicí{,' 

Johann Chrtstbn Schëllet. Dcze 

oerou,rd,lgde tussen 1765 e/, 1771 eert 

reeks papíermonstqE o.a. ult wespennestefl, 

oerschtllend,e soorteí 

hout, uiinratkctr, hoornbast, .risteb, 

koolblad.qen, aardappellonl at stro 

- alles ond,* bllmenglng oan lonpeíoezels. 

De Fransman Delkle en 

de Engeltman K@ps behoren @k 

nog tot dc pioniers, Koops was zells 

d,e cewte ille omstreeks tE00 ttropaplet 

op tniluttrtële schaal heelt 

oeroaard,lgd,. Aar. ont, Saksen, kortt 

|(ORTT BTRICI|ÏTI{ 

LONDEN - CharlorDlcleDr. 

dê bekende sctu;tleer YaD 

Thc Plekwlck - P8pcr! êD 

OllYCr Twlst heeÍt ststercD 

bci ecrltc nummcr vaB dc 

Drllt N.ws lÀten eêrlcblltteD, 

cGn d8gblad rÍaarYatl 

blt lrooÍdfedact€ur z8l zlln. 

Near vcrluldt h€eÍt da 

dlractlc vaD dc Tlmca GCD 

lDtlcm louper georsanlrccrd 

om dc Elcchta lwa- 

Ittclt voD dc lrlcusc coDcurreDl 

ta vlGfcD. 

HongeÍsnood. 8et mlllullêtr 

va! dc arrdappcloo88t 

ln bccl Europa vrtooEaslt 

ovcÍal bongeropstootleE cn 

drcl8t Du ool polltl.lc aèvolgen 

tc lrtlBen In Nedcrland, 

gaer rGcds la dc hcrÍlt 

plunderlngen van gaagitc 

on Haarlemle baLlelawlllkcls 

rGrden gemcld. bêrtt 

da resêrlng de ln"ocrrccbtel 

op Brran 8cschorst 

Ntt hiryn&n sxorten papier en Aartofl aan Gcvôn tot Heel Birynder bii GH B 

G. H. BUHNMANN'S PAPIERGROOTHANDET NV 

Anstcrírn Arnhcm Dtn Hmg Eindiovrn 0ronln3rn brwrdcn Maastricht Rottedlrn lllrccbt 

Zutphen

cl 

Or 

c| 

Or

"@@ 

ffig 

Komt u er bij? 

Doe als h[ 

- voor al uw drukwerk RM-lnkt - 

en u zlt 

(als hlJ)... op rozen ! 

@INITf 

waarom verder zoeken 

als le dle kunt kriJgen 

Auc,*,laa' naaatv! 

il.T. [dolph lleÍorh lhukinktfahriek 

EROUWERSGRACHT I52.Ií 

AMSTERDAM.C. 

TELEFOON 17452-12897 

Climax 

fijn houtvriJ 

registerkaarten karton 

wit en gekleurd 

Nu ook dc klcur grijs 

in vier gafictttcn vonodig 

Vraa6 het nieuwc monsterbock 

met volledige ultgebreidc collcctle 

lI.V. llE HÍILLAIII!$ÍIIIE PAPIER I]IDUSTRIE 

* 


Prinsengracht 472-480, Amsterdam 

Telefoon 302O4 (4 lijnen) 

Uu'r/tU" , 

uAy^wfw 

NV. CLI CHEFAB RI€K'' UT ?ECHT U 

R0 4/v\E RT.I inVAN SANï€N 

ouDE 6RAGT 2 t3. T€1.1 26? 6 -20409. UTRE(I{ï

Reeds meer dan 

A(oO(oO HEIDELBERGERS 

werden over de gehele wereld geleverd 

Ook U kunt proÍiteren van de grote voordelen die de 

Originele Heidelberger Cylinder- en Degelautomaten bieden. 

Aarzel niet langer en vraag 

nog heden nadere inlichtingen en demonstratie. 

ot"lglnele Heldêllrê|.geF dêgelautonraal 26 x 38 cm 

o|.aganele HeadetlteFger degèlaulortraal 34 x 46 cm 

or.igInele HeldelbêFgeF GtrllndeFaulorrraat 54 x72 cm 

Ír.y. Lellergietenil ,rArnslendartt" vh. N. Tellerode 

Amsterdam Rotterdam Den Haag 

5000 druksperuur 

4000 druksperuur 

4000 druksperuur

We@6 

auto stitcher 

de Amerikaan 

die bergen hechtwerk 

Yoor u verzet! 

\rVINKLER FALLERT & Co. N.V. 

PRI NSEN G RACHT 546, AMSTERDAM, TELEFOON 35839. 37247 

.ELP'H H HW L"qUruFruWH[P xj !] .Utlil.l .q .ii .$l FJ ,Ë .Lll FJ: # ,FJ f, .ill .TJ ]J H ruilrU roW Wl #J. g 

j-fl t;1, 

' 2 | | 

rull llw 

Lï 

NATIONAL BOOK LEAGUE 

[Tl -pl 

ITJ]I 

ttut 

ï;tll 

mlt 

tir] 

!p 

l+ 

l'iEl 

lrill 

l'aTt 

L# 

[fl 

i-! 

ïiilt 

LIJI 

l:T] 

,p1 

l''-11 

-'Ll 

itill 

I,ilt 

Irilt 

EXHIBITION OF BOOK DESIGN r957 

In Londen werden t o 4 boeken als de be r te ui I de Bri tse produktie uan r 9 S 6 ge koqen 

' Monatlpe' lemrtlpen ryraken weer hun woordje ntee, nameliik : 

Bembo z 5, Baskerville r 6, Bell ro, Fournier 7, Poliphilus 7, Times 6, 

Walbaum y, Ehrhardt 4, Plantin 4,Imprint z, 

Garamond 3, Perpetua z, Caslon z, CenÍatt r , Scotch Roman r, 

Modern (7) r, Van Dijck r, Spectrum r 

In totaal dus 98 boeken waarvoor de veelzijdige 

'Monotype' 

losse letterzet- en gietmachines 

hun medewetking mochten vedenen 

Vilt ook u profiteren van de mogelijkheden en kwaliteit welkc deze machines bieden, 

stel u dan eens in verbinding met 

THE MONOTYPE, CORPORATION LIMITED 

Ansterdan-C I Keiqersgracltt r4z lTelefoon 41606 

IITï r#l 

w3 

fÍT11 r#l 

ÍÍ-fïl 

4 

lHt 

tt_il] 

IH 

ILil 

LilI 

rHl 

[fl 

i_il 

lLft 

tilt 

irilt 

ml 

JW 

llul 

ti Í11 

r_! 

l;il] 

Lill 

lt_tilt 

!Hl

,rrrp[0 

l,[|J 5 

01] 1f 

Tweetoerendrukautomaat 

Voor het economisch 

#N 

3 

'*@*q 

. Fabrikaat M'AN' Augsburg 

werkendc d rukkeriibedriif 

% 

&' \@ 

$ 

r$ 

R'@= 

ítr 

.àr 

j 

ffi 

ffi 

ffi 

ffi 

ffi 

W 

t

Bibliofiele boeken in deze tijd 

JOH.H.VAN EIKEREN / ÁMSTERDAM 

Ergens past het niet in onze democratische en 

praktische tijd, zou men kunnen zeggen, àat 

er mooie bocken gemaakt wordcn in kleine 

oplagen, die een klein aantal mcnscn maar in 

handen kunnen krijgen. Dat hct dan bovendicn 

nog boekcn zijn die, hoc lczcnswaardig ook, 

eigenliik in de eerste plaats om hun uiterliik 

gezocht worden, is ogenschiinliik ook al een 

argument tegen deze zgn. biblioficlc uitgaven. 

Tegen geen van beide bewccgrcdcncn, namc- 

lijk dat cen bock cr is om gclczcn tc wotden en 

dat ecn gocdc tekst ccn zo groot mogelijke 

verspreiding moet hcbbcn, zou wat in tc 

brengen zijn, als er niet nog ccn andcre kant 

aan die beperkte oplagen zat. 

Al hebben de bibliofiele uitgaven nict meet de 

taak die de cigen persen - Zilaerdistel, Kanera 

Pert, Hetoelpers, Palladiam cn Trajeclam ad 

Mosam - tientallen jaren geledcn hadden, hun 

bestaan is nog altijd van ongemcnc betckenis. 

Die eigen persen van omstteeks Í9o9, ÍgÍ7, 

t9z2 í^men het op tegen ecn crnstig verval 

van de bockkunst. Nu wc dat vctval te boven 

zijn en er algcmeen grotere zorg aan het bock- 

uiterlilk wordt besteed, is dc taak van hct 

bibliofiele boek meer naaÍ het experiment 

verlegd. Vat in het stapelboek uit commer- 

ereeni 

q""-*nfr? 

Het wapen van dc vercniging, 

^.+.,^ -ê.^F,À 

6 

ciëlc cn andere ovcrwcgingcn niet mogclijk is, 

kan in de biblioficlc uitgave ondernomen 

wordcn. Zij Ieent zich zogezegd voor de 

laboratoriumprocf en ontwetper en illustrator 

krijgcn gelegenheid die ideën te verwczcn- 

lijkcn waaraan mcn vooÍ de gewonc uitgavcn 

nog niet toe is of wclke men niet aandurft, 

Het biblioficle bock vrcrkt aldus inspircrend 

op dc vorm van dc gcwonc uitgavcn. 

In r9r9 werd dc vcrcniging Joan Blaen op' 

gcricht cn zc blccf tot rgzr actief , De Neder- 

landscle Vereeniginguoor Druk dz Boekkunst, dic 

in r93,8 tot levcn kwam, is er een voortzctting 

van cn, zij het ook soms langs lijncn dcr 

gclcidelijkheid, zii heeft hct in de farcn van 

haar bestaan tot ccrbiedwaardige. prcstaties 

gcbtacht. Zijheeft op haar lijst uitgaven (voor 

hct merendeel nog verkrijgbaar) van Bredcro, 

Vondel, Vosmaer, Hammachcr, Hasebroek, 

Grcshoff, Stuiveling e.a. Onlangs hecft zij 

haat plannen voor tockomstig wetk bckcnd 

gcmaakt en als zij tot uitvocring daatvan komt, 

zijn wij in de loop van dit jaar belangwckkcnd 

wcrk te wachtcn, 

Aan het einde van het vorig iaat, om ptecies tc 

zijn rond Kerstmis, hccft dcze vercniging mct 

de wijdse maar lastig lange naam in de oude 

Onheilspellender dan de tekst aan onheil brmgt., . 

spelling, haar ledcn in de meest uitgebreide zin 

veÍÍast met drie fraaie uitgaven tegelijk, 

Allereetst een werkie Houtgratares wn den 

Heer Hen4y Brown, een opstcl van Hatry 

Prenen eigcnlijk over de houtgtavure in het 

algemeen en nict van genoemde heer Brown 

in het biizondcr. Het is een fiin oblong boekje 

ro,t x 17 cm, 5z pagina's, met van het blok 

gaaf afgedruktc gravures uit de eerste helft 

van de votige eeuw. Het wetd, n ^r ^ n- 

wijzingen van een ongenoemde ontwerpcÍ, 

gezet uit dc halfvette Romulus en is een voot- 

bccld van goedc boekkunst, bedteven op het 

traditioncle vlak in de goede zin, Enschedé 

Haarlem heeft het onberispelijk druktechnisch 

verzorgd; het mooie halflinnen bandje is van 

Knoop Haarlem, 

Van groter fotmzat, r8,5 x 24,5 cm, 46 paginz's, 

is Hel Doosje van Godfried Bomans, typogtafie 

Aldert \íitte, illustÍaties Karel Thole, druk 

Van Rossum Utrecht en bindwerk van Ktrstets 

Duivendrccht. De typogtafischc vorm is hier 

meer expcrimcnteel en dus meer kwctsbaat. 

Hct is ecn van dc melige, kwasi-ernstige maar 

in wezen mct de ernst een loopjc nemende 

vertelsels van Bomans, waarin de ontwerper 

en de illustrator gemeend hebben de schriiver 

r-l 000$tu

niet te moeten volgen, Ze ziln beide bloed- 

eÍnstig. De titelpagina ziet er met zijn illu- 

stratie en belettering onheilspellendet uit dan 

de tekst aan onheil opbrengt en het verhaal, dat 

kabbelend verloopt, heeft van de ontwerpet 

grote initialen meegekregen, waarna in dc 

tekst niet die grote dingen gcbeuren die men 

op de zware initialen verwacht zou hebben. 

De illustraties ziin van een griezeligheid die in 

de tekst niet terug te vinden is en q/aarmec Poe 

eÍg tevreden zo:uzrjn gcwecst. Dat wil allemaal 

niet zeggen dat de ontwerper en de illustratot 

geen goed werk gedaan hcbben; men kan 

allecn in opvatting met hen vetschillen. Het 

boekje heeft een fraaie gele band, waaÍtegen 

de zwarte schutbladen met smaak gekozen zijn, 

Het meest experimenteel is het detde bockje, 

Negen gedichten ooor de Kersttijd, ryx24 cm, 

3z pagina's met illustraties cn in typogtafie 

van Henk Ktilgcr, Hier is de voor deze tekst 

bij uitstek geschikte Dc Roos Romein gebruikt 

in halfvet en cursief. De plaatsing van de 

paginaciifers en de vcrwetking van titels en 

auteursnamen zijn niet vtii van opzetteiijkheid, 

waardoor de bladspiegel wat gefotceerd in de 

breedte is getrokken. In de typografie is het 

experiment daarom minder overtuigend dan 

fl 

I 

tl 

1l 15l, h.r. ,",' . sr1,^.1.'F,,r{ . h rl..\rn,ln,: 

"! 

u,..r -rd ,.af,r rLr 

6!w@F! 

in de illustraties, waarin Kriiget gebruik 

maakte van cen van kurk afgedrukte ondcr- 

grond en waarin hij met behulp van tcxtiel, 

waarondcr kant, biizondcrc cffecten wist tc 

beteikcn. Hcel mooi is het lila kaftie waarop 

een bazuinblazende engcl decoratief tot ecn 

fraai ornamcnt is verwerkt, Op het wel hecl 

mooic papier (dat ook voor de andere boekjes 

is gebruikt) heeft Bclinfante Den Haag de tekst 

en dc illustraties uitmuntend afgedrukt. Het 

bindwcrk is van Molicr & Zn Den Haag. De 

clichés voor de twee laatste boeklcs werdcn 

gemaakt door dc Clichéfabrick Utrccht cn 

doot Maks Den Haag. 

Het lidmaatschap van ecn biblioÊelenvereni- 

ging was altijd een nogal kostbare en nou nict 

bepaald volkse aangelegenheid. \Wat het laatste 

betrcft is mcn van dczc vergissing vril algc- 

meen teruggekomen sinds het wel dc mcest 

volkse ontwerpeÍs gewccst zijn, die hct Nedcr- 

landse boek v/ecr cen goede vorm hebbcn 

gegeven en de hcrleving van dc bockkunst 

niet gekomen is van de vetmogcndc ycrz mc- 

laar. \Welgesteld hoeft u niet te ziin om lid van 

deze veteniging te wordcn, want de iaarliiksc 

contributie bedraagt maat f r5,-. Adres van 

de sccretaris: BestcvaerstÍaat ro te llaadem. 

ír r. [(n1\Ín r.il ( ,,xr.n*,il (iril rrnrtr' L.Í dnrh,{rfl rn l. KnnnunoSl 

.n {rrnil. 

\,{Í,I-'rr 

ril{ln({t 

\llFn.i 

.nr'll'Dr! }.Í[rrr un$'Ír'Íl 

lx$sr,.i'^ ir 

"'(r 

r""r, 

\.n.l nrr'ËrJ,Lfl lJn,, .,,,!.,,,,. r,F.,.r. 

8.1.ILr 

]odín,nq L,]N L(lr.1,[.!rr!.li(ndinri,! r.r/.lits l.u,rh.rnLdc 

lonrts..D(, .!"'( ', nx\! hiar hÍr l! {r J! sra h,.'tr! h-hal{ft J.rnjt. 

lt!rrL lun, 7DU lssil,,r,1,!llrJ.h. s,rF, - a,,Lr,illrn rn n. tn'Ák krr, 

rÍil\ rnL Àr DnnÍhínn.. hrr..r.r,ríklnnr 

- 

!.(rr. lr,ili!,iiilr h.r 

"N 

{(r \dJ J. \rLiF.r.i .i.r1 \(, hor(Í ,\,rnn!l, ,.{n' À, I nJ. 1,nÍ rt( hJtt! 

n r. l\1q{l{a{t lxt i[. l\'u 6.rrt, n'h!, | \,n, ]r. ,,{DU,,,. nJ" ( t,n, r &í,8 

ll\11 l!rl l. $rar! \ nr 1, nn'tr.$nrtr{ra l, n LÍn".Ír ., il \r_rnrnnr Í.rn hír 

hr-J! IrÍly h.Ít 6r. r,,,'r.[ !.nítrtr. r,.trrxrstrrn,{[a ']ni q t(rlrnd 

rr.{. ^lLra' t t n rJlniln,nÍ nr i! n,r,nÍrrrn \.,r l{ rLr. ltk lt..lnii,irtr 

!íNrr len.rln n,s ntrr \,.t,rtu r,,(,1, (,,.ttr ntr !.n .,n, il"," 

".- trr.hÍt. 

& l.u!,sÍ. ilrd. 

Sl.rllc.(,nr.xl$itl r.n l'fr n,r(r 1r l'nrF!.'!. L(Í, hi('nr 

Boten: een paginastel uit 'HoutgravuÍes 

van den Heer Henri Brown' 

Recbls onder: een illustratie, in drie 

drukgangcn, uit het werkje 

'Negen gcdichren voor dc Kersttiid' 

Negen 

gedichrenvoor 


Kerstdid

- 

M I L L E R - tweetoerenmachines 

c,DE GROEN I ZVJOLLE 

De Miller tweetoerenmachines staan in Amerika, evenals in 

andere landen wât ze in bedrijf zijn, zeer gunstig bekend. 

Het is geen unicum als men in de Verenigde Staten tien en 

meer Miller-machines als een battetij naast elkaar dag in dag 

uit massale oplagen ziet afdrukken; ook in Europa zijn er 

trouwens drukkerijen waar vljf en meeÍ Millers in de pro- 

duktie zijn ingeschakeld en in ons land hebben eveneens 

enige van deze machines een plaats gekregen. Gezien de zeer 

hoge produktie er van mag verwacht worden dat ze binnen 

afzienbarc tijd in ons land nog meer ingang zullen vinden. 

Niet alleen zijn trouwens Miller-machines zeer produktief, 

maar ook aan de eisen met betrekking tot de kwaliteit van 

de drukvzerken, in één en meer kleuren, wotdt volkomen 

voldaan. Kort geleden ontvingen wij enige vellen, fotmaat 

j jxTr cm, bedrukt met afbeeldingen van Smvrnatapijten 

in de natuurlijke kleuren, bij Westetmann te Btaunschweig 

(Duitsland), op een Miller trveekleuren-trreetoerenmachine 

TW met een snelheid v^Ír Szoo vel en dus 64oo druks per 

uur (twee kleuren in één arbeidsgang). Deze Miller TW 

tweetoeÍenmachine voor tweekleurendruk, formaat J 3 X7t, 

heeft een maximumsnelheid van 4ooo en dus in feite 8ooo 

druks per uut. Een vergelijking met de vermelde cijfers, die 

niet op zichzelf staan, geeft te zien dat de produktie bij kwaliteitswerk 

op ongeveer 7toÁhgt. !íij kunnen aannemen dat 

voor eenvoudig wetk het percentage veilig op 8oo/o van de 

gegeven produktiecapaciteit ligt en bij gunstige papiedoop 

en regelmatige stapeling zeket nog hoger gesteld kan 

worden. Het is terv/ille van de obiectiviteit dat wij hierop 

even de aandacht willen vestigen; het komt nog wel eens 

voor dat men tussen machinesnelheden en werkelijke ptoduktie 

een denkfout maakt. 

Bij de gegeven hoge drukcapaciteit geeft de tweekleurentweetoerenmachine 

tegenover de enkelvoudige machine een 

dubbele produktie, een vrijwel direct inzicht in de kleurverhouding, 

minder risico van werking in het papier, minder 

risico van pasvetschillen, minder insteltiid, minder 

benodigde ruimte, minder mankracht, minder investering. 

Naast de produktie en het kwaliteitsvermogen vinden de 

Millet-machines thans meer ingang in de Europese landen 

doordat de tweekleurenmachine Miller T\í in Engeland 

De in Duitsland gebouwde Miller tweetoeÍenmachine SY, papietform^ t 76 x ro4, 

met Spiess-inlegapparaat voor zowel de staffelinleg als het enkelvoudig inleggen

vervaardigd wordt, waarbii sinds kort 

is gekomen dat de Miller SY, op een 

formaat van 76x ro4 (y cm groter dan 

de Amerikaanse SY), gebouwd wordt 

bij de machinefabriek Johannisberg 

GmbH te Geissenheim in Duitsland. 

Door deze samenwerking is de prijs 

van bijvoorbeeld de SY met plm. 

z5o/o gedaald en zodoende is deze 

machine ook voor ons land wel wat 

aantrekkelijker geworden. 

Om een nauwkeurige kopie van de 

Amerikaanse Miller SY te verkrijgen 

worden bij Johannisberg voor deze machines de inchmaten 

aangehouden. Voor de bouw wordt Europees staal gebruikt, 

met uitzondering van een paar geleiders in de aandrijving. 

Deze onderdelen komen van de Miller-fabrieken in Pitts- 

burg. Ingenieuze vindingen, efficiënte krachtbesparingen 

in de hoofdaandrijving, de nieuwste constructiemethoden 

en gebruik van hoogwaardig materiaal maken het mogelijk 

ongekende pÍestaties te leveren met een eenvoudig te 

bedienen machine. 

Het vermogen van de Miller SY reikt tot 4zyo druks per 

uur, eeÍr snelheid welke bij gunstige omstandigheden ook 

inderdaad als werksnelheid bereikt kan worden en waarvan 

als regel ook bij moeilijker werk geen groot percentage 

behoeft te worden prijsgegeven. 

Bouw uan de Milhr SY 

De machine is stabiel en zwâr gebouwd en het zwaaÍtepunt 

$/erd laag gehouden. Zonder meer geplaatst op een niet- 

glijdende stof maakt de machine geen schuivende beweging 

en blijft bij de hoogste snelheid en hoge belasting onwrikbaar 

op z'nplaatsz een heel goede aanwijzing voor de 'inner- 

lijke rust' en stabiliteit van de pers! Zij- en binnenfreem 

bevatten de as- en lagergaten, wat aan het geheel een grote 

stabiliteit vedeent. Tussen het freem en zo vet mogelijk 

naar onder vedegd, werd de hoofdaandrijving aangebracht, 

aangedreven door een motor met directe en geluidloze over- 

brenging doot een gevlochten stalen kettingriem. Bouw 

en weerstand-biedende delen zijn er op berekend, tijdens 

het drukken optredende krachten te stabiliseren. De basis 

van de rollenbanen is massief en verticaal geribd, 

Het drukfundament, wâràaíL bevestigd het naar nieuwe 

principes gebouwde aandrijfmechanisme er voor, is zwaar 

en dwats geribd en wordt door massieve rollen gedragen. 

9..À. rO 

Dit beeld van de Miller SY in opengeslagen tocstand vertoont een zccr goede toegankelijkheid 

De drukcilinder is uit eén stuk gegoten en evenals het funda- 

ment van zware ribben voorzien. Deze zgn. gewafelde con- 

structie is zodanig, dat van doorveren geen sprake is en een 

zeer grote drukkracht kan worden ontwikkeld. 

De Miller SY is in gesloten toestand 4,78 m lang; de hoog- 

stapelinleg is rzo cm hoog en de hoogstapeluitleg roo cm. 

De toegankelijkheid van de Miller is opmerkelijk, hetgeen 

belangrijk is omdat de bewegingsmogelijkheid van het be- 

dienend personeel van invloed is op de produktie. De hoge 

aanvangsnelheid (z4oo druks per uur) heeft evenzeeÍ een 

sterke invloed op de produktiecijfers. 

De hoofdaandrluing 

De hoofdaandrijving is van bijzondere constructie. Door 

een samenstel van enige forse, brede kamwieien van n ^r 

verhouding geringe afmetingen worden drukfundament en 

drukcilinder in beweging gebracht. In plaats van één aan- 

drijfwiel zijn twee kleine aandrijfwielen aanwezig voor het 

drukfundament. Deze verplaatsen zich op de eindpunten 

van het drukfundament in horizontale richting, om te grij- 

pen in de aansluitende tandreep van het drukfundament. 

Bedoelde aandrijfwielen worden door twee grotere aan- 

gedreven. Op elk daawan bevindt zich een hardstalen rol. 

Onder het drukfundament is een v-vormig onderdeel (het 

zgn. Zweedse juk) gemonteerd, waarop twee hardstalen 

geleiders. Het zijn deze laatste delen, de aandrijfwielen 

met de stalen rol en het v-vormig onderdeel, welke een 

grote rol spelen in de snelheid en rust van deze machine. 

De Miller drukfundamentaandrijving heeft niet het bekende 

hangtandrek, de coulissen en de bufferwerking. De pneuma- 

tische remming is in een mechanisch snelheidsverloop om- 

gezet. Om het gemakkelijker voorstelbaar te maken: de 

samenwerking van de stalen rollen en het v-vormig onder-

deel is te beschouwen als de coulissenwerking, met dien 

verstande dat de aanstormende massa-snelheid puntsgewiis 

in zichzelf terugkerend het absolute nulpunt bereikt. 

Schokken of stoten is met deze constructie uitgesloten. 

Tijdens de tijd dat de druk wordt uitgeoefend heeft het 

fundament de natuurlijke snelheid, evenzo bij de zogenaam- 

de dode gang. Zodn de drukgang is afgelegd komt de stalen 

rol van het achterste aandriifwiel in contact met de betreffen- 

de stalen geleider. Door de afbuigende beweging van de 

cirkel (tandwiel) wordt het drukfundament geleideliik in 

snelheid vertraagd totdat het nulpunt is bereikt. Dit punt 

van aankomst is tevens het punt van onmiddelliik vertrek. 

De stalen rol brengt het fundament weer in teruggaande 

versnelde beweging. 

Uit een en ander is hopeliik ongeveer duidelijk op welke 

wijze de volle snelheid zonder enige remmende invloed tot 

volledige rust wordt teruggebracht. In vergelijking met het 

bekende hangtandrek is een belangrijke krachtbesparing 

verkregen op de omkeerpunten, terwifl dit tijdens de heen- 

en'il/eergaande beweging van het drukfundament eveneens 

het geval is. De krachtsinspanning om in een opnieuw be- 

wegende kracht over te gaan is vervallen, de pneumatische 

druk en tegendruk is omgezet in een mechanisch weinig 

kracht vereisende werking. Opmerkelif k is, dat de aandriff- 

wielen in tegenstelling tot het Miehle-s,vsteem voor de heen- 

en teruggang twee omv/entelingen maken in plaats van drie. 

Drukfandantent en drukcilinder 

Het drukfundament wordt gedragen door vier rollenbanen, 

uit hardstaal vervaardigd. De buitenste banen liggen onder 

de cilinderdragers, hetgeen aan de weerstand voor de voor- 

spanning op de dragers tegemoet komt. De hardstalen 

rollen waarop het drukfundament voortbeweegt zijn van 

geringer diameter dan op andere tweetoerenmachinesl ze 

kunnen daardoor dichter bij elkaar liggen en een verder- 

gaande ondersteuning aan de druk geven, Het drukfunda- 

ment is van even brede dragers voorzien als de cilinder- 

ringen. Het gehele rollenrek wordt aangedreven door een 

aan de onderzijde van het fundament bevestigde tandreep. 

De drukcilinder is uit één stuk gegoten, uitzonderlijk zwaar 

en horizontaal en verticaal geribd. Door excentrische bus- 

lagers wordt de cilinder tijdens de drukgang vast op het 

drukfundament gedrukt. Het gewicht en de geslotenheid 

van de geheel uit staal vervaardigde cilinder doen het toe- 

stellen, ook bij de zwaarste illustratievormen, minimaal zrjn. 

Het inklwerk 

Het inktwerk geeft ononderbroken toevoer. Er is nog een 

smalle inkttafel aanwezig, welke echter niet tot taak heeft als 

voordistribuering te dienen; hoofdzakelijk heeft men deze 

tafel aangebracht om de vormrollen daarop zuiver te kunnen 

afstellen. Ingeval het zetsel iets hoger dan letterhoogte ge- 

goten is, zal een dun markeringsstreepje op de tafel ïe zien 

mogen ztin; zIs regel houden we een brede streep van plus- 

minus twaalf punten aan. Het vervallen van de inkttafel, ge- 

bruikeliik bij tweetoerenmachines, houdt in dat er bij de 

Miller-machines geen gescheiden voordistributie plaats heeft. 

De inkttafel is vervangen door een dikke inktcilinder, met 

een diameter van r7,8 cm, opgenomen in het inktwerk. 

Drie vormrollen, vier distributierollen, zes stalen verwrijf- 

cilinders van vijf verschillende diameters, likrol en inktbak 

vormen één geheel. 

De inktbak heeft een verend stalen mes en dicht naast elkaar 

gelegen stelschroeven voor de fijnregeling. Zoals bij elke 

moderne machine kan de bak achterover gelegd worden. 

Wederom een bijzondere constructie is, dat het gehele distri- 

bueergedeelte van het inktwerk achteruit gedraaid kan 

worden. Vorm en vormrollen kunnen in'kar achter' royaal 

bereikt worden, Voor gevallen als een controle van de 

vormrollen tijdens het drukken, het wisselen van één of 

meer rollen, het uitnemen voor tussentijds schoonmaken 

enz., waartoe we even bij de rollen willen zijn zonder een 

duik onder het inktwerk te nemen, is het inktwerk totaal vrii 

te leggen. Aan de uitlegzijde kan men afr.ezen waar enige 

verstelling van de toevoer nodig is, Het inktwerk wordt aan- 

gedreven door een aan het fundament bevestigde tandreep.

Evenals op meer plaatsen van de machine is ook bij het inkt- 

werk een beveiliging aanweztg voor eventuele onoplettend- 

heid; zodra enige spanning in het aandrijfwerk van het inkt- 

werk ontstaat, stopt de machine. AIIe rollen hebben een 

fijnregeling om te stellen. In gewone stand kunnen met één 

handeling alle rollen vríjgezet worden. 

Het iltlegntecbanisme 

Het vel wordt door wippers in het uitlegmechanisme ge- 

bracht en komt via brugpieken op de uitlegbanden. De 

Miller heeft geen heen en weer bewegende uitlegwagen. De 

uitlegbanden draaien continu op dezelfde plaats; het uit- 

zicht op de druk blijft daardoor volkomen vrij. Boven de 

banduitleg bevinden zich smalle banden, zowel verticaal als 

hoÁzontaal verstelbaar, om een opwaaien van de vellen te 

voorkomen. De snelheid van de vellenuitloop is met een 

drievoudige riemschijf regelbaar; indien de machine een 

snelheid heeft van 4ooo per uur, kunnen de vellen met bii- 

voorbeeld de helft van de druksnelheid uitgevoerd worden. 

Daaraat is het mede te danken dat de vellen rustig en goed 

op de uitlegtafel uitgelegd en goed gelijk gehouden kunnen 

worden. Als het werk het toelaat kan een hoogstapel ge- 

vormd worden; zo ntet, dan ztjn er wel andere wegen tot 

stapelvorming. De uitlegborden zijn voorzien van wieltjes, 

zodat àe geheel afgedrukte stapel weggereden kan worden. 

De uitleg is aan drie zijden open; in een minimum aan tijd 

is een andere wagen ingeschoven. 

Indien men de machine op topsnelheid wil houden, althans 

in een onveranderliike snelheid, kan men haar rustig laten 

draaien zonder dat vellen aangevoerd worden. Druk en inkt- 

opdracht worden namelijk opgeheven. 

Aan het begin van de uitlegtafel is een buis met gaatjes aan- 

gebracht, welke als gasbrander gebruikt kan worden. Deze 

is niet aangebracht om de inkt spoediger te doen drogen, 

maar om vibrerende lucht te doen ontstaan, waarop het vel 

tijdens de uitloop boven de uitleg gedragen wordt. Daar- 

nevens zljn nog blaaspijpies aànwezig, welke eveneens aan 

het uitleggen dienstbaar zijn. Het luchtkussen, dat op deze 

De uit één stuk gegoten drukcilinder van de Millet (opmerkelijk is het ribben- 

systeem; zowel horizontaal als verticaal wordt de weerstand van de cilinder 

door deze ribben ondersteund) 

wijze tussen de vellen wordt gevormd en enige tijd blijft 

hangen, bevordert in hoge mate de droging van de inkt. 

Met een lichte beweging en zonder enige krachtsinspanning 

kan het uitlegmechanisme omhoog gebracht worden. 

B !/ qon de re a i tras t i ngspan Íe n 

Deze Miller heeft drukknopbesturing, een tachometer geeft 

de snelheid aan waarmede gedrukt wordt, een niet-verstel- 

bare totaalteller geeft het aantal omwentelingen van de 

cilinder. De machine is voorzien van automatische smering: 

een manometer geeft de inhoud en druk van de olietoevoer 

aan; als de olie in het reservoir verbruikt is, wordt de ma- 

chine automatisch buiten bedrijf gebracht; de olie wordt 

gefiltreerd in de toevoedeiding, hetgeen verontreiniging van 

leidingen en smeerplaatsen voorkomt. 

De inlegapparataur aan de Amerikaanse Millerc 

Voor de in Duitsland gebouwde Miller SY wordt het alom 

bekende Spiess-inlegapp^rât toegepast. $Vaar de drukkers 

in ons land daarmee goed op de hoogte kunnen worden ge- 

acht, besteden we enige aandacht aan het inlegapparaat dat 

op de in Amerika gebouwde Millers wordt gebruikt. De 

constructie van dit ^ppara t is vernuftig en toch zo een- 

Het aan trek- en drukkrachten evenwichtig weerstand biedende freem van de 

Miller SY bestaat uit één massaal sietstuk 

Hoofd- en drukfundamentaandrijving: in het midden de grote kamwielen en de 

stalen geleidingsrollen voor het zgn. Zweedse juk en de geleidingsbanen; tussen 

de grote kamwielen de kleine aandrijfwielen voor het drukfundament; de buiten- 

ste rollenbanen liggen op gelijke stand met de cilinderdragers (links en rechts aan 

de binnenzijde van het freem de verbindingsstangen van de excentrische lagers 

van de drukcilinder, welke dienen bij het heffen en dalen daarvan) 

Ondcrzijde van het drukfundament, waaraan verbonden het v-vormig deel (het 

zogenaamd Zweeds juk), deel uitmakende van de gehele constructie welke het 

drukfundament aan de eindpunten de af- en toenemende snelheid geeft (let op 

dc naar dc uitcrste kanten gelegde rollenlijsten) 

TI

voudig in het uiteindelijk resultaat: een goed inleggen. De 

werking er van is precies op de snelheid van de machine af- 

gestemd, rpant de aandrijving geschiedt door de machine. 

Een ronde plaat aan het inlegapparaat wordt bij sluiten van 

het apparaat aan een eveneens ronde plaat van de machine 

gekoppeld, zoàanig dat beide platen een geheel vormen. 

Aan- en ontkoppelen geschiedt van de bedieningszijde uit. 

Alleen indien het ^ppa'r^ t ontkoppeld is, kan het inlegblad 

omhoog gedraaid worden; nadat dit is geschied, kan door 

het opheffen van een grendel het gehele ^ppal ^t wegge- 

zwaatd worden. De stapelplaats van de te bedrukken vellen 

kan zowel voor diepstapel als minder hoog gestapeld papier 

gebruikt worden. 

Een gewone tasterconstructie, voorzien van fijnregeling, 

houdt het oppervlak van de papierstapel op het juiste 

niveau ten opzichte van de zuigers. Regelbare blaaslucht, 

door een continu werkende pomp aangevoerd, uitstromen- 

de door in vorm verschillende openingen, scheidt de vellen 

reeds voldoende alvorens ze àoor de zuigers worden op- 

genomen. Van dezelfde pomp wordt de zuiglucht verkregen. 

De vellen worden ^ ngezogeÍ door een vijftal zuigers, welke 

over een afstand van circa 3o cm het vel opnemen. Dit heeft 

een eigenaardig effect, want bii een aanzuiglengte van ,o cm 

in het midden van het vel, op een strekkende lengte van 

roo cm, moet het overblijvende deel van het vel logischer- 

wif s omlaag hangen. Het vel heeft dus aan de vootrand een 

boogvormige lijn, van het midden uit tot de uiterste punten 

naar omlaag vedopend. Het begin van het inlegblad heeft 

nu een benedenwaarts gerichte glooiende vorm, zodat de 

omlaag gerichte punten van het vel, zodra dit naar voten 

komt, direct steun verkrijgen. Het gevolg is, mede door de 

Het intensieve inktwcrk van de 

Miller SY, met het distribueergedeelte 

geheel teruggezet en dc vormrollen 

geheel vrij liggend 

gerichte blaaslucht, dat een meevoeren van tv/ee vellen uit- 

gesloten kan worden geacht. Alsnog kan echter een taster 

worden ingesteld, welke volkomen uitsluit dat meer dan één 

vel weggevoerd wordt. De zuigers zijnvoorzien van gummi 

zuigervlakken van ca. z cm diameter, welke voor elke soort 

papier, van luchtpost tot zw^ r duplex, gebruikt worden, 

De vorm van de zuigvlakken doet het vel als het ware in een 

ril aanzuigen, waardoor een begin van scheiding ontstaat; 

het ontbreken van de kiepbeweging wifst er op dat deze 

werkwijze afdoende is. Nadat het vel aldus is opgenomen, 

wordt het overgenomen door het eerste etappetransport, 

dat slechts twee zuigers heeft. Bij het einde van de eerste 

etappe wordt het vel op het blad vastgezogen en blijft daar 

rustig liggen tot het wederom âlgezogen wordt. Het 

tweede etappestel heeft twee zuigers en twee hoefvormige 

zuigerstukken waarmee het vel naar de vooraanleggen 

wordt gebracht. Deze hoefvormige zuigerstukken worden 

zo geplaatst, dat zij rondom en voorbij de aanlegvlakken 

komen. Het gehele transportgestel loopt in glijbanen en 

behoudt een uiterst rustige beweging tijdens het voor- en 

achterwaarts gaan. 

Van buitengewoon belang is de wijze u/aarop het vel tegen 

de aanleggen wordt gebracht. Op hetzelfde moment waarop 

de voorrand van het vel de aanleggen raakt wordt de zuig- 

Iucht opgeheven. De kracht waarmee het vel door de hoef- 

vormige zuigerstukken en de tweede-etappezuigers wordt 

vastgehouden is zo subtiel te regelen, dat elke soort papier 

een minimale aanzuigingskracht kan verkrijgen. Bij het 

begin van het drukken wordt door de fijnregeling de be- 

nodigde zuigkracht afgesteld. Deze is op een manometer te 

controleren op het moment dat het vel teqen de voor-

aanleggen komt. De tiidstippen van de zuig- en blaas- 

luchtfuncties worden door een viiftal excentrieken bepaald. 

Bi j overgaan tot het verwerken v^Ír 2w^ Í karton zif n slechts 

een twee- of drietal slangetjes te verplaatsen. Zo nodig kan 

aan de ziikanten een blazer biigeplaatst worden' Àlvorens 

de vellen precies tegen de zriaanleg komen moet een taster, 

welke zich voor de openingen in het midden van het aanleg- 

plaatje bevindt, zo ver worden weggedrukt dat deze precies 

in één lijn met de voorzijde van het aanlegplaatie is. Indien 

de taster ook maar een papierdikte er voor blijft staan, het 

vel niet uiterst precies tegen de vooraanleg ligt, treedt een 

mechanische stopinrichting in werking, de aanleggen gaan 

niet omhoog, de grijpers blijven geopend en de cilinder 

wordt buiten druk gezet. Het vel bliift dus op de tafel liggen, 

de grijpers nemen het niet mee, de drukcilinder loopt niet 

over de legger. 

F,en zogenaamde vellenzekering of zwaaiende voorgrijpers 

zrjn b|j het Miller-apparaat niet aanwezrg' Hiervoor in de 

plaats zljn er twee kwasties, welke het vel tijdens het open- 

ga Ír vaÍr de aanleg, maar ook op het moment vafl aaí- 

grijpen door de grijpers, vasthouden. Enig verschil op dit 

kritieke moment moet als uitgesloten worden beschouwd. 

Het is niet goed mogeliik het gehele samenstel van veilig- 

heidsmiddelen aan de Miller en de detailwerking daarvan in 

kort bestek weer te geven. Uitschakeling geschiedt natuur- 

liik ook als een vel van de aanleg wegblijft. Uitschakelen 

van de druk is aan de aanleg zesvoudig verzekerd, terwijl 

op verschillende plaatsen stopinrichtin gen zíin aangebracht. 

Dat een vel bij het begin van de uitleg in het inktwerk zal 

geraken, is in de praktijk niet mogeliik ' ZeIfs zlin de veilig- 

heidsmaatregelen aan de machine zoáant'g opgevoerd, dat 

bijvoorbeeld, zelfs als spanningen in het inktwerk optreden, 

de machine ogenblikkeliik uitgeschakeld wordt. Men kan 

de machine niet eerder weer in bedriif brengen dan nadat 

àe oorzaak van stilstafld is weggenomen. 

De zrjaanleg is van eenvoudige maar secuur werkende uit- 

voering. Bij het verwerken van karton wordt door verzetten 

van een hefboompje de trekkende in een duwende functie 

omgeschakeld, omdat dit bii karton een beter register met 

zich brengt. 

Het gehele inlegappanat, met inbegrip van het inlegblad, 

kan na ontkoppeld te zijn tetziide gezwaard worden. Druk- 

fundament en de drukcilinder zijn daardoor vrii toeganke- 

liik. Bii een verandering van papierformaat behoeven slechts 

weinige handelingen aan de machine te worden verricht. 

Schema van het Nlillcr SY-inktwcrk ([i : votmrolle n; 

D : distributierollen; l)U : líkrol; 

SD =- stalen disfuibutierollcn; V : inktcilindcrs) 

Regelingsmcchanisme en het reservoir 

met peilglas van de centrale smering van de Miller 

rt

KALENDERS 1958 

Neen, waarde vakgenoot, de kalenders voor 1958 komen nog niet in bespreking, maar toch lopen we daarop 

in feite nu al vooruit. Eigenlijk was dat zelfs reeds het geval met de kalenderbeschouwing in het maart- 

nummer van ons blad. Deze stond in het teken yan: 'zie en doe lering op voor hetgeen de naaste toekomst 

aan kalenderopdrachten gaat opleveren'. 

Na het voorbereiden van het aangeduide TéTé-nummer werden ons evenwel nog een paar kalenders toe- 

gezonden, welke yanwege hun opvatting en uitvoering zeker een plaats in de opgenomen serie hadden 

moeten vinden. Wij aarzelen niet - waar tenslotte hier en daar reeds in de zomermaanden kalenders voor 

1958 worden ontworpen en uitgevoerd - ze alsnog weer te geyen, onder het motto: proef hoe goed ze zijn! 

BOEKBIN DERII PAARDEKOOPER: 

aGn kalêndêr wêlke êêrtt mêt maart begint, 

om tê ontkomen aan de tiidsgebrek- 

dwangpositie in november-decemberl 

op zes bladen donker karton 

werd een cvenwichtig en mooi 

r.rultaat bêrêikt; het kalendarium is open 

ên ru3ti8 gehouden; dè toegepaste 

kleuren ziin heel plezierig; 

de firmanaam is bescheiden onderaan 

vcrwerkt, maar wie het nog niêt 

wi3t wcêt dan nu dat Paardekooper zÈlk 

Íraai zeefdrukwerk kan maken , . . 

r4

STAATSMIJN EN (ROTOGRAVURE): 

een kalender in boekvorm oÍ . . . 

een boek in kalendervorm 

( ?)' met 

als titel: 'schoonheid van de 

miinstreek'; Íraaie tèkstpagina's met 

verluchtende illustraties leiden 

tot het geheel in; dan volgen, overdwars 

gênomen, de opeenvolgende 

kalenderbladen met hun kleurige 

reprodukties; het geheel is zo 

samengesteld, dat, als de zes bladen 

met datumaanwiizing worden 

verwiiderd, het boek overbliiÍt 

'fri 

oklutsu' t,si' 

zÀo*DYazHDwD 

r234 

6 7 8 9 10 rr 12 13 r4lt 16 L7 18 \9 

zilÍ.warlzlYrD 

20 2t 22 23 24 25 26 27 28 29 30 3r 

DE I'SEL/REPRODUCTIECOMPAGN IE: 

ecn tclkcniarc pat mêt íebruari beginnende kalender' 

wclkc tclkêns weer veel waardering oogst; het kalendarium 

is ditmaal als een geslaagd'grafisch experiment' 

te beschouwen; dê plaatwerkên, in diverse têchnieken van 

teken- ên schilderkunst en in verschillende druktechnieken, 

bieden een riike aÍwisselingl een heel mooie kalender! 

',ilï*"-; r3 ,1""'*'1, 

rrarrrír,r rr 7 14:21 28 

,ln..lua .l B 15 

'22 

29 

nr,ersJ,rrl 2 9 16 23 30 

dcarlcrlou 3 l0 17 

'24 

3l 

rrrlJcq 4 1l . I lt 25 i 

:srcrcrq 5 12 19 

'26 ) 

ST.{A]S\llJNIj- $ lN LI\ll]tllt(; 

:i1rki.iq 

rr.i.rLlnli 

Jrninf,q 

r,,trtSl ill 

,i arirnl'rq 

rníJ.r4 

:ii1rr,i,r.i 

5 

slÀ.\ISll'l\l:\ & l\ Il\tàLllí\'; 

I 

3 

,i 

b 

I 

9 

l0 

II 

lí 

rt 

7 

14 :l 

i 2tt 

rs 2l;2e 

ló 23 '; 3() 

l7 

":q 

l 

l8 , 25 : 

l9 26 . l 

2027'l 

rpril

I 

Kwaliteitsbeleid in de grafische industrie 

In aansluiting op de samenvattingen over mogelijkheden van een bewust kwaliteits- 

beleid in de gtafische industde, opgenomen in het voorgaande nummer van TéTé, volgen 

hier nog enige facetten van dit onderwerp. Het in deze reeks voordrachten van de Gtafische 

Universiteit (Amsterdamse Grafische School) behandelde is een lezen en nog eens over- 

lezen zeker waard. Mogen bepaalde begrippen wellicht te over bekend zijn (soms anders 

of mogeliik zelfs moeiliiker weergegeven), andezijds zullen hierdoor ook vruchtbare 

nieuwe begdppen in enigerlei vorm hun weg naar de praktijk kunnen vinden. 

De macltine ah faclor in l)et kualiteitrbeleid 

Van ccn drukpers moet geëist wordcn dat deze 

een zo groot mogeliike hoeveelheid drukwerk 

levcrt van een vooraf bepaalde kwaliteit, Een 

drukpcrs is te vcrgelijken met een ttechter, 

waarin aan dc bovenkant allc moeite van voor- 

bcreiding bij het maken van het ontwerp, het 

kiezen van papier en inkt, het klaarmakcn van 

dc vorm enzovoorts wordt gegoten. Vcrwacht 

wordt nu, dat aan de andete zljde een zo groot 

mogelijke stÍoom druk'í/etk verschiint, en ook 

dat er zo vreinig mogelijk vetstoppingen in de 

trechter ontstaan. 

Om hiertoe in staat te zijn moet een drukpers 

voldoen aan bcpaalde eisen, zoals onder andete 

natwkeurigbeid en stabiliteií. Verder moet deze 

drukpers nog met een zekcre snelheid ktnnen 

wetken, tetwijl er ook van verlangd wordt dat 

ze betrekkelijk gaedkoop is. Nu ziln nauwkeurig 

en goedkoop tegengestelde eiscn, evenals 

stabilitcit en snclheid. Dit zijn dan ook de 

tedenen waaÍom we in de praktiik altiid te 

maken krijgen mct een van te voren bepaald 

compromis. Hct komt eÍ nu maar op aan, het 

compromis te kiezen dat het meest gunstig is 

voor de soott drukwerk welke men maken 

moet. Met 

't 

andcre wootden: kan economisch 

beter verantwoord ziin ecn minder stabiele en 

dus over het algemeen goedkopere pers te 

kiezen als men slechts licht drukwerk maakt, 

in plaats van een stabielc en dus ook duurdete 

pets. De kwaliteit van de drukpers moet dus 

r6 

in ovetcenstcmming zijn met de aard van het 

te vetvaardigen drukwctk, 

Voor het bepalen van de kwaliteit van een 

drukpers geldt vooral dat de afwikkeling in 

otde dicnt te zijn, omdat anders vormsliitage 

optrcedt en moeilijkheden ontstaan bii het 

vervaatdigen van mecrkleurenwetk (pasver- 

schillen). De afwikkeling kan op eenvoudige 

wijze worden geconttoleetd met behulp van 

een door het Instituut voor Grafische Techniek 

vervaardigde slipmeter. Deze geeft aan of de 

afwikkeling al of niet juist is cn is dan ook te 

vergelijkcn met de koortsthermometer voot 

huiselijk gebruik. Het al of niet juist zijn van 

de afwikkeling wordt in sterkc mate bepaald 

door de factoren: 

a. nauwkeurigheid van cilinder, smetringen, 

loopliisten en drukplaat; 

b. voorspanning; 

c. stabiliteit. 

Met betrekking tot de gezamenlijke afwiikin- 

gen van de nauwkeurigheid, vermeld onder a, 

werd vastgesteld dat deze geen gtoter afstands- 

verschil tussen cilinder en drukplaat mogen 

veroorzaken dan o,r mm. 

Uitvoctig is ingegaan op het begrip voorspan- 

ning, waarbij bleek dat deze minstens zo gÍoot 

moet zijn als de maximale druk welke nodig is 

om een vorm te kunnen uitdtukken. Het blijkt 

dat et heel grote verschillen bestaan in sterkte 

tussen de verschillende persen. 

De krachten, nodig om de afstand tussen smet- 

ting en drukplaat o,r groter te maken, variëren 

bij de vetschillende drukpersentypen van plm. 

3oo tot plm. 4ooo kg. Dit komt overeen met 

een stetktecijfer tussen o,, en 4. In het alge- 

meen kan de voorspanning wel zó groot ge- 

maakt worden, dat de smetringen tijdens het 

drukken van de zwaarste voímen nimmer vrii 

komen van de looplijsten. Betteffende de sta- 

bilitcit van een drukpers kwam naat voten dat 

ook hierin gtote verschillen bestaan tussen de 

verschillende typen. Er zijn persen gemeten, 

waatbii een kracht van plm, 3oo kg de afstand 

tussen cilindet en drukplaat reeds o,r mm 

groter deed worden. Bij de moderne persen 

zijn er zelfs die bii een belasting van 4ooo kg 

niet meer uitwijken dan o,r mm. Stabiliteits- 

ciifets van oj tot 4 kwamen op deze maniet 

naar voren en het zijn deze cijfets welke het 

karakter van een pets bepalen. 

Als conclusie kan worden gegeven dat het 

mogeliik is de kwaliteit van een drukpers te 

bepalen door middel van metingen, doch dat 

het wenselijk is dat de fabtikant deze gegevens 

in de toekomst verstrekt bii de door hem 

geleverde persen. 

Ktrali teitrbeleid en ontn'erp 

Degene die ziin licht liet schilnen over het pto- 

bleem van het ontwerp was de heer D. Dooiies. 

Deze wees er op, dat tijdens een conferentie in 

het Franse dorpje Lurs door een papietfabri- 

kant de kernachtige opmerking rrerd gemaakt, 

dat drukken een'acte sexuel'is: de drukvorm 

kust het papier en onttrekt zich aan vele vor- 

men van normalisatie ! Het ontweÍpen is even- 

min gebonden aan vaste regels, maar wel aan 

de kwaliteitsgedachte. Een ontqrerp is als een 

ptodukt van industtiële vormgeving te be- 

schouwen, Volgens sommigen is drukwerk 

zelfs de oudste vorm van massaptoduktie en 

zou Gutenberg de eetste industtiële ontwerper 

ziin geweest. Volgens anderen is drukken 

echter nog steeds een ambacht, omdat zich 

inderdaad vele elementen onttrekken aan nor- 

malisatie. Drukwerkresultaten kunnen soms 

tot kunst gerekend worden, maar dan tot de 

gebonden kunst, want et is een functie. De 

vetmaatdegraficus Paul Renner heeft eens ge- 

zegd: het technische, praktische en esthetische 

zijn details van het totale drukwetk.

Drukrvetk heeft verschillende aspecten: boek, 

krant, kalender, kwitantie; maat ook behoten 

daatbij de aspecten voltooid (boek) en onvol- 

tooid (formulier). 

Er ziin nauwelijks normen te steilen, maar wel 

enkele grondbeginselen: van het goede, wate 

en schone is de laatste het belangtiikst, evenals 

bii geloof, hoop en liefde. Als goed en waar 

ontbreken, is schoonheid ondenkbaar. Schoon- 

heid is zuiverheid en zindeliikheid, het is een 

beroep op het gevoel. 

De inhoud van eik werkstuk moet tot zijn 

recht komen door een beroep op het oog te 

doen. Het oog moet geleid worden door een 

ontweÍp dat de aandacht trekt en gelezen wil 

wotden. Men vetgete niet, dat een teclame- 

ontwerp zich aanvankeliik tot een niet-ge- 

interesseerde wendt! De laatste tijd begint hct 

begrip onopvallendheid zich op te dringen, 

welk begrip echtet lang niet altiid ook kwaii- 

teit inhoudt. 

De eerste taak van de ontwerper is het ordenen 

van verschillende onderdelcn, hetgeen samen- 

gaat met individuele expressie. Tot de orde- 

ning behoten: lettet, papier, inkt, kleur en 

druk. Bij het boek speelt ook de factor bind- 

werk mee, want het moet goed openliggen enz. 

Bovendien heeft de ontwerpeÍ tot taak om alle 

mogelijkheden van de techniek te benutten en 

uit te buiten. Hij moet vÍoegtiidig in het 

proces wotden betrokken en op de medewet- 

king van allen kunnen rekenen, Veelal sttandt 

hil nog op weerstand in het bedtijf, maar toch 

zal hij ook hct resultaat op de pcrs moeten 

bekijken en er bij aanwezig zïin. 

Een goed ontweÍper moet ook partij weten te 

ttekken van onvolkomenheden, zoals deze 

vaak in de techniek optteden. Zo heeft de 

ontwerper van de kop van de Haagse Post met 

een moité-verschijnsel (onvolkomenheid) de 

onvolkomenheid van de Íotatiedruk (zwaÍte 

vlekken worden grijs) opgeheven. Paul Rcnner 

heeft te dien aanzien eens betoogd, dat een mis- 

lukte votmgeving technisch volmaakt kan zijn 

en zelfs kwaliteit kan suggeteten. 

Dieper in het proces van het ontwerpcn door- 

dringend ontmoeten we: ordening van de 

tekst, symmetrie-asymmetrie (welke laatste de 

beste kansen heeft), het dogmatische van de 

symmetrie, de ongcschiktheid van het deco- 

ratieve beginsel om aan het functionele doel 

te worden aangepast, de tuimtelijke spanning 

vzelke de asymmetrie kan te weeg btcngen, het 

feit dat een btiefhoofd met symmetrische kop 

het functioneel niet meer doet als het papiet 

beschreven of betikt is. 

Zwaar is de taak ook van de drukkcr, die ecn 

ontweíp moet verdedigen tegen de cliënt met 

conventies. Deze moet dootdrongen 

'wotden 

van het feit dat elke tekst een eigen oplossing 

vraagt en niet in het keurslijf van een oud 

model gedrongen kan worden. Het ontv/erpen 

van drukwetk is een specialisme, als onderdeel 

van de taak van de drukkerij om kwaliteit te 

leveren. Alleen op de kwaliteit van de inhoud 

van de opdtacht heeft de dtukker geen vat; 

vandaar dat helaas nog zoveel kitsch van de 

peÍsen moet komen. 

KwaliÍeilsbehid en . .. de mens 

Men dient bij kwaliteitsbeleid goed te onder- 

scheiden tussen kwaliteit van de uitvoering en 

kwaliteit van het ontwerp. Dit onderscheid 

wordt duidelijk als men denkt aan het verschil 

tussen een Rolls Royce en een Volkswagen. 

De kwaiiteitseisen van het ontwetp lopen voot 

beide wagens zeer uiteen, in beide gevallenzal 

ten aanzien van de uitvoering et n ^t worden 

gestreefd, dat aan de in het ontwerp vastgeleg- 

de specificaties zo goed mogelijk wotdt vol- 

daan. Men noemt de kwaliteit van de uitvoe- 

ting ook wel de ptoduktiekwaliteit. \Wát moet 

men nu onder kvzaliteitsbeheetsing verstaan? 

De meest bekende deÊniêting is die van prof. 

Clifford, die voor het in de hand hebben van de 

kwaliteit drie criteria ^ nlegt: 

a, het bepalen van het kwaliteitsniveau van de 

grondstoffen, van het in bewerking zijnde 

mateÍi^ l en van het gerede produkt, en 

vervolgens het beootdelen en vetgelijken 

van de geproduceetde kwaliteit aan de hand 

van de specificatie; 

b. het bepalen van de optimaal te bereiken 

kwaliteit onder de gegeven omstandig- 

heden: 

c. het verbeteren van de kwaliteit en van de 

produktiviteit door het beïnvloeden van de 

produktie en van de specificaties. 

Men kan het begrip kwaliteitsbeheetsing in het 

kort omschrijven als het bepalen, handhaven 

en verbeteren van de kwaliteitsnorm bil een 

gegeven ptoduktieproces. Met deze doelstel- 

ling voor ogen omvat deze 'tool of manage- 

ment' dtie functies: 

a. het geven van voorschriften en tichtliinen 

voor ontwerp en fabricage; 

b. het beheersen van de ptoduktiekwaliteit; 

c. het beootdelen van de kwaliteit van het 

ontwerp zowel als van het produkt, om na 

te gà n of aan de gestelde specificaties is 

voldaan, dan wel aanpassing van de laatste 

noodzakeliik is. 

lVat is de ootzaak van afwilkingen van de ge- 

stelde specificaties? Men kan hierop antwooÍ- 

den: de instabiliteit van het produktieproces, 

als gevolg van de invloed van taltiike factoren 

welke hun oorspÍong hebben in de gtond- 

stoffen, het materiaal, de produktieomstandig- 

heden (temperatuur, vochtigheid enz.) en het 

mechanische ptoces zelve. Als alles 'notmaal' 

verloopt, zal men toch moeten rekenen met 

een bepaalde spteiding om het gemiddelde, wat 

men noemt de 'natuurliike variatie', welke bii 

een groot aantal expetimenten een ftequentie 

te zien geeft die steeds meet de zogenaamde 

normale vetdeling benadett. In wetkeliikheid 

is de spteiding om het gemiddelde niet zo sta- 

biel. Is daarbij sprake van een te beïnvloeden 

stotingsoorzaak, dan geeft de gevonden afwij- 

king een aanwijzing voor de wilze waztop 

handhaving van de produktiekwaliteit kan 

worden bevordetd. 

Het is via de technieken van de wiskundige 

statistiek, dat men aan de hand van verzamelde 

gegevens (waatnemingen) er in kan slagen om 

gedurende de ptoduktie de kwaliteit 

'zicht- 

baat'te maken. 

Tot het geheel van factoten, welke op de uit- 

voedng van de produktie invloed hebben, be- 

hoort ook de factot van de menselijke atbeid. 

Het is via de kwaliteitsbeheersing en via de 

uitkomsten van het kwaliteitsondetzoek, àat 

de invloed van de menselijke atbeid'zichtbaat' 

wordt gemaakt. De gevolgde wegen om tot 

dit doel te geraken zijn: 

a. objectivering van de gestelde eisen en daar- 

mede van de wijze van beoordelen van de 

individuele prestatie; 

b. vergtoting van het zelfvertrou'Jr'en, ânge- 

zien de uitvoerdet zijn bij&age aan het 

produktieptoces kan toetsen aan objectieve 

maaÍsmven; 

c. aanwiizingen ten dienste van het personeels- 

beleid. 

Van kwaliteitsbeheetsing is nog geen sprake 

indien men zich beperkt tot de controle op het 

eindprodukt, dat is wel voldoende gebleken. 

I{et'zichtbaat' maken van de kwaliteit omvat 

meer dan alleen het constateren van afwijkin- 

gen. Van groot belang hietbii is de wijze waar 

op dit geschiedt: de statistische steekproef en 

het analyseten, localiseren en tenslotte elimi- 

neren van geconstateerde afwiikingen. 

De Kwaliteitsdienst voor de Industtie te Den 

Haag stelt zich tot doel het bedriifsleven ver- 

trouv/d te maken met dit belangriike hulp- 

middel voor het bedrijfsbeheer en adviezen te 

geven over de wijze waarop het zichtbaat 

maken van de kwaliteit dient te geschieden. 

Voor de grafische industrie is reeds een belang- 

rijk ovetleg gaande tussen papierleverende en 

papierverbruikende bedriiven, zulks in sameo- 

werking met het Instituut voor Grafische 

Techniek en de Tijdnotmendienst voor de 

GraÉsche Industrie. 

S lolconc lasies en nabescbouwing 

Onder bovenvermelde titel werd de serie 

lezingen over de mogelijkheden van kwali- 

teitsbeleid in de grafische industrie besloten. 

Daarbij werden over elk van de behandelde 

punten nog enige opmerkingen gemaakt, 

welkc hier heel in't kort wotden weetgegeven. 

r7

J- 

\Vat de factor papier betteft, werd vastgesteld 

dat men het er over eens is, dat de meeste af- 

wiikingen of storingen zich voordoen als ge- 

volg van de aan dit hoofdmateriaal verbonden 

eigenschappen. Op grond van door de druk- 

kers bii hethaling geuite klachten werd reeds 

nageg^ n in hoeverre het niet-voorgesneden 

papiet afwijkingen vertoont bij het drukken. 

Het spreekt vanzelf dat een uiterst lage toleran- 

tie de ptijs van het materiaal verhoogt. 

'Vat de irkt betreft, kan men veilig aanncmen 

dat de onderzoekingen nog op het terrein van 

de studeerkamer liggen en dat er van enige 

kwaliteitsbeheersing in de vettoikte zin geen 

sprake is. 

Ook op het gebied van de reprodaktie kanhiet- 

v,rn nog geen sprake zijn. Yzn meetbare speci- 

ficaties werd dan ook geen gewag gemaakt, 

zodat hoogstens kan worden gesproken van 

kwaliteitsbeoordeling. 

Met bettekking tot de machiner werd het ver- 

wonderliik gezcht, zo weinig als men van dc 

machinefabrikant, Íespectieveliik de leveran- 

cier, exacte gegevens kan verktijgen welke 

bepalend zijn voor het gebruik van de machi- 

nes, Herinnerd wetd aan wat een woordvoer- 

der op een bijeenkomst mededeelde van een 

naaimachinefabriek: indien de afnemets er 

mee kunnen omgaan wordt een normenboek 

ter hand gesteld, waarin alle bijzonderheden 

van arbeidstechnischc aard zijn opgenomcn 

welke op de machines betrekking hebben. Het 

gaat hief niet alleen om een redeliike voÍm van 

service; als mening werd gegeven, dat bii dc 

bouw van nieuwe machines of -typen vaak on- 

voldoende rekcning wordt gehouden met de 

arbeidstechnische normen. 

Ten aanzien van het onlwerp wetd vastgesteld, 

dat het aanleggen van esthetische normen on- 

mogelijk moet worden geacht en dat het in de 

eetste plaats er om gaat dat de ont'Í/eÍpeÍ 

rekening houdt met de technische uitvoerbaar- 

heid, tespectievelijk de economische verant- 

woording van de uitvoering. 

Controle op de kwaliteit heeft enerzijds een 

preventieve uitwerking en komt tevens ten 

goede aan het veftÍouwen van de uitvoerders 

in de wijze waarop hun weÍk woÍdt beooÍ- 

deeld. De uitkomsten van de kwaliteitsbeoor- 

deling op zichzelf kunnen weer dienst doen als 

een controle op de wiize rvaaÍop dc beoorde- 

Iing van het personeel door de daarvoor aan- 

gewezen functionarissen geschiedt, 

De aandacht werd bi jzonderliik gevestigd op een 

doot ptof. Clifford, die op het gebied van dc 

kwaliteitsbeheersing een wereldnaam geniet, 

speciaal voor de drukkers gehouden reeks 

voordrachten (welke destiids in'Offset' werden 

gepubliceerd). 

Mn. DAVIDSON ZELF OVER DE 'DAVIDSON DUAL'... 

Het artikel 

'Davidson Dual, een algrafische drukpers' in 

TeTé rze jrg. nr. r heeft, via een merkwaardige omweg, een 

commentaar van mr. Davidson uit Ne$/ York opgeleverd. 

Het eind van het bedoelde artikel luidde: 'Technisch gezien 

schiint er dus iets veÍkeerds te zijn (of te zijn geweest) met 

het tweecilinderprincipe. Slechts een persconstructeur kan 

ons hierover inlichten. Gaarne commentaar van die kant.' 

Dit las de heet E. Pundsack van de Linotype & Machinery 

Ltd. te Djakarta. Hij zond het artikel door naar zijn hoofd- 

kantoor te London, vaÍlwzat men het doorzond naar de 

Mergenthaler Linotype te Brooklyn (USA). Na enige tijd 

kreeg de heer Pundsack antv/oord van L & M te London, 

\il/aarbii het volgende commentaat van de constructeur: 

'Dank 

voor uw brief van 28 januai r9r7, 

's/^^tin 

de be- 

langrijkste stukken vertaald werden van een artikel dat in 

het grafische tijdschrift TéTé uit Amsterdam verscheen. 

Dit is hoogst interessant en ik waardeer deze toezending 

ten zeeÍste. Zoals de heer Kok vermoedt, was er technisch 

iets verkeerd met de eerste tweecilindermachines, welke 

iaren geleden gemaakt weÍden. In de eerste plaats had men 

in die dagen nog geen systeem uitgewerkt om dooÍ middel 

van nokkenschijven de inkten water-opdraagrollen op te 

lichten wanneer het tegendruksegment passeerde; in de 

tweede plaats vetoorzâkte de grotere inktoverdracht bij 

het tweecilinderprincipe stÍeepvorming, welk probleem 

men niet kon oplossen. De oplossing van dit laatste (door 

T8 

Het staat vast, aldus werd besloten, dat men 

reeds op eenvoudigc wijze een begin kan ma- 

ken met het zichtbaat maken van dc kwaliteit 

van de eigen produkten, door het invoeren 

van een eenvoudig systeem van steckproeven, 

waarbii azn de produkten een waarderings- 

ciifer, variërend van r tot 5, wordt toegckend. 

Men diene zich er evenwel tekenschap van te 

geven of en in hocverre cr aanleiding is om de 

eigen produkten te rubriceten. De kwalificatie 

'goed' kan voor hct efle aÍtikel een heel andete 

betekenis hebben dan vooi een ander. Is de 

'ontwerpkwaliteit' 

laag, dan zal men zich op 

een ander niveau van beoordeling dienen in te 

stellen dan bii een of ander artikel met een 

hoge'ontwerpkwaliteit', 

het ontwikkelen van een uniek type kettinguitleg, dat bij de 

Davidson toegepast v/ordt) en het oplichten van de op- 

draagrollen, zod^t zii het tegendrukgedeelte van de grote 

cilinder niet aanraken, m ^r vooral de gedachte dat een 

grote veelziidigheid verkregen kon worden door combi- 

natie van losse segmenten met het tweecilindertype, vorm- 

den de fundamentele dingen welke de Davidson deden 

slagen, waar vroegere pogingen om tot een tweecilinder- 

constructie te komen gefaald hadden. De octrooirechten 

op het Davidson-ontwerp zijn ook gebaseerd op de voor 

deze technische grondproblemen gevonden oplossingen.' 

Onzetzijàs vermelden we hier wat de 'Uniforme Leerstof 

steen- en offsetdrukken' over de allereerste (tweecilinder-) 

offsetpers voor het bedrukken vanp^pier zest: 'De Bautzen- 

fabrieken hebben deze machines in serie gebouwd, m ^r z1i 

waren te eenvoudig van constructie en hadden veelvuldig 

last van tandstrepen.' Hieruit zien we dan voor de zoveelste 

keer, dat de negentiende eeuw talloze uitvindingen heeft 

opgeleverd, die technisch nog niet 

'gedragen' 

konden 

worden. Het principe v^n orrze elektronische clichégraveer- 

machines dateert biivoorbeeld al uit 1847, toen de eerste 

beeldtelegraaf verscheen! In het jaar rgoo drukte men 

reeds met raster 160: de autotypieën volgens dit 'procédé 

van Levy' zijn alleen met een loep van lichtdrukken te 

onderscheiden. \Jíie 'nieuwe' principes wil beschrijven, doet 

daarom goed, eerst een duik in de vorige eeuw te nemen.

Mann Master tweekleufen- offsetpef s 

D.J.VÀN LOENEN / HAARLEM 

Nu in diverse vaktiidschriften de aandacht wordt gevestigd 

op verschillende verbeteringen aan bestaande offsetpersen 

en de nieurÀ/e t,vpen welke aan de markt komen, waarbii men 

een hogere produktie weet te bereiken en tevens de kwaliteit 

opgevoerd wordt, is het goed om ook de aandacht te 

vestigen oP de nieuwe Mann Master tweekleuren-offsetpers, 

een machine met een maximum papierformaat van 64,8 

X96,t cm en een snelheidsbereik van 75oo druks Per uur' 

De afbeelding van de gehele machine en de bij dit artikel 

opgenomen doorsneetekening geven te zien àzt àe zo' 

genaamde v-formatie gehandhaafd is. Met deze ligging van 

de cilinders worden de twee kleuren gedrukt, terwiil het 

vel wordt vastgehouden door eén stel knijpers op één druk- 

cilinder en dus niet tiidens het drukken moet worden over- 

genomen door een tweede drukcilinder' van een B-werk' 

[ndcscriebcsprckingcnvannr

T 

Afbeelding 3: Mann Mastcr 

voorregisterinrichting: dc voorregistcrnokken 

k,---.- L^,,,-t ,,, i- ,.. --- .-htsr€r en gevcn 

het over aan de aanleg, u'aarna dc nokken 

hct volgendc vcl opvangcn 

Àfbeelding z: l)e uitleg van dc 

Mann Master, voorzien van ovcrneenrgrijpcrs 

en blaasinrichting 

r\fbeelding -1: Plaatcilindcr en 

vcrfgeving van het B-rverk

L 

/\€/\ 

l/lr\ 

\ /- =--_-\r' 

Afbeelding 5 : Schema van de Mann Master 

doorzakken vermeden wordt. Het vel bereikt daarna in een 

rustig tempo de voor- en zijaanleg. Hierdoor is ook bij de 

hoogste snelheid van de machine een zuiver register ge- 

waarborgd. De voorgrijper, welke het vel in de cilinder- 

knijpers moet brengen, is voorzien van een positieve 

excenterbeweging in beide richtingen. Hiermede is niet 

alleen een zuiver overgeven van het vel gegarandcerd, maar 

tevens functioneert de voorgrijper ook bij de hoogste snel- 

heden geruisloos. 

Verfgeuing aolgens z-r principe 

De verfvrerken zljn uitgevoerd volgens het bekende 

piramide-systeem, met de mogelijkheid om de verf aan beide 

zijden van de piramide te distribueren. Door deze uitvoering 

wordt een verfgeving verkregen welke aan de hoogste 

eisen voldoet, zowel voor zware fonds als voor het weer- 

geven van het fijnste rasterbeeld. De stalen distributierollen 

en verfcilinders zijn verkoperd, om kaallopen te voor- 

komen. Vanzelfsprekend is ook in de verfwerken de lagering 

aangepast aan de hoge snelheid waarmee op de Mann Master 

kan worden gedrukt. 

Nieuw is de wijze van verfgeven, waarbij de likrol op deze 

offsetpers werkt volgens het z-r principe, het geen wil 

zeggen dat de likrol éénmaal aanslaat op elke twee om- 

wentelingen van de bovenste distributierol. De bakrol 

van het verfwerk wordt ingesteld met behulp van een micro- 

instelling, waarbij de stand er van duidelijk afleesbaar is van 

een schaal. 

Vuhtgeuing aolgens 1-t principe 

De vochtgeving geeft de offsetdrukker zo nu en dan nog wel 

eens moeiliikheden en daarom heeft Mann de vochtwerken 

op de Master totaal gewijzigd. De omwentelingssnelheid 

van de waterbakrol is regelbaar, \ilant deze wordt door een 

eigen motor aangedreven. De af te geven hoeveelheid water 

is afhankelijk van de snelheid van de bakrol en daardoor 

zeer fijn regelbaar. De likrol slaat éénmaal op elke drie om- 

\ 

24.o' 

(732.cv) 

-I 

II 

íl 

èl 

*i 

oi . 

@l 

N- --Z 

,)(., 

wentelingen van de bovenste vochtrol aan. De distributie 

in het vochtwerk is fijn regelbaar, terwijl de minimale hoe- 

veelheid vocht ruimschoots gedistribueerd kan worden. 

De opdraag- en likrollen zijn gemonteerd in kogellagers 

met robuust uitgevoerde houders, zodat de nauwkeurigheid 

van de eenmaal ingestelde rollen gehandhaafd blijft. 

De machine is tevens toegerust met een hydro-statische 

watertoevoef, waafdoor elkc waterbak op een constant 

niveau wordt gehouden, hetgeen zonder twijfel van belang 

is voor een gelijkmatige vochtgeving. 

Het uithgnethanisme 

Bij de uitleg is er in het bijzonder op toegezien, dat dit deel 

van de machine zo geruisloos mogelijk werkt. De uitleg- 

kettingen worden volledig gecontroleerd en de constructie 

is er op gericht dat het snel bewegende vel zo min mogelijk 

weerstand ondervindt. De uitleg is voorzien van een blaas- 

inrichting en van een zuigrol, u/aardoor alle soorten karton 

en papier bij de hoogste snelheid van de machine nauw- 

keurig opgestapeld worden. 

Aan de smering van de machine is veel zorg besteed. De 

voornaamste cilindedagers en assen worden automatisch 

gesmeerd door middel van een hoge-druk-systeem; de 

pomp hiervoor is gemonteerd ^ n de bedieningszijde van de 

machine en is voorzien van een rood waarschuwingslicht, 

dat in werking treedt als het oliepeil de grens heeft bereikt. 

Op dit moment is er vanzelfsprekend nog voldoende olie in 

het reservoir om de machine zonder risico's gedurende 

geruime tijd te laten lopen, maar het waarschuwingslicht 

geeft dus aan dat er olie bijgevuld moet worden. De hulp- 

smering geschiedt door oliepompen, met de hand bediend. 

Met het oog op veiligheid van de bediening zijn alle be- 

wegende delen afgeschermd, waardoor tevens het uitedijk 

is aangepast aan de moderne opvattingen van vormgeving 

met betrekking tot de machinebou'v. 

tr 

I 

I

De Ehlermann 

verga armachine 

J. C. RLANKEN STEI \ / HOLLÀND SCFIE RÀDING 

De Ehlermann vergaarmachine bestaat in de eerste plaats 

uit een aantal delen welke we voor het gemak 'stations' 

zullen noemen; elk van deze stations behandelt één vel van 

het te vergaren werk. Bij het kopen van een dergelijke ver- 

gaarmachine kan de koper zelf bepalen hoeveel stations hii 

wil hebben, voorzover althans dit aantal is samen te stellen 

uit de cijFers I en t.De fabriek levert namelijk sets van drie 

en vijf stations en men moet dus werken met veelvouden 

daarvan. De meest gebruikelijke machine voor de uitgaaf- 

binderij heeft twintig starions (+ x ;). Heeft men een boek 

dat meer katerns bevat, dan moet men dus tweemaal ver- 

garen en de vergaarde delen samenvoegen. 

De stations liggen naast elkaar, zoals op de grote afbeelding 

duidelijk te zien is. Laten wij zo'n srarion eens afzonderlijk 

bezien. De afbeeldingen kunnen ons daarbij van dienst ziin. 

Het begint met een platform, waaÍop de te vergaren vellen 

tussen vier aanleggen gestapeld worden. De stapels staan 

niet recht doch enigszins schuin: van de rug uit worden de 

vellen enigszins uitgeschoven. De stapelhoogte van elk 

station bedraagt ongeveeÍ 20 cm. Er mag niet hoger ge- 

stapeld worden dan de rugaanleg aangeeft, want door de 

trilling tijdens het lopen van de machine zouden er vellen 

over heen kunnen vallen op de daaronder lopende trans- 

portband, hetgeen fouten bij het vergaren of zelfs machine- 

schade zou kunnen veroorzaken. 

Het stellen van de aanleggen op andere formaten is vrij 

eenvoudig. De rugaanleg blijft meestal in dezelfde stand 

tr--*".__: .lp-'tF w* 

t2 

staan en de aanlcggen van voorkant, kop en staart zijn een- 

voudig tegen een stapeltje vellen aan te schuiven en vast 

te zetten. Het grondvlak of platform, waarop de vellen 

rusten, steunt het vel niet geheel. Het onderste vel hangt er 

aan de rugkant een paar centimeter over heen. Doordat de 

grondplaat voorzien is van een verschuifbaar gedeelte, is de 

breedte van deze overstekende rand te wijzigen. Overhan- 

gen van het onderste vel is nodig omdat onder het platform 

een stel zuigers is aangebracht, welke het vel een stukje om- 

laag moeten trekken, zulks opdat twee grijpervingers het 

kunnen grijpen en onder de stapel uittrekken. I{et hangt 

van de dikte van de katerns en de aard van het papier af tot 

hoever het vel op het platform moet overhangen. Daarom 

is het stellen van de onderplaat een belangrijk werk; men 

moet hierin even routine opdoen. 

De zuigers moeten het vel dus omlaag trekken. Is het vel 

dik en stug, dan is er meer zuiglucht nodig dan ingeval het 

dun en licht is. Bij een slap en soepel enkelvoudig velletje 

papier zaI de gronclplaat dus het vel eerder moeten onder- 

steunen dan bij een dikke, stugge katern. De zuiglucht is 

centraal regelbaar; de pomp kan men afstellen. Daarnaast is 

er nog de mogelijkheid om elk station afzondedijk af te 

stellen, maat daawan wordt slechts gebruik gemaakt als 

men boeken moet vergaren welke uit dikke, dunne en 

enkele vellen gecombineerd bestaan. 

Bij het aanzuigen van de vellen zuigt de pomp ook papier- 

stof op. Daarom zijn er filters in aangebracht, welke ten 

Iicn I:hlcrrrann vcrgaarnrachinc mct'slechts' vijftien'stations' 

T

minste eenmaal in de week gereinigd moeten worden. 

V/e ziin dus zo ver, dat het onderste vel van de stapel aan 

de rugkant een paar centimeter door de zuigers naar beneden 

is getrokken. Onder alle stations door loopt een eindeloze 

transportketting, waarop, op dezelfde afstanden als de sta- 

tions, een soort wagenties ziin gePlaatst. Deze wagenties 

hebben elk twee griipers, welke wii 'vingers'zouden kunnen 

noemen. Op het moment dat de grijpers het vel naar bene- 

den trekken, nadert een wagentie met geopende vingers, 

loopt onder het vel door en precies op het ogenblik dat de 

zuigers loslaten sluiten de griipers zich en voeÍen het vel 

mee. Alvorens nu de wagenties het volgende station be- 

reiken, hebben zij het vel al losgelaten en op de transPort- 

band laten vallen. De vingers zijn dus weer geopend om bii 

het volgende station een volgend vel te griipen. Elk station 

laat zodoende een vel vallen op het vel dat bii het voor- 

gaande station viel. Aan het einde van de baan komen dus 

complete boeken van de ketting. Deze boeken worden uit- 

geworpen oP een transPortband, welke nogal verschillend 

van uitvoerin g kan ziin. 

Afbultlingen r-z-7-4: De ryigertjes konet onltoog legen ltcl oaerslekendc 

ondersle ae!: dan aordl hel ouerilckende ue/ naar benedet 

gelrokken cn inlrssen komt dan de wagen aan onder bet uel; nraolgens 

wordl ltct ael door de gr!/peri gepdkl, tera/l de uagen doorloopl; 

len slotle it bel n/ gcbeel neegenouen en pordl dan /otge/alen, a'aardoot 

ltet op de doorlopentle barul bl de andere uellet lerechl kanl 

Onder elk platform is een elektrische contactinrichting aan- 

gebracht, waardoor het vel, door het voorgaande station 

afgegeven, 'afgetast' wordt. Komt er geen vel, of is dit be- 

schadigd of scheef, dan reageert de contactinrichting door 

de machine automatisch te stoPPen. Bii het gestoorde sta- 

tion gaat dan een alarmlampie branden, waardoor men kan 

zien waar de storing plaats had' Na het op de juiste wiize 

Afbceldingen 1-6-7: Eet norntaal Ehlernann Li/lesapparaal, eeil 

nitltg nel qidelingv afaoer aan urqaruelde baekblokk'en en ecn iltle!Í)'tleeD/ 

loah kan aorden toeg€part iryeual de uergaarnaeltinc n'ordt 

berd poar bel uer4atte/en un foruilierenset er soorlge/!/kc dmka'crker

t- 

tussenleggen van een vel kan de machine weer worden 

ingeschakeld en loopt verder. De contacten werken zeer 

betrouwbaar, ma r goed onderhoud is geboden. De hele 

nrachine moet trouwens goed onderhouden worden. 

Over het algemeen werkt een vergaarmachine tameliik 

storingvrij bij gebruik in een uitgaafbinderij. De zuiglucht 

Iaat zich betrekkelijk gemakkeliik stellen en het losblazen 

van de vellen, 'fr/at door middel van een blaasinrichting 

mogelijk is, kan vaak geheel overbodig worden geacht. Bij 

omgestoken vellen of platen zijn soms meer voorzorgen 

nodig, zoals het korter stellen van de ondersteuningsplaat 

en een preciezer stellen van de zuigers, doch grote moeiliik- 

heden doen ztch doorgazns niet voor. Bij het gebruik in 

de drukkerijbinderij voor het vergaren van afzonderliike 

vellen (kalenders, sets) wordt meer van de steller van de 

machine geëist. Ook bif het vergaren van vellen met onge- 

liike dikten - papier, karton en katerns door elkaar - doen 

zich wel moeilijkheden vooÍ, welke echter op te lossen zijn. 

Men kan de zuigers naar behoefte afsluiten met speciale 

dopjes, zuigerdopies met kleinere opening gebruiken bij 

gevoelig papier, blaaslucht aanwenden en ondersteunings- 

pennen toepassen. Werk in kleurendruk op kunstdruk of 

chromokarton heeft enige kans op beschadigen door het 

onder uit de stapel trekken van de vellen en daarbij is het 

wel eens moeilif k een oplossing te vinden. De uitgaafbinder 

zal dan ook over het algemeen meer profijt van deze 

machine hebben dan de drukkerijbinder, hoewel ook deze 

laatste, voorzover ziin werk het toelaat, er een arbeids- 

besparende machine aan kan hebben. 

Algemeen is men van oordeel dat de machine in het geme- 

chaniseerde bedrijf reeds veel eerder ziin entree had moeten 

doen. Een onaangenaam handwerk is daarmee tot het ver- 

leden gaan behoren, vrant het machinaal vergaren is over 

het algemeen prettiger dan het handvergaren. Het machinaal 

vergaren heeft ook in ons land zeer snel terrein gewonnen. 

In 1954 bevond de Ehlermann vergaatmachine zich nog in 

experimenteel stadium en snel is deze uitgegroeid tot een 

volkomen betrouwbaar en vrij eenvoudig te bedienen werk- 

tuig, dat het handvergaren bijna volledig verdrongen heeft 

in de grote uitgaafbinderijen. 

Omdat deze machine door ziin lengte en ingewikkeld aan- 

zien imponeert, kan de vraag worden gesteld of het stellen 

en bedienen van zo'n machine eigenlijk wel aan een boek- 

binder kan worden toevertrouwd en of hier niet een tech- 

nische kennis op hoger niveau vereist is. Dat blijkt echter 

niet het geval. De machine vra gt een boekbinder van de 

goed geschoolde soort, het liefst een vouwer, omclat de 

werkzaamheden en het type van de machine hier het dichtst 

bij staan. Evenals bij andere binderijmachines het geval is, 

moet de machinaal-vergaarder enigermate vindingrif k zijn. 

Het grote aantal te verwerken formaten, de verschillende 

papiersoorten en de dikten van de op te nemen vellen en 

katerns spelen een rol. De tolerantie ligt bif de Ehlermann 

echter zeer ruim en men kan zeker niet spreken van over- 

gevoeligheid bif het afstellen. Reeds vrij spoedig weet men 

wat te doen en waar de knelpunten liggen. 

t4 

Praktische mogelijkhede- 

A.M. STI EBN ER / AM STERDT\M 

Aan de gietvorm voor holwit of stavenwit van de 

Monotype is een praktische verbetering gekomen. \flas het 

eerst zo, dat men staven kon gieten van minimaal ro 

augustiin en oplopend met 6 pica's tot r40 augustijn, wat er 

op neerkwam dat men lange staven goot en dan de gewenste 

lengten zazgde, het is nu zo, àat men van 7| augustijn tot en 

met r44 augustijn elke gewenste lengte kan gieten, zodat 

z gen tot het verleden behoort. 

De veranderingen aan de gietvorm zíin, dzt in de achter- 

wand een verstelbaar stuk is aangebracht waarin de produkt- 

uitstoter is gemonteerd en dat de uitsparingen voor de 

gietblokken ruimer ziin gemaakt, zodat ook deze verplaatst 

kunnen worden. 

Om op afgepaste lengte te gieten is het nodig de micro- 

meter zuiver af te stellen. Om deze afstelling te maken heeft 

men een J ems meetkaliber gemaakt om de micrometer op 

nul en de indicatorschaal op 3 ems af te stellen. 

De afstelling met de gietvorm op de machine is als volgt: 

draai de moer van de klemschroef opzíj van de gietvorm, 

die het verstelbare stuk in de achterwand klemt, los; plaats 

het meetkaliber tussen de aanslagnok en de uitstoter; draai 

de micrometerwig omlaag totdat deze stuit en zet de v/ig 

vast; zet de indicatorschaal op , ems; ten slotte wotden de 

beide ringen aroSF en roSF4 van de micrometer op nul 

gebracht en het meetkaliber vetwijderd. 

Moeten nu staven van 40 augustijn lengte worden gegoten, 

raadpleeg dan de kaart en ziebij deze maat wat de afstelling 

van de micrometerwig en de indicatorschaal moet zijn. 

Men vindt bij 4o augustijn dat zeven gietingen moeten 

worden gemaakt, dat men de indicatorschaal op t ems moet 

stellen en dat de micrometer op .o663' moet komen. Druk 

de gietvormbladbewegin g nâÍ achteren en houdt deze 

stevig vast, zodat de produkt-uitstoter in achterwaartse 

positie komt; breng de verstelbare achterwand naar voren 

totdat deze stuit en zet deze vast door moer ro22 van de 

klemschroef aan te draaien; plaats dan de gietblokies en de 

kap voor het te gieten corps in de uitsparingen tegen de 

verstelbare achterwand. Alvorens men gaat gieten plaatst 

men eerst een stuk van het te gieten produkt ter afsluiting in 

de gietvorm. De eerste gieting zal tegen dit produkt aan 

gegoten worden. EIke gieting heeft een lengte van t ems en 

.o663', behalve de eerste, welke minimaal 5 ems langer 

wordt. Doordat de eerste gieting langer is, zal dit produkt 

niet meer aan het voorgaande vastgegoten vrorden en krijgt 

men steeds na zeven gietingen een losse staaf van 40 au- 

gustijn. Kleine afwijkingen kunnen door verdraaien van een

-4--- 

varr de Monotype 

stelknop op de gietvorm weggewerkt worden, zodat men 

produkten giet op zuiver afgepaste lengte. Mochten er 

kleine oneffenheden aan voor- of achterkant van de staaf 

zitten, door het er tegen aan gieten van de nieuwe staaf, 

dan kunnen dergelijke oneffenheden met het ontbraam- 

^pp^t^ t weggenomen worden. 

De corpsen, welke met deze gietvorm gegoten kunnen 

worden, ziin 2,3,4, J en 6 augustijn. Veranderen van corps 

op deze gietvorm is op zeer praktische wijze tot stand te 

brengen en in minimum van tijd gedaan. 

Onderlaagwi t uoor clichét 

Een produkt dat bijzondere aandacht verdient en waarmee 

men in de zetterij welhaast spelenderwijs kan werken, is het 

cliché-onderlaagwit. Vooral als men een cliché heeft van 

zeer grillige vorm en daarbij moet nastreven om zo min 

mogelijke ruimte van de pagtna te gebruiken, brengt het 

cliché-onderlaagwit uitkomst, want ook dit materiaal kan 

op elke gewenste lengte gegoten worden. 

Voor loodbesparing wordt het gewone holwit aan voet en 

top met een uitsparing gegoten, doch bij het clichéwit ziin 

de uitsparingen opzlj gemaakt en zlin voet en top vlak. 

Het gewenste wit kan ook op stypehoogte worden gegoten. 

Holwitgiervorm met cr onder 

de verstelbare achtcrwand 

Spaarreg/etten op twee aaguQn 

Een produkt waarvan men hoe langer hoe meer de prakti- 

sche waarde ga t lnzien, is het spaarreglet. Deze werden met 

cle lijnengietvorm gegoten, corps r 2, met een uitsparing van 

6 punten. Een nadeel van deze spaarregletten was, dat bif 

gebruik van touw met knopen de uitsparing niet diep ge- 

noeg was. Aan dit bezwaar is men tegemoet gekomen. Het 

is nu mogelijk, in de gietvorm 24 punts spaarregletten te 

gieten met een uitsparing van 12 punten. Er is nu ruimte 

genoeg. Bii verwerken van meer pagina's tegelifk plaatst 

men spaarregletten tegen de pagina's en laat het touw 

zitten. Dat geeft heel wat tijdsbesparing. 

Itette linen op Ityee augustl'n 

Het is tevens mogeliik geworden om niet alleen z4 punts 

spaarregletten te gieten, doch er kunnen nu ook 24 punts 

zuivere voh'ette lijnen worden gegoten. 

In de zetterij moet het gerief zo gtoot mogelijk zijn. Geen 

gezoek naar matelaal en niet bouwen uit meer stukken als 

het met éen kan. Het is hier de nieuwe Supra holwitgiet- 

vorm, welke er in belangrijke mate toe bijdraagt om snel en 

gemakkelijk te kunnen werken. 

Inlegstript a00r le pregen alrllten 

Een geheel nieuw produkt is de zogenaamde inlegstrip. 

Zulke strips worden in het holwit gelegd, dat rondom in de 

vorm staat als men gaat pregen. Het holwit wordt er door 

op letterhoogte gebracht. Aan de bovenkant van zo'n strip 

zit een schuine kant om ruimte te geven tussen strip en 

zetsel. Het is dus niet nodig om tussen holwit en zetsel een 

interlinie te plaatsen. Dit alles wijst er op, dat deze inleg- 

strip weloverwo€ien is gemaakt en dat het hier gaat om een 

goed op de praktijk van het werk afgestemd hulpmiddel. 

FËt *' 

: I 

t: : 

,.'L 

r*- 

., 

j*' 

Zo past de inlegstrip 

in bet holu'it van 

een re Pregen vorm 

t,

- 

Van bier en daar en oaeral , , , 

VERSLAG TECH NISCHE FORUMS 

OFFSETDRUK 

In clc s'intcrperiode r95s-'5ír scrdcn door hct 

Produktivitcirsccntrunt \,(x)r dc (iralischc lndustric 

reckscn zogcnaarldc tcchnischc forurls gcorgani- 

sccrtl in clc kringen van dc dcclncnrcndc gralischc 

bcdrijf.stakkcn. Tijdcns dczc biiccnkorrstcn bcijvcr- 

dcn grocpcn vakgcnotcn zich, vragcn van in hrxrfil- 

zaak tcchnische aard te stcllcn aan ccn vcclzijdig 

sanrcnscstcldc grocp deskundigcn'achter dc tafcl'. 

l)c gchoudcn bijeenkorrstcn tvarcn prcttig, cr blcck 

bclangstclling vooÍ en cr kn,arlcn om het populair 

tc zcggcn ook rvcl u'at aardigc dingcn uit. Naast 

hct mccncnrcn van nuttigc suggcstics rvas overigcns 

in dc bijccnkonsten ecn hccl hclangrijk punt, dat 

vclen nadcr u'crdcn gccontiontccrd nrct dc gcdachtc 

van'produktiviteitslcrbctcring' 

I-cn spijtigc kanttekcning is, dat de rrcrkclijkc 

rcsultatcn van dc forums, dus cvcntuclc bclangrijkc 

tcchnischc gcgcvens cnz., v(x)r dc vakpers nict zo 

gcnrakkclijk \\'aÍcn tc vcrl

4-- 

lltltl 

\lt/ 

//. 

r r\X 

b.bcdiifrrganisatic(economischebedrijfsleiding,psy- VERZAMELBAND VOOR f Éf É SESCHIKBAAR? 

chologischc bedrijfsleiding, bedrijfsrecht) ; 

c. bcdrlifslubnkk (bedrijfsinrichting, de venaardiging Meer dm eens - ja, vele malen meer - is de vrazg eenvoudige wijze met dubbelc metalen naalden in de 

van beclddragers, de druktechnieken, boekbinden, gesteld of niet en bmd of map voor TéTé ter be- band gehmgen en vormen zo een bck dat 'een 

marerialcn- en machinekennis, kleurcnleer); 

d. ulhel hk (kunstgeschiedenis, grafi sche vormgeving, 

industriële vormgeving). 

Bijzonder aardig is daarbij de door de Federatie open- 

gestelde mogelijkheid om bil wijze van spreken te 

studeren als aan een universitiet. \Weliswaar wordt 

geen doctorsbul in uitzicht gesteld, doch wel kan 

men zich na bestuderen van één van de aangegeven 

gebieden aan een onderzoek naar de opgedane kemis 

ondemerpen. Ter gelegenheid dmtvan heeFt men o.a. 

een zgn. scriptie te maken. Als dit alles met goed 

gevolg is gcschied, ontvangt de'studmt' een ver- 

klaring dicnaangamdc. 

Er moct door bclmgstellcndcn rckening mee wordcn 

gchouden, dat ecn behoodijkc algemene ontwikkc- 

ling m een geschiktc technische vorming aan de tc 

vcren studie ten grondslag mcten liggcn, 

Dat in de literatuudiist TéTé bii dtie vm de vier 

hoofdstukken (b, c en d) tot de aanbevolen tiid- 

schriften behoort, vinden we natuuÍli,k prettig. \íe 

dcn ons best om am hoge eisen te beantwooÍden. 

Grafici die menen dat zii de 'Richtlijnen voor relf- 

studie' zoudm ktm€n hanteÍen voot de eigen 

brcdere vorming, kunnen de brochure gratis vet- 

krijgen op aanvraagbíi de Federatie van werkgevers- 

orgmisatiën in het bmkdrukkeÍs- en Íasterdiepdruk- 

bedtijf, Van Eeghenstraat 7o te Amsterdam-Zuid. 

Gaatoe onze waatdering voor dit initiatief van de 

Federatie, dat zeker voor velen zeer nuttig zal bliiken. 

I N TE RESSA N TE LA-PRI'SV RAAG 

Aan alle relaties in het typografisch bedriif heeft de 

Lettergieterij 'Ámsterdam' enige weken geleden een 

interessante prijsvraag doen toekomen, welke bimen 

twee rveken moest worden ingezonden en wel door 

clke drukkerii slcchts één inzending. Met ccn mooie 

foto van het vcrlokkende Fleidelberg wcrd dc Neder- 

landse drukkersrvereld uitgenodigd, de kcnnis te 

beproeven omtrent de Heidelberget cilindcr-auto- 

maat, de machine waa(van er volgens de prijsvraag- 

folder reeds mccr dan 5 5o in ons land in bedriif zijn. 

De opgaaf wcrd gevormd door een goede afbeelding 

en een aÍbeelding s'aaraan de retoucheur het nodige 

heeft gedaan. Aan de vakmcnsen was de taak, het 

resultaat van die retouchc tot de juiste proporties 

terug te brengen. Vie dat het beste zou doen, zou 

acht dagen kunnen gaan kijken naar de fabriek waar 

de machine vandmn komt. De volgende negentien 

beste inzcnders zouden ook nog prijzen kriigen, al 

naar hun prestatie. Mag het hicr in de cerste plaats 

om de knikkers gaan, hct spel zal er toe bijdragen 

dat zeer velen- hoervel niet zelf aan zo'n machine 

werkend, weer hun vakkennis hebben uitgebreid 

door middel van deze prijsvraag. En dit is ook wat 

wtatd. zeer veel waard zelfs, P. 

schikking zou kunnen komen. Lang kon op deze 

vraag geen definitief mtwoord worden gegeven, 

doch uitcindeliik zijn toch de mogelijkheden na- 

gcpluisd om een geschikte opberging te verkÍiigen. 

Proefmappen en proeÍbanden zijn gemaakt en een 

beslissing kon worden genomen. De keuze is bepaald 

op een heel simpel inbindsysteem, dat de in te hangen 

tijdschriften volkomen intact laat, geen losmaken 

vm nieties vergt, geen lelilk afsnilden vm de wit- 

marge met zich brengt, De nummers van twee TéTé- 

iaargangen worden achtereenvolgens op uiterst 

'VAN PRENTEN EN PLATEN' 

Voor degene die zich op de hoogte wil stellen met de 

verschillende procédés volgens welke platen en 

prenten worden gemaakt, geldt reeds jaren als aan- 

bevclenswaard, kemis te nemen van Jan Poortenaars 

'Van 

bmk pÍenten en platen'. In dit wetk van de 

kunstenaar-schrilver wordt in zeer begrijpelijke 

termen verteld he het nu eigenlijk toegaat bii de 

gralische technieken, om ptecies te zijn bij het maken 

van (met de hmd vervaardigde) prenten en (langs 

chemische of mechmische weg vervaardigde) platen, 

Voor de onlmgs verschenen vilfde druk van dit bmk 

is de tekst hcrzien en aangevuld met gegevens over 

diverse procédés van de laatstc tijd, als bijvoorbeeld 

zeefdruk, EM-clichés en dergelijke. Dat ondanks deze 

tekstherziening het geheel naar schrijftrant nog wel 

eens ietwat de indruk van de'oude stijl'geeft, doet 

nict af aan de duidelijkheid van de uiteenzettingen. 

l)eze nieuwe druk van 'Van prenten en platen' komt 

als de voorgaandc van de uitgcverij'In den Toren' 

te Baarn. Het zz1 pagina's druks tellende, van illu- 

straties en een aantal plaatwerken in diverse tech- 

nieken voorziene boek kost f rr,9o. Het is wat 

spiitig dat de band niet in geheel linnen is gemaakt, 

ook al zou de prijs daardoor iets hoger zijn gckomen. 

IÉ,Íê.PUzzELH OEK 

De puzzel in TeTé r ze irg. nr. 5 heeft een boekprijsje 

opgeleverd aan L. Valster te Hilversum. Hem zal een 

boekwerkje worden gezonden uit de reeks Contact- 

kunstpockets. f)c oplossing was als volgt: Vcrticaal: 

r. spectrum. Horiqonlaal: r. Stanhope; 2. pcctine; 

3. editie;4. corps; t. type;6. ril;7. u,s.;8 m. Er 

waren nogal wat foutjes gemaakt met betrekking tot 

punt t, waar een ander woord voor lettetbeeld werd 

gevraagd. Tja, het gaat om kleinigheden bij puzzels! 

stootje kan hebben', De bewerking is uiterst simpel 

en door een ieder in een ogenblik te veÍrichtenl 

Bestel spoedig een exemplaar van deze verzamelband, 

om daarin twee TéTé-jaargangen keurig op te 

bergent Men kan dit doen door storting van f 3,21 

op girorekening 72462, ten name yan de Álgemene 

Nededmdse Gra6sche Bond te Amsterdam, met als 

amduiding op het betalingsstÍookie: TéTé-band. 

Vóó! r augustus binnenkomende bestellingen worden 

na dit tiidstip afgehandeld. \íacht vooral nict te lang ! 

VIERDAAGSE STUDTECONFERENTIE 

Een nieuwe mogelijkheid doemt op om zich op 

grafisch gebied te oÍiënteren met betrekking tot 

vraagstukken van technische of commerciële aard, 

dm wel op esthetisch of bedrijfsorganisatorisch 

gebied. Van 20 tot z, augustus wordt namelijk in ons 

land een speciale studieconferentie georganiseerd, 

welke het karakter heeft van een onderzckingsreis 

of ontdekkingsreis op het hierboven aangeduide, 

brede werkgebied. De AGS en dc VJAG (vereniging 

van jonge of aanstaande patroons) allen de orgmi- 

satie yerzorgen. De lijst vm verwachte inleiders 

wijst ons een reeks 'grote' namen aan, welke gocde 

vcrwachtingen voor deze oriëntatiecursus wekken: 

Jan vm Krimpen ovct esthetiek, dr. H. J. Prakkc 

over publiciteit, prof. mr. H. de la Fontaine Verweij 

over de uitgeverij, over publiciteit in de vorm van 

reclame: R. Mesman, Th, H. Oltheten over onze 

grafische toekomst, J. F. Monroy en G. M, van 

\,Iíagtendonk over technische aspecten en de rcsearch 

op graíisch gebied, I{, van Herwerden over de €xport 

van gralische produkten, prof. mr. P. Borst en F, G. 

Meyer over de economische aspecten van de Euro- 

markt enz. Dat waren nog niet eens alle medewetken- 

dc deskundigen, maat deze opsomming geeft toch 

wel een beeld van hetgeen deze conferentie kan 

worden, als men daarbij bedenkt dat ook demon- 

straties met moderne graíische apparatuur (Scan-a- 

graver, Hadego e.d.), een gra6sch forum en een 

bezoek an het Stedelijk Museum vm Àmsterdam in 

hct progÍamma zijn verwerkt. 

De kosten van de cursus/conferentie zijn trouwens 

niet gering, namelijk f 5;,-. Maar daatvoor krijgt 

men dan ook, naast een grote hoeveelheid leerzame 

kost, bovendien nog drie diners en de nodige 

lunches geoflreerd. Een prospectus is aan te vragen 

bij de AGS (Dintelstraat r;, Amsterdam-Zuid) of bii 

de VJAG (Van Eeghenstraat 7o, Àmsterdam-Zuid). 

t7 

: 

I 

.L

l- 

Q"o"henbpahhetten ond.erhouden ile adenilschap met Uu 

buitenlnndse relaties en oiendcn 

van BLOEMBOLLEN 

Zowel het 

betere genre 

als de heel 

g€dkope 

@Ntructi6 

!t,s.n!nr In auqusr!( 

.n r.n de bep.Íkre roo,rndd 

vorden op.ànvrà.9 

gr.lri e!€nplàreÀ gcrond.n 

ROZE!I- EN 

V raagl 

YRUCHTBOOMI(WENENUf,N 

onze calalogus 

roaE!Í..E", wRrrc*rÉoor.x*-xÉxrrÉL FirmA de TÍÍldg 

X t'/'aagí ata cetb/êft t i gr"trttn Írott.da€t nru€lr rrÍil, 

t8 

I 

: 

Moqeh er U h€lp€n b! het sêoensrêlletr cr dê urrvoerrnq €. vant Wr 

b.schikken over l.nqlón9e ervandg en tunneo v.le tevredeÍherdsb€turqrnqen 

ovrrlèggcn ovor hct su.ter. het door o.r vrrzoíqde qês.h.Íkpàkkêtren 

be.erkr Èr zrh vele vooÍbererdiDgèo Dodig. alvorens bet pótkel venonden 

kàn word.n, will U oni dàaÍoD & rro.g Dot.lul Det Ue opdrà.hr bel.slen? 

Fa. JAN DIX Jr.. Heemstede 

s,FÉci èl e éo nt+re?i a *+2 vk- WEil ve 

trltbcbnrre n brroeiba tken 

líateq. Grrt€rz€s 

4Jal d bcro ea ^ve 

dea,. ltal gdkdpe cq:'lvek) 

tan W.dfrh 

1 ó^ 4 M&bburbÀ e@ e iua& i.bte4z 4 àd 

t c/., Vt. ê' ëà dz. H"í 4b e@ - d + tu ! 

Fir:ma de Wilde 

Niet zo, maar zo ! 't Kan ook andets ! 't Kan 

veel beter! 't Kan ook zo!'t Kan ook zus! 

Opschriften als deze hebben wii al menig- 

maal gelezen boven artikelen in de vakpers 

welke zich bezig hielden met het werk van 

de zetter/ontwerper. De artikelen en vootal 

de voorbeelden welke daarop volgden 

waren over het algemeen wel goed. Mis- 

schien moeten we ons echtet voor wat deze 

soort zaken betreft afvragen of ze soms tè 

goed kunnen ziin geweest. De gegeven 

schetsen bleken menigmaal ten opzichte 

van 'het bestaande smoutie' zo drastisch 

gewiizigd, dat de zetter niet alleen een ver- 

betering, maar daar bovenuit ook een totale 

verandedng voor ogen kreeg. Dat is o.i, 

niet de bedoeling en ook niet de beste weg. 

De werkomstandigheden van de layoutman 

of specifieke ontwerper zijn heel anders dan 

die van de zetter. De eerstbedoelden ver- 

richten hun werk aan de tekentafel, hebben 

potlood, papier, liniaal, driehoek, verf enz. 

direct tot hun beschikking, zij hebben een 

grotet vaardigheid in het schetsen en in het 

vormgeven als zodanig, kortom: het is hun 

vak. Bij de zetter ligt dat anders: hii maakt 

een krabbel aan de bok en kan meestal 

minder tiid aan ziin ontwerp besteden, 

want het moet nog gezet worden ook. Niet- 

tegenstaande het voorgaande is het toch 

voor 

'de 

man aan de bok' mogeliik een 

verantwoord wetkstuk te vervaardigen. 

Zeker als hij zich de nodige moeite ge- 

troost om z'n vaardigheid in de techniek en 

in de vormgeving zo hoog mogeliik op te 

voeÍen. 

De zes modellen, welke in dit artikel ziin 

afgedrukt (ze werden overgenomen uit een 

veeftiendaags verschijnend tiidschrift), ge- 

ven het gevoel dat de zettet het zich menig- 

maal veel te moeiliik maakte. Over het 

algemeen wordt er te veel gescharreld met 

alletlei corpsen en zetbreedten, onnodig 

spatiëren enz. Met de bijgevoegde schetsen 

van hoe het beter zou kunnen is in genen- 

dele nagestreefd'bravour-layouts' te geven. 

Integendeel, ze ziin heel gewoon, simpel 

zelfs. IIet hoeft ook niet meer te ziin. De 

belangriikste regels ziin niet in hun waarde 

aangetast en de ootspronkelilke bedoe- 

lingen van de zetter ziin zo veel mogeliik 

gehandhaafd. Met het woord 

'gefatsoe- 

Íreerd' kuÍrnen we eigenliik het geheel 

onderstrepen. Wat met de aangegeven 

simpele vetbeteringen is beoogd, is als 

volgt samen te vatten3 probeer uw werk- 

stukken wat eenvoudigef op te bouwen! 

Dat oefening bii het maken van eenvoudige 

werkschetsen belangriik is staat vast. Waag 

ef's avonds thuis zo nu en dan een uurtie 

aan, wellicht op de wijze als hier is aan- 

gegeven. Ja, maak het wetk eenvoudig. 

Maak het van uit het beginsel dat eenvoud 

de mens siert, vooral... in de typograÊe!

Kwekerii 

aC - t .,tl 

,,\JOO|- en

- 

Tientallen 

millioenen 

tijdschriften 

en kranten 

werden reeds op onr" Bandemats 

gevouwen en gebandeerd en dagelijks 

komen daar tienduizenden bij . . . 

Alleen in Amsterdam dagelijks l4 machines 

in bedrijf . . . en 5 in bestelling, welke 

bi n nen kort worden afgeleverd 

Leverbaar in 3 typen: 

Bandema I 

I slag vouwen en 

banderen of plano 

banderen 

Bandema ll 

2 slagen vouwen 

en banderen 

Bandema RD 

plano banderen 

van dikke tijdschriften 

tot 15 mm 

Uw tijdschrift of kront 

In een Bondemo bond! 

GRAFISCHE MACHINEHANDEL vrH P.vAN DIJK r.r.v. 

AMSTERDAM / WARMOESSTRAAT I55 / TELEFOON 41179 - 42279 

I

BETER 

HOUTVRU BANKPOST 

met watermerk 

gocrtqe 

Qronoe6 

ó5 EN 80 GRAMS 


A.E.RUYS&Co's 


HAARLEM Kl. Houtweg 1ó 

Tclefoon K 2500-,|3950 

Bilkantoor AMSTERDAM 

Keizerqr. 704 Tcl.31 381 -35289 

mann 

ll 

funror 

CLICI-]E'S 

toTo-LtTl-lo's 

een 

l"".t.l succes 

voor 

maste? 

kwaliteit 

èn 

produktie: 

mann 

N.V. MACHINEHANDEL MAHEZ - Buyskaae4l - Amsterdam-w. - Telefoon 125252

|(LEURElI 

ct, 

aí 

De nieuwste technieken en 

yl 

materialen stellen ons in staat 

'qN 

het neusje van de zalm te leveren op het 

gebied van 3- en 4-kleurencliché's, 

OE REPROOUCTIE COtY|PAOI{IE 

ROTTEROA||I . CEIIITUUREAAII 72 - TEL, 82865 

Íil 

Cêr*:lêc 

Spiegeltje, spiegeltie 

aan de wand 

Wie drukt het best 

in Nederland ? 

Een moeiliike vraag, 

die wij niet durven 

te beantwoorden. 

Eén ding is zeker: 

met Proost leggers 

drukt u best, 

héél best zelfs. 

Yerkrijgbaar in zacht, normaal en hard; 

in dozen van l(X) stuks. 

Prijs: f 45,- per doos 

Proost en Brandt rr ántR\ 

Rusland 2ó, Amsterdam, telefoon ó4141 

Wj

À 

KLEURPRACHT 

zlJn kenmerkend voor 

en 

KLEURKRACHT 

'AR N H E M lA'-drukinkten 


'ARNHEMIA' 

ARNHEM 

i HOLLAND 

Tclcíoon (08300) 2600,t - 26361 -30317 - Tclcgram-ed rcr : D ru kl n kt - Arn hem 

nSc!ouÍslsn" lunsldrulplplor 

Gcdoponord 

Frbrirkrmrrk 

,rScheufelen" kunstdruk yoor beter werk 

a g€slotên en goed gesotineerd oppervlol 

a uitstekende droging 

o plukvrii 

o geschikt voor meerkleurendruk 

o heldere kleur 

a consionte kwoliteit 

Wii leveren dit popier 

ook vcrnlrboor 

en geschíkl voor goud. 

en bronsdruk, 

doclr verzoeken U dil 

br:j Uw bestelling 

op te geven. 

Koninklifke PapierÍabrieken Van Gelder Zonen N.V. 

Amslerdom . Rotterdom . Arnhem . Bredo . 

Moostrlcht . Utrecht 

s Grovenhoge Groningen

I 1]Lr. lr'IrL t\r.rU VY xJ 

NEW YOR,K ?I JANUARI 193? 

U00RK0M ERÍ|SIE | ï'.::- papier 

'Plant 6Trr t | , 

bomen' 

hl vanMassey 

GROTE TOEKOMST? 

zegt 

^v:torzitter 

bosbegcle_rpirg 

I p.*"****n m, $ïhïH;l; 

f{ouston -- 

G. Turner, voorzltter van de Nattonale Unle voor nos- | oe ËtatiË-iË-nsen araáén steás- melbeseherming, 

heeft namens zftn verentgtng aan alle Congres- I l9l.^.T,,9.T-_ee.lY_-laq-IgTlls.ao-q 

t"a"" l"'- '"ppó'tióoet ae ontbosiro" áo áe -v.S. gestoora. lïii'it 

I ffiï: A:t'ï"fi*,,i,ïËftrnff'ffiil"Xï 

het 

-;;-;;ïl 

roekeloos omkappen van boncn door onrc voorouders,' heet | 

papnrrorrilranten ntet 

het daarin, 'heeft de bodemeroslc vat gekregen op onze nldden- | i"Ète-rdiUiË", btcek, roen dczc 

staten. De vruchtbare aarde waait weg en- daafuee waaten de I yeek op- het nrtlo-nalc paplcrme. 

l?:9T:,I1T:li1Ld" Tely_"- yeq, p,e-rerering doet aue.s. om. rn 

aie streÍàíïe Íuiplir, maar wat aoàt ae J ÏSi:ï:i"ii"JlHii'i"T#",5: 

i;Ëiiï#d"ï;t#il; I fm*f,,;;*ï1'"'êtff,t9;"*,j; 

van de rest van on$ land tegen te gaan? Dc Industrle van vandaai I il.--Mas8;; oD Gcn nicur goort 

gebruikt zoveel hout, dat de mensen van norgen ntet alleen Seen I P."49 t gebruikt toveel hout, dat de mensen van norgen nlet alleen seen I 

peplor tc _P9!9.19_""" 

bere-lden zlfn z!Ín urry9iléa urocédéa 

l3*-.Y'-::l*-.Í::l-t::1,-*:i .1"3:p-hill?1.1 w"t"pl9{""* I nï'"i}""Ïï3iË'H, "#iPi"frffil 

eindigt het rapport: 'Bomen planten rs beter dan bonren olizetten!' I ffl:#ï3ï"Xrt#l,*r"irIlf*'T"1 

ÍVf. ft T , too zl engladgenoeigzalzijuomauto- 

Wie geeft d,e bomen tijdl 

om te groeien? 

""H$*::'::"j::ffJ 

lfffi*;ffiffiffiïiïiï',ï 

Papierfabriek en schrokken hout I ff'"i,Ëïi*":nir3l.jïrdr"ï'fï 

(va,D I striële -'- sohaal vervaardtgd 'ss'g'Ée zou 

onze 

worderL 

industrlële redacteur Rospr D. Bêll@) I :_ 

p hct eerste gezlcht bestaat cr nlet vecl verband tussen 0ycc berlohien, dt" I 

onze lezetr ln dit nummer a"rntreÍÍen: Een natuurbeccbcnncr kloagt ovêt ae I hout, Het losmaken va! de celstoÍ ult 

ontbo$lng in sommlge stoten en ln laboratorla rordt gczocht naar ón ntóu.è - | hout en andere grondstofÍeu was de 

soortpapier.Tochlserverband.Meerdanuitenkt. 

| eerste stap. Het Het-toepassen toepassen vaar van vulstoffen 

ols Chinese klei een tweede. 

wij lezen meer I H;,ïis',"-0ffilÍi":""1#,'*itg | '*:::1T ï_"ï krei een twe 

. hebr op school noc celeerd. ur, | fr-rËJËii"."' ' 

. 

I Van de nootl een deugd 

O'r:rHlHi fflË'"T8,ffï'jà#J | ft'ïË"" nrct mecr r* nonchrtrn"s | i: ffiH:ÏtÏJ*ï"" 

3'?iH"$l' *ii;'f,FJ;'#ilii I frÏdï"'kïï:l?""':fï:ifii1;":lt | íL:*: ""irÍi 

iÀ"ï'fr,""ï ,íïL.truF**,fiff[: I i3ÏË:*efï!fï*"Í; ffi?ï"Sï'; a I Eoit. van nos minder rroim 

g:"":^l"itT-f^fitg!l 

Éen. bngeveer nonïèra--jaai- get+ | 

zo d(mrgaan? 

I Wordt er van de nood een deugd 

alen begon men in Duitsland uit hout- | M*, noniar -i-Jo- *o-olo I genaakt? cemaakt? Zal Zel et eens aens ecn tgd fild 

S,ftïfïï"ff} H"ffi:t3:",ïll,l"J* | 

Meer papier. minder vezele 

komen, dat er helemaal geen 

de lompen - nooit waren er Èenoeg I lDe De papiertndustrie zoekt dus r 

papiertndustrie zoekt dus naar I ill'^-:'_^::"geweest 

- was beslist. Omstreekst8g0 | twee afirgen bovenat:-nàèr papieiuti I hout _meGr aan de papierÍabrileverden 

de bossen al toVo van het I mlnder vezels; meer vezel,s utt minder I cage te par bchoeft tc korncn? 

Slle.papier$ondstoÍÍen. rilVij - - - ---li:Ëi--vilrr-iËliËl-cáË:lFonnro 

ztin ge- | 

Derano Roosevelr. 

lukkig rijk ean hout, maar woar moet I FÍJN:[ (Mrcbtgsn) - Delreat neruiannêóáirnc-.-àálàà uatte's Bze pr-esraeirt 

dat heen? Ons land maa,kt de hetÍt I Et!{gwnrtsltng blJ Gcne- dat heen? Ons land maa,kt de helÍt I | morgen of ovcrmogen op- | aanvaardde glsteren zljn 

van alle oaoier oo de olaneet en se- | Ill .Motors br,eldt zlch ult. I nleuw door dc Duce ont- | tweede ambtsperlode. Zo- 

Et!{9wnrt8!tng blJ Gcne- | morgen oÍ ovcrmogen op- | aanvaardde glsteren zljn 

van alle papier op de planeet en ge- | Pj_.Y_9t3*.Ifgt 39! qltr I 

nleuv door -dG D!ce. ont- | tweede ambtsperlode. zobrUikt, 

méer da,n -de hdtft. O*r hriÀ | (,lsEeren papier. Het bos leek te groot onr ooit 

te kunnen worden cmgehakt. ÍiJngeslepenenopgelezen. 

| .,^^-- ..--.. |on,,- -. 1,,,.-----,^-î,Í;fi"-;i- 

rïï?ifïàà bos:s_'l. 657.o v'.' I l(0nït 

(Dc) 

BERlCllTElllffi#"'"o-"oL#ltr"ËïlwAsrrrNcroN 

FV8D bêt tot I etngcn worden. f,ro€l yÊn 

I qI8 wlj al meldden. gtng 

tient 

-pei 

Èóoràlan-d;-p:ivj-rg{qlfq, | ffm: ï-i'iqlffi, 1?:-S,ï I Se"";êï?".Tï3li B?'",[rï: I S"", Ë1*í1i,ï""'J""",$lÁï:l 

maal zoveel als bet wereldgemiddelde. I iu--Ë rz -èrrdiariiêiifilË;:. 

dle vorrs Jêar se-lvtse resensrorrn. .EeD 

rr_ rr- | r . , I ll2.800 arbcldors (8o%).lsm.cd (80%).lgmccd werd. en ed-tr-et trbt veÉt-lslécht veit-lslècht voórteken ?êt At- 

"Êt Atv 

oor vefpaKlflng en feclame I Het -ls een ven de grootste I steuen van de Dutts-Ira- | fred M. London. zUn Re- 

wrJ rezsr neer. dc reserins cn ae I f,{:i:1i.",:t"""ïu.1f,,"o?ii I lïïïij *i"tt,"o"l."o,.iï-l ---' Bï"iT"l::i""IïËBi.ïfi"*Bl 

zakenlieden admtntstreÉn Àeer en I tlii-àuivir. l;rË;-oóË-nruil'. 

Geeft Het Beste 

I iêû"" vaD. het vorts Jaar 

aa 


Amsbrdrn Arnhem llan Hr4 Elndhorrn 0rorlrgro l,rrurarden Maastricht Rotterdrm Utrecht Zutphen

ffiÍi*a"tra";""tgang , oktober í9s6 í nummer í - Drukwerk in de Marge

Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!

Delete template?

Save as template ?