2009-3 Randstad - Historische Vereniging Holland

142 jaco zuijderduijn
handelingen die ten grondslag liggen aan collectieve publieke schuld. We weten echter wel
dat de landsheer en steden deze vorm van krediet meestal overeenkwamen in een periode
van landsheerlijke zwakte, bijvoorbeeld aan het begin van een regeringsperiode. 37 In tabel
3 zien we dat collectieve publieke schuld werd gecreëerd nadat Willem v in 1351 zijn moeder
Margaretha had verslagen. Ook zien we deze gecontracteerd aan het begin van de regering
van Willem iv (1404-1417), Jacoba (1417-1433) en Maximiliaan (eerste regentschap
1482-1493). Hetzelfde gaat trouwens ook op voor Karel v (1515-1555), die vanaf 1515 de Staten
van Holand wist te bewegen tot de verkoop van gemenelandsrenten. Een deel van de
collectieve publieke schuld werd dus gecreëerd tijdens onderhandelingsrondes tussen de
nieuwe landsheer en steden, en wellicht ook tijdens de Blijde Inkomsten, waarbij de vorst
de steden aandeed om ingehuldigd te worden en te onderhandelen over stedelijke privileges.
De koehandel die daarmee gepaard ging is niet altijd goed te reconstrueren. De achtergronden
van de collectieve publieke schuld die onder Floris v werd afgesloten zijn bijvoorbeeld
onduidelijk. Brokken meent zelfs dat de leningen verstrekt door de steden Dordrecht,
Middelburg en Zierikzee in 1344, en de collectieve publieke schuld die in 1345 werd afgesloten,
niet leidden tot ‘politiek-bestuurlijke veranderingen in de landsregering’. 38 Met andere
woorden: de steden slaagden er niet in om met hun kredietwaardigheid inspraak in het
landsbestuur te kopen. Toch kan het bijna niet anders dan dat de graaf hier wel iets tegenover
gesteld moet hebben. Is het bijvoorbeeld toeval dat het Dordtse stapelrecht in 1344
werd hernieuwd? 39 Of dat de steden vanaf 1346 toegang verwierven tot de grafelijke raad?
Een beter beeld van de onderhandelingen hebben we van de zomer van 1351, toen Willem
V druk doende was zijn macht te consolideren. Hij deed de Hollandse steden aan om ingehuldigd
te worden en te onderhandelen over stedelijke privileges. 40 Ook beleende hij verschillende
bondgenoten met grafelijke inkomsten. 41 De belangrijkste concessies die hij
deed, zijn te vinden in de Kabeljauwse verbondsakte (waarschijnlijk van 12 juni 1351): de
graaf beloofde de edelen en steden bij te staan tegen de vijand en geen overheidsrechten
meer te vervreemden zonder instemming van de edelen en steden. De verbondsakte bood de
grafelijke raad en de steden Dordrecht, Delft, Leiden, Haarlem (afb. 2) en Amsterdam expliciet
inspraak in het grafelijk beleid. Daardoor moet deze verbondsakte gezien worden als
een contract tussen vorst en onderdanen, als een wat minder geprononceerde variant op de
‘Blijde Inkomsten’ van Brabant. 42
Tegenover deze grafelijke concessie stond (onder meer?) collectieve publieke schuld,
waarmee de steden zich borg stelden voor de schulden van Willems moeder Margaretha, de
verdreven gravin. De steden stelden zich ook garant voor de lijftocht waar zij als weduwe van
37 Cf. in dit verband bijvoorbeeld Brokken, die de toenemende invloed van de steden, die in 1346 een plaats in de grafelijke
raad verwierven, verbindt aan de uitzichtloze toestand van Willem de Verbeider (de latere Willem V) (Brokken, Het ontstaan,
141-142).
38 Brokken, Het ontstaan, 140; Prevenier en Smit, Dagvaarten I, nr. 72.
39 Prevenier en Smit, Dagvaarten I, nr. 68.
40 Dordrecht (16 april 1351) (Prevenier en Smit, Dagvaarten I, nr. 142).
41 Enkele voorbeelden: Jan van Noordeloos verwierf de wijnroede in Dordrecht (21-24 april 1351); Johan van Culemborg verwierf
de heerlijkheid van de Lek (8 mei 1351); Gherijt van den Dike het schoutambt van Maasland (13 mei 1351) (Prevenier
en Smit, Dagvaarten I, nr. 143, 144, 145).
42 H.M. Brokken, Het ontstaan van de Hoekse en Kabeljauwse twisten (Bussum 1982) 73; W. Blockmans, ‘Het democratisch deficit’,
in: S.C. Derks (red.) Nederland in de wereld (Den Haag 2002) 87-105, aldaar 95-96.