een stakeholder aanpak - Kauri

Wie doet
het licht uit?
de toekomst van duurzame energie in
nederland: een stakeholder aanpak
stakeholder value

Wie doet het licht uit?
De toekomst van duurzame energie in
Nederland: een stakeholder aanpak

Voorwoord
De energiemarkt bevindt zich aan de vooravond van grote veranderingen. Toenemende bewustwording
rondom klimaatverandering wordt versterkt door de voorbereidingen aan de opvolger van
het Kyoto protocol dat einde dit jaar in Kopenhagen overeengekomen gaat worden. Dit legt druk
op de lock-in die er is in de huidige energie infrastructuur. Transitie is dé term van dit moment en
marktpartijen investeren dan ook miljoenen in technologische innovaties op het gebied van duurzame
energie.
Maar hoe gaan we om met de mensen die de verandering moeten bewerkstelligen? Wat is de
stand van zaken op het gebied van stakeholder samenwerking en hoe gaan medewerkers, klanten
en NGO’s om met de noodzakelijke overgang naar duurzame energie? En kunnen we naast technologische
innovaties ook simpele en efficiënte procesinnovaties toepassen die direct bijdragen?
Bijvoorbeeld de ‘groene waterkoker’ die Philips introduceerde, waar in plaats van deciliters, het
waterreservoir het aantal koppen aangeeft waardoor gebruikers tot 66% besparen.
Het voorliggende rapport is door Between-us geschreven vanuit het oogpunt dat een duurzame
energievoorziening een sleutelvoorwaarde is voor een duurzame samenleving. Het is tot stand
gekomen in samenwerking met onze partners van SAM - samensteller van de Dow Jones
Sustainability Indexes, GfK Growth for Knowledge - marktleider op het gebied van consumer
panel research en IMD International Business School in Lausanne.
Ik hoop dat dit rapport u inspireert tot mooie mensgerichte oplossingen die werken.
We moeten het tenslotte samen doen.
Met hartelijke groet,
Jan van der Kaaij
Managing Partner
Between-us Breda, 9 september 2009
stakeholder value

Management samenvatting
Europees gezien zijn de doelstellingen met betrekking tot het terugdringen van CO 2 uitstoot de
afgelopen jaren niet gehaald. Om de ambities voor 2050 waar te maken is er dringend behoefte
aan een trendbreuk. Om deze trendbreuk tot stand te brengen zullen stakeholders gezamenlijk
moeten werken aan een versnelling van de energietransitie. De sleutel hiervoor ligt in het beïnvloeden
van kennis, houding en gedrag van mensen én organisaties. Uit voorliggende sectoranalyse,
wereldwijde benchmarking en consumentenonderzoek blijkt het volgende:
• De Nederlandse consument is verward en nonchalant over energie als product en de
duurzaamheid ervan:
- 23% noemt ‘Milieuvriendelijkheid’ als belangrijk koopargument maar 50% van de Nederlandse
consumenten denkt dat duurzaamheid in betere handen is bij andere energiebedrijven dan bij
hun eigen leverancier.
- Er blijken grote verschillen te bestaan tussen de perceptie van consumenten over de
duurzaamheid van de eigen energieleverancier en de daadwerkelijke CO -uitstoot per KWh
2
van die leverancier.
- Ruim 90% van de Nederlanders weet niet wat ze voor energie betalen terwijl ‘Prijs’ door 73%
wordt aangewezen als belangrijk koopargument.
• De belangrijkste oorzaak van dit consumentengedrag lijkt een gebrek aan transparantie te zijn.
Onduidelijkheid over subsidies, complexe prijsstructuren en een veelheid aan technocratische
discussies zorgen voor inertie bij de consumenten. Hoewel er een stijging is van ongeveer
1,5 procentpunt per jaar, switchte in 2008 nog slechts 8,6% van energieleverancier.
• Binnen de energiesector is er deels nog sprake van een kolen-cultuur. Harde lange termijn
doelstellingen voor CO -uitstoot ontbreken veelal. En in een aantal van de onderzochte cases
2
wordt ‘non renewable energy’ getypeerd als ‘gewone stroom’.
• In sectordiscussies wordt veel nadruk gelegd op de business case voor groene energie terwijl
de business case voor niet duurzame energie op termijn onhoudbaar is. Uit wereldwijde benchmarking
van beursgenoteerde energiebedrijven blijkt nu reeds dat duurzame energieleveranciers
het niet significant beter of slechter doen dan hun minder duurzame collega’s.
Energietransitie vergt naast technologische innovaties zoals derde generatie biobrandstoffen ook
een andere cultuur bij de verschillende stakeholders in de energiesector. Daarom moet de nadruk
meer komen te liggen op toenemend bewustzijn en procesinnovaties zoals de digitale energie coach
die in 2009 door woningcorporaties in de markt gezet zal gaan worden. Transparantie bij verschillende
stakeholders is hiervoor een noodzakelijke voorwaarde.

Inhoudsopgave
Voorwoord 3
Management samenvatting 5
1 - Versnelling duurzame energie noodzakelijk 7
1.1 - De Europese energiesector in vogelvlucht 7
1.1.1 - Drijfveren voor een duurzamere energievoorziening 9
1.2 - De faciliterende overheid 11
1.2.1 - Subsidiëring en vergunningen in Europa 11
1.3 - Investeringen in duurzame energie 14
1.4 - Vertraagde cultuuromslag in een veranderde markt 14
1.5 - Barrières voor innovatie 16
1.6 - Het nieuwe energie tijdperk 16
2 - Benchmarking en best practices wereldwijd 17
2.1 - Inleiding Dow Jones Sustainability Indexes 17
2.2 - Waardecreatie wereldwijd 18
2.2.1 - Vier gebieden van waardecreatie 18
2.2.2 - Meest relevante sector issues: klimaatverandering en biodiversiteit 18
2.3 - De invloed van een goede Governance 20
2.4 - Leidt vergroenen tot een lager of hoger financieel rendement? 20
2.5 - Lange termijn CO 2 -doelstelling ontbreekt nog 21
2.6 - Stakeholdermanagement 21
3 - De markt voor duurzame energie 23
3.1 - Waarde en waardecreatie 23
3.2 - Lage switch op basis van groene propositie 24
3.2.1 - Redenen om te switchen 24
3.2.2 - Veranderend bewustzijn 25
3.2.3 - Milieuvriendelijkheid verhoogt klanttevredenheid 26
3.3 - Dé duurzame consument bestaat niet meer 26
3.3.1 - Ontwikkeling van de duurzame consument 26
3.3.2 - ‘GfK Roper Consumer Styles’ levensstijl typologie in de energiesector 27
3.3.3 - Duurzame energie en klimaatvriendelijkheid 28
3.3.4 - Marketing communicatie versus Uitstoot: ‘Walking the Talk’ 29
3.4 - Minder CO 2 door minder verbruik 29
3.4.1 - Verbeteren consumentenproducten 29
3.4.2 - Energiebesparingen in de woning 30
3.5 - Woningcorporaties als voorlopers 30
4 - Conclusies 32
Bijlage 1 - Bibliografie 33
Bijlage 2 - Gewone stroom 34
Bijlage 3 - Verantwoording 35
Over onze partners 35
Over Between-us 35
Disclaimer 35

1 - Versnelling duurzame
energie noodzakelijk
De Europese Unie (EU) heeft als doelstelling om
in 2010, 21% van de totale energiebehoefte
van middels duurzame bronnen te produceren.
Voor Nederland is de doelstelling vastgesteld op
9%. De resultaten blijven vooralsnog achter: In
2006 was 15,72% van de brandstof in de EU
duurzaam, in Nederland 7,93%. Gemiddeld is
er in de EU sprake van een groei van duurzame
energie met 35,21% ten opzichte van het referentiejaar
1997.
Uit recente ontwikkelingen binnen de sector
blijkt dat de strategische risico’s en kansen
vooral gekoppeld zijn aan het thema klimaatverandering.
Op 18 maart 2009 is door de CEO’s
van 61 energiebedrijven die samen 70% van
de totale Europese energieproductie voor hun
rekening nemen, commitment afgegeven om in
2050 een carbonneutrale sector te zijn (1) .
Analyse van de prestaties op dit gebied over
de afgelopen jaren en genoemde doelstellingen
CO 2 en renewables - werkelijke ontwikkeling versus doelstelling EU-27
100%
80%
60%
40%
20%
0%
1 2006
1990
1992
1994
1996
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
2012
2014
2016
2018
leert dat er op dit moment dringend behoefte
is aan een trendbreuk. Dit geldt zowel op het
gebied van CO -reductie als op het gebied van
2
het aandeel hernieuwbare energie. Er is bijsturing
vereist om de gestelde doelen te realiseren
teneinde klimaatverandering te voorkomen. De
snelheid van transitie zoals deze nu plaatsvindt
schiet tekort ten opzichte van de benodigde veranderingen
om de doelstellingen te realiseren.
1.1 - De Europese Energiesector
in vogelvlucht
De energiesector in Europa is een markt van
3,3 miljoen GWh. Met duurzame energie is
een omzet van €40 miljard gemoeid en er zijn
meer dan 400.000 mensen werkzaam in deze
sector (2). Door de toegenomen liberalisering
is er sprake een fusiegolf.
2020
Binnen de sector worden de volgende redenen
om in te zetten op duurzame energie herkend:
- Het verbetert de stabiliteit van de energievoorziening
op lange termijn;
- Het voorkomt de schadelijke gevolgen door
de emissie van broeikasgassen door de
% renewable fuel EU-27 werkelijk CO2-reductie EU werkelijk
2022
CO2-reductie EU doelstelling CO2-reductie EU doelstelling
EU-27 zijn de 27 deelnemende landen aan de Europese Unie
Bron: Eurostat, CESifo, EEA
2024
2026
2026
2028
2030
2032
2034
2036
2038
2040
2042
2044
2046
2048
2050
7

8
“Meer samenwerking, meer weerstand”
Interview met Ruud de Bruijne, Secretaris Transitieplatform Duurzame Elektriciteit
Het Platform Duurzame Elektriciteitsvoorziening heeft als taak om een visie te ontwikkelen voor
de Nederlandse energievoorziening, de transitiepaden waarlangs die visie gerealiseerd kan
worden en concrete eerste stappen aan te geven. “Dit kabinet heeft hoge ambities en ook veel
in gang gezet om de energievoorziening te verduurzamen. Het Platform constateert dat de
werkpaarden voor een duurzame elektriciteitsvoorziening, windenergie en biomassa, nog niet
op de gewenste snelheid komen.”
Verschillende redenen liggen hieraan ten grondslag: Bij wind op land is veel problematiek
rond het verkrijgen van vergunningen, bij wind op zee blijkt de locatiekeuze en -toekenning veel
complexer dan aanvankelijk verondersteld en biomassa worstelt met discussies rond duurzaamheid
en het ontbreekt aan afspraken tussen overheid en elektriciteitssector over bij- en
meestoken.Daarnaast speelt de perceptie dat duurzame energie duur is een rol. Het Platform
vindt dat het principe ‘de vervuiler betaalt’ niet consequent en volledig wordt toegepast, waardoor
de tarieven van wind op land nu nog niet marktconform zijn. Het is van cruciaal belang dat
op korte termijn de politieke knelpunten opgelost worden, zodat de verduurzaming nog deze
kabinetsperiode op een hoger tempo komt en dat is een grote uitdaging.
Op de vraag waarom dit zo’n uitdaging is zegt De Bruijne: “De overheid zorgt dat de verduurzaming
tot stand kan komen en heeft daar ook veel geld voor vrijgemaakt. De transitie is een
proces waarbij de hele maatschappij betrokken is. Het is een veranderingsproces, en daarin
ontstaat natuurlijk ook weerstand”.
Het Platform constateert dualisme in de maatschappij: enerzijds nieuwe initiatieven voor
nieuwe fossielgestookte centrales en het schaden van bestaande belangen als gevolg van de
realisatie van duurzame projecten. Voor een verdere uitrol van de transitie is een bredere
maatschappelijke coalitie een vereiste.
energiesector;
- Het levert op individueel niveau een bijdrage
aan het concurrerend vermogen binnen de
energie sector.
Energie efficiency staat momenteel hoog op
de nationale en internationale politieke agenda.
In december 2009 vindt in Kopenhagen de
volgende internationale VN-conferentie over het
klimaat plaats. Meer dan 15.000 deelnemers
vanuit de hele wereld nemen deel om de reductie
van CO -emissies te bespreken. De conferen-
2
tie heeft als kerntaak een internationaal akkoord
te bereiken dat het Kyotoprotocol dat eind 2012
afloopt, moet vervangen voor de periode van
2013 tot 2017.
Het International Energy Agency voorspelt dat
meer dan 50% van de reductie in CO -emissies
2
afkomstig zal moeten zijn van innovatie met
betrekking tot energie efficiency. Sinds de
oliecrisis van de jaren ’70 zijn de prestaties op
dit gebied jaarlijks verbeterd, het tempo waarin
deze plaatsvinden neemt echter af. Momenteel
blijven de efficiency winsten op ongeveer o,8%
per jaar (3) steken. De ambitie van de Neder-

10
Krachtenveld energieketen
Winning
Lithosfeer
Distributie
Consumptie
Biosfeer
Toenemende risico’s in
de winning van fossiele
brandstoffen
Toenemende schaarste
van fossiele brandstoffen
Kolen
Gas
Nucleair
Biomassa
Water
Wind
Zonnecel
Uit onderzoek van IMD naar de business case
voor duurzaamheid dat sinds 2003 loopt, blijkt
een homogeniteit in de strategische agenda’s
van Europese energiebedrijven. Deze is gericht
op winstgevende groei, geografische diversificatie
die primair binnen Europa plaatsvindt en een
verbeterde concurrentiepositie. De Europese
energiebedrijven zijn voornamelijk gericht op de
geliberaliseerde Europese markt en uitbreiding
naar andere OESO- landen (Organisatie voor
Economische Samenwerking en Ontwikkeling).
Kernactiviteiten van energiebedrijven zijn hard
coal en bruinkool extractie, energie opwekking,
distributie via netwerken en het vermarkten van
energie.
Door de liberalisering van de energiemarkt en
het daarmee samenhangende wegvallen van
natuurlijke monopolies is de druk op de winst-
Hoge exit barrières
Hoge vaste kosten
Capaciteitsaanpassing
geschied in grote eenheden
Lage differentiatie
Meerdere nieuwe toetreders
Overheid
• Toenemende druk op CO 2-reductie
• Liberalisering energiemarkt 2004
• Belangrijke rol door verlenen vergunningen & beleidsdoelstellingen
Bron: Between-us
Energie
opwekking
Aanbod
Toegenomen
concurrentie Industrie
Consument
Conversie Transport Klein zakelijk
Grootverbruik
Vraag
Toenemende vraag naar
energie
Opkomende markt voor
duurzaamheid
Meer transparantie
Elektriciteit wordt
mobieler/decentraler
marges en daarmee op netwerkefficiëntie
toegenomen. Hoge exit barrières, hoge vaste
kosten en lage differentiatie leiden in de geliberaliseerde
Europese gas en elektriciteitsmarkt
tot een significante toename van de concurrentie.
In de meeste OESO landen waren marges
tot boven de 20% geen uitzondering. Als gevolg
van afnemende marges bestaat er een sterke
focus op financiële prestaties. Een aantal belangrijke
trends in de energiesector zijn:
• Het toegenomen investeringsrisico door klantmobiliteit.
Klanten kunnen snel van leverancier
switchen wat betekent dat loyaliteit in belang
toeneemt, waarbij differentiatie op basis van
prijs niet meer voldoende is.
• Opkomst van kleinschalige energieopwekking
door micro-power (wind en Hydro), zonnedaken
en wanden.

• Toegenomen onzekerheden over leverantie van
energie en daardoor een toename van het
belang van betrouwbaarheid voor de individuele
energie leveranciers.
• Toenemende aandacht voor de herkomst en
hoeveelheid gebruikte energie en druk van afnemers
op leveranciers om hier openheid over
te kunnen geven.
Toegenomen transparantie
door carbon footprinting
De Britse supermarktketen Tesco vermeldt
sinds augustus 2009 op haar verpakkingen
hoe groot de CO -uitstoot van het betref-
2
fende product is. Eind 2009 wil de supermarkt
ongeveer 500 producten voorzien van
een etiket met CO -voetafdruk. Uit recent
2
onderzoek van Tesco blijkt dat vijftig procent
van de consumenten begrijpt wat de term
‘carbon footprint’ betekent. Vorig jaar
bedroeg dat percentage nog 32 procent.
1.2 - De faciliterende overheid
De overheid, in het bijzonder de Europese
autoriteiten, is de belangrijkste promotor van
maatschappelijk verantwoord ondernemen in
de energiesector. Door het nemen van verscheidene
maatregelen zoals verplichte bedrijfsrapportage
in Frankrijk, emissie handel binnen de
EU en het sluiten van sectorakkoorden wordt
de ontwik-keling van de sector sterk beïnvloed.
De overheid heeft ook een voorbeeld rol als
inkoper van ‘groene’ elektriciteit. Daarbij zet
zij bedrijven in toenemende mate onder druk
door milieuwetgeving inzake de uitstoot van
emissies. Het voornaamste initiatief op dit
gebied is de CO -emissiehandel van de Europese
2
Unie. Bedrijven zijn op zoek naar richtlijnen van
de overheid om zich aan op te trekken. Zolang
er sprake is van een ‘level playing field’ gelooft
56% van de bedrijven dat er meer regulering
van de overheid vereist is. (5)
De maatschappelijke kritiek op de beleidsfocus
op het gebruik van fossiele brandstoffen neemt
toe, evenals een groeiende roep om de externe
kosten van het gebruik van fossiele brandstoffen
te internaliseren. In juli 2009 is vastgesteld dat
de G8 het doel ondersteunt om de industrielanden
hun broeikasgas emissies reduceren met
minimaal 80% in 2050 ten opzichte van 1990.
De doelstellingen voor de Nederlandse energiemarkt
zoals omschreven in het overheidsprogramma
‘Schoon en Zuinig’ (6) zijn 30% vermindering
van broeikasgassen in 2020 vergeleken
met 1990, het tempo van energiebesparing
verhogen naar 2% per jaar en het aandeel duurzame
energie in 2020 verhogen naar 20% van
het totale energiegebruik.
Sectorakkoordje?
Eind 2008 is door de Nederlandse overheid
en verschillende spelers in de energiesector
een sectorakkoord energie overeengekomen.
Eneco is een partij die ervoor gekozen
heeft het akkoord niet te ondertekenen. Niet
omdat de eisen te streng zijn, maar omdat
het in de ogen van Eneco niet ver genoeg
gaat in termen van het principe ‘de vervuiler
betaalt’. ‘Gevolg hiervan is dat inefficiënte,
vervuilende technieken nog steeds (teveel)
bevoordeeld blijven worden ten opzichte van
energiebesparende, schone en duurzame
energietoepassingen’ aldus Eneco.
1.2.1 - Subsidiëring en vergunningen in Europa
Eén van de best practices voor overheden om
duurzame energie te stimuleren is het bieden
van stabiliteit op langere termijn door ondersteunende
maatregelen zoals subsidies en een
soepel vergunningen beleid.
In haar rapportage ‘The Renewable Energy
Progress Report’ van april 2009 constateert
de Europese Commissie dat Nederland
11

12
achterblijft bij de haar omringende landen. De
ondersteunende maatregelen van de Nederlandse
overheid worden gecategoriseerd als middelmatig
doordat deze te weinig rekening houden
met het veilig stellen van lange termijn investeringen.
De Minister van Economische Zaken kan
jaarlijks aanpassingen doorvoeren op de budgettering.
Als gevolg hiervan wordt het investeringsklimaat
voor duurzame energie in Nederland als
ongunstig beoordeeld. Nederland komt hiermee
terecht in de groep van landen met onder meer
Litouwen en wordt gepasseerd door onder meer
Frankrijk, Duitsland en Engeland maar ook
Portugal, Griekenland en Hongarije.
Groei windenergie vooral buiten Europa
De productie van windenergie in de wereld
groeit sterk. De jaarlijkse capaciteit geleverd
door nieuwe windmolens zal de komende tien
jaar met een factor vijf stijgen, volgens het
Duitse windenergie-instituut (DEWI).
In 2008 kwam er 20 gigawatt (GW) aan
windenergie bij. De jaarlijkse nieuwe capaciteit
bedraagt in 2017 107 GW, verwachten de onderzoekers.
De totale door windmolens geproduceerde
energie gaat daarmee van 94 GW
nu naar 718 GW in 2017. Vooral in Noord-
Amerika en Azië neemt het aantal windmolens
relatief snel toe. De VS breidden de capaciteit
zelfs 45 procent uit, volgens de Global Wind
Energy Council (GWEC). In Europa dat nog
steeds meer dan de helft van alle windmolens
in de wereld heeft, bouwt Spanje veel nieuwe
installaties.
Bron: ANP, 28 mei 2008
De gemiddelde tijd voor het realiseren van
off-shore windenergie projecten in Europa
bedraagt meer dan 45 maanden, waarvan
ruim minder dan de helft (19) betrekking heeft
op de aanleg ervan. De doorlooptijd tussen
Vincent van den Brekel, directeur van de
Nederlandse windturbinebouwer Darwind, zegt
in een interview in de Volkskrant van 22 augustus
2009 het volgende: “Elk land beschermt zijn
eigen industrie. In Denemarken is Vestas marktleider,
in Duitsland Siemens en Enercon, in Spanje
Gamesa. Alleen wij hebben geen thuismarkt.
Nederland beschermt zijn eigen industrie niet.
Als je dat zegt tegen Economische Zaken,
zeggen ze: industrie is niet belangrijk, wij zijn
een kennisland ... Maar die kennis kun je alleen
betalen als er een industrie is die het geld
verdient voor de investeringen.” Darwind, een
voormalig onderdeel van het failliete Econcern,
aanvraag bouwvergunning en de start van de
bouw van een windproject bedraagt in Nederland
circa 3 à 4 jaar. (7) De doorlooptijd is
sterk van invloed op de investeringen die gedaan
worden in de sector, omdat elke maand
vertraging een toename veroorzaakt in het
investeringsrisico. Dit risico komt voort uit mogelijke
nadelige beleidsveranderingen en voortschrijdende
technologische ontwikkelingen.
Doorlooptijd voor energieprojecten uitgedrukt
in maanden
50
40
30
20
10
0
Wind land
Wind zee
Biogas
Biomassa
Hydro
PV cellen
Technische energie
Getijde & Golf
Aanleg Totaal incl. vergunningsprocedure
Bron: “Promotion and growth of renewable
energy sources and systems“ Ecofys et al.

“Win-win bestaat niet voor de energiesector”
Interview met Donald Pols, Hoofd Klimaat & Energie bij het Wereld Natuur Fonds Nederland
Het WNF is met 920.000 donateurs het grootste, groene doel van Nederland. Als één van
zijn strategieën om natuurbeschermingsresultaat te bereiken, zoekt het WNF samenwerking
met bedrijven om deze samen te ontwikkelen en te implementeren.
“Op dit moment zijn wij bezig een scenario te schrijven over de ontwikkeling van de Nederlandse
energievoorziening, inclusief mijlpalen” aldus Pols. “Met betrekking tot het thema klimaat en
energie wordt ingezet op het mobiliseren van steun en het lobbyen voor beleidsvorming met als
doelstelling een CO -arme economie in 2050. De speerpunten hierbij zijn het vergroten van het
2
aandeel ‘clean energy technologie’ in het BNP, een standaard voor CO -kwaliteit voor nieuwe
2
elektriciteitscentrales (350 gr / kWh CO intensiteit) en een Europees aansluitend stroomnet-
2
werk voor decentrale energieproductie.”
Over de belangrijkste obstakels in de transitie naar een duurzame energievoorziening heeft
Pols de volgende visie: “Onvoldoende prioritering bij de overheid van duurzame ontwikkeling
leidt tot onvoorspelbaar gedrag. Er is veel afstemming nodig door gespreide verantwoordelijkheid
over de ministeries en gebrekkige communicatie. Daarbij komt dat er een intieme relatie
bestaat tussen de fossiele energie sector en de Nederlandse overheid waardoor doorpakken
niet gebeurt. Nederland verdient geld aan gas. De toenmalige directeur van Shell leidde de
commissie die de eerste transitievisie voor Nederland opstelde. Waar de wetenschappelijke
consensus op dat moment was dat een vermindering 80% aan uitstoot van CO noodzakelijk
2
is, stelde de commissie een doelstelling van 50% voor. De gevestigde belangen bepalen. Het
is belangrijk dit te benoemen, zodat er iets aan gedaan kan worden. Er zullen winnaars en
verliezers zijn in de omslag.
Win-win bestaat niet in dit geval voor de energiesector. Win-win bestaat wel voor de
samenleving en we moeten ons hierbij richten op de winnaars.”
is inmiddels verkocht aan het Chinese Xemc,
evenals Darwind leveranciers van tandwielloze
windturbines.
Een voorbeeld van een land waar overheidsmaatregelen
een positief effect sorteren is Duitsland.
Waar een goede stimulering toe kan leiden
blijkt uit de werkgelegenheidscijfers in de Duitse
energiesector. Terwijl er in Nederland slechts
sprake is van een 5.000 arbeidsplaatsen zijn er
zo’n 250.000 mensen werkzaam in duurzame
energie in Duitsland en heeft het zijn Europese
doelstelling voor 2010 (12,5% duurzame ener-
gie) als enige land binnen de EU reeds bereikt.
De Duitse markt voor duurzame energie loopt
internationaal op veel gebieden voorop door
onder meer de volgende programma’s (8):
• Erneuerbare Energien Gesetz (EEG): garandeert
(hoge) prijzen voor duurzame elektriciteit
die wordt teruggeleverd aan het net door
consumenten en bedrijven waarmee het een
stabiele lange termijnmarkt voor duurzame
13

14
energie creëert en op deze manier investeringen
stimuleert.
• Erneuerbare-Energien-Wärmegesetz (EE-
WärmeG). In deze wet, die sinds begin 2009
van kracht is, wordt vastgelegd dat 14 procent
van de warmtevoorziening in 2020 uit
duurzame bronnen afkomstig dient te zijn.
De wet legt huiseigenaren de verplichting op
om duurzame energie voor een deel van de
warmtevoorziening te gebruiken, hiervoor zijn
subsidies vastgelegd en is het MAP-budget
verhoogd. Ook zorgt de wet ervoor dat de
uitbreiding van warmtenetten voor gemeenten
eenvoudiger wordt.
• Marktanreizprogramm zu Gunsten erneuerbarer
Energien (MAP): vult het EEWG aan. In het
kader van MAP kunnen subsidies aangevraagd
worden voor bijvoorbeeld de installatie van
zonnecollectoren voor het verhitten van water
en/of voor verwarmingsdoeleinden.
• Leningen: De KfW-bank (eigendom van de
Duitse Staat) verstrekt leningen voor investeringen
in duurzame energie;
• Subsidieregelingen in Duitse deelstaten: deelstaten
hebben vaak eigen decentrale regelingen.
Informatie wordt meestal verstrekt door
de handelsbevorderingsorganisaties van de
deelstaten.
1.3 - Investeringen in duurzame energie
Sinds 2005 is er een sterke toename in het
aantal fondsen dat CleanTech investeringen
in haar portfolio heeft. CleanTech is een verzamelnaam
voor vormen van technologie die
bijdragen aan een schoner milieu en/of zorgen
voor energiebesparing. Vormen van CleanTech
zijn onder andere zonne-energie, windenergie,
biobrandstof uit algen en warmtekrachtkoppeling.
Volgens expert opinie heeft deze markt een
sterk groeipotentieel met bijbehorende hoge
winstmarges in de toekomst. Waar er in 2004
wereldwijd nog 30 CleanTech fondsen waren
kende 2008 er 117. De verwachting is dat de
totale investeringen in 2009 nog verder door-
groeien boven die van het recordjaar 2008,
waarin in totaal € 25,5 miljard geïnvesteerd
werd in CleanTech. (9) De totale investeringen
in duurzame energie in 2008 bedroegen 120
miljard (10), een toename van 500% ten
opzichte van 2004.
Wat de invloed van de dalende olieprijzen en het
invoeren van kosten van CO is op de ontwik-
2
keling van duurzame energiebronnen is lastig
te voorspellen. In een recente scenariostudie
concludeert het Energie Onderzoek Centrum
Kolencultuur
vertraagt
vergroening
Nederland (ECN) dat de CO 2 -uitstoot bij afwezig-
heid van een CO 2 -prijs zou kunnen dalen over
de middellange termijn maar sterk zou kunnen
stijgen over de lange termijn door toenemende
inzet van kolen. Daarentegen kunnen een sterk
klimaatbeleid en hoge CO -kosten (gemodelleerd
2
als een 100 $/tCO -prijs) resulteren in duidelijk
2
lagere CO -emissies, vooral na 2030. (11)
2
1.4 - Vertraagde cultuuromslag
in een veranderde markt
De mentaliteit binnen de energiebedrijven is
historisch gevormd door de sterke betrokkenheid
van de overheid en daaruit voortvloeiende
monopolie positie. Hierdoor hebben merkwaarde
en reputatie van de afzonderlijke energiebedrijven
slechts een beperkte rol gespeeld. Dit heeft
geleid tot een conservatieve mentaliteit met
daarbij een sterke regionale, korte termijn en
interne focus.
Illustratief hiervoor is de impliciete aanname dat
energieopwekking gelijk staat aan het gebruik
van fossiele brandstoffen. Er is sprake van een

diepgewortelde non-renewables mindset. Een
voorbeeld hiervan is het voorlopig stroometiket
2008 van Essent met de aanduiding ‘gewone
stroom’ versus ‘groene stroom’ (2) . Duurzame
energie wordt hiermee gepositioneerd als een
product ter differentiatie om een specifieke
klantengroep te bedienen. Zolang binnen de sector
‘groene stroom’ gezien wordt als iets anders
dan ‘gewone stroom’ dan zal de overgang naar
‘ongewone stroom’, een randvoorwaarde voor
een CO -arme sector, op cultuurbarrières blijven
2
stuiten.
De invloed van de liberalisering, de toegenomen
Groene energie
uit de woestijn
“Zes uur zon uit de woestijn zou meer energie
kunnen produceren dan de mensheid in een
heel jaar kan verbruiken”, stelde de Club van
Rome in een recente studie. Vanuit dit oogpunt
heeft een consortium van twintig van
de grootste Duitse bedrijven op 13 juli 2009
haar plannen gepresenteerd voor het allergrootste
gecentraliseerde zonne-energie
project aller tijden, genaamd Desertec.
Desertec is een consortium dat in de Afrikaanse
woestijn de zon moet gaan ontginnen met
behulp van zonthermische krachtcentrales.
Het project zal ongeveer 400 miljard euro kosten
en over tien jaar de eerste zonnestroom
gaan leveren. Met deze investering zal 15%
van de Europese elektriciteitsbehoefte gedekt
kunnen worden.
Het plan is ontwikkeld door de Club van Rome
en het TREC Initiative en wordt gesteund door
o.a. Siemens, Deutsche Bank, E-On en RWE.
De groep streeft ernaar binnen twee tot drie
jaar concrete plannen te presenteren.
2 zie bijlage 2
concurrentie, de toegenomen transparantie
en stakeholderdruk in de markt zijn nog niet
volledig geïnternaliseerd. Verschillende spelers
investeren op dit moment in een cultuuromslag
om dit proces te versnellen. Zowel Delta als
Eneco hebben bijvoorbeeld activiteiten georganiseerd
op 9 september 2009, de dag van de
duurzaamheid, rondom dit thema. Op internationaal
niveau worden initiatieven uitgerold waaruit
een hernieuwde kijk op de energievoorziening
blijkt. Sprekende voorbeelden hiervan zijn
Desertec en het Renewables-Grid-Initiative,
die in onderstaand kader verder worden beschreven.
Verwacht wordt dat Desertec binnen 10 tot
15 jaar concurrerend zal kunnen opereren.
Voor het plan om 15% te kunnen dekken van
de Europese elektriciteitsbehoefte is slechts
een oppervlakte nodig van 130 km2. Een nog
uit te bouwen transportnet zal de geproduceerde
energie vanuit Noord-Afrika onder de
Middellandse Zee door naar Europa vervoeren
en daar distribueren. Van de totale investering
van 400 miljard is tien tot twintig miljard
nodig voor de aanleg van dit stroomtransportnet.
Vanuit het oogpunt van energiezekerheid
worden de centrales op verschillende locaties
gebouwd.
De bedrijven achter het Desertec-project
stellen dat er weliswaar een enorme investering
nodig is om de plannen te verwezenlijken,
maar dat de gekozen techniek zich in de praktijk
al heeft bewezen. Voor Duitsland zelf heeft
Desertec als voordeel dat het zijn expertise
op het gebied van zonne-energie verder kan
uitbouwen en de omstreden winning van bruinkool
kan worden teruggeschroefd.
Bron: Desertec Press Release, 13 juli 2009
15

16
1.5 - Barrières voor innovatie
De belangrijkste barrières voor een overgang
naar duurzame energie zijn:
• Hoge sunk costs door hoge voorinvesteringen.
Door de lange levensduur van energiegerelateerde
productiemiddelen en het hoge
innovatie gehalte van de investeringen zijn
er verhoogde risico’s op een nadelige
technologische lock-in;
• Beperkte externe druk voor verandering
vanuit klanten en investeerders;
• Klimaatverandering is een bedreiging èn
kans op de lange termijn, waarbij de effecten
moeilijk kwantificeerbaar zijn.
• Klimaatverandering en energieschaarste
vereisen technologieën, expertise en business
modellen die sterk afwijken van de huidige
kernactiviteiten en vaardigheden, zoals bijv.
het aanbieden van energie management services
in plaats van betaling in geleverde kWh’s;
• (Te) grote onzekerheid over het toekomstige
ondernemingsklimaat door veranderingen in
technologie, regelgeving, klimaatverandering.
De noodzaak om te innoveren is door beperkte
druk op de license-to-operate en de reputatie
van energiebedrijven (nog) niet maximaal dat
dit financiële risico’s met zich meebrengt. Innovatie
voor een duurzame energievoorziening
is momenteel beperkt tot pilot projecten en
de voorzichtige ontwikkeling van voornamelijk
gesubsidieerde, en daardoor winstgevende,
technologieën. De huidige business case voor
duurzaamheid is hoofdzakelijk gebaseerd op
operationeel management van risico’s en kansen
en leidt tot beperkte innovatie van huidige
processen en activiteiten.
1.6 - Het nieuwe energie tijdperk
Voorwaarde voor het realiseren van de doelstellingen
voor 2050 is een mentaliteitsverandering
die hernieuwbare energiebronnen in plaats van
fossiele brandstof als primaire energiebron
beschouwt. Naast toegenomen regeldruk dienen
de beslissers de kansen te identificeren op basis
waarvan positieve investeringsbeslissingen ten
aanzien van duurzame energie genomen zullen
worden.
Samenvattend zijn de belangrijkste voorwaarden
voor het opwekken en leveren van duurzamere
energie:
• Een gunstig en stabiel investeringsklimaat
met lage barrières dat door een stimulerende
overheid op langere termijn wordt gefaciliteerd;
• Sterke druk door afnemers op de energiesector
om schoner te produceren waardoor
opkomende challengers en volgers door de
markt beloond worden;
• Regelgeving rondom CO -emissies die van
2
invloed is op toekomstige opwekkingskosten.
De investeringen zullen zowel technologische
als procesinnovatie betreffen met oog voor te
behalen winsten op het gebied van energie
efficiëntie. De sleutel is het beïnvloeden van
kennis, houding en gedrag van consumenten,
werknemers en beleidsmakers. Samenwerkingsverbanden
tussen publieke en private partijen
krijgen een nieuw karakter. Nieuwe ‘captains of
industry’ zullen zich presenteren, maar pas nadat
switch plaats heeft gevonden van de gevestigde
orde naar de ‘challengers’.

2 - Benchmarking en best
practices wereldwijd
2.1 - Inleiding Dow Jones
Sustainability Indexes
Duurzaamheid als thema heeft in het bedrijfsleven
de afgelopen jaren een sterke ontwikkeling
doorgemaakt. Waar Maatschappelijk Verantwoord
Ondernemen (MVO) in de jaren negentig
een onderwerp was voor de ‘happy few’ begint
de integratie van duurzame ontwikkeling in de
kern van de bedrijfsvoering serieuze vormen
aan te nemen. Professionele monitoring van en
sturing op basis van prestaties op dit gebied
begint ook op de beursvloer een verschil te maken.
Een belangrijk instrument op dit snijvlak is
de Dow Jones Sustainability Indexes (DJSI). De
DJSI is een samenwerking tussen de Dow Jones
Indexes, STOXX Limited en SAM. De indices bieden
portfolio-managers objectieve benchmarks
voor het beheer van duurzaamheidfondsen. De
DJSI World is in 1999 geïntroduceerd als de
eerste index die de financiële prestaties volgt
van de meest vooraanstaande ondernemingen
DJSI Electricity sector leiders in duurzaamheid
Bron: DJSI website update 3 maart 2009
wereldwijd die duurzaamheid tot een speerpunt
hebben gemaakt. De index beoordeelt bedrijven
op hun economische, ecologische en sociale
prestaties.
Nederland presteert de laatste jaren relatief
goed in de DJSI. In de laatste ranking (2008-
2009) voert TNT de overall wereldwijde ranglijst
aan en zijn Unilever en AirFrance/KLM leider in
hun specifieke categorie (‘supersector leader’).
Daarnaast staan onder meer Akzo Nobel en
Philips in de index en heeft KPN zich ten doel gesteld
in 2009 in de DJSI opgenomen te worden.
De analyse in het volgende hoofdstuk is hoofdzakelijk
gebaseerd op de onderliggende data van
de SAM voor de energiesector 2007-2008. Op
basis van deze data worden de deelnemers aan
de DJSI geselecteerd. Tussen juni en augustus
2009 zijn er in de energie sector 26 leiders in
duurzaamheid geïdentificeerd en geanalyseerd.
Deze zijn afkomstig uit 13 verschillende landen.
Grupo Iberdrola uit Spanje is dit jaar de supersector
leider voor energie.
17

18
2.2 - Waardecreatie wereldwijd
2.2.1 - Vier gebieden van waardecreatie
In algemene zin zijn er vier gebieden te onderscheiden
waarin waardecreatie uit duurzaamheid
mogelijk is. Uitgesplitst naar oriëntatie
en houding worden de volgende kwadranten
zichtbaar:
• Issue management (intern en reactief) met
als doel de license-to-operate zo goed mogelijk
in stand te houden. Zo wordt de license-tooperate
van sommige transportbedrijven
bedreigd door minimum eisen aan vrachtwagens
te stellen om in een bepaald gebied
te mogen opereren.
• Reputatie management (extern en reactief)
hiertoe worden zowel het imago bij klanten als
het aantrekken en behouden van personeel
gerekend. MVO maakt in toenemende mate
deel uit van wetenschappelijke modellen om
reputatie te meten.
• Efficiency (intern en proactief) bestaat voornamelijk
uit de winst die voortkomt uit het optimaliseren
van de procesvoering zoals brandstofbesparingen
en verminderingen van hoeveelheden
afval. Deze verbeteringen met betrekking tot
het milieu worden gerealiseerd door dezelfde
output te generen met minder input.
• Innovatie (extern en proactief) staat voor
de commerciële toepassing van een vernieuwing
van techniek, proces of aanpak. Hiertoe
behoren onder meer nieuwe zonnecel technologieën
en procesverbeteringen waardoor
restwarmte wordt teruggewonnen.
Duurzaamheid biedt wisselend nieuwe kansen
en bedreigingen. Het effectief inspelen hierop
leidt tot waardecreatie. Voorwaarde om dit
potentieel te benutten is het opnemen van duurzaamheid
in de primaire organisatieprocessen.
2.2.2 - Meest relevante sector issues:
klimaatverandering en biodiversiteit
De mogelijke waardecreatie hangt sterk af van
Vier gebieden van waardecreatie uit MVO voor
de energiesector
INTERN ORIENTATIE EXTERN
Reputatie Management
Relevantie klanttevredenheid
toegenomen na liberalisering
Van invloed op de informele
license-to-operate
Historisch gezien
belangrijkste sector thema
Van invloed op de
formele license-to-operate
Issue Management
REACTIEF
Bron: Between-us
Innovatie
Speelt een sleutelrol
in de verduurzaming
van de energiesector
Toegenomen relevantie na
liberalisering en door crisis
Behaalde resultaten zijn
relatief eenvoudig meetbaar
Groot verbeteringspotentie
op korte termijn
Efficiency
HOUDING PROACTIEF
interne en externe factoren in de context van
de sector en het individuele energiebedrijf. Ten
eerste is de aansluiting van activiteiten op het
gebied van duurzaamheid met de organisatiecultuur
van groot belang. Ten tweede dienen de
verschillende activiteiten waardevol te zijn voor
klanten en ten derde dient het onderscheidend
te zijn van wat de concurrentie op dit gebied
onderneemt. Last but not least moet er een
heldere business case zijn: wat zijn de belangrijkste
redenen voor een organisatie om MVO te
omarmen?
De meeste Europese energiebedrijven zijn
hoofdzakelijk actief in landen met relatief weinig
sociale problemen. De thema’s gezondheid en
veiligheid maken al lange tijd een essentieel
onderdeel uit van de bedrijfsvoering in de energiesector
en er is een gedegen beleid op de
onderwerpen. De focus van energiebedrijven
ligt vooral op milieu gerelateerde issues. De
laatste jaren is de sector onder een vergrootglas
komen te liggen door een toenemende
interesse in klimaatverandering. De link naar

Eneco zet in op Wind
Interview met Ralph van Hof,
Directeur Wind bij Eneco
“Eneco heeft als visie dat we aan de vooravond
staan van een nieuw energietijdperk.
De thema’s hierbij zijn Duurzaam, Decentraal
en Samen. Geen loze woorden maar de harde
commitment om een volledige duurzame
energievoorziening in 2030 te realiseren. Zo
heeft Eneco ook het sectorakkoord afgewezen
omdat deze in onze ogen niet ver genoeg
gaat en limiterend werkt voor de invoering van
duurzame energie.
In dit kader past de recente overname van
diverse onderdelen van Econcern. Eneco heeft
juist deze onderdelen overgenomen, omdat ze
erg goed aansluiten op de bestaande duurzame
strategie. De innovatieve kracht van de
overgenomen bedrijfsonderdelen geeft een
sterke impuls aan onze duurzame doelstellingen.”
Als transitie energie zet Eneco vooral in op gas
in plaats van kolen of kernenergie. Belangrijk
hierbij is voor Eneco het vermogen om goed
te ‘traden’ dus is het inmiddels een volwassen
competentie binnen de organisatie. Hierbij is
het ontstaan van een volwassen duurzame
energiemarktplaats van groot belang.
Daarnaast zal ook gekeken worden naar
een flexibeler inzet van capaciteit en de
brandstofmix. “Op dit moment is het zo dat bij
energiebedrijven die deel uitmaken van de
grootste CO -uitstotende industrie in Europa,
2
is dan snel gemaakt.
Van de emissie van kooldioxide ontstaat 30%
door het verbranden van fossiele brandstoffen
in de energiesector. (12) Nu de ‘cost of carbon’
een toenemende wind de opbrengsten dalen
als gevolg van een ruimer aanbod. Dit werkt
nadelig voor de business case voor windenergie.
Flexibiliteit biedt hiervoor een oplossing.
Met ander woorden als het hard waait op
zee dan kunnen de kolencentrales langzamer
draaien zodat de overall emissie minder wordt.
Door een boete te leggen op meerverbruik van
kolen bij de beschikbaarheid van windenergie
zou de overheid dit kunnen stimuleren.”
Ook de bedrijfscultuur is een belangrijk knelpunt
voor de versnelling van de innovatiegraad.
“In het verleden was de cultuur binnen
de sector risicomijdend. Extra probleem bij
het bijsturen van de bedrijfscultuur is het
loskoppelen van Transport omdat daarmee
het managen van kwaliteit en resultaat meer
op afstand moet gebeuren. Eneco heeft een
aantal jonge business managers aangetrokken
om de cultuur te wijzigen waarbij duurzaamheid
voorop staat.”
Andere blokkades die worden genoemd zijn
het vergunningenstelsel dat traagheid in de
hand werkt en de kostenachterstand t.o.v.
fossiele brandstoffen zoals olie en kolen.
“Windenergie heeft een complex vergunningenstelsel
waarbij de afwegingen niet altijd
helder zijn. Eneco dreigt een vergunning mis
te lopen doordat er een issue is met zeemeeuwen
die last zouden hebben van dit windpark.
De meer filosofische vraag is welke offers de
overheid en de consumenten bereid zijn te
brengen.”
gestaag toeneemt vormt het minimaliseren van
CO -emissies een belangrijk onderdeel van te
2
behalen efficiencywinsten.
De supply chain van elektriciteit doorloopt (in
versimpelde vorm) de stappen van opwekking,
conversie, transport en consumptie. In alle
19

20
afzonderlijke stadia zijn reducties van CO -emis-
2
sies te behalen; de wijze van opwekking, de
efficiëntie van conversie en transport en de
mate van consumptie en efficiëntie bij de afnemer.
De relevantie hiervan zal de komende jaren
toenemen vanwege de verwachte prijsstijging
van de uitstoot van broeikasgassen in de komende
jaren. Tevens neemt het aansprakelijkheidsrisico
van klimaatverandering toe. Dit vraagt om
aanzienlijke investeringen op de lange termijn
om buitenproportionele uitstoot te vermijden.
Een ander thema dat op wereldschaal in
toenemende mate op de agenda staat is de
impact van de bedrijfsvoering op biodiversiteit.
Deze wordt voornamelijk bedreigd door
oppervlakte mining (bruinkool) in opkomende
economieën en grote hydropower projecten.
Ook in Nederland, waar deze activiteiten niet
voorkomen, lopen wind-op-zee projecten vertraging
op doordat vergunningen niet vergeven
worden met het oog op bescherming van de
biodiversiteit.
2.3 - De invloed van een goede Governance
De positieve invloed van een gedegen governance
structuur op de duurzaamheid van een
organisatie wordt door de resultaten van de
index gestaafd. Governance heeft betrekking op
de mate van integratie van strategie, auditing,
accounting en risk management als formele
taak van de Raad van Bestuur. Daarnaast wordt
door SAM onderzocht wie de benoeming en
honorering van de board en het top management
bepaalt. Het erkennen van MVO als taak
van de board wordt gezien als een indicatie van
de mate waarin MVO in de organisatie is geïntegreerd,
een voorwaarde om duurzaamheid
goed te kunnen adresseren. De conclusie is dat
een betere governance structureel leidt tot een
significant betere duurzaamheid performance
zoals door SAM gedefinieerd. Alle top 5 scorers
hebben tevens in de sectie Governance het onderwerp
Corporate Social Responsibility (MVO)
opgenomen als een taak waarvan de eindverantwoordelijkheid
bij de board ligt terwijl deze bij de
underperformers ontbreekt.
Governance en DJSI score
Thema Score Governance
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
0 20 40 60 80 100
Top 5 lage scores
Totale SAM Score
Bron: SAM DJSI Electricity sector data 2007-2008
Top 5 hoge scores
2.4 - Leidt vergroenen tot een lager of
hoger financieel rendement?
Een veelgehoorde barrière voor de transitie
naar een duurzamere energievoorziening is
dat de hiermee samengaande kosten te hoog
zijn om competitief te blijven. De opbouw van
de brandstofmix is niet van invloed op de economische
scores van energiemaatschappijen.
In de volgende grafiek zijn de top 10 economische
scores afgezet tegen het percentage
Duurzame bedrijfsvoering leidt
niet tot mindere bedrijfsresultaten

duurzame energie in hun brandstofmix volgens
SAM data. De grafiek illustreert dat het overstappen
naar een duurzamere energiemix geen
negatief effect heeft op het rendement. De top
10 scoort namelijk evenredig verdeeld op de as
van duurzame energie.
Duurzame energie en economische score
% Duurzame energie
70
60
50
40
30
20
10
0
75 80 85 90
Economische Score SAM
Top 10 economische
scores
Lineair (Top 10
economische scores)
N.B. Daar waar geen waardes waren ingevuld is uitgegaan van 100%
non-renewable fuels
Bron: SAM DJSI Electricity sector data 2007-2008
2.5 - Lange termijn CO -doelstelling
2
ontbreekt nog
Prestaties op het gebied van CO -emissies zullen
2
in de toekomst in toenemende mate op economisch
gebied een rol gaan spelen. Vanwege de
geprojecteerde toename van de ‘cost of carbon’
zal CO meer impact hebben op de winst- en
2
verliesrekening. De mate waarin deze ontwikkeling
tot uitdrukking komt in lange termijn
doelstellingen voor CO -reductie verschilt sterk
2
van organisatie tot organisatie. Dit kan worden
opgevat als indicator voor de integratie van het
onderwerp duurzaamheid in de bedrijfsvoering
en strategievorming.
Van de top 10 zijn er 4 spelers met een concrete
doelstelling na 2010. Van de top 10 scorers
voor de energiesector is er slechts 1 speler die
de ambitie van 100% CO 2 -neutraliteit in 2020
communiceert en van wie de gerealiseerde
reducties de afgelopen jaren structureel in lijn
zijn met deze ambitie.
CO 2 -reductie doelstellingen
100
80
60
40
20
0
1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030
CO -reductie doelstellingen van de top DJSI scorers
2
gemeten vanaf ijk-jaar
Bron: SAM DJSI Electricity sector data 2007-2008
Van de 10 slechtste performers op de econo-
mische dimensie van SAM komt op geen enkele
wijze naar voren dat er sturing plaats vindt op
basis van de ‘cost of carbon’. Daarentegen geven
8 van de 10 koplopers op de economische
dimensie aan hiermee wel rekening te houden
door scenario’s voor winstmaximalisatie, discounted
cashflow berekeningen of anderszins.
2.6 - Stakeholdermanagement
Stakeholdermanagement is het systematisch
opbouwen, verbeteren en beheren van de
relaties met de diverse belangengroepen. Deze
discipline vereist dat een organisatie de belangen
en de verwachtingen van de diverse stakeholders
begrijpt en erkent. Een goede interactie
en communicatie met stakeholders, zowel intern
als extern, draagt sterk bij aan de totale performance
in de SAM assessment methodology.
In de volgende grafiek wordt de totale score
vergeleken met de score op het thema van stakeholder
engagement. Slechts 1 van de 10 underperformers
rapporteert de resultaten terug
aan de stakeholders en publiceert deze (in het
geval er sprake was van een gestructureerde
21

22
stakeholder dialoog). Bij de ‘best in class’ ener-
giebedrijven wordt door 8 van de 10 spelers
zowel teruggerapporteerd aan de stakeholders
als gepubliceerd.
Stakeholdermanagement en SAM score
Thema Score stakeholdermanagement
100
80
60
40
20
0
0 20 40 60 80 100
Totale SAM Score
Top 10 lage scores Top 10 hoge scores
Bron: SAM DJSI Electricity sector data 2007-2008
Stakeholdermanagement is mede door de
economische crisis in een stroomversnelling
gekomen als instrument om geschonden reputaties
te herstellen. Koplopers streven dan ook
een aanpak na die erop gericht is om:
- De feiten over de stakeholders te verzamelen;
- Te onderzoeken welke activiteiten het meest
relevant zijn voor de belangrijkste
stakeholders;
- Stakeholders te beïnvloeden via middelen
die verder gaan dan traditionele PR, bij
voorkeur in dialoog. (13)
Een belangrijke uitdaging ligt in het zien van
de grotere samenhang en het stimuleren van
doelgerichte samenwerking tussen stakeholders.
Een goed voorbeeld van het omgaan met
de huidige uitdagingen en kansen in dit kader
is het Renewables-Grid-Initiative (RGI).
Het Renewables-
Grid-Initiative
Het RGI zet zich in voor de uitbreiding van
de capaciteit die nodig is om in Europa op
grote schaal duurzame energie op te wekken
en te transporteren. Om dat doel te
bereiken, brengt het RGI een aantal NGO’s
en landelijke stroomnetbeheerders samen.
Voor het eerst slaan het internationale
Wereldnatuurfonds (WWF), Germanwatch,
Vattenfall Europe Transmission en TenneT
de handen ineen om een gemeenschappelijk
doel te bereiken. Een significante uitbreiding
van duurzame elektriciteit via het Europese
transportnet kan alleen worden bereikt als
de huidige transportcapaciteit wordt opgewaardeerd
en uitgebreid. Nieuwe strategische
interconnecties zijn noodzakelijk om
duurzame elektriciteit van afgelegen locaties
naar de consumptiecentra te transporteren.
Europa heeft een transportnet nodig dat beter
op duurzame energie is ingesteld, en dat
aan de volgende eisen moet voldoen:
• volledige integratie van lokale en decentrale
duurzame energiebronnen;
• volledige integratie van offshore windenergie
en geconcentreerde zonne-energie op
grote schaal;
• implementatie van nieuwe, strategische
HVDC-verbindingen waar dat nodig is;
• inzet van innovatieve en intelligente technologieën
voor het elektriciteitsnet.
“Wij zien de realisatie van het RGI als een
noodzakelijke voorwaarde voor het behalen
van onze Desertec doelstellingen”, aldus
Prof. Dr. Peter Hoeppe – Hoofd Geo Risks
Research / Corporate Climate Centre, Munich
Re.
Bron: Tennet

3 - De markt voor
duurzame energie
3.1 - Waarde en waardecreatie
Organisaties zijn zich in toenemende mate be-
wust van hun maatschappelijke verantwoordelijk-
heid. In het kader van MVO worden initiatieven
genomen op het gebied van milieuvriendelijker
produceren, verduurzamen van de supply chain
en samenwerken met goede doelen. Een grote
uitdaging hierbij is hoe MVO kan worden ingepast
in de bedrijfsvoering. En hoe hierover te
communiceren richting de consument?
De verwachtingen van consumenten zijn in
toenemende mate bepalend voor het succes
van te voeren MVO-beleid. Het is essentieel
gedetailleerd inzicht te krijgen in de houding
van de consument ten aanzien van thema’s als
eerlijke handel, milieu, arbeidsomstandigheden
en energiebesparing in relatie tot de eisen die
dit stelt aan de sector waarin een bedrijf actief
is en de eigen activiteiten. Diversificatie van
producten op basis van duurzaamheid heeft
marktwaarde. De bereidheid om meer te
betalen voor groene producten is lastig te
meten omdat respondenten sociaal wenselijke
antwoorden geven. Vast staat dat de meerwaarde,
oftewel de mate waarin waardecreatie
plaatsvindt, verschilt per productcategorie. Als
Kwaliteit en bereidheid meer te betalen
Percentage van kopers van groene producten
dat bereid is om minstens 10 procent meer
te betalen voor producten in deze categorie
35%
30%
25%
20%
15%
Heren en Dames kleding
Papier
Consumer electronics
consumenten percipiëren dat een groen product
ook daadwerkelijk ‘beter’ is dan leidt dit tot een
grotere bereidheid om meer te betalen. Internationaal
geeft 20% van de respondenten in de
energiemarkt aan bereid te zijn ongeveer 10%
premium te betalen voor energie producten met
een groene propositie.
Een manier om de maatschappelijke thema’s te
identificeren die voor een industrie en bedrijven
binnen deze sector relevant zijn is door middel
van de Social Responsibility Scan. Deze scan
meet op halfjaarlijkse basis wat de maatschappelijke
thema’s zijn die door de Nederlandse consument
als meest relevant worden beschouwd
in een sector en hoe een bepaald merk op dit
gebied presteert.
De Nederlandse consument vindt het belangrijk
dat energieleveranciers zich bezighouden met
het gebruik van natuurlijke energiebronnen, het
verminderen van luchtvervuiling en het omlaag
brengen van het energieverbruik. De meting van
juli 2009 onder 6.615 respondenten levert de
volgende top vijf:
1. Gebruik van natuurlijke energiebronnen - 48%
2. Verminderen van de luchtvervuiling - 35%
3. Omlaag brengen van het energieverbruik - 34%
4. Rentmeesterschap - 33%
5. Klimaatverandering - 31%
Gebotteld water
Koelkasten
Electricity / energie voorziening
Vers fruit en groente
10%
20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% 55% 60% 65% 70%
Bronnen: BCG Global Green Consumer Survey, 2008; BCG Analysis
Percentage van kopers van groene producten dat aangeeft dat groene producten
in deze categorie van hogere kwaliteit zijn dan conventionele alternatieven
23

24
Top 5 MVO thema’s voor de energiesector
HEALTH
POLLUTION
48%
Bovenstaande grafiek toont dat de top vijf
issues voor de energiesector betrekking hebben
op de milieudimensie van MVO. Vervuiling
en de structurele invloed op het functioneren
van de biosfeer door uitstoot van CO worden
2
door consumenten herkend als hoofdthema. Een
effectief MVO-beleid binnen energiebedrijven zal
in elk geval deze thema’s moeten adresseren.
Deze industriebrede thema’s geven richting
34%
Percentage respondenten dat onderwerp als top 3 MVO thema heeft staan, n = 6.615
Bron: GfK Panel Services Benelux 2009
35%
Consument
tast in duister
over duurzame
energie
31%
33%
COLLABORATION
BIOSPHERE
aan. De identiteit van de organisatie speelt een
belangrijke rol met betrekking tot de thema’s
waarmee zij geïdentificeerd wordt dus zijn de
profielen per energiebedrijf onderscheidend. De
Essent klant ziet bijvoorbeeld watervervuiling als
een zeer belangrijk thema.
3.2 - Lage switch op basis
van groene propositie
3.2.1 - Redenen om te switchen
Zowel particuliere als industriële klanten zijn
tijdens hun leverancierskeuze weinig bezig met
milieu- en sociaal gerelateerde issues. De
‘green pull’ is marginaal. Slechts 23% van de
Nederlandse consumenten geeft milieuvriendelijkheid
aan als een van de drie belangrijkste
dimensies bij de keuze voor hun energie
leverancier. Prijs is de belangrijkste dimensie.

Qualifiers energieleverancier
Prijs
Betrouwbaarheid
Zekerheid en
veiligheid
Contract en
facturatie
Milieuvriendelijkheid
27%
23%
39%
61%
73%
0% 20% 40% 60% 80%
De drie belangrijkste dimensies voor de keuze van
consumenten van energieleverancier
Bron: GfK Marktaandelen & Switch Rapport 2008
Kwaliteit is in de Nederlandse markt geen onderscheidend
thema omdat de eindconsumptie
een homogeen product betreft. Ondanks dat
klanten zeer prijsgevoelig blijken te zijn is in
2008 slechts 8,6% daadwerkelijk overgestapt
naar een andere leverancier. De verklaring hiervoor
is dat de kosten van elektriciteit nog onvoldoende
‘top of mind’ zijn bij de consument en de
gepercipieerde voordelen niet opwegen tegen de
‘administratieve rompslomp’ van het switchen.
Uit straatonderzoek van Greenchoice onder
500 consumenten blijkt dat 95% van de
Nederlanders niet weet wat de prijs van stroom
en gas is. Daarnaast blijkt uit het onderzoek dat
83% van de Nederlanders niet weet hoeveel
ze jaarlijks aan stroom en gas verbruiken. Ook
denkt 43% van de respondenten dat duurzame
energie meer kost dan grijze energie (14).
Onvoldoende transparantie leidt tot een gebrekkige
kennis en laag switchgedrag onder consumenten.
3.2.2 - Veranderend bewustzijn
Het gedrag van consumenten is echter aan het
veranderen. Challengers zoals NEM en Oxxio
maken de markt transparanter. De toename in
switchgedrag is 28% per jaar en de verwachting
is dat deze trend doorzet. Hiermee wordt
klantloyaliteit belangrijker en daarmee gaan
thema’s als betrouwbaarheid en ook duurzaamheid
een grotere rol spelen.
10%
Treemagotchi en het switchen
van energieleverancier
Absoluut switchgedrag van consumenten in Nederland
5%
0%
5,7%
7,0 %
8,6%
2006 2007
Stroom
2008
Bron: GfK Marktaandelen & Switch Rapport 2008
Begin 2009 is Treemagotchi gelanceerd. Treemagotchi is een
initiatief waarbij vrienden via een sociaal online netwerk worden
uitgedaagd om zo duurzaam en “fair” mogelijk te leven op een
leuke manier. Via het opbouwen van een vriendenboom en duurzame acties om deze te onderhouden
worden de leden aangezet tot meer verantwoord gedrag. Van de 15.000 leden hebben
inmiddels al ruim 300 klanten de overstap gemaakt naar een leverancier van duurzame energie
en hebben 5.000 leden gevraagd om meer investeringen in duurzame energie centrales (15).
25

26
3.2.3 - Milieuvriendelijkheid verhoogt
klanttevredenheid
Er zijn grote verschillen in het percentage klanten
dat milieuvriendelijkheid als top-3 belangrijk
aspect noemt tussen de verschillende aanbieders.
Milieuvriendelijkheid appelleert duidelijk
aan specifieke klantgroepen. Greenchoice
klanten waarderen dit verreweg het hoogst en
ook NEM en OXXIO klanten geven de voorkeur
aan duurzame energie. Belangrijke kanttekening
is dat ‘groen’ van invloed is op de klanttevredenheid
maar dat het daadwerkelijke switchgedrag
achterblijft. Er is een duidelijke discrepantie tussen
wat consumenten zeggen over het belang
van duurzaamheid en hun koopgedrag.
Relevantie milieuvriendelijkheid voor klanten
NEDERLAND
Greenchoice
Oxxio
Eneco
RWE
E.ON
NUON
Delta
Dong
UnitedConsumers
Essent
Rendo
Westland Energie
23%
30%
25%
22%
21%
21%
18%
17%
15%
14%
12%
10%
0% 20% 40% 60%
Percentage klanten dat milieuvriendelijkheid
als top-3 belangrijk aspect noemt
Bron: GfK Marktaandelen & Switch Rapport 2008
58%
3.3 - Dé duurzame consument
bestaat niet meer
3.3.1 - Ontwikkeling van de duurzame consument
Dé duurzame consument bestaat eigenlijk niet
meer. Ruim 12 jaar geleden was slechts 15%
van de Amerikaanse klanten geïnteresseerd in
groene producten. En slechts 5% was bereid
om een premium te betalen voor groene producten;
het betrof hier met name activisten; de
zogenaamde Greenbacks (15).
De discrepantie tussen wat consumenten zeggen
over duurzame producten en hun reële
koopgedrag is niet alleen een kwestie van een
gepercipieerde hogere prijs. Dit speelt slechts
in 11% van de gevallen een doorslaggevende
rol. Vooral het gebrek aan bekendheid met de
groene productvarianten (34%) en de beperkte
keuze ervan (16%) spelen een belangrijke rol in
het keuzeproces (16).
Tegenwoordig adresseren marketeers een veel
breder palet aan doelgroepen met groene argumenten.
In de automobielsector worden groene
auto’s vooral als goedkoper gepositioneerd. De
verbreding van de groene consument blijkt ook
uit eco-trends als:
• Groeiend bewustzijn; hoewel nog zeker voor
verbetering vatbaar proberen consumenten in
toenemende mate hun energieverbruik te meten
en terug te dringen. Door energieverbruik
zichtbaar te maken worden consumenten in
staat gesteld om hun eigen eco-efficiëntie te
meten, te laten zien en te verbeteren. Nuon
brengt bijvoorbeeld een Eco-button op de
markt waarmee computers in slaapstand
kunnen worden gebracht en die de besparingen
aan de gebruiker voorrekent.
• Groen is goedkoper; In het verleden werd
‘groen’ geassocieerd met duurder en mindere
kwaliteit. Tegenwoordig positioneren merken
duurzame voordelen steeds minder vaak
als ‘groen’ en steeds vaker als ‘goedkoper’.
Dit heeft betrekking op zuinigere auto’s met
minder bijtelling maar ook het besparen van
energie door op lagere temperaturen te
kunnen wassen.
• Belonen van groen gedrag; De bewuste
consument wil erkend worden. Daarom is
het een opkomende trend om klanten te belonen
voor hun duurzame gedrag door (kleine)
voordelen te bieden. Ikea laat bijvoorbeeld op
sommige vestigingen klanten met een hybride
auto dicht bij de ingang parkeren (17).

3.3.2 ‘GfK Roper Consumer Styles’ levensstijl
typologie in de energiesector
Er bestaat een grote diversiteit in klantengroepen.
Een marketingstrategie zal succesvoller
zijn wanneer deze aansluit bij specifieke typen
consumenten, of het enthousiaste ‘Spanningzoekers’
zijn, toekomst georiënteerde ‘Realisten’
of materialistische ‘Dromers’. Iedere doelgroep
kent eigen argumenten om over te stappen
naar groen.
De energiemarkt is een profielloze markt omdat
deze van origine geografisch gesegmenteerd is.
De overgang van geografische verdeling naar
diversificatie op basis van propositie vindt op dit
moment plaats en differentiatie op basis van
profielen wordt daarmee in de toekomst belangrijker.
Het Roperstyles model toont een voorbeeld van
Nederlandse energieleveranciers in de speci-
Roper leefstijlen voorbeeld met beperkt aantal leveranciers
Behoefte: gepassioneerd leven
hedonisme, plezier
Dromers
6,4%
0,9 mil.
Behoefte: bezit
materialisme, prijsgericht
Spanningzoekers Realisten
Wereldburgers
17,1%
2,4 mil.
13,9%
1,9 mil.
Maatschappelijk
betrokken
fieke leefstijlen waarin hun klanten zijn oververtegenwoordigd.
Voor iedere leefstijl is aangegeven
wat het bevolkingsaandeel en de absolute
omvang is op basis van de totale Nederlandse
populatie van 15 jaar en ouder.
Consumenten worden in het model ingedeeld
naar vier behoeften, gebaseerd op hun waarden
en voorkeuren. De noord-kant bestaat uit
materialisten die ‘Huiselijk’ zijn en ‘Dromers’
over materiële rijkdom. De zuid-kant bestaat de
postmaterialistische groep ‘Maatschappelijk betrokkenen’
voor wie opleiding en duurzaamheid
de belangrijkste thema’s zijn. Op de west-kant
staan de individualistische en designgeoriënteerde
‘Wereldburgers’ en hedonistische groepen
die neigen naar het nemen van meer risico,
zoals de trendbewuste en fysiek georiënteerde
‘Spanningzoekers’. De oost-kant bestaat uit ‘Gesettelden’
en ‘Plichtsgetrouwen’ die zoeken naar
harmonie en veiligheid.
Huiselijken Gesettelden
18,5%
2,6 mil.
10,4%
1,4 mil.
8,5%
1,2 mil.
Behoefte: ‘zijn’
postmaterialisme, kwaliteits gericht
16,1%
2,2 mil.
Plichtsgetrouwen
9,0%
1,2 mil.
Verdeling van het aantal consumenten in Nederland en de oververtegenwoordiging van energieleveranciers binnen
specifieke groepen
Bron: GfK Panel Services Benelux 2009
Behoefte: harmonie en veuiligheid
principieel, gericht op veiligheid
27

28
Uit dit beknopte voorbeeld blijkt dat de Essent
klant oververtegenwoordigd is in de materialistisch/conservatieve
kant en dat Nuon meer aantrekkingskracht
heeft onder de maatschappelijk
betrokkenen. Greenchoice scoort vooral goed bij
Wereldburgers en Plichtsgetrouwen.
Globaal zijn de meest duurzame consumenten
in de drie onderste groepen van het overzicht
te vinden. Dit wil niet zeggen dat materialisten
zoals de Huiselijken niet overtuigd kunnen worden
om over te stappen naar duurzame energie.
De overige Roperstijl groepen beschouwen
duurzaamheid als een interessant onderwerp
zodra het tegemoet komt aan hun behoeften in
termen van materialisme, veiligheid. De verkoop-
Duurzame energie % versus CO 2 -uitstoot / KWh
UnitedConsumers
Energie:direct
Electrabel
Westland
CO 2 / KWh (gram)
600
500
400
300
200
100
Delta
NUON
Eneco
Essent
RWE Dong
E.ON
argumenten zullen alleen moeten verschillen;
bijvoorbeeld door een extra laag dal-tarief in te
voeren.
3.3.3 - Duurzame energie en
klimaatvriendelijkheid
Imago en realiteit lopen op het gebied van CO - 2
uitstoot niet altijd in de pas. Dit wordt zichtbaar
door het percentage duurzame energie dat door
bedrijven gevoerd wordt af te zetten tegen de
CO -uitstoot die ze produceren per geleverde
2
KWh.
Het percentage duurzame energie is niet zaligmakend
zoals blijkt uit het voorbeeld van Rendo
en Oxxio. Zij voeren in hun portfolio vrijwel
Rendo
0
Greenchoice
0 20 40 60 80 100
Duurzame energie % in portfolio
Bron: Corporate websites energiebedrijven
Cost of Carbon: 350 gram CO2/kWh als grens?
De CO 2 -intensiteit is een belangrijk onderwerp van debat. Er vindt vanuit de hoek van de NGO’s
een toenemende lobby plaats voor een efficiency-eis in de vorm van een Emission Performance
Standard (EPS). Een EPS limiteert de toegestane CO -uitstoot per geproduceerde kilowattuur
2
(kWh) van nieuw te bouwen elektriciteitscentrales. De redenering is dat door een EPS van 350
gram CO /kWh voor nieuwe elektriciteitscentrales een ‘lock-in’ van vervuilende technieken in
2
de Europese energievoorziening kan worden voorkomen. Greenpeace, Milieu-defensie en Natuur
en Milieu pleiten er in de Milieuraadbrief van februari 2009 voor om een efficiency eis (EPS)
van 350 gram/kWh voor de CO -uitstoot van energiecentrales op te nemen in de herziene
2
IPPC-richtlijn.
Oxxio

dezelfde ratio aan duurzame energie (respec-
tievelijk 76% en 78%). De CO 2 -uitstoot per kWh
blijkt bij Rendo ruim 350% hoger te liggen dan
bij Oxxio.
3.3.4 - Marketing communicatie versus
Uitstoot: ‘Walking the Talk’
Onder consumenten is er verwarring over ‘who
is walking the talk’. Duurzaamheid is een zeer
ruim begrip dat voor een consument met een
lage betrokkenheid moeilijk te vangen is. De helft
van de Nederlandse consumenten denkt dat
MVO in betere handen is bij andere energieleveranciers
dan bij hun eigen leverancier. Alleen
bij Greenchoice (83%), Westland Energie (70%)
en Delta (68%) zegt een grote meerderheid van
de klanten dat de eigen energieleverancier ook
de meest maatschappelijk verantwoorde leverancier
is van Nederland. Bij Greenchoice is dit
vanuit de duurzaamheidpropositie eenvoudig te
verklaren, bij Delta en Westland Energie lijkt er
iets anders aan de hand te zijn. Beide spelers
hebben een sterke binding met hun klanten die
voort lijkt te komen uit hun regionale nichepropositie.
Vanuit hun ‘groene productportfolio’ is
deze voorkeur in ieder geval niet te verklaren.
Voorzichtig gesteld lijkt het erop dat merkentrouw
een groener imago in de hand werkt.
Nevenstaande grafiek illustreert dit door het
percentage klanten dat duurzaamheid als een
van de drie belangrijkste aspecten van een
energieleverancier noemt af te zetten tegen de
werkelijke CO -uitstoot per kWh. De klanten-
2
basis van Eneco is groener dan op basis van
de huidige CO -uitstoot verwacht mag worden.
2
Verder komt naar voren dat Essent een minder
groene achterban heeft dan op basis van hun
CO -uitstoot verdiend zou zijn.
2
Milieuvriendelijkheid en CO 2 -uitstoot
Milieuvriendelijkheid Score
70
60
50
40
30
20
10
Greenchoice
Oxxio
Eneco
RWE NL
E.ON
Dong
Essent
Nuon
Delta
UnitedConsumers
Rendo
Westland
0
0 100 200 300 400 500 600
Energiebedrijven: reputatie
versus werkelijkheid
CO 2/KWh (gram)
Exponentieel (energiebedrijven:
reputatie versus werkelijkheid)
Bron: GfK Marktaandelen & Switch Rapport 2008 aangevuld met informatie
van de corporate websites van energiebedrijven
Als het bewustzijn onder consumenten verder
toeneemt moeten energiebedrijven hun imago
in lijn brengen met hun activiteiten om greenwashing
te vermijden. Voor spelers als Essent
en Dong is het aan te bevelen meer nadruk
te leggen op hun duurzame propositie terwijl
bijvoorbeeld Eneco haar CO -uitstoot meer in lijn
2
moet brengen met haar claim van ‘duurzaam,
decentraal en samen’.
3.4 - Minder CO door minder verbruik
2
3.4.1 - Verbeteren consumentenproducten
Naast leverancierskeuze is ook het energieverbruik
van consumenten van invloed op de
CO -uitstoot. De energiezuinigheid van consu-
2
mentenelektronica, wasmiddelen en de
Imago duurzaamheid energieleveranciers
strookt niet met realiteit
29

30
isolatiewaarde van een huis (of kantoor) zijn hier
voorbeelden van. De potentiële energiebesparing
creëert nieuwe kansen voor leveranciers.
Zo introduceerde Philips de ‘groene waterkoker’,
waar in plaats van deciliters, het waterreservoir
het aantal koppen aangeeft waardoor gebruikers
tot 66% besparen. Qua authenticiteit
dienen dergelijke innovaties te kloppen met de
interne doelstellingen en activiteiten. Het Philips
Ecovision4 programma heeft als target 25%
energie efficiencyverbetering tussen 2007 en
2012 te bereiken.
Een ander voorbeeld is Procter & Gamble
(P&G). Als klantgerichte marketingmachine
maakte P&G een nauwgezette analyse van het
energieverbruik van al hun productgroepen zoals
shampoo, wasmiddelen en luiers in alle stadia
van het proces inclusief consumentengebruik en
de verwerking tot afval. Hieruit bleek de energie
die verbruikt wordt door wasmachines verreweg
het hoogst te zijn wat leidde tot de ontwikkeling
van een range wasmiddelen die op 15°C al actief
zijn (19).
3.4.2 - Energiebesparingen in de woning
De overheid probeert de energie efficiency van
woningen te beïnvloeden. Een maatregel waarop
wordt ingezet is het energielabel. Hiervoor is,
afgezien van de woningcorporatie sector, weinig
steun. (20) Het energielabel is sinds kort
verplicht voor ieder huis dat verkocht wordt en
geeft de energiezuinigheid aan. Uit het trendonderzoek
Rabobank Bouwfonds 2009 blijkt dat
slechts 27% van de respondenten weet wat het
energielabel van hun woning aangeeft.
Daarnaast blijkt dat 60% van de gelabelde
huizen een onjuist label draagt. Naar aanleiding
daarvan is er door de overheid een plan van
aanpak gemaakt om de prestaties hiervan te
verbeteren. Het pakket van verbeteringen heeft
vooral betrekking op de software, technieken
en protocollen en niet op het voordeel van de
woningeigenaar. Door deze gemiste communi-
catiekans wordt het label niet optimaal in de
markt gezet en is de stimulerende werking
ervan beperkt. Aan het doel van het label, het
verbeteren van de energie efficiency van de woning,
wordt nauwelijks bijgedragen.
Volgens prof. dr. ir. Anke van Hal in een artikel
in Building Business (21) vereisen woningverbeteringen
investeringen die niet voor iedereen
zomaar op te brengen zijn en ontbreekt vaak de
kennis om de juiste partijen de verbeteringen
door te laten voeren. In andere landen zoals
België wordt hierin voorzien door een innovatiekrediet.
Het op deze wijze meedenken met
de behoeftes van de eindgebruiker kan nog wel
eens effectiever zijn dan het technocratisch
optimaliseren van het label zelf.
3.5 - Woningcorporaties als voorlopers
Een sector die zeer vooruitstrevend is in het
realiseren van energiebesparingen is de woningcorporatiebranche.
De ongeveer 450 woningcorporaties
zorgen voor huisvesting van ruim
2,4 miljoen huishoudens. De branche telt ruim
28.000 werknemers die zich bezighouden met
duurzaam en betaalbaar wonen in leefbare buurten.
In 2007 is er in de woningcorporatiebranche
222 miljoen euro aan energiebesparende
maatregelen geïnvesteerd waaruit blijkt dat er
veel aandacht voor duurzaamheid is.
Een uitstekend voorbeeld hiervan is het E-loket
van Wonen West Brabant. Deze woningcorporatie
lanceerde in januari 2009 het E-loket, een
speciale website waarop huurders hun energiebesparingen
kunnen volgen. Huurders, medewerkers,
maar ook externen geven allerlei tips
om energie te besparen. Daarnaast kunnen gebruikers
invoeren welke aanpassingen ze hebben
toegepast en berekenen hoeveel energie en geld
dit hen heeft bespaard. Ze kunnen hun gas- en
energierekening vergelijken met die van andere
gebruikers. Daarnaast verschijnt er ieder kwartaal
een nieuwsbrief rondom duurzaamheid.

Green Irene (19) komt overwaaien uit de
Verenigde Staten. Consumenten en bedrijven
kunnen bij Green Irene een eco-consultant
laten langskomen. Deze kijkt welke besparende
toepassingen kunnen worden ingezet. Denk
hierbij aan energiebesparing, maar ook aan
het reduceren van afval, besparen van water,
mogelijkheden voor groene energie en aandacht
voor veiligheid en gezondheid. Green Irene levert
suggesties die op termijn concrete besparingen
op kunnen leveren.
In Nederland krijgt Green Irene een neefje uit
de hoek van woningcorporaties: Woonenergie
lanceert BeterPeter (23); een digitale energie
coach. Woonenergie is opgericht door woningcorporaties
om huurders goedkope energie
tegen gunstige voorwaarden te kunnen bieden.
BeterPeter ziet begin oktober 2009 het levenslicht.
Het is de bedoeling dat corporaties het
product rechtstreeks gaan aanbieden aan hun
huurders. Zo’n 40 corporaties, goed voor een
afname van 130.000 verhuureenheden, hebben
zich inmiddels aangemeld. Doel is dat minimaal
500.000 verhuureenheden bereikt gaan worden.
Alle corporaties kunnen meedoen aan
BeterPeter, ook degenen die niet deelnemen
aan het leveringsaanbod van Woonenergie. De
kosten komen neer op 1 euro per klant per jaar.
Bij de opwekking van energie innoveren corporaties
in lijn met de trend naar meer decentrale
opwekking. Vanaf 2010 zullen er bijvoorbeeld
in Scheveningen 789 nieuwbouwwoningen
verwarmd worden door zeewater. De zeewaterwarmtecentrale
van Vestia is de eerste ter
wereld en draagt bij aan een duurzaam milieu.
De warmte voor de woningen wordt onttrokken
aan de zee. Het zeewater wordt opgepompt en
doorgesluisd naar een warmwatercentrale. In
die centrale staat een warmtewisselaar die de
warmte van het zeewater afgeeft aan het water
in een buizenstelsel dat door Scheveningen
stroomt en het verwarmt tot 11ºC (24).
31

32
4. Conclusies
Naast technologische innovaties voor duurzame
energie is er een versnelde vermindering van
CO -uitstoot tot stand te brengen door procesin-
2
novaties. Deze versnelling blijkt hard nodig om
de gestelde reductiedoelen in 2050 te behalen.
Verschillende stakeholders in de energiesector
zullen zich moeten inspannen voor een verbeterde
samenwerking teneinde processen beter
in te richten. Transparantie is daarbij één van de
voornaamste voorwaarden voor succes. Op dit
moment zijn de belangrijkste conclusies van de
huidige status van de energietransitie:
• De ‘business case’ voor niet duurzame energie
wordt mede door de toenemende ‘cost of
carbon’ steeds minder rooskleurig.
• Er blijkt geen negatieve correlatie tussen het
leveren van duurzame energie en de bedrijfsresultaten.
Duurzame energieleveranciers doen
het niet significant beter of slechter dan hun
minder duurzame collega’s.
• Leiders in duurzaamheid onderscheiden zich
door een beter stakeholder management en
een betere governance.
• Uit het handelen van de verschillende energieleveranciers
blijkt een bedrijfscultuur die
gericht is op traditionele modellen en vormen
van opwekking en distributie. Het ontbreken
van lange termijn doelstellingen is hiervan een
indicator. Van de top 10 scorers in de DJSI is
er slechts 1 speler die de ambitie van 100%
CO -neutraliteit communiceert.
2
• De imago’s van de verschillende energieleveranciers
komen beperkt overeen met de
daadwerkelijke CO -uitstoot. Hierdoor mist
2
een aantal spelers in de Nederlandse markt
kansen en is er voor anderen de dreiging van
“greenwashing” aan het ontstaan. Een verplicht
energielabel op leveranciersniveau zou deze
onjuiste perceptie kunnen wegnemen en de
markt transparanter maken.
• De helft van de Nederlandse consumenten
denkt dat duurzaamheid in betere handen is bij
andere energieleveranciers dan bij hun eigen
leverancier. Consumenten en bedrijven creëren
dus onvoldoende green pull om energieleveranciers
te verleiden hun traditionele koers substantieel
te wijzigen.
• Het groeiende switchgedrag wordt nog voornamelijk
gedreven door prijsperceptie hoewel
minder dan 10% van de afnemers de eigen
tarieven kent. Hoewel er een stijging is van
ongeveer 1,5% per jaar, switchte in 2008 nog
slechts 8,6% van energieleverancier.
• De Nederlandse overheid kan middels een
transparant lange termijn beleid de transitie
naar duurzame energie beter faciliteren.
Door de EU wordt het Nederlandse beleid nu
beoordeeld als “ongunstig”. Investeringen in
innovatie en bewustzijn bij de afnemers zullen
door verbeterde transparantie van de overheid
toenemen.
• Woningcorporaties zijn een goede katalysator
voor de invoering van energiezuinige woningen.
De ondersteuning via BeterPeter door minimaal
40 woningcorporaties vanaf de tweede
helft van 2009 is hierbij een belangrijke stap.
De overheid zou deze rol nog kunnen versterken
door de onderlinge competitie aan te wakkeren
en structureel te laten rapporteren over
energiebesparende maatregelen.
• Differentiatie van de duurzaamheidpropositie is
cruciaal, want De Groene Consument bestaat
niet. De marketing van duurzame energie kan
effectiever door beter rekening te houden met
de verschillende argumenten waarop consumenten
hun verkoopbeslissing baseren. Daar
waar de Postmaterialisten op basis van groene
argumenten over de streep getrokken kunnen
worden en een bereidheid tonen een premium
te betalen is het juist bij de Postmaterialisten
een kans om te wijzen op een aantrekkelijker
daluren tarief waar zij financieel van kunnen
profiteren. Dit heeft een positief effect op de
baseload, de minimale hoeveel elektrische
energie die geleverd moet worden.

Bijlage 1. Bibliografie
1. EURELECTRIC
[Online] [Citaat van: 12 augustus 2009]
www.eurelectric.org
2. Council, European Renewable Energy
Renewable Energy Technology Roadmap.
2008
3. International Energy Agency
[Online] augustus 2009
4. Communities, Commision of the European
The Renewable Energy Progress Report.
Brussel, 2009
5. Unit, Economist Intelligence
Countdown to Copenhagen,
The Economist, 2009
6. VROM, Ministerie van
Nieuwe energie voor het klimaat -
Werkprogramma Schoon en Zuinig.
Den Haag, 2007
7. Ministeries van VROM, EZ en LNV
Projectenboek Windenergie. 2008
8. EVD
[Online] augustus 2009. www.evd.nl
9. P r e q i n
Private Equity Cleantech. 2009
10. REN2
Renewables Global Status Report: 2009
update. 2009
11. Leefomgeving, ECN / Planbureau voor de
Olieprijzen en mitigatie van
klimaatverandering. 2009
12. C B S
StatLine: Emissies van broeikasgassen.
Den Haag/Heerlen: Centraal Bureau
voor de Statistiek, 2008
13. Rebuilding corporate reputations
Sheila Bonini, David Court & Alberto Marchi.
Juni, McKinsey Quarterly, Vol. 2009.
14. Greenchoice
[Online] www.greenchoice.nl
15. Roper Starch Worldwide
The Green Gauge, 1996. [boekaut.]
Jacquelyn A. Ottman. Green Marketing -
opportunity for innovation. 1998.
16. B C G
BCG Global Green Consumer Survey,
Boston Consultancy Group, 2009.
17. Trendwatching.com
[Online] 2009. www.trendwatching.com
18. Benchmarking, Verificatiebureau.
Rapportage monitoring resultaten van
het Convenant Benchmarking 1999-2007.
Utrecht, 2008.
19. Green Irene
[Online] www.greenirene.com
20. Consultancy, USP Marketing
BouwKennis Jaarrapport 2009/2010,
BouwKennis, 2009.
21. Hal, Anke van
Het energielabel is verbeterd... maar
het kan nóg beter, Building Business
Duurzaam. februari, 2009.
33

34
Bijlage 2. Gewone stroom
Stroometiket 2008
Stroometiket 2008
Brandstofmix Essent Essent Gewone Groene
NV mix Retail mix stroom Stroom
kolen 18% 14% 26% 0%
aardgas 37% 34% 63% 0%
- warmtekracht 24% 23% 42% 0%
nucleair 7% 5% 9% 0%
overig
hernieuwbare
4% 2% 3% 0%
energiebronnen 34% 45% 0% 100%
- wind 6% 13% 0% 34%
- zon 0,03% 0% 0% 0%
- waterkracht 19% 10% 0% 10%
- biomassa 9% 22% 0% 57%
Totaal 100% 100% 100% 100%
kolen
aardgas
nucleair
overig
hernieuwbare
energiebronnen
Milieuconsequenties
CO2-emissies (g/kWh) 321 263 479 0
Radioactief afval (g/kWh) 0,00020 0,00014 0,00026 0
wind
waterkracht
biomassa
Milieuconsequenties: alle elektriciteitsproductie heeft consequenties voor het milieu. Wij melden de hoeveelheid uitstoot
van CO per kWh bij de verbranding en de hoeveelheid geproduceerd radioactief afval per kWh. Biomassa wordt als CO 2 2
neutraal beschouwd, omdat de CO die vrijkomt bij de verbranding kort daarvoor is opgenomen uit de atmosfeer.
2
Milieuconsequenties: alle elektriciteitsproductie heeft consequenties voor het milieu. Wij melden de
De verwachting is dat Essent in 2009 dezelfde bronnen zal gebruiken voor de levering van gewone stroom en Groene
hoeveelheid Stroom. U kunt uitstoot uw keuze van voor CO2 Groene per kWh Stroom bij of de gewone verbranding stroom en gedurende de hoeveelheid het hele jaar geproduceerd kosteloos wijzigen radio -actief via Mijn afval
per Essent kWh. of via Biomassa 0900 15 wordt 50 (lokaal als CO2 tarief). neutraal beschouwd, omdat de CO2 die vrijkomt bij de verbranding kort
daarvoor is opgenomen uit de atmosfeer.
Bron: Essent Stroometiket 2008
De verwachting is dat Essent in 2009 dezelfde bronnen zal gebruiken voor de levering van gewone stroom
en Groene Stroom.
U kunt uw keuze voor Groene Stroom of gewone stroom gedurende het hele jaar kosteloos wijzigen via
Mijn Essent of via 0900 15 50 (lokaal tarief).

Bijlage 3. Verantwoording
• Dit rapport richt zich op de energie sector in Europa
en in het bijzonder Nederland.
• De macro-sectoranalyse is gebaseerd op onderzoek
van het Forum for Corporate Sustainability Management
van IMD in Lausanne.
• De benchmark is hoofdzakelijk gebaseerd op de onderliggende
data van de DJSI voor de energiesector 2007-
2008. Tussen juni en augustus 2009 zijn er in de energie
sector 26 leiders in duurzaamheid geïdentificeerd en geanalyseerd.
Deze zijn afkomstig uit 13 verschillende landen.
• Voor de analyse van de consumentenmarkt is vooral
gebruik gemaakt van GfK paneldata uit 2008 en 2009
over de energiesector.
• Er vonden ter voorbereiding tevens gesprekken plaats
met enkele sleutelpersonen uit de sector.
• Aanvullend is er desk-research gepleegd binnen
publieke bronnen.
• Het onderzoek werd vanuit Between-us verricht
door Freek van der Pluijm (projectleider) en
Jan van der Kaaij (Partner).
• Voor dit project is er geen sprake van een externe
opdrachtgever. Het rapport is volledig in eigen beheer
van Between-us tot stand gekomen.
Over onze partners
GfK Panel Services
GfK is een wereldwijd onderzoeksbureau gespecialiseerd in
panelonderzoek waarmee Between-us al een aantal jaren samenwerkt.
Uit deze samenwerking is onder meer de Social
Responsibility Scan ontstaan; een periodiek onderzoek naar
de maatschappelijke issues in een bepaalde industrie. GfK
heeft van oudsher een sterkepositie in de energiesector;
IMD Business School Lausanne
IMD is de afgelopen jaren meermaals uitgeroepen tot beste
Business School ter wereld. Hun Forum for Corporate Sustainability
Management (CSM) streeft ernaar om duurzaamheid
te integreren in de kern van bedrijven. IMD heeft de
afgelopen 5 jaar onderzoek gedaan naar de ‘business case
for sustainability’ in diverse bedrijfstakken zoals de levensmiddelen
en utilities sector. Het CSM onderscheidt zich
onder meer door het ondersteunen van innovatieprocessen
middels het leveren van maatwerk Booster programma’s
aan executives.
Sustainable Asset Management in Zurich
SAM is een vooraanstaande vermogensbeheerder op het
gebied van duurzaam beleggen en maakt deel uit van Robeco.
Jaarlijks stelt SAM samen met Dow Jones Indexes en
STOXX Limited de Dow Jones Sustainability Indexes (DJSI)
samen. Voor de DJSI World worden in iedere sector, waaronder
de energiesector, de 10% meest duurzame bedrijven
geselecteerd. Bij de regionale indexen zoals de DJSI STOXX,
wordt per sector de top 20% geselecteerd.
Over Between-us
stakeholder value
Between-us helpt sinds 1997 bedrijven, overheden en
woningcorporaties in Nederland, Scandinavië en Zwitserland
bij het creëren van stakeholder value. Het optimaal
inspelen op de behoeften van belanghebbenden komt tot
uiting in kostenreducties, kwaliteitsverbeteringen, toegenomen
werknemerstevredenheid, een betere reputatie
en een stijging van de merkvoorkeur.
Between-us ontwikkelt stakeholder value door middel van
stakeholder management, het verduurzamen van de toeleveringsketen
en het ontwikkelen van een integrale MVO
strategie. Onze innovatieve resultaat- en mensgerichte
aanpak onderscheidt zich door de inspirerende verbinding
die Between-us maakt tussen zakelijkheid en creativiteit.
Between-us is actief deelnemer in de discussie rondom
duurzame innovatie en maatschappelijk rendement.
Zo publiceren we regelmatig cases in toonaangevende
tijdschriften en geven we gastcolleges aan de Zwitserse
business school IMD, TiasNimbas, de Imagineering
Academy van de NHTV en het Deense Kaospilots; een
bedrijfskundige opleiding voor sociale innovatie.
Disclaimer
De informatie in dit rapport “Wie doet het licht uit” wordt
aangeboden als service. Aan de in dit rapport aangeboden
informatie kunnen op geen enkele wijze rechten worden
ontleend. De auteurs/makers aanvaarden geen aansprakelijkheid
voortvloeiende uit gebruik, onnauwkeurigheid of
onvolledigheid van de geboden informatie.
© Between-us 2009. Alle rechten voorbehouden.
35

Baronielaan 126a
4818 RD Breda
076 5 222 817
energie@between-us.nl
www.between-us.nl
stakeholder value