De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?

De basisschool als hart van de
gemeenschap in kleine dorpen?
De invloed van een dorpsschool op
bewonersparticipatie en lokale identiteit
Maartje Meesterberends

Masterscriptie Sociale Geografie
De basisschool als hart van de gemeenschap in
kleine dorpen?
Een onderzoek naar de verschillen met betrekking tot bewonersparticipatie
en lokale identiteit tussen dorpen met en dorpen zonder school en tussen
bemiddelde en minder bemiddelde dorpen op het Nederlandse platteland
Universiteit van Amsterdam
Begeleider: Frans Thissen
Tweede lezer: Joos Droogleever Fortuijn
Student: Maartje Meesterberends
Studentnummer: 0521345
Adres: Amazonenstraat 24-II, 1067 LK Amsterdam
Telefoon: 06-53438028
e-mail: m.c.meesterberends@gmail.com
Datum: 20 maart 2012
Fotografie: Maartje Meesterberends

2
Masterscriptie Sociale Geografie

School in Godlinze dicht in augustus 2012
DVHN | 29 november 2010
GODLINZE ‐ Opnieuw moet een basisschool in Noord‐Groningen als gevolg van het da‐
lend leerlingental haar poorten sluiten. Na de christelijke basisschool De Wegwijzer in 't
Zandt, die in juli van dit jaar definief definief sloot, staat de neutrale basisschool De Sterren in
Godlinze in augustus 2012 op de nominae nominae dicht te gaan.
De school in Godlinze is onderdeel van het scholenbestuur Lauwers en Eems waaronder
in totaal 22 scholen in de gemeenten Delfzijl, Eemsmond, De Marne en Winsum – de
meeste met een openbaar karakter – vallen.
Volgens adjunct‐algemeen directeur Kees Parent van Lauwers en Eems telt de school in
Godlinze dit jaar nog 15 leerlingen. Vorig jaar waren dat er nog rond de 20. Het weelijk weelijk
minimumaantal is 23. Als de school twee jaar achtereen op dit minimum zit, schrij schrij de
wet voor dat zij in het derde hierop volgende jaar moet sluiten.
Christelijke basisschool de Rots sluit deuren
De weekkrant.nl | 18 juli 2011
HARPEL ‐ Christelijke Basisschool De Rots in Harpel sluit op 1 augustus officieel haar deuren. Vrijdag
15 juli vindt om die reden vanaf 19.30 uur een afscheidsrecepe plaats. Burgemeester Leonen Kom‐
pier is hierbij aanwezig. Direce en medewerkers van de school hebben de afgelopen jaren alles ge‐
probeerd om De Rots in stand te houden, maar de school hee te weinig leerlingen om te kunnen
blijven bestaan. De Rots is in 1919 opgericht en hee vanaf 1985 gestreden tegen sluing. Vanaf 1985
had de school te maken met een wisselend leerlingenaantal tussen de 23 en 35. De Rots kon in 2010
niet garanderen dat het binnen twee jaar zou voldoen aan het weelijke benodigde aantal van mini‐
maal 23 leerlingen. Het schoolbestuur hee daarom besloten om de deuren voorgoed dicht te doen.
Met de sluing komt een eind aan een betrokken school, die zeer acef was in het gemeentelijke be‐
leid met betrekking tot voor‐ en vroegschoolse educae.
Gemeente Leek sluit school in Midwolde
DVHN | 23 mei 2011,
LEEK ‐ Als de gemeenteraad van Leek ermee instemt, wordt de openbare Jenaplanschool de Jonge Hondenhoek
in Midwolde met ingang van 1 augustus 2013 opgeven. Daartoe hebben B en W besloten. Aan deze maatregel
zijn langdurige gesprekken vooraf gegaan met het schoolbestuur Westerwijs. Volgens de gemeente kan het
bestuur van Westerwijs zich in de sluing sluing vinden. De school telt bijna 50 leerlingen. Meer dan de hel hel komt van
elders.
De gemeente Leek stemde in 1998 in met een verbouwing van de Jonge Hondenhoek zodat de school weer
vijien vijien jaar verder zou kunnen. Het Leekster college is niet langer bereid huisvesngsgelden huisvesngsgelden in het schoolge‐
bouw in Midwolde te steken. Dit mede gezien de forse investeringen die kortgeleden nog zijn gedaan in school
de Gaveborg in het naburige Oostwold. De leerlingenprognose voor de noordoosthoek van de gemeente is zo‐
danig dat het niet verantwoord is om hier twee openbare basisscholen in de benen te houden. Als de school
gesloten wordt, blijven er voldoende openbare basisscholen overeind in de gemeente Leek, menen B en W.
B en W beleggen binnenkort een hoorzing hoorzing belegt voor de ouders en verzorgers van de leerlingen van de Jon‐
ge Hondenhoek. Het college licht bij die gelegenheid overwegingen om over te gaan tot sluing sluing toe. Zowel
mondeling als schrielijk schrielijk kunnen ouders hun eventuele bezwaren indienen. Onder de ouders is verzet. Velen
van hen vinden het onrechtvaardig dat de school dichtgaat terwijl het leerlingental boven de krische krische grens van
23 zit.

4
Masterscriptie Sociale Geografie

Voorwoord
Ter afsluiting van het masterprogramma Urban Geographies aan de Universiteit van
Amsterdam heb ik er bewust voor gekozen om mij niet op een stedelijk vraagstuk te richten,
maar op ontwikkelingen op het Nederlandse platteland. Deze keuze komt voort uit mijn
interesse voor sociale problematiek op het platteland. Als geboren Oost-Groningse ben ik
bekend met het fenomeen dat in deze scriptie centraal staat: het verdwijnen van dorpsscholen
uit kleine kernen. De basisschool waar ik naar toe ging als kind in mijn eigen dorp, zag zich
begin jaren negentig genoodzaakt te sluiten. Wij, de leerlingen, moesten daarna onze
basisschoolcarrière voortzetten op een andere school in een nabij gelegen dorp. Dit betekende
dat mijn ouders ons ‘s ochtends niet meer zelf naar school konden brengen voordat zij naar
hun werk reden in de stad Groningen of in Drenthe; we werden gehaald en gebracht met de
Multi-bus. Als kleuter stond ik hier natuurlijk niet echt bij stil, we moesten naar een andere
school, dus zo geschiedde. Pas toen ik op zoek ging naar een scriptieonderwerp over het
Nederlandse platteland kwam mijn ervaring met het verdwijnen van deze voorziening uit ons
dorp weer bovendrijven. Omdat ik het gebied waar ik geboren ben aardig ken, was de keuze
voor een onderzoek in dit gebied snel gemaakt. Onderwerp van studie werd de sociale rol die
een basisschool speelt in een klein dorp.
Gedurende het onderzoek heb ik veel geleerd over het wel en wee van het opzetten en
doen van onderzoek in het veld. Tijdens de voorbereiding bleek het opstellen van een goede
vragenlijst een uiterst precieze en tijdrovende bezigheid, evenals het opstellen en laten
uitvoeren van een steekproefverzoek. De daadwerkelijke verzameling van de data in
november was niet altijd even leuk. Het koude, natte weer, negatieve reacties en de grote
afstanden die ik in mijn eentje per fiets aflegde, maakten soms dat ik bijna spijt had van mijn
beslissing om in dit perifere gebied onderzoek te doen. Daar tegenover stond dat ik gedurende
acht dagen ontelbare kopjes koffie en plakken koek heb mogen verorberen op adressen waar
ik de enquêtes kwam ophalen. Dit bood mij niet alleen de gelegenheid om af een toe even uit
te rusten en op te warmen, maar het leverde ook verhalen op van bewoners over hun dorp.
Natuurlijk heb ik tijdens het onderzoeksproces hulp gehad van anderen. Op de eerste
plaats wil ik Frans Thissen bedanken voor zijn enthousiasme over mijn onderwerp en de
intensieve begeleiding, zowel tijdens de voorbereidende fase als bij de analyse van de
gegevens. Bij de Gemeente Vlagtwedde gaat mijn dank uit naar Leo Faber die als
contactpersoon wilde optreden tussen mij en de gemeente en naar Herman Wolbers die voor
mij de steekproeftrekking op zich heeft genomen. Voor uitleg over het uitvoeren van een
binaire logistische regressie bedank ik Sjoerd de Vos. Omdat het onderzoeksgebied ver is
gelegen van mijn uitvalsbasis in de stad Groningen, had ik een koerier nodig die bereid was
per auto een fiets naar Vlagtwedde te brengen, Andreas Meesterberends, bedankt! Ik bedank
Eva Meesterberends voor de morele ondersteuning, vooral tijdens de laatste fase van het
schrijven. Ook bedank ik mijn moeder, Truus Harms, omdat ze op de laatste dag van het
ophalen van de enquêtes mijn chauffeur wilde zijn. Tot slot bedank ik alle sleutelinformanten
voor de tijd die ze hebben genomen om mij over hun eigen dorp te vertellen.
Maartje Meesterberends, Amsterdam maart 2012
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
5

6
Masterscriptie Sociale Geografie

Samenvatting
In deze studie staat de rol die een basisschool speelt in kleine dorpen op het gesloten, perifere
Nederlandse platteland centraal. Vanuit het maatschappelijk debat klinken vaak negatieve
geluiden door wanneer er wordt gesproken over het verdwijnen van een basisschool uit een
kleine dorpskern. Niet alleen wordt de basisschool gezien als een belangrijke voorziening
voor gezinnen met kinderen, de dorpsschool zou ook een belangrijke spil vormen in het
sociale leven binnen een dorp. Daarbij wordt er van uitgegaan dat de school een drietal
invloeden uitoefent. Doordat de school een focus vormt van gemeenschappelijk belang en een
neutrale positie inneemt ten opzichte van conflicten binnen de gemeenschap, biedt de school
een instituut waarvoor men zich inzet en waar men anderen ontmoet (interactie). Daarnaast
wordt vaak genoemd dat de school een symbolische rol vervult, die identiteit geeft aan het
dorp. Naast de rol die een school speelt in de totstandkoming van inzet, interactie en een
lokale identiteit in een klein dorp, kan de mate van bemiddeldheid van een dorp hierop van
invloed zijn. We houden rekening met de mogelijkheid dat deze drie invloeden enkel gelden
voor hen die met een school in aanraking komen, al gaan we er van uit dat de sociale
invloeden van een school gelden voor de gehele dorpsgemeenschap.
Om te onderzoeken in hoeverre de aanwezigheid van een basisschool en de mate van
bemiddeldheid een invloed uitoefenen op de mate van inzet, interactie en lokale identiteit
onder bewoners, zijn data verzameld onder in totaal 90 personen in vier dorpen. Er is daarbij
onderscheid gemaakt tussen bemiddelde en minder bemiddelde dorpen en tussen dorpen met
en dorpen zonder een school. Vervolgens is er door middel van twee- en driedimensionale
tabelanalyse en binaire logistische regressieanalyse onderzocht in hoeverre er verschillen
bestaan tussen dorpen met en dorpen zonder school en tussen bemiddelde en minder
bemiddelde dorpen met betrekking tot inzet, interactie en lokale identiteit. Ook is onderzocht
welke rol het al dan niet hebben van een relatie met een school hierin speelt.
De resultaten laten zien dat er geen sprake is van verschillen tussen dorpen met en
dorpen zonder school en tussen bemiddelde en minder bemiddelde dorpen als het gaat om
inzet en interactie. Op deze gebieden lijkt het er dus niet op dat een school een sociale rol
vervult binnen een klein dorp. Ook is er geen sprake van een sterkere mate van sociale
integratie en inzet onder bewoners van bemiddelde dorpen dan onder bewoners van minder
bemiddelde dorpen. De school oefent wel een invloed uit op de lokale identiteit onder
bewoners. De lokale identiteit onder bewoners is sterker in dorpen waar een school aanwezig
is. Ook de mate van bemiddeldheid is van invloed op lokale identiteit. In bemiddelde dorpen
is de lokale identiteit onder bewoners sterker dan in minder bemiddelde dorpen. Het is niet
gebleken dat het verband tussen de aanwezigheid van een basisschool of de mate van
bemiddeldheid enerzijds en lokale identiteit anderzijds wordt veroorzaakt door het hebben van
een relatie met een school.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
7

8
Masterscriptie Sociale Geografie

Inhoudsopgave
Voorwoord .......................................................................................................................................... 5
Samenvatting ..................................................................................................................................... 7
1. Inleiding ....................................................................................................................................... 13
1.1 Aanleiding: basisscholen en ontwikkelingen op het Nederlandse platteland 13
1.2 De rol van de basisschool in kleine dorpen 14
1.3 Het onderzoek 15
1.4 Leeswijzer 16
2. Basisscholen, bewonersparticipatie en lokale identiteit ........................................... 19
2.1 De sociale functies van een basisschool: inzet en interactie 21
2.1.1 Inzet en interactie op het Nederlandse platteland 24
2.2 De basisschool en lokale identiteit 26
2.2.1 Lokale identiteit en dorpsbinding in op het Nederlandse platteland 27
2.3 Bemiddelde en minder bemiddelde dorpen en bewonersparticipatie en lokale identiteit 29
3. Ruimtelijke differentiatie binnen het onderzoeksgebied: dorpstypen ................. 31
3.1 Ruimtelijke differentiatie binnen de gemeente Vlagtwedde 31
3.2 De context: dorpstypen 32
3.4 Twee maal twee verschillende dorpen binnen het onderzoek 34
3.5 De dorpen 38
4. Dataverzameling en methoden ............................................................................................ 41
4.1 Interviews met sleutelinformanten 41
4.2 Steekproef 41
4.3 Enquêtes onder bewoners 42
4.4 Operationalisaties van de kernbegrippen uit het onderzoek 43
4.5 Analyses 45
4.6 Beperkingen en ethische aspecten 46
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
9

10
5. Resultaten: bewonersparticipatie, lokale identiteit en de basisschool ................ 49
5.1 De dataset 49
5.2 Bewonersparticipatie 51
5.3 Lokale identiteit 56
5.4 De school 61
6. Resultaten: verschillen tussen dorpen met en dorpen zonder basisschool ........ 69
6.1 Bewonersparticipatie 71
Inzet 71
Actievoeren 74
Locatie van inzet 75
School als interactievormer 76
Interactie 77
6.2 Lokale identiteit 79
De school als identiteitsvormer 79
Lokale identiteit 80
Tevredenheid 81
7. Resultaten: verschillen tussen bemiddelde en minder bemiddelde dorpen ...... 87
7.1 Bewonersparticipatie 88
Inzet 88
Actievoeren 90
Locatie van inzet 91
School als interactievormer 92
Interactie 93
7.2 Lokale identiteit 94
School als identiteitsvormer 94
Lokale identiteit 94
Tevredenheid 96
8. Conclusies: de sociale rol van basisscholen in kleine kernen ................................... 99
9. Discussie ..................................................................................................................................... 107
Masterscriptie Sociale Geografie

Literatuur ....................................................................................................................................... 109
Bronnen .......................................................................................................................................... 111
Appendix A, bijlagen bij hoofdstuk 2 .................................................................................... 113
A.1 Itemlijsten 113
A.2 Voorstel scriptie onderzoek binnen de gemeente Vlagtwedde 118
A.3 & A.4 Vragenlijsten 122
Appendix B Bijlagen hoofdstuk 5 ........................................................................................... 131
Bijlage 5.A Non-response analyse 131
Bijlage 5.B Individuele variabelen en inzet 133
Bijlage 5.C Bewonersgroepen en interactie 138
Bijlage 5.D Individuele variabelen en interactie 139
Bijlage 5.E Individuele variabelen en lokale identiteit 145
Bijlage 5.F De school 151
Appendix C Bijlagen hoofdstuk 6 ........................................................................................... 155
Bijlagen 6.A Relatie met school 155
Bijlagen 6.B Inzet 156
Bijlagen 6.C Interactie 160
Bijlagen 6.D Lokale identiteit 163
Appendix D Bijlagen hoofdstuk 7 .......................................................................................... 165
Bijlagen 7.A School 165
Bijlagen 7.B Inzet 166
Bijlagen 7.C Interactie 170
Bijlagen 7.D Lokale identiteit 173
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
11

12
Masterscriptie Sociale Geografie

1. Inleiding
1.1 Aanleiding: basisscholen en ontwikkelingen op het Nederlandse
platteland
Met enige regelmaat verschijnen er berichten in lokaal nieuws over de aanstaande sluiting van
een basisschool in een klein dorp. De reden van deze sluitingen is vaak het dalende aantal
leerlingen in dorpen op het Nederlandse platteland, voornamelijk in krimpregio’s. In gebieden
met een lage bevolkingsdichtheid krijgen scholen met minder dan 145 leerlingen een
zogenaamde kleine scholen toeslag, en wanneer het leerlingental in drie achtereenvolgende
jaren daalt onder de opheffingsnorm van 23 leerlingen, is de school gedwongen om de deuren
te sluiten omdat financiering wordt stop gezet (Rompen 2010, van Ede 2010). In dezelfde
krantenberichten valt vaak te lezen dat met het verdwijnen van de basisschool er wellicht
meer verloren gaat dan de educatieve functie van de school alleen en dat er onder bewoners
verzet heerst tegen sluiting. Mogelijk zijn er ook gevolgen aan te wijzen voor de leefbaarheid
en het gemeenschapsleven binnen een dorp. Hierover bestaat nog veel onduidelijkheid, maar
zeker is wel dat onder veel onderzoekers een vermoeden in deze richting bestaat (Douma en
van Ede 2010, Wellinghoff 2010, Forsythe 1984, Tricker 1984, Egelund en Lautsen 2006,
Witten et al. 2001, Wright 2007, Lyson 2002, Hargreaves, Kvalsund en Galton 2009, van der
Wouw, de Kraker en Schellekens 2011).
De belangrijkste aanleiding voor het sluiten van een basisschool wordt gevormd door de
manier waarop de samenstelling van de bevolking op het platteland verandert. Er wonen
bijvoorbeeld steeds meer gepensioneerden en steeds minder gezinnen met jonge kinderen. De
oorzaak van het sluiten van scholen en de gevolgen die er eventueel uit voortvloeien moeten
dus niet enkel worden gezocht in bevolkingskrimp, maar juist in bevolkingsverandering –
ontgroening en vergrijzing. Daarnaast spelen ook algemene ontwikkelingen in de
maatschappij een rol; er is bijvoorbeeld ook sprake van regionalisering, individualisering en
toegenomen mobiliteit. Omdat deze bevolkingsveranderingen en ontwikkelingen in de
maatschappij op zichzelf ook gevolgen hebben voor het gemeenschapsleven in een dorp is het
erg belangrijk om deze ontwikkelingen niet los van elkaar te zien.
De maatschappelijke relevantie van dit onderzoek ligt vooral in de vraag hoe het
gesteld is met de sociale participatie en lokale identiteit in dit soort gebieden, met de nadruk
op het verdwijnen van basisscholen in kleine kernen. De resultaten van dit onderzoek naar de
bewonersparticipatie en lokale identiteit van de bevolking in relatie tot de aanwezigheid van
lokaal basisonderwijs, zou kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van beleid dat gericht is op
sociale betrokkenheid en basisscholen in plattelandsregio's. Wetenschappelijk is dit onderzoek
relevant omdat er nog veel onduidelijkheid bestaat over het al dan niet bestaan van een
verband tussen de aanwezigheid van een basisschool en sociale participatie in een dorpskern
(Douma en van Ede 2010, Wellinghoff 2010, Forsythe 1984).
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
13

14
1.2 De rol van de basisschool in kleine dorpen
De hiervoor geschetste ontwikkelingen vormen de basis van het onderzoek naar de relatie
tussen de aanwezigheid van een basisschool en de mate waarin de bewoners deelnemen aan
het dorpsleven – uitgedrukt in inzet en interactie - en een lokale identiteit hebben. Deze drie
afhankelijke variabelen zijn voor een groot deel ontleend aan eerder onderzoek, uitgevoerd in
Schotland door Diana Forsythe in 1984. Zij veronderstelde dat een basisschool vijf
verschillende sociale functies zou vervullen in een dorp. Ten eerste zou een school helpen de
lokale bevolkingsaantallen op peil te houden. Hoewel ze er geen ondersteuning voor vond,
wordt vaak aangenomen dat de aanwezigheid van een basisschool in een dorp verhuisgedrag
beïnvloedt. Het verdwijnen van een school zou er dan voor kunnen zorgen dat gezinnen met
kinderen wegtrekken naar plaatsen waar wel een school is en er geen nieuwe voor in de plaats
komen. Ten tweede voorziet een school de lokale gemeenschap van onderwijzers die in
leiderschap kunnen voorzien. Ten derde biedt de school een plaats waar bewoners elkaar
kunnen ontmoeten. De vierde sociale functie van een basisschool in een dorp kon volgens
haar worden gevormd doordat een school mensen samenbrengt waardoor er zich sociale
integratie ontwikkelt. Dit komt voornamelijk tot stand doordat men zich samen inzet voor een
gemeenschappelijk goed, namelijk de basisschool. Ten slotte noemt Forsythe de school als
een vormer van een lokale gemeenschapsidentiteit. In haar kwalitatieve onderzoek naar deze
vijf vooronderstellingen, kwamen slechts de laatste drie naar voren als werkelijke sociale
functies van een basisschool in een kleine kern (Forsythe 1984). Op basis van haar
bevindingen is er in dit onderzoek voor gekozen om deze laatste drie sociale functies
nogmaals te toetsen, door middel van een kwantitatief onderzoek. Omdat we er van uitgaan
dat niet alleen de basisschool een invloed heeft op bewonersparticipatie en lokale identiteit
wordt er in dit onderzoek ook onderscheid gemaakt tussen bemiddelde en minder bemiddelde
dorpen en wordt er ook naar enkele individuele kenmerken van bewoners gekeken. Hoewel
volgens Forsythe (1984) de sociale rollen gelden voor de gehele dorpsgemeenschap, houden
we in de opzet van ons onderzoek rekening met de mogelijkheid dat deze worden veroorzaakt
door het hebben van een relatie met een school. Het is bijvoorbeeld mogelijk dat in dorpen
met een school de sociale invloed sterker is, omdat meer bewoners met een school in
aanraking komen om de simpele reden dat de school gemakkelijk bereikbaar is. Dit kan ook
gelden voor individuele kenmerken: ouders met kinderen komen eerder in aanraking met een
basisschool dan gepensioneerden. Wanneer er sprake is van een indirect verband spreken we
van interpretatie, waarbij de relatie met een school de interveniërende variabele vormt.
Om de invloed die een basisschool kan uitoefenen op bewonersparticipatie en lokale
identiteit onder bewoners te onderzoeken is de volgende hoofdvraagstelling geformuleerd:
• Bestaat er een samenhang tussen het al dan niet aanwezig zijn van een basisschool in
een dorpskern en de mate waarin er onder de bewoners sprake is van participatie en
lokale identiteit?
Daarnaast zijn er nog drie vragen geformuleerd die ingaan op de invloed van het dorpstype,
de individuele kenmerken en de relatie die bewoners hebben met de school:
Masterscriptie Sociale Geografie

Maatschappelijke
en demografische
ontwikkelingen
• Is er een verband tussen het type dorp (bemiddeld en minder bemiddeld) en de mate
waarin er sprake is van sociale participatie en lokale identiteit onder bewoners van de
dorpskern?
• Is er een verband tussen individuele kenmerken en sociale participatie en lokale
identiteit?
• Is er sprake van een indirect verband tussen de individuele variabelen, de
aanwezigheid van een basisschool en het dorpstype enerzijds, en inzet, interactie en
lokale identiteit anderzijds, via de relatie die bewoners hebben met een basisschool?
Type dorp
Aanwezigheid
basisschool
Individuele
kenmerken
Relatie met een
school
Figuur 1.1 Het conceptueel schema, met daarin de veronderstelde verbanden tussen
onafhankelijke en afhankelijke variabelen
Door middel van dit onderzoek proberen we een antwoord te geven op de vraag of en zo ja,
welke sociale rol een school voor een klein dorp vervult en daarmee hoe belangrijk een school
in sociaal opzicht is voor een kleine rurale gemeenschap.
1.3 Het onderzoek
Dit scriptieonderzoek is uitgevoerd in vier kleine dorpen in de gemeente Vlagtwedde in de
provincie Groningen. Het onderzoek bestaat uit een aantal fasen. In het allereerste begin is
gestart met het ontwikkelen van het theoretische deel en de voorbereiding op het te
ondernemen veldwerk. Hieronder vallen het aanvragen van een steekproef bij de gemeente
Vlagtwedde en de ontwikkeling van een schriftelijke vragenlijst. Vervolgens en deels
gelijktijdig werden interviews afgenomen met verschillende sleutelinformanten om meer
inzicht te krijgen in de situatie aangaande basisonderwijsvoorzieningen, dorpstypen in de
gemeente en sociale participatie. Vervolgens zijn er enquêtes verspreid onder de bewoners
van vier dorpen om data te verzamelen die beantwoording van de onderzoeksvragen mogelijk
maakt. In deze enquêtes werden vragen gesteld over individuele kenmerken, sociale
participatie, lokale identiteit en relatie met de school. Daarna volgen de dataverwerking,
analyses en de rapportage.
Inzet
Interactie
Lokale
identiteit
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
15

16
De eenheden die onderwerp van onderzoek zijn, zijn de personen woonachtig in de vier
geselecteerde dorpskernen in de Gemeente Vlagtwedde, te weten Harpel, Veele, Bourtange en
Jipsingboertange. Het onderzoek richt zich op individuen omdat op dit niveau de meest
zinnige uitspraken gedaan kunnen worden over bewonersparticipatie en lokale identiteit.
Onderzoek met dorpen als eenheden levert waarschijnlijk weinig veelzeggende uitspraken op,
omdat binnen het tijdsbestek van de scriptie slechts enkele dorpen kunnen worden opgenomen
in het onderzoek. Er is gekozen voor individuen als onderzoekseenheden omdat het bepalen
van een lokale identiteit lastig is op het niveau van het huishouden.
Door middel van een aselecte steekproef op basis van de gemeentelijke
basisadministratie werden bewoners in de leeftijd van 18 tot 80 jaar geselecteerd,
gestratificeerd naar de vier verschillende dorpen in het onderzoek. Dit leverde een steekproef
op van 158 zelfstandig wonende personen. In totaal is door 90 personen een vragenlijst
ingevuld. Met deze data zijn vervolgens twee- en driedimensionale tabelanalyses en binaire
logistische regressieanalyses uitgevoerd.
Er zijn meerdere, voornamelijk praktische, redenen waarom er specifiek is gekozen
voor de gemeente Vlagtwedde. Ten eerste kom ik er zelf vandaan en ken het gebied,
bovendien heb ik in de stad Groningen een slaapplaats. Ten tweede heeft dhr. Frans Thissen
goede contacten binnen deze gemeente, welke mij van dienst kunnen zijn. Ten derde is er
binnen de Gemeente Vlagtwedde sprake van ontgroening en vergrijzing, waardoor de positie
van basisscholen wankeler wordt.
1.4 Leeswijzer
In deze scriptie zal een antwoord worden gegeven op de hiervoor geformuleerde
onderzoeksvragen. Daartoe zal in hoofdstuk 2 het onderzoek theoretisch worden onderbouwd.
Hier worden de termen inzet, interactie en lokale identiteit nader uitgelegd en in verband
gebracht met de basisschool op het platteland. In hoofdstuk 4 worden de methoden van
dataverzameling en analyse uitgelegd. Daarna wordt in hoofdstuk 3 de ruimtelijke
differentiatie binnen de gemeente Vlagtwedde in het algemeen en de differentiatie tussen de
verschillende dorpen in het onderzoek in het bijzonder uiteen gezet. Hoofdstuk 5 geeft de
algemene resultaten van de analyses naar aanleiding van de enquêtes weer. In hoofdstuk 6
wordt ingegaan op de verschillen tussen dorpen met en dorpen zonder basisschool met
betrekking tot inzet, interactie en lokale identiteit. In het daarop volgende hoofdstuk komen de
verschillen tussen bemiddelde en minder bemiddelde dorpen aan bod. Hoofdstuk 8 bevat de
conclusies van dit onderzoek. De scriptie wordt afgesloten met een discussie van het
onderzoek in hoofdstuk 9.
Masterscriptie Sociale Geografie

De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
17

18
Masterscriptie Sociale Geografie

2. Basisscholen, bewonersparticipatie en
lokale identiteit
De inrichting en de aannames van dit onderzoek zijn gebaseerd op bevindingen uit eerder
onderzoek naar rurale basisscholen en kleine kernen op het platteland. Allereerst worden in dit
hoofdstuk algemene ontwikkelingen op het Nederlandse platteland geschetst. Vervolgens
worden de in de inleiding geformuleerde vragen en het daar weergegeven conceptuele schema
ingebed in literatuur aangaande de afhankelijke variabelen inzet, interactie en lokale identiteit.
Het platteland zoals we dat vandaag de dag kennen, bestaat pas kort. In de afgelopen decennia
heeft het platteland wereldwijd een enorme en diepgaande ontwikkeling doorgemaakt.
Tegenwoordig bestaat er nog steeds het beeld van het traditionele, autonome dorp, maar door
de gevolgen van bevolkingskrimp, oprukkende verstedelijking, verhuizingen van jongeren
naar de stad, een verandering in de betekenis van ruimtelijke schaal, individualisering en
regionalisering is er een differentiatie van dorpstypen ontstaan. In de loop van de vorige eeuw
is men steeds mobieler en welvarender geworden. Door de komst van de fiets en later de auto
waren steeds meer mensen in staat om op dagelijkse basis grotere afstanden af te leggen.
Vanaf de jaren ‘70 leidde dit bijvoorbeeld tot een grootschalige vlucht uit de stad:
suburbanisatie. Steeds meer mensen konden buiten gaan wonen terwijl ze dagelijks op en neer
pendelden naar de stad.
Door regionalisering en schaalvergroting heeft het platteland zich ontwikkeld van een
kleinschalige gemeenschap naar een samenleving die op veel grotere schaal opereert. Terwijl
in het begin van de 20 ste eeuw nog het grootste deel van de dorpsbevolking boer was of in
dienst was op een boerderij in het eigen dorp, is dat nu nog maar een fractie van het aantal van
toen. Boerenbedrijven zijn steeds groter geworden en in sterke mate gemechaniseerd,
waardoor er steeds minder arbeidskrachten nodig zijn voor een zelfde of zelfs grotere
productie. Daarnaast begonnen steeds meer kleinschalige dorpsvoorzieningen te verdwijnen,
bijvoorbeeld omdat er elders meer keus tegen lagere prijzen werd aangeboden en men mobiel
genoeg was om het ook daadwerkelijk van elders te halen. Niet alleen de kruidenier kwam
onder druk te staan, ook andere voorzieningen zoals de basisscholen kregen het in sommige
gevallen steeds moeilijker. Met deze ontwikkelingen begonnen de meeste dorpen te
veranderen. Deze veranderingen laten vooral een verschuiving in bevolkingssamenstelling
zien. Naast een algemene (landelijke) tendens van ontgroening en vergrijzing, geldt voor
(krimp)gebieden in (Noord-) Nederland dat jongeren steeds vaker naar de stad trekken voor
een (hogere) opleiding of betere kansen op de arbeidsmarkt, waardoor er sprake is van nog
sterkere ontgroening in deze gebieden (Latten et al. 2008, van Wissen 2009, Thissen et al.
2010). Deze vertrekkers zijn vaak economisch sterker dan de achterblijvers (Das en de Feijter
2009). Aan de andere kant vestigen zich in deze gebieden in kleinere aantallen nieuwe
bewoners die minder op het dorp gericht zijn, maar des te meer op het wonen en de
woonomgeving. Dit zijn vaak ouderen, waardoor er sprake is van meer vergrijzing, boven op
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
19

20
de landelijke trend in deze richting. Bovendien zijn in de loop der tijd steeds meer
dorpsbewoners, ook vrouwen, buiten het dorp gaan werken. In deze ontwikkelingen zijn veel
dorpen veranderd van autonome dorpen waar men ‘van het dorp was’ en waar men ‘op het
dorp leefde’ naar woondorpen (Vermeij en Mollenhorst 2008, Thissen 1995, Thissen 2010a,
Thissen 2010b, van der Meer et al. 2008). Dit betekent dat veel mensen voor hun dagelijkse
activiteiten het dorp verlaten; men is minder op het dorp gericht en dorpsbewoners hebben
steeds meer sociale en economische relaties buiten het dorp. Hierdoor ontstaat een dorp waar
de dagelijkse besteding van tijd en ruimte van de bewoners veel meer naar buiten is gericht
dan in het autonome dorp. Men werkt en leert elders dan waar men woont en vaak maakt men
ook gebruik van voorzieningen buiten het dorp. Woondorpen kennen een andere
bevolkingsstructuur dan autonome dorpen. Er zijn relatief weinig jongeren, vrouwen werken
meer buitenshuis en buiten het dorp en er zijn veel nieuwkomers van buitenaf. Autonome
dorpen passen bij het beeld van het traditionele dorp waar de bewoners van het dorp er zijn
geboren en opgegroeid, er werken, vrienden en familie hebben en waar sociale cohesie als
vanzelf ontstaat. In deze gemeenschappen speelt het leven van de bewoners zich bijna geheel
af binnen het dorp. De ontwikkeling naar woondorpen gaat vaak samen met een verandering
van de houding van bewoners ten opzichte van het dorp (Thissen 2010a, Thissen 2010b).
‘Enerzijds zijn er (relatief autonome) dorpen waar een sterke gerichtheid op het dorp op een
vanzelfsprekende manier wordt verbonden met lokale betrokkenheid. Maar in veel dorpen is
juist sprake van een afname van de gerichtheid op het dorp’ (Thissen 2010a, p. 5). Er is dan
vaak sprake van desintegratie, omdat bewoners minder sterke banden hebben met
medebewoners van het eigen dorp. Hiermee gepaard gaat een verlies van
gemeenschapsgevoel (Miller 1993). Daar tegenover staat wel dat er nieuwe vormen ontstaan
van lokale betrokkenheid, die misschien minder vanzelfsprekend zijn dan in de autonome
dorpen. De ontwikkeling van autonome naar woondorpen betekent dan ook een verandering
in betekenis van lokale binding en daarmee de lokale identiteit onder bewoners (Thissen
2010a).
Het Nederlandse platteland heeft in de loop van de vorige eeuw dus een sterke
verandering doorgemaakt. Deze veranderingen hebben een invloed op de samenstelling van
de bevolking. Dit heeft gevolgen voor basisscholen op het platteland. Niet alleen in Nederland
zien we dit; in Denemarken schetsen Egelund en Lautsen deze ontwikkelingen mooi in relatie
met de rurale basisschool en de betekenis van de basisschool voor de gemeenschap:
‘The 1960s and 1970s were, however, also a time when industrialisation of farming, dairy
production and slaughtering meant that jobs were moving to the bigger cities. This marked
the beginning of the depopulation of rural areas and also meant that there were no longer any
basic shops in rural towns, further reducing the possibilities of employment in small rural
communities. Schools were still the pride and cultural centres of the municipalities, but the
merging of 1,360 municipalities into 227 in 1970 increased the geographical distance
between local societies and their schools and the members of local government, who were
therefore less emotionally involved with the schools being closed.
Changing work patterns meant that school enrolment began to dwindle rapidly,
starting in the late 1960s. Multigrade teaching became an unwanted necessity, costs per pupil
rose, and local governments decided to close schools. From the middle of the 1970s this led to
Masterscriptie Sociale Geografie

heated debate and riots on the part of grass-root movements, sometimes resulting in heads of
local government losing their seats in the following elections.
However, the number of inhabitants in rural areas beyond commuting distance from a
big city has continued to fall concurrently with the fall of the number of school-aged children
up to the end of the 1990s. Thus the 1990s saw the closure of many schools built in the 1950s
and 1960s as local cultural centres with 150 pupils, after a fall in the number of children well
below 100. This caused a great deal of concern, with local inhabitants claiming that the
closure of the school would be the end of the local society’ (Egelund en Lautsen 2006, 430).
Door decennia van migratie van het platteland naar de stad, zijn er steeds minder
schoolgaande kinderen op het Deense platteland. Volgens betrokkenen betekent het sluiten
van een school het einde van de lokale gemeenschap. Hoewel wij meer de nadruk leggen op
bevolkingsverandering – zoals ontgroening en vergrijzing - dan op bevolkingskrimp, laten
Egelund en Lautsen mooi zien hoe algemene (bevolkings)ontwikkelingen het voortbestaan
van basisscholen beïnvloeden en hoe men de plaatselijke school in verband brengt met de
gemeenschap.
Deze ontwikkelingen zijn op twee manieren van belang binnen dit onderzoek. Ten
eerste hebben deze ontwikkelingen zoals gezegd invloed op de samenstelling van de
bevolking in plattelandsregio’s. Vergrijzing en ontgroening hebben gevolgen voor het
draagvlak van een school; er zijn immers steeds minder kinderen met een schoolgaande
leeftijd. En, zoals we hieronder zullen betogen, veronderstellen we dat de aanwezigheid van
een basisschool in een dorp samenhangt met bewonersparticipatie en lokale identiteit. Ten
tweede kan een verandering van de samenstelling van de bevolking op zich zorgen voor een
verandering in bewonersparticipatie en lokale identiteit.
2.1 De sociale functies van een basisschool: inzet en interactie
Al sinds de jaren tachtig verschijnen er met enige regelmaat onderzoeken met betrekking tot
de sociale waarde van een basisschool in een rurale gemeenschap. Deze onderzoeken komen
vaak uit de hoek van educational research en af en toe uit de hoek van sociale rurale
wetenschappen. Gebieden die met betrekking tot dit onderwerp vaak onder de loep worden
genomen zijn ruraal Scandinavië en Groot-Brittannië. Vaak staan deze onderzoeken in het
teken van het hervormen van de spreiding van het onderwijssysteem en de mogelijke
gevolgen van het samenvoegen, verplaatsen of sluiten van lokale basisscholen.
In verschillende (Nederlandse) stukken aangaande plattelandsontwikkeling en krimp
wordt verwezen naar mogelijke verbanden tussen de aanwezigheid van een basisschool in een
dorpskern en sociale cohesie en leefbaarheid (Douma en van Ede 2010, Wellinghoff 2010,
Forsythe 1984, Tricker 1984). Hoewel er nog niet veel onderzoek is gedaan naar de sociale rol
van basisscholen in kleine gemeenschappen en er nog geen duidelijkheid is over het al dan
niet bestaan van een verband tussen bewonersparticipatie, lokale identiteit en de aanwezigheid
van een basisschool in een dorpskern, concludeert Forsythe al in 1984 in een onderzoek naar
de gevolgen van het sluiten van basisscholen op het Schotse platteland, dat een dorpsschool
op drie manieren een sociale rol speelt binnen het dorp. Ten eerste wordt sociale integratie
versterkt tussen mensen die door zowel fysieke als sociale barrières gescheiden worden.
Verschillende activiteiten die door de school worden georganiseerd geven bewoners de
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
21

22
gelegenheid deel te nemen aan het gemeenschapsleven. Omdat de school een centraal punt
vormt binnen de gemeenschap, is dit een belangrijke schakel in het opbouwen van sociaal
kapitaal (Wright 2007). De school neemt een centrale plaats in binnen de gemeenschap die
bovendien neutraal is. Dit biedt een plaats waar verschillende generaties en mensen met
verschillende sociaaleconomische achtergronden met elkaar in contact komen (Lyson 2002,
Tricker 1984). Ten tweede wordt men gestimuleerd om samen te werken en zich in te zetten
voor een gemeenschappelijk goed, namelijk (het voortbestaan van) de basisschool. Wanneer
er bijvoorbeeld sprake is van een concrete bedreiging van het voortbestaan van de school, is
de inzet onder bewoners vaak groot. Ten slotte vervult de school een symbolische rol door het
geven van identiteit aan de gemeenschap. Op deze laatste rol gaan we verder in in paragraaf
3.2. Voor twee andere functies die een rurale basisschool voor een kleine kern kan innemen
vindt Forsythe geen ondersteuning in haar data. Zo lijkt het er niet op dat het sluiten van een
school een negatieve invloed zal hebben op het bevolkingsaantal, zoals ook van der Wouw, de
Kraker en Schellekens concluderen voor Zeeland (van der Wouw, de Kraker en Schellekens
2011). Ook steunen haar data niet de aanname dat leerkrachten een belangrijke leidende rol
spelen in de lokale gemeenschap. Wanneer leerkrachten buiten de schoolactiviteiten een
leidende rol spelen in het dorp, leidt dit vaak tot een stroeve relatie tussen de school en de
lokale gemeenschap. Daarnaast wonen leerkrachten vaak zelf niet in het dorp (Tricker 1984).
Concluderend stelt Forsythe: ‘closure removes from the community a means of social
integration, a reason for and a channel of communication and a symbol of community
identity’ (Forsythe 1984, 221). Forsythe ontdekt dat naast de vijf hiervoor behandelde
aannames een ander mogelijk negatief gevolg van het verdwijnen van een basisschool uit een
gemeenschap. Er kan sociale schade worden aangericht doordat men het vertrouwen in lokale
besluitvorming verliest en zich vervreemd voelt van de lokale bestuurders (powerlessness).
Verlies van vertrouwen in en vervreemding van de lokale besluitvorming wordt veroorzaakt
doordat men zich niet gehoord voelt in de strijd om het behoud van de school. Dit kan leiden
tot rancune onder de lokale bevolking jegens gemeentebestuurders (Forsythe 1984).
Niet alleen in het onderzoek van Forsythe komt naar voren dat een school een sociale functie
heeft in een gemeenschap. Volgens onderzoekers in Nieuw-Zeeland is de buurtschool in een
klein stadje een sterke vormer van sociale integratie en biedt het een belangrijke
ontmoetingsplaats voor de gemeenschap. Doordat de meerderheid van de kinderen en hun
ouders in hun loopbaan de school passeren, bevindt de school zich in de positie om sociale
integratie te bevorderen door middel van bewonersparticipatie. Het sluiten van de school had
fragmentatie tot gevolg van een tot dan toe erg verbonden gemeenschap (Witten et al. 2001).
Ook Tricker vindt in zijn data een verband tussen de aanwezigheid van een school in een kern
en de mate waarin men participeert in (school gerelateerde) activiteiten. In kernen waar geen
school meer is, wordt voornamelijk door niet-ouders minder betrokkenheid getoond, wat er op
duidt dat de school gemeenschapsbreed interactie bevordert. Ook interactie, in de vorm van
informele sociale contacten, lijkt te verminderen wanneer er geen school meer is in een dorp,
al wordt dit wel het meest gevoeld door de ouders die nu geen vaste ontmoetingsplaats meer
hebben. Naast het wel of niet verdwijnen van een school, is het belangrijk te kijken in wat
voor context dit gebeurt. Tricker laat zien dat er aangenomen wordt dat het sluiten van een
basisschool negatieve gevolgen kan hebben voor zowel kinderen, ouders als de gemeenschap.
Masterscriptie Sociale Geografie

Uit zijn onderzoek, uitgevoerd in 20 dorpen in Engeland, concludeert hij dat de
daadwerkelijke gevolgen voor de gemeenschap minder erg zijn dan de bewoners hadden
verwacht en dat de gevolgen in hun context moeten worden geplaatst. Wanneer er in het dorp
andere gebouwen aanwezig zijn die kunnen dienen als gemeenschapsruimte, zoals een
buurthuis, zijn de gevolgen voor de ‘community’ gering, omdat het buurthuis als
ontmoetingsplaats kan dienen (Tricker 1984). Een buurthuis of kerk kan één of meer van de
sociale functies van een dorpsschool overnemen, maar wanneer ook deze voorzieningen al
zijn verdwenen, zorgt het sluiten van de basisschool voor een verlies aan sociale activiteit
(Forsythe 1984).
Feit is nu eenmaal dat gemeenschappen veranderen met de tijd. Volgens Egelund en
Lautsen gaat het verlies van levensvatbaarheid van een gemeenschap vaak uit voor het sluiten
van een school. In hun onderzoek vertellen respondenten dat bij nader inzien niet het
verdwijnen van de school ervoor zorgde dat het (sociale) leven in hun dorp een tik kreeg,
maar dat als gevolg van migratie naar de steden het leven in hun dorp verarmde, waardoor de
bevolking niet meer groot genoeg was om de lokale gemeenschap, en dus de school, te
ondersteunen. Volgens hun conclusie is het verdwijnen van een school het gevolg van een
combinatie van een laag bewonersaantal en een zwak of afwezig human capital (Egelund en
Lautsen 2006). Zij stellen dus het omgekeerde; dat niet het verdwijnen van een school zorgt
voor een verschraling van het sociale leven in een dorp, maar dat deze verschraling (samen
met een daling van het bevolkingsaantal) er voor zorgt dat de school verdwijnt.
Er valt onderscheid te maken tussen verschillende groepen die wellicht meer of
minder last zullen hebben van de gevolgen van het sluiten van een school. Vooral ouderen,
minder bedeelden en minder mobiele groepen zijn kwetsbaar, omdat zij ook sterk de gevolgen
zullen voelen van het verdwijnen van andere voorzieningen (Tricker 1984). Kwetsbare
groepen zullen zich na het verdwijnen van de school sneller geïsoleerd voelen en mogelijk
gevolgen ondervinden voor hun gezondheid en sociale leven (Witten et al. 2001). Dat de
aanwezigheid van een buurthuis het verdwijnen van de school kan opvangen klinkt logisch,
maar het lijkt er op dat Tricker hier voorbij gaat aan de sociale functies van de school die
Forsythe (1984) wel duidelijk naar voren brengt. Tricker kijkt naar de school als een gebouw.
Terwijl een basisschool een veel bredere sociale rol kan vervullen dan alleen het bieden van
onderdak aan onderwijs, verenigingen en activiteiten. Opvallend is ook dat Tricker
concludeert dat de meerderheid van de ondervraagden in zijn onderzoek de school als plek
niet definieert als een ‘important source of social contact’ (Tricker 1984, p. 114). Tricker stipt
ook kort aan dat de positie van een dorp ten opzichte van stedelijk gebied samenhangt met de
mate waarin men actief is in activiteiten van de school en de mate waarin men de school
belangrijk vindt als een sociale plaats. Verder van steden afgelegen gebieden kennen een
sterkere activiteit van bewoners en bewoners vinden de school er belangrijker (Tricker 1984).
De focus van dit onderzoek ligt op de sociale functies die een school in een kleine
kern mogelijk heeft. Er kunnen ook andere functies een rol spelen. Het al dan niet aanwezig
zijn van een basisschool in een kleine kern kan ook economische en demografische gevolgen
hebben voor het kleinschalige dorpsleven (Forsythe 1984, Tricker 1989, Lyson 2002).
Volgens Lyson bestaat er bijvoorbeeld in de Amerikaanse staat New York een verband tussen
de aanwezigheid van een basisschool in een kleine kern en de aanwezigheid van sociale en
economische voordelen. Zo liggen de huizenprijzen hoger in dorpen met een school, is
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
23

24
gemeentelijke infrastructuur er beter en hebben de inwoners over het algemeen betere banen
dan in kleine dorpen zonder basisschool. Er is geen verschil in inkomens tussen kleine kernen
met en zonder basisschool, al is het aantal uitkeringen en de inkomensongelijkheid wel groter
in dorpen waar geen basisschool is (Lyson 2002). Volgens Van der Wouw, de Kraker en
Schellekens (2011) heeft het verdwijnen of afwezig zijn van een basisschool in een kern geen
negatieve invloed op de bevolkingsomvang of -samenstelling en de economische vitaliteit.
2.1.1 Inzet en interactie op het Nederlandse platteland
Op basis van de weergegeven literatuur in de vorige paragraaf over de sociale invloed van een
school op de lokale gemeenschap, worden in het kader van dit onderzoek twee sociale
aspecten onderzocht van het gemeenschapsleven in een dorp, die worden verondersteld samen
te hangen met de aanwezigheid van een basisschool. Omdat we in dit onderzoek ook kijken
naar dorpen zonder een basisschool, omschrijven we deze twee aspecten hier in algemene zin
(dus niet gerelateerd aan een school). Deze twee aspecten zijn bewonersparticipatie en lokale
identiteit. Bewonersparticipatie wordt onderverdeeld in twee onderdelen, namelijk inzet en
interactie. Inzet wordt het best uitgedrukt in de mate waarin men deelneemt aan het
verenigingsleven, vrijwilligerswerk en gemeenschapsactiviteiten; met interactie wordt
bedoeld dat mensen sociale en fysieke barrières overschrijden en dat verschillende groepen
bewoners elkaar treffen. Ten eerste wordt bewonersparticipatie behandeld en vervolgens in de
volgende paragraaf lokale identiteit. Daarbij moet wel opgemerkt worden dat participatie en
lokale identiteit sterk kunnen samenhangen.
De term bewonersparticipatie betekent in dit onderzoek voornamelijk dat bewoners
deelnemen aan het lokale verenigingsleven, vrijwilligerswerk doen en deelnemen aan
zogenaamde gemeenschapsactiviteiten: “gemeenschappelijk georganiseerde activiteiten in het
dorp” (van der Meer 2008, p. 27). Volgens Thissen en Droogleever Fortuijn (1998) en van der
Meer (2008) vallen het verenigingsleven en vrijwilligerswerk onder wat de kern van het
maatschappelijk midden ofwel civil society wordt genoemd. Het SCP hanteert de volgende
omschrijving van dit begrip: ‘Met het begrip civil society wordt aandacht gevraagd voor de
maatschappelijke verbanden die niet tot de staat behoren en waarvan de kern ook niet in de
individuele levenssfeer of de formele economie ligt’ (Dekker 1994). Op deze manier
participeren individuen in een sociaal systeem door onderlinge relaties aan te gaan, waardoor
ze gelijktijdig dit systeem vormen en onderhouden. Volgens Thissen en Droogleever Fortuijn
(1998) fungeert ‘de in de dorpen aanwezige traditionele sociale structuur, in de vorm van
verenigingen en vrijwilligerswerk, (…) als sociaal vangnet voor een veelheid aan lokale
sociale problemen’ (Thissen en Droogleever Fortuijn 1998, p. 64).
In hun rapport over het leven op het platteland in Nederland stellen Vermeij en
Mollenhorst dat vrijwilligerswerk op het Nederlandse platteland meer voorkomt dan in de
stad, maar dat de vrijwilligers op het platteland wel minder frequent vrijwilligerswerk doen
dan in de stad. Deze uitkomst is het tegenovergestelde van wat was verwacht in dit onderzoek.
Een verklaring die voor deze uitkomst wordt gegeven is dat in de stad wellicht de drempel om
vrijwilligerswerk te gaan doen hoger is waardoor alleen zeer gemotiveerde mensen eraan
beginnen en dus ook frequenter vrijwilligerswerk doen. Ook concluderen Vermeij en
Masterscriptie Sociale Geografie

Mollenhorst dat mantelzorg voornamelijk over langere afstanden wordt verleend aan
voornamelijk familie (Vermeij en Mollenhorst 2008). Dit betekent dat dit soort betrokkenheid
over het algemeen dus weinig zegt over de lokale gemeenschap. Om deze reden besteden we
aan mantelzorg geen aandacht, het gaat in dit onderzoek om de betrokkenheid bij het eigen
dorp.
Op het platteland zijn van oudsher de kerkgenootschappen en het verenigingsleven erg
belangrijk in het gemeenschapsleven. Op het platteland zijn meer mensen lid van een
kerkgenootschap dan in de stad en men neemt er vaker deel aan religieuze diensten. Ook zijn
plattelanders vaker lid van een vereniging, maar de mensen die op het platteland wonen,
bezoeken wel minder vaak activiteiten of samenkomsten van de verenigingen waarvan ze lid
zijn. Ook hier geldt dat de verenigingen op het platteland wellicht laagdrempeliger zijn dan in
de stad, waardoor er in de dorpen veel passieve leden zijn. Ook verschilt de aard van de
verenigingen tussen het platteland en de stad. De verenigingen op het platteland hebben
voornamelijk een sociale functie, terwijl de verenigingen waarvan men in de stad lid is vaker
een ideële of milieu activistische achtergrond hebben. Op het gesloten platteland, waarbinnen
ons onderzoeksgebied valt, is sprake van een levendig gemeenschapsleven en is de
samenhang onder bewoners sterk (Vermeij en Mollenhorst 2008). Volgens onderzoek van
Thissen en Droogleever Fortuijn naar het verenigingsleven op het Drentse platteland vormen
verenigingen de continuïteit van de civil society. Zij vinden een onderscheid tussen
verschillende dorpsverenigingen: er zijn ledenverenigingen, evenementenverenigingen en
woondomein verenigingen. Deze laatste categorie van verenigingen wordt voornamelijk
geassocieerd met woondorpen en de gerichtheid van bewoners op de kwaliteit van het wonen.
In deze woondorpen, die niet traditioneel zijn, ontstaan hierdoor nieuwe vormen van sociale
cohesie. Op het Drentse platteland is het aantal verenigingen in de laatste decennia van de
vorige eeuw sterk gegroeid (Thissen en Droogleever Fortuijn 1998). Van oudsher hebben
vrouwen een sterk aandeel in het verenigingsleven en het vrijwilligerswerk op het platteland,
omdat zij een geringere arbeidsparticipatie vertoonden dan mannen. Daarin lijkt verandering
te komen. Omdat vrijwillige inzet voornamelijk wordt gedragen door mensen zonder betaalde
baan en vrouwen een steeds sterkere arbeidsparticipatie vertonen, wordt het draagvlak voor
deze activiteiten kleiner. Een groeiend aantal hoger opgeleiden kan voor deze tendens een
oplossing vormen; hoger opgeleiden zijn actiever in verenigingsleven en vrijwilligerswerk
(Vermeij en Mollenhorst 2008). Het lijkt er ook op dat als gevolg van onder meer 1 migratie
van het platteland naar de stad, de gedrevenheid onder de achterblijvers om betrokken te zijn
bij de gemeenschap en deel te nemen aan activiteiten minder wordt. Het wordt hierdoor steeds
lastiger om de ontwikkeling van het dorp en de gemeenschap, zowel op sociaal als op
cultureel gebied, vanuit de gemeenschap zelf te stimuleren (Stockdale 2004).
Hoewel er soms nieuwe vormen van sociale samenhang ontstaan, lijkt het er op dat er
maatschappij-breed sprake is van een afname van de sociale betrokkenheid. Voor het
platteland geldt dat deze verschraling (deels) wordt veroorzaakt doordat jongeren steeds
minder geïnteresseerd zijn in maatschappelijke en sociale betrokkenheid. De jongere
generaties zijn minder bezig met het sociale en maatschappelijke leven dan de oudere
1 Stockdale stelt dat het niet is uitgesloten dat andere ontwikkelingen ook een rol spelen. Voorbeelden hiervan
zijn veranderingen in de maatschappij in het algemeen en beleidsvoering op landelijk niveau in Schotland, waar
zij haar onderzoek uitvoerde.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
25

26
generaties, waardoor sociaal kapitaal en betrokkenheid afnemen (Besser 2009, Putnam 2000).
Sinds de jaren ´70 is er sprake van een afname van maatschappelijke en sociale participatie op
allerlei gebieden. Het zogenaamde sociaal kapitaal 2 van mensen neemt af, onder andere omdat
jongeren minder betrokken zijn, men meer tijd besteedt aan het pendelen tussen woning en
werk en men geneigd is meer tijd door te brengen voor de tv. Omdat sociaal kapitaal invloed
uitoefent zowel direct op individuen die hebben geïnvesteerd in sociale relaties als op de
grotere maatschappij, kan een investering resulteren in sociale ontwikkeling waardoor de
maatschappij efficiënter kan functioneren (Putnam 2000). Volgens deze redenering heeft de
vermindering van sociaal kapitaal een negatieve invloed op een efficiënte en goed
functionerende gemeenschap.
De hiervoor omschreven participatie in het sociale leven binnen een gemeenschap zegt
niet alleen iets over de inzet van bewoners. Binnen het verenigingsleven bijvoorbeeld is er
ook sprake van interactie omdat verschillende groepen met elkaar in contact komen via het
verenigingsleven. Op het perifere, gesloten platteland in kleine dorpen kent men vaak alle
bewoners (van gezicht). ‘Het is aannemelijk dat het de kleinschaligheid van de landelijke
woonomgeving zelf is, die contacten tussen verschillende groepen mogelijk maakt en
misschien zelfs wel afdwingt. (…) wie iedereen kent, selecteert niet en kent dus zowel de
jongeren als de ouderen’ (Vermeij 2011 p. 97) Dit hangt vaak samen met het niveau van
voorzieningen in een dorp. Wanneer er slechts weinig plaatsen zijn voor ontmoetingen, is de
kans groot dat verschillende groepen elkaar tegen komen.
2.2 De basisschool en lokale identiteit
Het derde punt waarvoor Forsythe in haar onderzoek ondersteuning vond is de identiteit die
de gemeenschap ontleent aan de lokale basisschool. De school oefent een symbolische functie
uit en voorziet in een lokale identiteit. In haar onderzoek citeert Forsythe een van haar
respondenten die stelt dat ‘a school makes a community’ (Forsythe 1984, p. 216). De school
vormt een plek waar een gemeenschapsidentiteit wordt nagebootst (Lyson 2002). Walker en
Clark (2010) halen uit hun interviews dat veel bewoners van kleine kernen de school zien als
iets dat symbool staat voor de identiteit van hun gemeenschap. Kleinschaligheid draagt bij aan
een versterking van het gevoel onder bewoners dat de school zorgt voor een lokale
gemeenschapsidentiteit. Zoals we al eerder aangaven, hangt sociale interactie, veroorzaakt
door de school, samen met deze gemeenschapsidentiteit: ‘Because schools in small rural
communities encourage and shape forms of social interaction that become stable and valued
by community members, the school institutionalizes a sense of collective identity’ (Wright
2007, p. 349). Volgens Miller staat in kleine rurale gemeenschappen ‘the school (…) at centre
stage, providing the community with a sense of identity, a source of employment and a
common meeting place’ (Miller 1993, p. 93). Bewoners hebben vaak het gevoel dat de school
de kern van de gemeenschap vormt, waarmee zij zichzelf sterk identificeren: ‘For some
parents (the school) had been the focal point for the only community they had identified with’
(Witten et al. 2001, p. 316).
Hoewel we ons in dit onderzoek richten op de gehele dorpsbevolking en niet alleen op
ouders met kinderen, laten Walker en Clark zien dat er sprake is van een verschil tussen
2 Sociaal kapitaal bestaat uit de banden en sociale relaties die mensen hebben met anderen.
Masterscriptie Sociale Geografie

nieuwe en oorspronkelijke dorpsbewoners als het gaat om de schoolkeuze voor hun kinderen.
Walker en Clark constateren dat woonduur sterk samenhangt met het toekennen van waarde
en identiteit aan een dorpsschool en daarmee de gemeenschap. Oorspronkelijke bewoners
hebben meer emotionele binding met het dorp en de school en besluiten daarom vaker hun
kind naar de plaatselijke dorpsschool te sturen. Zij kiezen vaak voor de lokale school juist om
deze school te ondersteunen en te behouden. Ook spreken veel locals 3 zich erg negatief uit
over de schoolkeuze van nieuwkomers die kiezen voor een andere school dan de plaatselijke.
Volgens veel locals is de basisschool de kern en het knooppunt (‘hub’) in het dorp, en
wanneer de school zou verdwijnen zou dit een doodvonnis betekenen voor het dorp. Kort
gezegd hebben bewoners met een lange woonduur een sterke loyaliteit naar de lokale school
toe. Nieuwere bewoners hebben deze sterke binding met het dorp en de school niet en kiezen
meer op grond van hun culturele en economische kapitaal en de mogelijkheid die zij hebben
om meerdere scholen te vergelijken en als het ware te ‘shoppen’. Zij zijn veel meer
individualistisch ingesteld, terwijl de locals meer denken aan het belang van de gemeenschap
in zijn geheel. Toch zijn er ook nieuwkomers die juist ergens gaan wonen waar een school
voor hun kinderen op loopafstand gelegen is (Walker en Clark 2010). Dus hoewel Forsythe
(1984) concludeerde dat de school zorgt voor verbroedering en een gemeenschappelijk doel
vormt voor inzet, is het ook mogelijk dat de lokale school zorgt voor wrijving tussen
verschillende bewonersgroepen. In Nederland kiezen ouders de school voor hun kind
voornamelijk op basis van locatie. Zo stellen Douma en van Ede op basis van enkele case
studies in Nederland dat de grote keuzevrijheid in het onderwijs in Nederland niet betekent
‘dat denominatie bij ouders de belangrijkste rol speelt wanneer zij een basisschool kiezen
voor hun kinderen. Uit alle casestudies kwam naar voren dat ouders hun keuze eerder baseren
op locatie dan op denominatie’ (Douma en van Ede 2010). Hierbij is geen rekening gehouden
met de woonduur.
2.2.1 Lokale identiteit en dorpsbinding in op het Nederlandse platteland
Uit de vorige paragraaf komt naar voren dat de basisschool vermoedelijk een symbolische rol
speelt die (bewoners van) een lokale rurale gemeenschap identiteit geeft. Omdat er in dit
onderzoek, zoals we in hoofdstuk 4 over de methoden van onderzoek zullen zien,
kwantitatieve data worden verzameld onder individuen is het lastig om deze symbolische rol
van de school op gemeenschapsniveau te meten. We kiezen er voor om lokale identiteit
daarom op individueel niveau te beschrijven in deze paragraaf, in overeenstemming met het
meetniveau in dit onderzoek.
De term ‘lokale identiteit’ zoals wij deze gebruiken en meten in dit onderzoek lijkt het
meest op de door Groot in de jaren ‘70 geïntroduceerde term ‘dorpsbinding’.
Bewonersparticipatie, en lokale identiteit kunnen volgens hem sterk met elkaar samenhangen:
“Het is onmiskenbaar, dat de emotionele verbondenheid van dorpsbewoners met hun
woonplaats zonder sociale interakties (sic) tussen hen geen bestaansmogelijkheid zou hebben.
(…) Wanneer met name die sociale interakties (sic), die voor de toewijzing van een
emotionele ‘lading’ aan bepaalde objekten (sic) van lokale aard van belang zijn, niet meer in
3 Zo worden in dit onderzoek de mensen aangeduid die al zeer lang op het platteland wonen, de
oorspronkelijke bewoners.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
27

28
voldoende mate tot stand komen en worden onderhouden, kan een verzwakking van de
dorpsbinding worden verwacht” (Groot, 1989, p. 111). Volgens Groot spelen sociale
interacties een belangrijke rol in de vorming van dorpsbinding, omdat men door middel van
het uitwisselen van gedachten en gevoelens met medebewoners over het reilen en zeilen in het
dorp dorpsverbondenheid creëert en onderhoudt. De term dorpsbinding heeft een sterk
temporeel karakter: hoe langer men in het dorp woont hoe sterker de lokale identiteit. Volgens
Groot is er een verschuiving gaande als het gaat om lokale oriëntatie van dorpsbewoners op
het Nederlandse platteland. Groot stelt dat dorpsbinding een traditioneel fenomeen is en dat er
daarom een andere omschrijving van lokale betrokkenheid moet worden geïntroduceerd.
Daarvoor in de plaats komt de term lokaal bewustzijn. Deze nieuwe term, lokaal bewustzijn
of dorpstrots, gaat minder in op de interacties tussen bewoners, maar veel meer op het zich
onderscheiden van de rest, van de rest van het land of van andere dorpen en leeft meer onder
nieuwe bewoners. Hoewel de traditionele vorm van betrokkenheid, de dorpsbinding, wellicht
minder wordt, zal deze niet verdwijnen (Groot 1989).
Wij richten ons in dit onderzoek op deze ‘oude’ vorm van lokale identificatie. Zoals
Groot al stelde is dit een traditioneler fenomeen dan de modernere term lokaal bewustzijn. De
wijze waarop er naar deze traditionele vorm van lokale identiteit wordt gekeken in dit
onderzoek wordt beïnvloed door het SCP rapport Overgebleven dorpsleven; sociaal kapitaal
op het hedendaagse platteland. Hierin wordt de deelname aan lokale tradities opgenomen als
operationalisatie van lokale identiteit. Lokale tradities zijn gebaseerd op gevoelens van
betrokkenheid bij en verbondenheid aan de lokale gemeenschap, en versterken deze
gevoelens. Voorbeelden van deze lokale tradities zijn het spreken van lokaal dialect, het eten
van lokale gerechten, het vieren van feesten die een historische betekenis hebben voor de
streek of het dorp of het ophangen van de vlag van de streek of het dorp. Binnen het gesloten
platteland is sprake van een relatief traditioneel gemeenschapsleven; de deelname aan lokale
tradities is er groot (Vermeij en Mollenhorst 2008).
Masterscriptie Sociale Geografie

2.3 Bemiddelde en minder bemiddelde dorpen en bewonersparticipatie en
lokale identiteit
Omdat we weten dat dorpen natuurlijk ook op andere punten van elkaar verschillen dan alleen
met betrekking tot het wel of niet aanwezig zijn van een basisschool, gaan we hier verder in
op de verschillen tussen bemiddelde en minder bemiddelde dorpen met betrekking tot
bewonersparticipatie en lokale identiteit. Bemiddelde dorpen komen beter naar voren dan
minder bemiddelde dorpen; bewonersparticipatie is er groter en er zijn slechts weinig
bewoners die helemaal niet participeren. In minder bemiddelde dorpen zijn ook de mensen die
er zijn geboren en getogen of er al lang wonen, minder vaak lid van een vereniging dan in
bemiddelde dorpen. In zowel bemiddelde als minder bemiddelde dorpen hangt dorpsbinding
samen met de woonduur (Thissen en Droogleever Fortuijn 1998). In bemiddelde dorpen is er
onder bewoners vaker sprake van lokaal bewustzijn of dorpstrots. In minder bemiddelde
dorpen is er minder sprake van deze nieuwe vorm van dorpsbinding (Van der Meer et al.
2008).
Verschillen tussen dorpen op het gebied van lokale binding en bewonersparticipatie
kunnen mogelijk worden verklaard door de aantrekkelijkheid van het dorp. Een mooie,
natuurrijke omgeving en een historische dorpskern maken een dorp aantrekkelijk. Door deze
kenmerken trekken deze dorpen voornamelijk rijkere bewoners aan met een hoge opleiding,
wat betekent dat in deze bemiddelde dorpen het menselijk kapitaal sterker is en er sprake is
van een binding met het dorp. In een zogenaamd kwetsbaar of minder bemiddeld dorp, met
als kenmerken een minder aantrekkelijke woningvoorraad en omgeving, beschikt men over
minder menselijk kapitaal. De oriëntatie van bewoners kan hier twee kanten opgaan. Lager
opgeleiden, die sterk vertegenwoordigd zijn in kwetsbare dorpen, zijn vaak erg lokaal gericht
omdat familie dichtbij woont en door de vaak perifere ligging is men afhankelijk van lokale
voorzieningen en richt men zich dus voornamelijk op het eigen dorp. Aan de andere kant kan
de negatieve spiraal waarin minder bemiddelde dorpen zich mogelijk bevinden, een negatief
lokaal bewustzijn teweeg brengen. Gevolg hiervan kan zijn dat bewoners besluiten te
verhuizen of zich terugtrekken uit het dorpsleven.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
29

30
Masterscriptie Sociale Geografie

3. Ruimtelijke differentiatie binnen het
onderzoeksgebied: dorpstypen
Het uitgangspunt voor het selecteren van te onderzoeken dorpen was de gemeente
Vlagtwedde. Daarbinnen moest worden gezocht naar differentiatie op het gebied van de aan
en afwezigheid van basisscholen, maar ook naar een meer ruimtelijke differentiatie. Daarom
is er een verkenning gemaakt van de gehele gemeente, zowel fysiek als door middel van
studie van cijfermateriaal. In dit hoofdstuk wordt de ruimtelijke differentiatie binnen de
gemeente Vlagtwedde omschreven, wordt een kader geschetst waarbinnen men dorpen kan
indelen in verschillende typen en tot slot wordt de selectieprocedure van de in het onderzoek
opgenomen dorpen uiteengezet en worden de geselecteerde dorpen kort beschreven.
3.1 Ruimtelijke differentiatie binnen de gemeente Vlagtwedde
De gemeente Vlagtwedde kent een specifiek patroon van nederzettingen. Er zijn slechts
enkele grotere kernen: Vlagtwedde, Sellingen en Ter Apel, en daarnaast een aantal zeer kleine
kernen. Het midden en het noorden van de gemeente worden gekenmerkt door esthetisch zeer
mooie woon- en recreatiegebieden. Dit deel van de gemeente wordt ook wel Westerwolde
genoemd. Door de loop van het riviertje de Ruiten Aa kent dit deel van de gemeente her en
der een glooiend landschap, wat de aantrekkelijkheid ervan versterkt. Meer naar het zuiden en
het westen wordt het landschap vlakker en is er meer sprake van grootschalige landbouw
langs rechte wegen. Deze verschillen in het landschap zijn voornamelijk te wijten aan de
ontginning van het veen in het zuiden van de gemeente. Dit deel wordt gerekend tot de
Veenkoloniën die deels het noordoosten van Drenthe en het zuidoosten van Groningen
beslaan. Doordat in deze Veenkoloniën turf werd afgestoken en per schip werd vervoerd naar
de stad Groningen, kent dit deel van Vlagtwedde voornamelijk lange rechte wegen, gelegen
langs rechte kanalen.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
31

32
3.2 De context: dorpstypen
In de eerste plaats draait dit onderzoek om sociale verschillen tussen dorpen met en dorpen
zonder een basisschool. Daarnaast wordt er een tweede differentiatie aangebracht. Dorpen
verschillen op andere punten ook van elkaar. Omdat deze verschillen ook een invloed hebben
op bewonersparticipatie en lokale identiteit, is het van belang om verschillende dorpen niet
alleen van elkaar te onderscheiden als het aankomt op het wel of niet aanwezig zijn van een
basisschool, maar ook op de andere kenmerken. Allereerst schetsen we de ontwikkelingen die
het Nederlandse platteland de afgelopen eeuw hebben veranderd en gezorgd hebben voor een
nieuwe verscheidenheid aan dorpen. Vervolgens laten we zien dat het Nederlandse platteland
en zijn dorpen op zeer veel verschillende manieren kunnen worden ingedeeld in typen. Enkele
van deze typologieën worden hieronder besproken om uiteindelijk een typologie te kiezen die
het best past bij het onderzoeksgebied.
In het rapport Overgebleven dorpsleven van het SCP wordt een typologie van het Nederlandse
platteland gebruikt, die is gemaakt door middel van clusteranalyse. De onderzoekers hebben
op basis van verschillende variabelen 4 de Nederlandse postcodegebieden ingedeeld in 5
verschillende typen; het gesloten, dorpse, woon-, elitaire en stedelijke platteland. Deze
indeling heeft als nadeel dat de postcodegebieden heterogeen zijn – ze bevatten zowel het
dorp als het omliggende gebied – en de typologie op lokaal niveau onnauwkeurig kan zijn
(Vermeij en Mollenhorst 2008). Het gesloten platteland houdt in dat er weinig uitwisseling
plaatsvindt tussen de stad en het platteland; de bewoners komen relatief weinig buiten hun
eigen gebied en gaan zelden naar de stad. Ook is de adressendichtheid van de omgeving
relatief laag. In Nederland woont 32% van de plattelanders op het gesloten platteland, maar
dit type platteland wordt wel door de meeste postcodegebieden vertegenwoordigd. De
gebieden die worden gekenmerkt als gesloten platteland liggen voornamelijk in de periferie:
in Groningen, Friesland en Zeeland. Tevens blijkt dat deze gebieden gemiddeld het verst
verwijderd liggen van verbindingswegen en treinstations. De dorpen die zich op dit type
platteland bevinden komen het dichtst in de buurt van traditionele, autonome dorpen zoals we
deze hiervoor omschreven.
Het dorpse platteland houdt in dat de bewoners, net als op het gesloten platteland,
weinig buiten het eigen gebied komen. Wel ontvangt het gebied veel bezoekers van buiten.
Ook ligt de adressendichtheid hoger. Dit soort gebieden bieden een sterkere centrum functie
en trekken daarom ook nieuwe bewoners aan. Er bevinden zich redelijk veel voorzieningen,
ook voor toeristen. Ongeveer de helft van de Nederlandse plattelandsbewoners woont op dit
dorpse platteland. Deze gebieden worden vooral aangetroffen in wat drukkere regio's zoals
Overijssel, Noord-Brabant en in het Groene Hart.
4 In totaal werden de volgende dertien variabelen gebruikt in de clusteranalyse: omgevingsdichtheid,
aandeel kinderen 0-14 jaar, aandeel twintigers 20-29 jaar, aandeel senioren 65-plus, gemiddeld
huishoudensinkomen, aandeel hoger opgeleiden, aandeel niet-westerse allochtonen, aantal verhuizingen naar
andere gemeente/bevolkingsomvang, aandeel import van buiten COROP-gebied, aandeel import vanuit
stedelijk gebied in de grote stad, aandeel verplaatsingen waarmee bewoners buiten het postcodegebied
komen, aandeel verplaatsingen waarmee bewoners in stedelijk gebied in de grote stad komen en aantal
verplaatsingen waarmee bewoners van andere postcodegebieden in het desbetreffende postcodegebied
komen.
Masterscriptie Sociale Geografie

Het derde te onderscheiden type platteland is het woonplatteland. In deze gebieden staat
vooral de woonfunctie centraal: mensen van buiten af bezoeken deze gebieden maar weinig
en de bewoners zelf bewegen zich veel buiten het gebied. Ze zijn relatief hoog opgeleid en
hebben een hoog inkomen. Slechts 5 procent van de plattelandsbevolking woont op het
woonplatteland en dit beslaat 11 % van de oppervlakte van Nederland.
Het elitaire platteland is sterk verweven met de stad. Er wonen veel senioren en hoger
opgeleiden met een hoog inkomen. De bewoners komen veel in de stad en stedelingen
vestigen zich er veel. Dit type komt voor aan de kust van de Noordzee, op de Utrechtse
Heuvelrug en boven Arnhem en zuidelijk van de Drentse Hondsrug. Opvallend genoeg vallen
sommige dorpen in het Gooi niet onder het elitaire platteland maar onder het dorpse
platteland, omdat deze dorpen een sterke centrumfunctie hebben.
Ten slotte kent het stedelijke platteland een hoge adressendichtheid, relatief veel
allochtonen en een laag gemiddeld inkomen. De bewoners komen niet veel in de stad, maar
wel veel buiten hun eigen woongebied. Er zijn voldoende voorzieningen, maar voor toeristen
valt er niet veel te beleven.
Het onderzoeksgebied van deze studie wordt voornamelijk gekenmerkt door het
gesloten plattelandstype. Slechts het meest zuidelijke postcodegebied van de gemeente
Vlagtwedde valt onder het dorpse plattelandstype. Zoals al eerder werd opgemerkt kleven er
enkele bezwaren aan de indeling van plattelandstypen op het niveau van postcodegebieden.
Dit valt ook te zien in de Gemeente Vlagtwedde. Bijna de gehele gemeente valt onder één en
hetzelfde type, waardoor differentiatie op een lager niveau, bijvoorbeeld dat van dorpskernen,
niet mogelijk is. Nadeel is ook dat de gemeente Vlagtwedde slechts 5 postcodes kent en de
postcodegebieden dus relatief groot zijn. De vraag is dan ook of deze typologie veel waarde
heeft voor het aanbrengen van ruimtelijke differentiatie binnen ons onderzoek.
Ook anderen hanteren typologieën van het Nederlandse platteland. In een studie naar
voorzieningen in landelijke gebieden in zuidwest Friesland gebruikt van Bemmel (1984) ook
een typologie. Allereerst onderscheidt hij gebieden die dicht bij de stad liggen – peri-urbane
gebieden – van gebieden die ver van de stad af liggen – perifeer landelijke gebieden. Hij let
daarbij voornamelijk op de problematiek die kenmerkend is voor deze twee typen platteland.
Peri-urbaan gebied heeft te kampen met de gevolgen van suburbanisatie, terwijl de perifeer
landelijke gebieden die verder van de stad liggen veelal te maken hebben vergrijzing, krimp
en ontgroening. In de studie van van Bemmel wordt uiteindelijk gebruik gemaakt van een
indeling van Nederland in drie categorieën: stedelijk, peri-urbaan landelijk en perifeer
landelijk gebied. De indeling is gebaseerd op de zogenaamde corop-gebieden. Het perifeer
landelijke gebied wordt ten eerste gekenmerkt door het ruimtegebruik dat is gebonden aan
typisch plattelandse activiteiten. Vooral belangrijk hiervoor zijn agrarische activiteiten zoals
akkerbouw, veeteelt en bosbouw. Een tweede kenmerk is de verspreide ligging van veelal
kleine kernen, waardoor de dichtheid van de bevolking laag is. Verdere kenmerkende
eigenschappen van dit type platteland zijn het lage niveau van voorzieningen, weinig
arbeidsplaatsen en een matige bereikbaarheid. Met deze indeling valt Oost-Groningen, dus
ook de gemeente Vlagtwedde in zijn geheel, onder het perifeer landelijke type, wat deze
typologie ongeschikt maakt voor een differentiatie binnen ons onderzoeksgebied.
Door Thissen en Droogleever Fortuijn (1998) wordt onderscheid gemaakt tussen
traditionele dorpen en meer moderne dorpen op het Nederlandse platteland. Binnen de
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
33

34
moderne dorpen is er nog een tweedeling te maken: dorpen die aantrekkelijk zijn op de
woningmarkt en dorpen die minder waardering krijgen. Deze tweedeling wordt uitgedrukt in
bemiddelde en minder bemiddelde woonmilieus. In bemiddelde woonmilieus is de bevolking
overwegend homogeen, zowel sociaal economisch als wat andere criteria betreft. Deze
homogene samenstelling biedt een geschikte context voor een op wonen gerichte vorm van
sociale integratie. Er is weinig overlast en men kan goede relaties onderhouden die zijn
gebaseerd op reciprociteit. In de minder bemiddelde woonmilieus is de bevolking qua
sociaaleconomische samenstelling redelijk homogeen, maar omdat de keuzemogelijkheden op
de woningmarkt krap zijn, is de bevolking op andere gebieden heterogener samengesteld.
Gevolg van deze heterogeniteit kan zijn dat er in mindere mate sprake is van sociale integratie
(Thissen en Droogleever Fortuijn 1998).
3.4 Twee maal twee verschillende dorpen binnen het onderzoek
Uit het voorgaande blijkt dat van de besproken typologieën slechts één geschikt is voor het
aanbrengen van ruimtelijke differentiatie binnen de gemeente Vlagtwedde. We zullen gebruik
maken van een indeling in bemiddelde en minder bemiddelde dorpen. Hoewel de andere
typologieën niet bruikbaar zijn voor het onderscheiden van verschillende dorpstypen in dit
onderzoek, zeggen ze wel iets over het onderzoeksgebied waarin de dorpen liggen. Het is
bijvoorbeeld duidelijk dat alle dorpen in dit onderzoek redelijk ver verwijderd liggen van
(grotere) steden. Door van Bemmel zou het hele onderzoeksgebied kunnen worden getypeerd
als perifeer landelijk. In de door Vermeij en Mollenhorst opgestelde typologie van het
Nederlandse platteland zijn alle vier de dorpen in dit onderzoek gelegen in het gesloten dorpse
gebied dat het grootste deel van de gemeente Vlagtwedde beslaat. De aangestipte verschillen
tussen autonome en woondorpen kunnen worden gezien als een ontwikkeling die zich voltrekt
op het Nederlandse platteland in het algemeen.
Op basis van het onderscheid tussen bemiddelde en minder bemiddelde dorpen (kaart 1) en
het al dan niet aanwezig zijn van een basisschool, zijn er vier dorpen geselecteerd (kaart 2).
De dorpen in dit onderzoek liggen alle vier in het noordelijke deel van de gemeente
Vlagtwedde en vallen daarmee binnen het aantrekkelijke Westerwolde. Twee dorpen hebben
een basisschool: Harpel en Bourtange. De basisschool in Harpel sloot haar deuren per
september 2011, maar is toch opgenomen in het onderzoek, juist omdat de verminderende
aanwezigheid van basisscholen in rurale gebieden centraal staat in deze studie. De twee
dorpen zonder basisschool zijn Veele en Jipsingboertange. Daarnaast is er ook een
onderscheid gemaakt tussen meer en minder bemiddelde dorpen. Veele en Harpel 5 worden tot
de meer bemiddelde dorpen gerekend, Bourtange en Jipsingboertange worden onder de
minder bemiddelde dorpen gerekend. De indeling in bemiddelde en minder bemiddelde
dorpen is tot stand gekomen door gebruik te maken van cijfers van het CBS op het niveau van
wijken en buurten (kaart 1). Er is voornamelijk gekeken naar de afwezigheid van hogere
inkomens, wat duidt op een minder bemiddelde situatie en naar de aanwezigheid van deze
5 Op kaart 1 is te zien dat er voor Harpel geen gegevens beschikbaar zijn. Er is daarom besloten om af te gaan
op de informatie over het grotere gebied waarin Harpel ligt en waar het percentage hoge inkomens tussen 20.1
en 26 % ligt.
Masterscriptie Sociale Geografie

hogere inkomens, wat een meer bemiddelde situatie betekent. Doordat er enerzijds wordt
gekeken naar de aanwezigheid van een basisschool in een dorp en anderzijds naar bemiddelde
en minder bemiddelde dorpen, worden er eigenlijk vier dorpstypen gevormd: bemiddeld met
school meer (Harpel), bemiddeld zonder school (Veele), minder bemiddeld met school
(Bourtange) en minder bemiddeld zonder school (Jipsingboertange). Omdat deze vierdeling
het doen van duidelijke uitspraken over het verschil tussen dorpen zonder en dorpen met
school en tussen bemiddelde en minder bemiddelde dorpen bemoeilijkt, is er voor gekozen
om twee maal een tweedeling te maken: er wordt gekeken naar sociale invloed van een school
op een dorp door gebruik te maken van een tweedeling in dorpen met en dorpen zonder
school. Daarnaast wordt er apart gekeken naar de sociale verschillen tussen bemiddelde en
minder bemiddelde dorpen.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
35

36
Kaart 1. Bemiddelde en minder bemiddelde kernen in de gemeente Vlagtwedde
Masterscriptie Sociale Geografie

Kaart 2. Twee dorpen met school en twee zonder
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
37

38
3.5 De dorpen
De kernen die in het onderzoek zijn opgenomen hebben gevarieerde achtergronden en
ontstaansgeschiedenissen. Het oudste dorp in het onderzoek is Veele. Veele is ontstaan toen de
grotere dorpen op de hoger gelegen zandruggen sterk in bevolkingsomvang toenamen. Men
stichtte toen nieuwe dorpen op iets lager gelegen zandruggen. Veel jonger zijn Harpel en
Jipsingboertange; dit worden ook wel jonge streekdorpen genoemd. Deze dorpen zijn ontstaan
ten tijde van de jongste veenontginningen in het begin van de 20ste eeuw, toen het mogelijk
werd om grote stukken land te bewerken door de introductie van de kunstmest. Vaak zijn deze
dorpen rechtlijnig en niet erg dichtbevolkt. De bebouwing bestaat van oudsher uit een mix van
grote landbouwbedrijven en kleine arbeiderswoningen voor de arbeiders die van heinde en
verre kwamen en in dienst traden bij de grote boerenbedrijven. Een goed voorbeeld van een
dergelijk langgerekt dunbevolkt dorp is Jipsingboertange dat zich uitstrekt langs één lange
weg. Bourtange is qua geschiedenis een geval apart. Van oorsprong is het enkel een vesting,
gebouwd in 1593, op een zandrug in het veen (tange). Nadat de vesting zijn functie had
verloren werden in de tweede helft van de 19 de eeuw de grachten gedempt en werd de nieuw
aangewonnen grond gebruikt voor het boerenbedrijf. Op deze manier ontstond er een
boerendorp op de plaats waar eerder de vesting had gestaan. In de jaren ‘70 van de vorige
eeuw is de vesting gereconstrueerd naar de situatie uit 1742. Daardoor heeft een groot deel
van de boeren zijn huis en grond moeten afstaan en is het gezicht van het dorp zoals zich dat
in het eind van de 19 de en begin van de 20 ste had ontwikkeld drastisch veranderd. Veel boeren
kregen een nieuwe woning aangeboden vlak buiten de vesting, waar nu het grootste deel van
de bevolking van Bourtange woont (Tamis 2006).
Veele, een bemiddeld dorp zonder school
Direct grenzend aan de grotere kern Vlagtwedde, ligt Veele. Dit is een klein dorpje met
enkele straten, waarlangs de voornamelijk vrijstaande huizen en boerderijen ruim staan
opgesteld. Door het dorp rijdt de bus naar Winschoten en er is een bakker. De meeste huizen
zijn vrij groot en zien er netjes en verzorgd uit, wellicht iets netter en rijker dan Vlagtwedde.
In Veele rijden twee bussen, lijn 11 en lijn 14 die beide Vlagtwedde verbinden met
Winschoten.
Harpel, een bemiddeld dorp met school
Harpel is een klein dorpje dat een kilometer of drie ten zuidwesten van Vlagtwedde ligt. De
directe omgeving van Harpel kent zo goed als geen bebouwing, slechts akker- en weideland.
Harpel ligt op een driesprong van wegen. Op die driesprong staat het schoolgebouw van
basisschool de Rots, sinds september 2011 niet meer in gebruik als basisschool, en het
buurthuis. Het plaatsje kent enkele tientallen niet al te grote, meestal vrijstaande woningen.
Het is er erg rustig en behalve de basisschool en het buurthuis zijn er geen voorzieningen. Er
rijden ook nauwelijks auto’s langs, want het ligt niet aan een grote weg. Een bus rijdt er niet.
Bourtange, een minder bemiddeld dorp met school
Bourtange onderscheidt zich van de rest van de dorpen en gehuchten die binnen de gemeente
Vlagtwedde vallen, doordat het de grootste toeristische trekpleister is van de gemeente. Dit
wordt veroorzaakt door de daar gelegen vesting, die enkele decennia geleden geheel in oude
Masterscriptie Sociale Geografie

glorie is hersteld. Bourtange heeft naast een basisschool en een kinderdagverblijf/
peuterspeelzaal geen voorzieningen die op de bewoners zijn gericht. In de vesting zijn wel
enkele winkels en een café en een restaurant, maar deze zijn voornamelijk gericht op het
toerisme. Er is een camping en een jachthaven. Het dorp buiten de vesting kent afwisselend
boerderijen en vrijstaande woningen. Aan de Willem Lodewijkstraat zijn twee zijstraten die
zeer rustige woonerven vormen, met een mix van oude en nieuwere bouw. Aan de grote straat
staat basisschool Willem Lodewijk, met direct daarnaast de peuterspeelzaal en crèche.
Jipsingboertange, een minder bemiddeld dorp zonder school
Jipsingboertange is samen met Harpel een van de jongere kernen in de gemeente Vlagtwedde.
Zeer kenmerkend voor het dorp is zijn langgerekte vorm. Het dorp ligt uitgesmeerd langs de
Jipsingboertangerweg, tussen Jipsinghuizen en Mussel. De dorpskern bestaat uit drie straten:
een stuk Jipsingboertangerweg, de Bosweg en de Buwaldaweg. In de kern staan voornamelijk
eengezinswoningen 6 , welke voor een deel van oorsprong arbeiderswoningen zijn. Ook stond
er vroeger een basisschool, nu in gebruik als woonhuis. Nog wel in functie is het dorpshuis
‘ons Hoes’ dat ook in de kern staat. Uitgesmeerd langs de lange Jipsingboertangerweg staan
boerderijen, waarvan een klein deel nog in bedrijf is als groot boerenbedrijf. Ook is er een
klein wijkje met recreatiewoningen. Het dorp heeft zelf geen voorzieningen. Er is wel een
camping met daarbij een café. Jipsingboertange is met het openbaar vervoer slechts beperkt
bereikbaar. Enkele malen per dag is het dorp bereikbaar met de buurtbus, die Stadskanaal
verbindt met Sellingen.
6 Deze woningen worden door de bewoners over het algemeen ‘de nieuwbouw’ genoemd, al stamt een groot
deel van het huizenbestand hier uit de periode rond de tweede wereldoorlog.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
39

40
Masterscriptie Sociale Geografie

4. Dataverzameling en methoden
Om de in de inleiding geformuleerde vraagstelling te beantwoorden, is een aantal stappen
gezet. Er werden sleutelinformanten geïnterviewd, een steekproef getrokken, een enquête
opgesteld en onder bewoners verspreid en vervolgens werden de vergaarde data geanalyseerd.
Deze stappen worden achtereenvolgens in dit hoofdstuk besproken. Ten slotte wordt er ook
aandacht geschonken aan de ethische aspecten en de beperkingen van het onderzoek.
4.1 Interviews met sleutelinformanten
In totaal zijn er voor dit onderzoek zes interviews afgenomen met verschillende
sleutelinformanten. In de eerste plaats is er informatie ingewonnen over de situatie in het
basisonderwijs in de gemeente Vlagtwedde. Hierover is de beleidsmedewerker onderwijs van
de gemeente Vlagtwedde ondervraagd in een gestructureerd interview aan de hand van
itemlijsten die zijn opgesteld op basis van literatuur en het conceptuele schema. Daarnaast is
er per dorp een persoon geïnterviewd die zelf erg betrokken is bij de gemeenschap en
daardoor goed op de hoogte is van het dorpsleven. Deze sleutelpersonen zijn benaderd per email,
per post of telefonisch, op basis van adresinformatie uit de gemeentegids behorend bij
de vereniging plaatselijk belang van het betreffende dorp. In deze interviews is gevraagd naar
de betrokkenheid onder bewoners onder andere in het verenigingsleven en het
vrijwilligerswerk in het dorp. De interviews met de sleutelinformanten zijn afgenomen aan de
hand van itemlijsten zonder specifiek geformuleerde vragen. De itemlijsten verschillen licht
per informant, en zijn aangepast op hun verwachte specifieke kennis van de situatie in de
betreffende plaats (bijlage 1).
.
4.2 Steekproef
Zoals omschreven in hoofdstuk 3 zijn er vier kernen aangewezen die in het onderzoek zijn
betrokken en welke dus de operationele populatie vormen. Het bepalen van de in het
onderzoek op te nemen personen gebeurde aan de hand van een steekproeftrekking. Er is
gekozen voor een aselecte gestratificeerde steekproef. Aan de gemeente Vlagtwedde is
gevraagd een steekproef te trekken, gestratificeerd naar de vier kernen (bijlage 2). Op deze
manier zijn de respondenten in het onderzoek zo representatief mogelijk voor de
gemeenschap. Uit ieder dorp zitten ongeveer 40 personen in de steekproef, de steekproef is
dus met opzet niet getrokken naar verhouding van het aantal inwoners van een dorp, om een
scheve verdeling per dorpstype tegen te gaan. In totaal bestaat de steekproef uit 158 personen.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
41

42
4.3 Enquêtes onder bewoners
In dit onderzoek is besloten om het accent te leggen op dataverzameling via schriftelijke
enquêtes per post onder bewoners van de vier in het onderzoek betrokken dorpen. Deze
manier van dataverzameling is verkozen boven andere vormen van dataverzameling,
voornamelijk omwille van efficiëntie in tijd en kosten. Het afnemen van mondelinge
vragenlijsten of interviews met respondenten zou te tijdrovend zijn. Een enquête via internet
zou een heel efficiënte benadering zijn geweest. Helaas is het niet mogelijk om dit uit te
voeren omdat bij het trekken van een steekproef geen e-mailadressen kunnen worden
geleverd. Om de kans op een grote response te verhogen zijn de respondenten na twee weken
aan huis benaderd om de lijsten in te nemen. In totaal is door 90 personen een vragenlijst
ingevuld. De verdeling per dorp is als volgt: Veele, een bemiddeld dorp zonder school, telt 22
respondenten. Harpel, een bemiddeld dorp met een school telt 27 respondenten.
Jipsingboertange, een minder bemiddeld dorp zonder een school telt 20 respondenten. En tot
slot telt Bourtange, een minder bemiddeld dorp met een school, ook 20 respondenten. Van één
respondent is de herkomst onduidelijk.
De vragenlijst is zo opgesteld dat deze door de respondenten zelfstandig kan worden
ingevuld. Hiervoor is gekozen omdat het tijdsbestek van deze studie slechts enkele maanden
telt. Om de response zo hoog mogelijk te maken is ervoor gekozen de vragenlijst zo in te
delen dat deze niet al te lang is (4 pagina’s) en zo duidelijk mogelijk geformuleerd. De
enquête behandelt alle variabelen die in dit onderzoek zijn opgenomen, door middel van
operationalisaties die het werkelijk bedoelde uit de vraagstelling zo dicht mogelijk benaderen.
De enquête is ingedeeld in verschillende onderwerpen en kent twee versies; één voor de
bewoners van Harpel en één voor de bewoners van de drie overige dorpen in het onderzoek. 7
Allereerst worden er enkele vragen gesteld over de woongeschiedenis en de mening over het
dorp. Het tweede deel van de vragenlijst bestaat uit vragen over de deelname aan
vrijwilligerswerk en verenigingen en dorpsactiviteiten. Vervolgens komt het onderwerp ‘de
basisschool’ aan bod. Vervolgens wordt er in deel vier gevraagd naar de relaties tussen de
respondent en de medebewoners uit het dorp. Daarna volgen enkele vragen over deelname
aan lokale gebruiken. De vragenlijst wordt afgesloten met enkele vragen over de respondent
zelf en het huishouden waarvan hij of zij deel uitmaakt. De vragenlijst bestaat uit 46
gecodeerde vragen (Appendix 3 en 4).
Om het beknopte karakter van de vragenlijst te behouden is het noodzakelijk geweest
keuzes te maken. Zo zijn er enkele aspecten die naar voren kwamen uit het onderzoek van
Forsythe niet opgenomen in de vragenlijst. Er wordt bijvoorbeeld niet specifiek gevraagd naar
de relaties tussen leerkrachten en bewoners, zoals Forsythe daar aandacht aan schenkt
(Forsythe 1984). In interviews met sleutelinformanten wordt voor zover mogelijk wel
aandacht besteed aan de rol van de leerkracht in de gemeenschap. De drie andere aspecten die
Forsythe (1984) in haar onderzoek naar voren brengt, maar waar ze geen ondersteunend
7 In Harpel is de basisschool in september 2011 gesloten waardoor de vraagstelling iets anders is en dit dorp
dus een eigen versie van de vragenlijst heeft. Er wordt in de vragenlijst voor Harpel een onderscheid gemaakt
tussen de huidige relatie met het schoolgebouw – er zit bijvoorbeeld op het moment van het onderzoek nog
een peuterspeelzaal in het schoolgebouw – en de manier waarin men in aanraking kwam met de basisschool
voordat deze gesloten werd.
Masterscriptie Sociale Geografie

materiaal voor vindt – bevolkingsontwikkeling en de leiderschapsfunctie van leerkrachten in
de gemeenschap - zijn in dit onderzoek niet meegenomen omwille van het beperkte
tijdsbestek ervan. Het begrip powerlessness –ofwel het verlies van vertrouwen in en
vervreemding van de lokale politiek - is niet direct geoperationaliseerd in de vragenlijst, maar
komt wel aan bod in de interviews met sleutelinformanten in de vier geselecteerde kernen. De
voornaamste reden hiervoor is dat deze powerlessness pas lijkt op te treden bij het sluiten van
een school. In dit onderzoek wordt vooral gekeken naar de sociale functie van een school
wanneer deze geopend is.
Het gebruiken van schriftelijke enquêtes per post kent wel enkele beperkingen
(Swanborn 1987). Zoals eerder gesteld is het aantal vragen beperkt tot 46, afgedrukt op vier
pagina’s. Meer vragen of pagina’s zouden al snel kunnen leiden tot hogere non-response.
Daarnaast is het zo dat wanneer de respondent vragen of opmerkingen heeft of vragen niet
begrijpt, men niet de mogelijkheid heeft deze te geven of te stellen. Om dit zo ver mogelijk te
beperken is, zoals eerder genoemd, de vragenlijst zo beknopt en helder mogelijk opgesteld.
Daarnaast is er bij een schriftelijke vragenlijst per post geen controle op of de vragenlijst door
de juiste persoon wordt ingevuld en kan er ook niet op toe worden gezien dat een respondent
alle vragen invult, wat kan leiden tot partiële non-response en wellicht slordigheid. Een
voordeel is wel dat men zich meer vrij voelt en minder op de vingers gekeken, waardoor het
geven van sociaal wenselijke antwoorden beperkt wordt. Als nadeel kan zijn dat non-response
bij een schriftelijke vragenlijst per post hoger ligt. Zoals eerder vermeld wordt dit voor een
groot deel ondervangen door de vragenlijsten zelf weer op te halen bij de respondenten thuis.
4.4 Operationalisaties van de kernbegrippen uit het onderzoek
Het type dorp is bepaald aan de hand van twee factoren. Ten eerste is er gekeken naar het al
dan niet aanwezig zijn van een basisschool in een dorp en ten tweede is er gekeken naar het
onderscheid tussen bemiddelde en minder bemiddelde dorpen. De indeling van bemiddelde en
minder bemiddelde dorpen hangt af van het grotendeels afwezig zijn van hogere inkomens. Er
wordt zo een onderscheid gemaakt tussen rijkere en armere dorpen, op basis van
inkomenscijfers. Minder bemiddelde dorpen zijn die dorpen die overwegend zijn bedeeld met
lagere inkomens; deze dorpen worden gekenmerkt door het over het algemeen afwezig zijn
van hogere inkomens. Bemiddelde dorpen zijn dorpen waar deze hogere inkomens sterker
vertegenwoordigd zijn.
Inzet wordt gemeten door te vragen of men al dan niet lid is van een belangen- of
vrijetijdsvereniging, waar de bijeenkomsten van deze vereniging(en) meestal plaats vinden en
of men van deze verenigingen in een bestuur zit. Daarnaast wordt er ook gevraagd of men al
dan niet vrijwilligerswerk doet, waar men dat doet en in welke sfeer en met welke frequentie.
Deze vragen over het verenigingsleven en vrijwilligerswerk zijn gebaseerd op vragen 17-25
uit de vragenlijst van het onderwijsgebonden onderzoek ‘maatschappelijke participatie en de
betekenis van dorpshuizen en andere ontmoetingsplaatsen in de dorpen van Littenseradiel’
van de Universiteit van Amsterdam uit 2007. Ten slotte wordt men gevraagd of men wel eens
deelneemt aan activiteiten in het dorp en zo ja, waar deze activiteiten zich meestal afspelen, of
men wel eens activiteiten organiseert in het eigen dorp en of men wel eens samen met
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
43

44
medebewoners actie heeft gevoerd tegen iets in het dorp. Deze vragen kunnen worden
beantwoord met ‘nee’, ‘ja, een enkele keer’ en ‘ja, regelmatig’.
Interactie van bewoners wordt op twee verschillende manieren gemeten. Ten eerste
wordt interactie gemeten die direct in verband wordt gebracht met de basisschool. Aan de
hand van een Likertschaal met drie items – met stellingen als ‘een basisschool in een dorp
brengt mensen nader tot elkaar’ - en vijf antwoordmogelijkheden wordt gemeten of en in
hoeverre men de school ziet als een vormer van interactie. Daarnaast wordt er ook naar
interactie met verschillende groepen medebewoners gevraagd, los van de school. Op vragen
als ‘Hoe vaak heeft u contact met dorpsgenoten die minder dan 5 jaar in het dorp wonen’ kan
men kiezen uit 6 antwoordmogelijkheden, uiteenlopend van nooit tot dagelijks. Deze vraag is
gebaseerd op vraag 2.2 uit de conceptvragenlijst Landelijk Leven van het SCP uit 2011.
Ook lokale identiteit wordt op meerdere manieren gemeten, één maal in directe relatie
tot de school en daarnaast los van de school. Ook hier is weer gebruik gemaakt van een
Likertschaal met drie items – bijvoorbeeld ‘een basisschool is kenmerkend voor een dorp’ -
en vijf antwoordcategorieën, variërend ‘van helemaal mee eens’ tot ‘helemaal mee oneens’.
Lokale identiteit is een complex begrip. Daarom zijn er ook enkele andere vragen opgenomen
in de vragenlijst om de werkelijke betekenis van lokale identiteit zo goed mogelijk te vangen.
Er zijn daarom twee vragen gesteld over de mate waarin men een lokale binding heeft, zowel
met het dorp als met de bewoners. Zo is er bijvoorbeeld de vraag of men zich verbonden voelt
met de bewoners van het dorp, met antwoordmogelijkheden variërend van ‘nee, met geen
enkele bewoner’ tot ‘ja, met alle bewoners’. Ook wordt er gevraagd of men zich verbonden
voelt met het dorp, met antwoordmogelijkheden variërend van ‘helemaal niet verbonden’ tot
‘zeer verbonden’. Daarnaast wordt de lokale identiteit ook gemeten door te vragen naar de
frequentie waarin men deelneemt aan lokale gebruiken - zoals het spreken van Gronings thuis
– met als antwoord categorieën ‘nooit’, ‘zelden’, ‘af en toe’ en ‘vaak’. Deze vraag is
gebaseerd op de vraagstelling in vraag 60 in de vragenlijst Nederlanders over het Platteland
van het SCP uit 2007. Ten slotte wordt er ook gevraagd naar wat men het meest meent te
voelen, namelijk ‘inwoner van mijn dorp’, ‘inwoner van de gemeente Vlagtwedde’, ‘een
Groninger’, ‘een Nederlander’, ‘een Europeaan’, ‘een Wereldburger’ of iets anders.
De relatie die men heeft met de school wordt gemeten door middel van meerdere
vragen. Bij de vragen over de locaties van activiteiten waar men aan deelneemt, komen ook
de antwoordcategorieën ‘in een basisschool in mijn dorp’ en ‘in een basisschool buiten mijn
eigen dorp’ voor. Een andere vraag is ‘heeft u wel eens spullen of geld aan een basisschool
gedoneerd?’ met als antwoordmogelijkheden ‘nee’, ‘ja, een enkele keer’ en ‘ja, regelmatig’.
Ook zijn er twee vragen die alleen bestemd zijn voor ouders met kinderen. Aan hen werd
gevraagd naar welke basisschool hun kinderen gaan en om welke reden. Ten slotte is er ook
een vraag opgenomen van kwalitatieve aard, waar men gevraagd wordt de eerste gedachten
die men heeft als men denkt aan een basisschool op te schrijven.
Masterscriptie Sociale Geografie

4.5 Analyses
De analyses 8 in deze scriptie bestaan uit correlatie onderzoek door middel van kruistabellen
en binaire logistische regressieanalyses op basis van data die is verzameld door middel van de
enquête. Er is gezocht naar correlaties tussen individuele kenmerken en inzet, interactie en
identiteit, huishoudenskenmerken en interactie, inzet en identiteit en naar correlaties tussen
dorpstype en inzet, interactie en identiteit, gebaseerd op de vorm van het conceptueel schema
in figuur 1. Ook is er gekeken of de relatie die men heeft met de school een interveniërende
variabele is tussen de onafhankelijke variabelen enerzijds en de afhankelijke variabelen
anderzijds. Omdat de vragenlijst in totaal 46 items bevat, is het noodzakelijk om van deze
veelheid aan variabelen samengestelde variabelen te construeren, naar de hiervoor
omschreven operationalisaties.
Voordat we beginnen met de daadwerkelijke analyses is het belangrijk dat we een paar
zaken nader bestuderen. We kijken naar de scheefheid van de variabelen als het gaat om
kruistabellen en logistische regressie. Bij logistische regressie is het verder van belang dat we
kijken of er onder de verklarende variabelen een onderlinge samenhang bestaat. Tot slot zijn
er ook meer specifieke analyses losgelaten op de Likertschaal in vraag 26. Bij een
Likertschaal is het namelijk van belang dat de items ook daadwerkelijk meten wat men voor
ogen had en of de verschillende items waaruit de schaal bestaat samenhangen. De
betrouwbaarheid van de schaal is gemeten door gebruik te maken van Cronbach’s alfa. Omdat
de schaal bestaat uit zes items die twee verschillende onderliggende verschijnselen duiden –
interactie en lokale identiteit - zijn er twee verschillende Cronbach’s alfa’s uitgerekend: één
voor interactie (drie items) en één voor lokale identiteit (drie items). Een vuistregel voor de
waarde van alfa is lastig. Het is echter wel zo dat naarmate men meer items heeft, de waarde
van alfa hoger kan uitvallen, hoewel dit niet per se betekent dat de betrouwbaarheid er veel
groter van wordt. In deze analyse hebben we per schaal drie items en gaan we uit van een
minimale waarde van Cronbach’s alfa van 0.70. De volgende stap is het uitdraaien van
frequentie tabellen en beschrijvende statistieken van alle variabelen om inzicht te krijgen in de
vorm en de opbouw van de data.
Nadat een algemeen beeld is gevormd van de data wordt er begonnen aan de
daadwerkelijke analyse van de data. Welke analyses uitgevoerd en welke samenhangsmaten
gebruikt kunnen worden hangt af van het niveau van de afhankelijke variabelen. Alle
variabelen in de dataset zijn van nominaal of ordinaal niveau. Bij de analyse van verbanden in
kruistabellen wordt gebruik gemaakt van epsilon als maat die de sterkte van een verband
aangeeft. Bij variabelen met meer dan twee categorieën maken we gebruik van Cramer’s v die
waarden kan aannemen tussen 0 en 1, en wordt de significantie bepaald door gebruik te
maken van de chikwadraattoets. Omdat de dataset een niet al te grote N heeft, hanteren we bij
de analyses een maximale overschrijdingskans van 0,2.
Om te achterhalen in hoeverre de relatie die men heeft met de basisschool een
interveniërende rol speelt, worden er driedimensionale tabellen gemaakt, waarin de relatie tot
de school constant wordt gehouden. Een probleem dat hierbij optreedt, is dat door een kleine
N er cellen ontstaan met een voorspelde waarde van minder dan vijf, wat deze analyse
8 Voor het in gebruik nemen van de dataset is deze opgeschoond. Tik- en codeerfouten zijn opgespoord
doormiddel van kruistabellen. Daarnaast is bij respondenten die ongevraagd meer dan één
aantwoordmogelijkheid hebben aangekruist uitgegaan van de hoogst ingevulde waarde.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
45

46
onbetrouwbaar maakt. Daarom wordt er gekeken naar de manier waarop verbanden
veranderen in vergelijking met de twee dimensionale tabellen, zonder de significantie al te
scherp in de gaten te houden. Deze verbanden gelden dan enkel voor onze eigen data.
Ten slotte voeren we voor de drie afhankelijke variabelen inzet, interactie en lokale
identiteit in totaal acht binaire logistische regressie analyses uit. Op deze manier kunnen we
zien op welke manier de individuele variabelen samen met het dorpstype of het al dan niet
aanwezig zijn van een basisschool de afhankelijke variabelen voorspellen. Omdat we
onderscheid hebben gemaakt tussen dorpen met en dorpen zonder school, voeren we in de
eerste plaats voor iedere afhankelijke variabele een analyse uit waarin we de individuele
variabelen opnemen en het al dan niet aanwezig zijn van een basisschool. Vervolgens doen
we dezelfde reeks analyses nogmaals, maar nu met het dorpstype (bemiddeld of minder
bemiddeld) in plaats van het al dan niet aanwezig zijn van een basisschool samen met de
individuele variabelen. De variabele inzet, welke in zijn originele vorm drie categorieën kent;
geen inzet, passieve inzet en actieve inzet, is voor deze analyse opnieuw ingedeeld. Omdat de
afhankelijke variabele in een binaire logistische regressie analyse binair moet zijn, zijn er van
de variabele inzet twee nieuwe variabelen gemaakt: één waarbij inzet is verdeeld in geen inzet
of wel inzet en één waarbij inzet is verdeeld in actieve inzet of geen actieve inzet. Als
individuele variabelen worden geslacht, leeftijd, woonduur, opleiding, kerkelijkheid, relatie
met een school en inkomen in de analyses opgenomen. Daarnaast worden ook alle mogelijke
interactietermen opgenomen die kunnen worden gevormd tussen de individuele variabelen en
de relatie die men heeft met een school. Ook bij deze analyses gebruiken we een
overschrijdingskans van 0.2 om de significantie te bepalen.
4.6 Beperkingen en ethische aspecten
Allereerst wordt ons onderzoek beïnvloed door een redelijk laag aantal respondenten (90).
Om deze reden hanteren we een overschrijdingskans van 0.2. Dit betekent dat in onze
analyses de kans 20 procent is dat we ten onrechte een verband vinden en dat is aardig hoog.
Met betrekking tot de vragenlijst moet worden vermeld dat voornamelijk de vragen
met betrekking tot sociale participatie gevoelig zijn voor het geven van sociaal wenselijke
antwoorden door respondenten. Doordat de enquêtes door de respondenten zelf kunnen
worden ingevuld, kan het aantal respondenten groter worden omdat we binnen beperkte tijd
veel mensen kunnen bereiken, wat de betrouwbaarheid van de analyses ten goed komt. Er
kleeft echter wel een nadeel aan deze manier van dataverzameling. De vragenlijst mag niet al
te lang of ingewikkeld zijn, omdat er (in veel gevallen) geen mondelinge verduidelijking van
de vragen plaats kan vinden. Door deze ingreep zal het aantal respondenten hoger liggen dan
bij bijvoorbeeld mondelinge afname, maar mogelijk gaat dit ten koste van de kwaliteit.
Aan het doen van sociaal wetenschappelijk onderzoek kleven enkele ethische aspecten
waarmee weloverwogen moet worden omgegaan en waar goed over na gedacht moet worden.
Ten eerste is het belangrijk dat de respondenten meewerken uit vrijwilligheid. Ten twee moet
men volledig worden geïnformeerd over de inhoud en het doel van onderzoek en ten slotte
moet de privacy van de respondenten worden gegarandeerd (Swanborn 1987). Op basis van
de drie hiervoor genoemde voorwaarden moet bewerkstelligd worden dan de respondent geen
Masterscriptie Sociale Geografie

schade – fysiek, stress of verlies van zelfvertrouwen – ondervindt van het onderzoek (Bryman
2001).
In dit onderzoek staat het de getrokken personen vrij om deelname aan het onderzoek
te weigeren. In een begeleidende brief is men op de hoogte gesteld van het doel van het
onderzoek en ook van het feit dat het een afstudeeronderzoek betreft. In de brief werd tevens
via meerdere wegen de mogelijkheid geboden contact op te nemen voor meer informatie. Ook
is er expliciet vermeld dat de gegevens anoniem tot een verslag zullen worden verwerkt, dat
na voltooiing ter inzage zal liggen op het gemeentehuis in Sellingen. Indien men wel thuis
werd getroffen bij het ophalen van de vragenlijst, maar men niet deel wilde nemen aan het
onderzoek, is men gevraagd naar de reden van weigering. Wanneer het erop leek dat men het
doel of de doelgroep van het onderzoek verkeerd had geïnterpreteerd of begrepen, is alsnog
getracht om de respondent over te halen zijn of haar medewerking te verlenen. Iedere
getrokken persoon in de steekproef heeft een nummer toegewezen gekregen, waardoor
gegevens in de dataset niet meer te herleiden zijn tot individuen.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
47

48
Masterscriptie Sociale Geografie

5. Resultaten: bewonersparticipatie,
lokale identiteit en de basisschool
Aan de hand van de verzamelde data en de in het vorige hoofdstuk besproken methoden
worden in dit hoofdstuk resultaten weergegeven. Allereerst wordt er een algemeen beeld
geschetst van de dataset en wordt er kort ingegaan op de non-response. Er wordt enige
aandacht geschonken aan de belangrijkste onafhankelijke variabelen, maar de afhankelijke
variabelen bewonersparticipatie en lokale identiteit staan hier centraal. We kijken hier
uitgebreid naar een groot aantal variabelen, welke de basis vormen voor samengestelde
variabelen waarmee in de hoofdstukken 6 en 7 verdere analyses worden gedaan. We kijken
naar de verdeling van deze variabelen, maar nog niet naar de mogelijke verschillen tussen
dorpen met en dorpen zonder school en tussen bemiddelde en minder bemiddelde dorpen.
Deze verschillen komen in de volgende twee hoofdstukken aan bod.
5.1 De dataset
Van de 158 in de steekproef opgenomen personen hebben 90 de vragenlijst ingevuld
geretourneerd. Dit komt neer op een response van 57 %. Van de ingevulde vragenlijsten is er
één waarvan de herkomst, het dorpstype, onduidelijk is. Deze zal alleen worden meegenomen
in de algemene beschrijving van de dataset, maar om duidelijke redenen, niet in de
vergelijkingen tussen de verschillende dorpstypen. Het aantal vrouwen ligt iets hoger dan het
aantal mannen, 49 om 41 (46 % om 44%). 9 De leeftijd varieert van 18 tot 87 jaar, met een
gemiddelde van 52. Als we naar de woongeschiedenis binnen het dorp kijken zien we dat een
kwart is geboren en getogen in het eigen dorp. 38% heeft een korte woonduur, dat wil zeggen
dat men korter dan 15 jaar in het dorp woont en 36 % heeft een woonduur in het eigen dorp
van 15 jaar of langer. Van de personen die niet zijn geboren en getogen in hun dorp is 31 %
geboren binnen de streek (provincie Groningen) en 39 % daarbuiten. Een kwart van de
mensen is hoger opgeleid, 40 % is laag opgeleid en 33 procent heeft een middelbare
beroepsopleiding afgerond. Het inkomen is als volgt verdeeld: de grootste groep, 31 %,
bestaat uit huishoudens met een inkomen tussen 1.751 en 3.050 euro per maand. 16 % heeft
een inkomen van 3.050 euro of meer, 18 % heeft een maandelijks inkomen van 1.750 euro of
minder. 62 % van de personen in de dataset rekent zichzelf niet tot een kerkgenootschap. Van
de personen die zichzelf wel onder een kerkgenootschap scharen, is drie kwart lid van de
Protestantse Kerk Nederland, 13 % is Nederlands Hervormd en 6 % katholiek. De overige 6
% bestond uit een enkele persoon die zichzelf rekende tot de islam of de baptisten gemeente.
9 In enkele gevallen is de vragenlijst niet ingevuld door de geadresseerde. De in de steekproef geleverde
gegevens die horen bij de respondenten die de vragenlijst hebben ingevuld, laten zien dat er 48 mannen en 41
vrouwen in de data set hadden behoren te zitten. Van één vragenlijst is de herkomst en het geslacht uit de
steekproef onduidelijk.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
49

50
Om te zien of de response in verhouding tot de non-response 10 niet scheef is verdeeld,
analyseren we de verschillen tussen non-response en response op leeftijd, geslacht 11 ,
woningtype, dorpstype en aanwezigheid van een basisschool. Omdat de N hier bijna twee
maal zo hoog is als de response alleen (158) gaan we bij deze analyses uit van een
overschrijdingskans van 0.1. Uit deze analyses blijkt dat de response niet scheef is verdeeld
voor leeftijd, geslacht, woningtype en het al dan niet aanwezig zijn van een basisschool (zie
bijlagen 5.A.1-5.A.5 in Appendix B). Als we kijken naar dorpstype zien we dat in bemiddelde
dorpen meer mensen de vragenlijst invulden dan in minder bemiddelde dorpen, maar met een
overschrijdingskans van 0.1 is hier geen sprake van een significant verschil tussen bemiddelde
en minder bemiddelde dorpen. Daarnaast kijken we ook naar de redenen van non response
(tabel 5.A.6 in Appendix B). Meer dan de helft van de non-response wordt veroorzaakt door
respondenten die niet willen deelnemen (57 %). Op de tweede plaats staan personen die niet
thuis werden getroffen (36 %). Slechts een enkeling kon niet meedoen of woonde niet meer
op het adres.
10
Een respondent heeft een vragenlijst geretourneerd per post zonder vermelding van adres. Het is hierdoor
niet mogelijk om de gegevens van het ophaal protocol te koppelen aan de vragenlijst. Hierdoor rekenen we in
de non-reponse analyse met N van van 69. In werkelijkheid is de non-response 68.
11
Voor deze analyse is gebruik gemaakt van het geslacht zoals dat in de steekproef werd geleverd. Dit geeft
wellicht een wat vertekend beeld, zie noot 1.
Masterscriptie Sociale Geografie

5.2 Bewonersparticipatie
Zoals eerder al genoemd, is bewonersparticipatie in dit onderzoek een verzamelnaam
waaronder twee zaken vallen: inzet en interactie. Met inzet wordt bedoeld dat men deelneemt
in het sociale leven, bijvoorbeeld door actief lid te zijn van een vrijetijds- of
belangenvereniging of deel te nemen aan activiteiten in het dorp. Er valt een onderscheid te
maken tussen hen die zich niet of wel inzetten, en onder hen die zich wel inzetten valt ook een
onderverdeling te maken tussen passieve inzet en actieve inzet. Passieve inzet betekent hier
dat men lid is van een vereniging, vrijwilligerswerk doet met een frequentie van eens in de
maand of minder of dat men deelneemt aan activiteiten in het dorp, maar dat men deze niet
organiseert of in een bestuur zit. Actieve inzet toont men door wekelijks of vaker
vrijwilligerswerk te doen, activiteiten te organiseren of in een bestuur te zitten. Als we op
deze manier naar inzet kijken zien we in figuur 5.1 dat ongeveer een kwart niet actief is, de
helft passief actief en nog een kwart toont actieve inzet.
Figuur 5.1 Inzet 12 (N=90)
actieve
inzet 28,9
geen inzet
23,3
passieve inzet
47,8
Voor enkele individuele kenmerken kijken we naar de rol die deze spelen als het gaat om
inzet 13 . Mannen en vrouwen verschillen niet van elkaar op het gebied van inzet. Evenveel
mannen als vrouwen vertonen geen, passieve of actieve inzet. Verschillen tussen
leeftijdsgroepen zijn niet significant, maar we zien er wel een patroon in. Actieve inzet komt
het meest voor onder mensen boven de 40 en het minst onder jongere bewoners (18-40). Ook
de woonduur van bewoners lijkt invloed uit te oefenen op de inzet die men toont, maar is niet
significant (p>0.2). Mensen die korter dan 15 jaar in hun dorp wonen zetten zich
voornamelijk passief in. Mensen met een woonduur van 15 jaar of langer zetten zich
voornamelijk passief en actief in. Mensen die geboren en getogen zijn in hun dorp vertonen
voornamelijk geen en passieve inzet en weinig actieve inzet. Het opleidingsniveau van
bewoners hangt niet significant samen met hun inzet (p>0.2), toch zien we wel verschillen.
Actieve inzet wordt het meest geleverd door hoger opgeleiden, passieve inzet het meest door
laag en middelbaar opgeleiden. Actieve inzet wordt vooral getoond door de hogeropgeleiden.
12 De variabele Inzet is gebaseerd op de vragen 7, 10, 11, 13, 14, 16, 17 en 19.
13 De hier besproken verbanden en cijfers zijn te vinden in de bijlage 5.B in Appendix B.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
51

52
Inkomen en inzet hangen samen (p

gedaan. Slechts een verwaarloosbaar deel heeft regelmatig actie gevoerd. In het vervolg zal
daarom worden gewerkt met een tweedeling: wel en geen actievoeren.
De tweede pijler waarop bewonersparticipatie in dit onderzoek op is gebaseerd is interactie.
Volgens Forsythe (1989) bevordert een school in een dorp sociale integratie. Hiermee bedoelt
ze dat mensen van verschillende sociaal economische achtergronden en van verschillende
plaatsen elkaar treffen en samen werken – zij spreekt hier over een overschrijding van sociale
en fysieke barrières. In dit onderzoek hangen inzet en interactie inhoudelijk sterk samen, zoals
Forsythe ook aangeeft. Doordat men zich inzet voor een gemeenschappelijk goed – de
leefbaarheid in een dorp en het functioneren van de basisschool – zet men verschillen opzij en
wordt de sociale integratie versterkt. In dit onderzoek wordt deze integratie gemeten door
gebruik te maken van de term interactie. In dit onderzoek wordt op twee manieren naar
interactie gekeken. Aan de ene kant wordt er gekeken naar de feitelijke mate van interactie
met verschillende bewoners groepen, zoals hieronder omschreven. Aan de andere kant wordt
er gevraagd naar de mening van bewoners over de interactie-vormende rol van een
basisschool, waarover meer in paragraaf 5.4.
In de vragenlijst is een vraag (28) opgenomen waar men wordt gevraagd naar de
frequentie van contact met verschillende bewonersgroepen om het idee van Forsythe, de
overschrijding van fysieke en sociale barrières, te benaderen. De antwoordmogelijkheden uit
de vragenlijst zijn voor de verwerking samengevoegd in twee categorieën: veel en weinig
contact met een bepaalde (bewoners) groep. Veel betekent hier dat men minstens wekelijks of
vaker contact heeft met personen uit de betreffende groep, weinig betekent dat men ten minste
één maal per maand of minder vaak of nooit contact heeft met personen uit de betreffende
groep.
De twee laatstgenoemde groepen in figuur 5.4 17 – medebewoners van mijn dorp en
mensen van buiten mijn dorp - horen niet helemaal thuis in het rijtje van verschillende
bewonersgroepen, maar dienen goed als vergelijkingsmateriaal voor de overige groepen.
Bijna drie kwart van de mensen heeft veel contact met de medebewoners van zijn of haar
dorp. Dit betekent dus dat een kwart maar weinig contact heeft met medebewoners uit het
eigen dorp. Deze cijfers liggen voor het contact met mensen van buiten het dorp
respectievelijk wat lager en wat hoger. De overige groepen in tabel 3 zijn interessanter om
naar te kijken. De groep waarmee het grootste deel van de dorpsbewoners, 58%, veel contact
heeft is de groep die gevormd wordt door dorpsgenoten van 60 jaar en ouder. Daar tegenover
staat dat slechts 39% veel contact heeft met jongeren van 15-25 jaar. Deze verschillen zouden
een weerspiegeling kunnen zijn van de vergrijzing die in het gebied een steeds sterkere rol
speelt. Met bewoners die korter dan 5 jaar in een dorp wonen heeft men het minst vaak
contact. Een reden hiervoor zou kunnen liggen bij het feit dat deze groep minder voorkomt 18 .
71,4 % heeft weinig contact met deze groep relatief nieuwe bewoners. Met dorpsautochtonen,
mensen die zijn geboren en getogen in het dorp, heeft 55% veel contact. Als we ten slotte
kijken naar de verschillen tussen hoger en lager opgeleiden, zien we dat men over het
algemeen meer contact heeft met lager opgeleiden dan met hoger opgeleiden.
17 De waarde van N wisselt per bewonersgroep, zie bijlage 5.C in Appendix B.
18 In onze dataset heeft 14 % van de respondenten een woonduur van 5 jaar of korter.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
53

54
Figuur 5.4 Interactie met bewonersgroepen
Lager opgeleide dorpsgenoten
Hoger opgeleide dorpsgenoten
Dorpsautochtonen
Dorpsgenoten die < 5 jr in dorp wonen
Dorpsgenoten tussen de 15 en 25 jaar
Dorpsgenoten ouder dan 60 jaar
Mensen van buiten mijn dorp
Medebewoners van mijn dorp
Met het oog op verdere analyse van interactie, zijn de verschillende scores op de eerste zes
items uit de vorige tabel samengevoegd tot één variabele 19 . Deze variabele is geconstrueerd
door een indeling te maken in twee groepen: heeft men veel (ten minste wekelijks) of weinig
contact met de genoemde groepen (maandelijks of minder vaak)? Vervolgens is geteld met
hoeveel groepen men vaak contact heeft. Respondenten die met twee of minder groepen vaak
contact hadden werden ingedeeld in de groep met zwakke interactie. De respondenten die met
3 of meer groepen vaak contact hebben zijn ingedeeld als hebbende een sterke mate van
interactie.
Figuur 5.5 Interactie (N=90)
sterke
interactie
46,7
zwakke
interactie
53,3
Met behulp van deze samengestelde variabele ‘interactie’ kunnen we kijken naar de invloed
van individuele kenmerken op interactie 20 . Tussen mannen en vrouwen zijn er geen
significante verschillen op het gebied van interactie. Van een sterke en een zwakke mate van
interactie is onder mannen en vrouwen even vaak sprake. Ook leeftijd speelt hier geen
belangrijke rol; onder alle leeftijdsgroepen komt sterke interactie ongeveer even vaak voor.
De woonduur van bewoners speelt ook geen belangrijke rol, al is wel te zien dat interactie het
19 In de variabele interactie zijn de items 3 tot en met 8 van vraag 28 opgenomen. De eerste twee items
behoren niet tot de variabele interactie omdat deze geen tegenover elkaar gestelde groepen vormen. Ook zijn
de eerste twee items algemener.
20 De hier besproken verbanden en cijfers zijn te vinden in bijlage 5.D in Appendix B.
Masterscriptie Sociale Geografie
0% 20% 40% 60% 80% 100%
veel contact
weinig contact

sterkst is onder bewoners die 15 jaar of korter in hun dorp wonen. Het verband tussen
opleiding en interactie is niet significant. Wel is er zichtbaar dat mensen met een hoge
opleiding het meest sterke interactie tonen. Ook met betrekking tot het inkomen zijn er geen
significante verschillen te vinden. Ten slotte maakt het ook niet uit voor het vertonen van
sterke of zwakke interactie of men zichzelf tot een kerkgenootschap rekent of niet.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
55

56
5.3 Lokale identiteit
Het begrip lokale identiteit in dit onderzoek komt voort uit het idee dat de basisschool in een
dorp een symbolische functie vervult in het dorp en daaraan identiteit geeft (Forsythe 1989).
In het onderzoek is hier op twee manieren mee omgegaan. Ten eerste zijn er vragen gesteld
waarvan de antwoorden al dan niet wijzen op gevoelens van lokale identiteit en
verbondenheid onder bewoners. Ten tweede is er gevraagd naar de mening van bewoners over
de rol van een school als identiteits-vormer voor het dorp. De resultaten van deze tweede
opvatting van het begrip lokale identiteit worden besproken in paragraaf 5.4. In deze
paragraaf wordt de eerste manier besproken.
De lokale identiteit van bewoners wordt in dit onderzoek in de eerste plaats bepaald door aan
bewoners te vragen wat men zich in de eerste plaats voelt. De antwoordmogelijkheden waren
hier inwoner van mijn dorp, inwoner van de gemeente Vlagtwedde, Groninger, Nederlander,
Europeaan, Wereldburger of iets anders (figuur 5.6). Het grootste deel voelt zich in de eerste
plaats inwoner van het eigen dorp. Een kwart voelt zich voornamelijk Nederlander en bijna 14
procent voelt zich in de eerste plaats Groninger. Slechts acht procent voelt zich in de eerste
plaats inwoner van de gemeente. Enkele respondenten gaven op deze vraag meerdere
antwoorden. Bij de meeste van hen is er voor gekozen om de meest ruime 21 identiteit te
kiezen die was aangevinkt. Eén respondent gaf aan zich tot de eerste 5 categorieën te rekenen;
deze respondent is niet meegenomen in de analyse.
Figuur 5.6 Men voelt zich in de eerste plaats (N=87)
13,8
8,0
6,9 2,3
24,1
Naast de vraag wat men zich in de eerste plaats voelt, is er ook gevraagd naar de mate van
verbondenheid die men voelt met het dorp en met medebewoners. Ten eerste is men in vraag
6 gevraagd naar de binding die men voelt met het dorp waar men woont. Deze binding is
verdeeld in twee categorieën: sterke en zwakke binding. Een sterke binding heeft men
wanneer men zich redelijk tot zeer verbonden voelt. Voelt men zich helemaal niet of niet erg
verbonden of staat men neutraal tegenover deze vraag, dan is de dorpsbinding gedefinieerd als
21
Geeft men bijvoorbeeld aan zich inwoner van Vlagtwedde te voelen en Groninger, dan is uitgegaan van de
Groninger identiteit.
Masterscriptie Sociale Geografie
44,8
Inwoner van het eigen
dorp
Nederlander
Groninger
Inwoner van Gemeente
Vlagtwedde
wereldburger
Iets anders

zwak. In figuur 5.7 zien we dat zo’n driekwart van de bewoners volgens deze definitie een
sterke dorpsbinding voelt.
Figuur 5.7 Dorpsbinding (N=90) Figuur 5.8 Binding met bewoners (N=85)
sterk
73,3
zwak
26,7
In vraag 27 is er gevraagd in welke mate men zich verbonden voelt met de bewoners van het
eigen dorp. Als men zich sterk verbonden voelt met de bewoners, betekent dit dat men zich op
zijn minst met de helft van de bewoners verbonden voelt. Voelt men zich slechts met
sommige of met geen enkele bewoner verbonden dan spreken we van een zwakke binding
met bewoners. Het verschil tussen het aantal mensen met een sterke en een zwakke binding
met bewoners is niet al te groot, zoals figuur 5.8 laat zien.
Een andere manier waarop de lokale identiteit te meten valt is te kijken naar de deelname aan
lokale tradities, naar voorbeeld van Vermeij en Mollenhorst (2008). Hierbij werd er van vier
verschillende lokale tradities – Gronings spreken, lokale gerechten eten, een lokale vlag
uithangen en het vieren van feesten met een lokale historische betekenis - gevraagd of en zo ja
hoe vaak men er aan deelneemt. Om een algemeen beeld te schetsen is het hier interessant om
te kijken naar de verdeling tussen mensen die wel deelnemen aan een van deze vier tradities
en mensen die nauwelijks 22 deelnemen aan de genoemde lokale tradities. Het overgrote deel
van de bewoners, zo’n 80 %, doet mee aan één of meer van deze tradities. Ook blijkt dat in
alle dorpen in dit onderzoek deel wordt genomen aan alle vier de opgenomen lokale tradities.
22 Deze variabele is gebaseerd op vier vragen over de frequentie van deelname aan vier verschillende lokale
uitingen. De antwoordmogelijkheden waren hier nooit, zelden, af en toe en vaak. Vervolgens is er geteld hoe
vaak men de tweede of de derde antwoordmogelijkheid had ingevuld, ofwel hoe vaak men aangaf deze vier
lokale uitingen af en toe of vaak te doen. Wanneer men niet een keer aangaf dit af en toe of vaak te doen is
men ingedeeld in de groep ‘nauwelijks’, wanneer men één keer of vaker aangaf dit af en toe of vaak te doen is
men ingedeeld in de groep ‘wel’.
sterk
48,2
zwak
51,8
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
57

58
Figuur 5.9 Deelname aan lokale tradities (N=90)
Lokale identiteit hangt samen met tevredenheid (5.E.1. in Appendix B). Mensen met een
sterke lokale identiteit zijn tevredener dan mensen met een zwakke lokale identiteit. De
tevredenheid in dit onderzoek is gemeten door te vragen naar een rapportcijfer op de vraag:
Heeft u het in uw dorp naar uw zin? Men kon een cijfer geven tussen 1 en 10; waarbij een 10
betekent dat men het helemaal naar de zin heeft en een 1 dat men het helemaal niet naar de zin
heeft. Wanneer men tevreden is in het eigen dorp wijst dit erop dat de woonsituatie passend is.
Dit houdt ook in dat de identiteit van de woonplaats overeenkomt met de eigen leefstijl of
identiteit. In tabel 6 is te zien dat men over het algemeen zeer positief is. Er is slechts door één
respondent een onvoldoende uitgedeeld, namelijk een 3. De meeste respondenten gaven een 8
(50,6 %).
Figuur 5.10 Tevredenheid onder bewoners in categorieën, op basis van rapportcijfer (N=90).
60
50
40
30
20
10
0
wel
82,2
nauwe-
lijks
17,8
7 of lager 8 9 of hoger
Door theoretisch en inhoudelijk te kijken naar de variabelen verbondenheid met het dorp,
verbondenheid met medebewoners, wat men zich in de eerste plaats voelt en de participatie
aan lokale culturele tradities, zien we dat deze variabelen allemaal een bepaald type identiteit
uitdrukken. In het theoretisch kader is er onderscheid gemaakt tussen dorpsbinding en lokaal
bewustzijn. Deze dorpsbinding draait om de sociale contacten en interacties tussen bewoners
van het dorp; doordat men gevoelens en gedachten over het dorp met elkaar deelt ontstaat er
een verbondenheid. Deze verbondenheid hangt samen met een temporeel aspect; omdat men
Masterscriptie Sociale Geografie

geboren en getogen is in het dorp, voelt men zich er meer mee verbonden. Hierdoor is
dorpsbinding voor sommige groepen, zoals ouderen, belangrijker dan voor andere.
Alle voorgaande variabelen die betrekking hebben op lokale identiteit (dus zonder
tevredenheid) zijn samen te voegen tot één variabele die lokale identiteit omschrijft. Wanneer
we goed kijken naar de vragen en variabelen waarop we lokale identiteit baseren, zien we dat
deze allemaal duiden op een meer traditionele, temporele binding of identiteit, welke volgens
Groot in deze tijd minder relevant is dan dorpstrots of lokaal bewustzijn. Toch is het in de
context van dit onderzoek wel degelijk interessant om te kijken naar deze traditionele vorm
van dorpsbinding, omdat erin besloten een sociale component van interactie ligt, welke
centraal staat in dit onderzoek.
De variabele lokale identiteit is opgebouwd uit meerdere vragen met betrekking tot
deelname aan lokale tradities en lokale verbondenheid 23 . Van al deze vragen is geteld hoe
vaak men er hoog op scoorde. Wanneer men niet één maal hoog scoorde op de vier
variabelen, werd men ingedeeld in de categorie ‘zwakke lokale identiteit’ wanneer men op
één of meer variabelen hoog scoorde, werd men ingedeeld in de categorie ‘wel een lokale
identiteit’. Van een derde van de respondenten kan worden gezegd dat ze een zwakke lokale
identiteit hebben (figuur 5.9).
Tabel 5.11 Lokale identiteit (N=90)
sterk
66,6
zwak
33,3
Zoals te zien is in het conceptueel schema in de inleiding, spelen individuele variabelen ook
een rol in dit onderzoek. Daarom kijken we hier ook naar de verbanden tussen deze
individuele variabelen en lokale identiteit 24 . Tussen mannen en vrouwen is er geen verschil in
lokale identiteit. Leeftijd lijkt wel van invloed te zijn op lokale identiteit: bewoners in de
leeftijdsgroep 41 – 60 jaar hebben het sterkst een lokale identiteit, van mensen die jonger zijn
heeft de helft een lokale identiteit. De woongeschiedenis is redelijk bepalend voor het wel of
niet hebben van een lokale identiteit. Van de bewoners die lang (meer dan 15 jaar en langer)
in hun dorp wonen en die er geboren en getogen zijn, heeft ongeveer 80% een lokale
identiteit. Van mensen die er kort wonen (korter dan 15 jaar) heeft nog geen 50 % een lokale
identiteit. De sterke en significante samenhang tussen lokale identiteit en woongeschiedenis
duidt er op dat de variabele lokale identiteit hier inderdaad sterk temporeel wordt bepaald. Als
23
Het betreft hier de vragen 4, 6, 27, 29, 30, 31, 32. De vragen 29, 30, 31 en 32 zijn eerst samengevoegd, zie
noot 6.
24
De hier besproken verbanden en cijfers zijn te vinden in bijlage 5.E in Appendix B.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
59

60
we vervolgens naar het opleidingsniveau van bewoners en hun lokale identiteit kijken, zien
we dat hoe lager de opleiding, hoe sterker men een lokale identiteit heeft. Dit verband heeft
een heel andere vorm als we kijken naar het inkomen. Van de lage inkomens heeft 56 % een
lokale identiteit, van de midden inkomens heeft maar liefst 83 % een lokale identiteit en van
de hoge inkomens heeft 43 % een lokale identiteit. Ten slotte hebben van de bewoners die
kerkelijk zijn meer mensen een lokale identiteit (77 %) dan van de bewoners die niet kerkelijk
zijn (61 %).
Masterscriptie Sociale Geografie

5.4 De school
In het conceptueel schema in de inleiding is te zien dat er een vermoeden bestaat dat de relatie
die bewoners hebben met een basisschool een invloed uitoefent op het verband tussen het
dorpstype en de individuele variabelen enerzijds en de mate waarin er sprake is van
bewonersparticipatie en een lokale identiteit anderzijds. De relatie die bewoners hebben met
een basisschool speelt dus een centrale rol. Deze relatie wordt op enkele verschillende
manieren bekeken. Allereerst wordt er een algemeen beeld geschetst van alle bewoners en
hun relatie met een school. Vervolgens wordt er dieper ingegaan op de aard van de relaties
met een school in die dorpen waar een school aanwezig is. Ten slotte wordt er gekeken in
hoeverre de bewoners de basisschool in verband brengen met een rol als interactie- en
identiteitsvormer.
De relatie die men heeft met de school is hier uitgedrukt in twee groepen; één die wel en één
die niet in aanraking komt met een basisschool. Dit onderscheid is gebaseerd op een aantal
items waarin men werd gevraagd naar de locatie van vrijwilligerswerk, de sfeer van
vrijwilligerswerk, de locatie van bijeenkomsten van vrijetijds- of belangenverenigingen of
activiteiten en of men wel eens geld of goederen heeft gedoneerd aan een basisschool 25 .
Wanneer men aangaf dat één of meer van deze activiteiten of bijeenkomsten plaatsvonden in
een school of wanneer men aangaf vrijwilliger te zijn op een school is men ingedeeld in de
groep met een relatie met de school. Ook wanneer men aangaf schoolgaande kinderen te
hebben, werd men gerekend tot de groep die wel een relatie heeft met de school. In figuur
5.12 is te zien dat het overgrote deel van de bewoners niet op een van de voorgenoemde
manieren in aanraking komt met een basisschool, 75 %.
We kijken voor een aantal individuele variabelen naar hun verband met een relatie met
een basisschool (Bijlagen 5.F.1-5.F.6 in Appendix B). Voor mannen en vrouwen is geen
verschil in het hebben van een relatie met een basisschool. Voor leeftijd zien we wel
verschillen. Binnen de leeftijdscategorie 41-60 jaar heeft meer dan de helft van de bewoners
een relatie met een school. Onder mensen van ouder dan is dit slechts 16 procent. Mensen met
een verschillende woonduur en met een verschillend inkomen verschillen niet van elkaar als
het gaat om het wel of niet hebben van een relatie met een school. Laag opgeleiden komen
maar weinig in aanraking met een school, onder middelbaar opgeleiden heeft de helft een
relatie met een school. Het maakt niet uit of men kerkelijk is of niet, het hebben van een
relatie met een school is onder beide groepen gelijk.
In totaal heeft 14 % van de respondenten schoolgaande kinderen. Van hen stuurt het
overgrote deel (92%) zijn kind(eren) naar een school buiten het eigen dorp (Bijlage 5.F.7
Appendix B). Dit is voor een groot deel te verklaren doordat ten tijde van het onderzoek de
school in Harpel al gesloten was. Dit betekent dat er slechts in één dorp – Bourtange - ten
tijde van het onderzoek de kinderen naar de eigen school zouden kunnen gaan.
25 Deze constructie is gebaseerd op de vragen 8, 9, 12, 15, 18, 22 en 24.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
61

62
Figuur 5.12 Relatie met school (N=90)
wel
relatie
25,6
geen
relatie
74,4
In de twee dorpen met een basisschool – Harpel (bemiddeld) en Bourtange
(minder bemiddeld) - is de aard van de relatie die bewoners hebben met de basisschool in het
eigen dorp nader te bekijken. Hoewel in Harpel de school ten tijde van het afnemen van de
vragenlijst al gesloten was, is er wel gevraagd naar de manier waarop men in aanraking kwam
met de basisschool toen deze nog open was. Hier worden deze antwoorden opgevat alsof zij
het heden weerspiegelen, om een vergelijking te kunnen maken met Bourtange. Tabel 5.1
geeft een overzicht van de manieren waarop men aangeeft in aanraking te komen met de
basisschool in het eigen dorp. Omdat men hier meerdere mogelijkheden kon aangeven is het
totaal aantal antwoorden meer dan het aantal respondenten dat de vraag heeft ingevuld.
Wat opvalt, is dat er niemand aangeeft op de basisschool te komen voor het volgen
van een cursus of voor het bijwonen van feesten of bijeenkomsten. Het grootste deel van de
bewoners heeft een passieve relatie met de school; zij hebben er zelf op gezeten of hun
kinderen gaan er naar toe. Slechts een laag percentage is actief betrokken bij de basisschool:
6,5 % helpt er mee als hulpouder of vrijwilliger. Beide dorpen kennen bovendien een
verschillend patroon. In Harpel lijkt een groter deel actiever betrokken dan in Bourtange; in
Harpel komt slechts 11,5 procent niet in aanraking met de school, in Bourtange is dat maar
liefst 55 %. Ook is er in Bourtange niemand die op de school komt als hulpouder of
vrijwilliger of om er anderen te ontmoeten, waar dit in Harpel wel gebeurt.
Tabel 5.1 Aard van de relatie met de basisschool in het eigen dorp.
Bourtange Harpel Totaal
Ik volg er een cursus - - -
Ik help er mee als ouder/vrijwilliger - 11,5 6,5
Mijn kinderen gaan er naartoe 20,0 38,5 30,4
Ik heb er zelf op gezeten 30,0 38,5 34,8
Ik ontmoet er anderen - 15,4 8,7
Ik bezoek er feesten en bijeenkomsten - - -
Ik kom niet in aanraking met de school 55,0 11,5 30,4
Anders 5,0 15,4 10,9
Totaal 110,0 130,8 121,7
N 20 26 46
Masterscriptie Sociale Geografie

Deze geringe mate van het gebruik van de school voor andere activiteiten dan het geven van
onderwijs wordt bevestigd door de beleidsmedewerker onderwijs van de gemeente
Vlagtwedde. Hij zegt:
‘(Het gebruik van scholen voor externe activiteiten) gebeurt niet zo veel. Verenigingen maken
of gebruik van gymzalen, die links en rechts staan of van buurthuizen, dorpshuizen. Maar niet
zo zeer van scholen. Ik heb eens een keer... nu zit er in Sellingen een yogaclubje, maar goed ik
heb gehoord dat die ook al weer de deuren sluiten omdat de belangstelling te gering is. En we
hebben eens een keer een typ-cursus in een school gehad, maar nee, het is heel sporadisch, de
school wordt echt als school gebruikt en die multifunctionaliteit, die zie je daar niet meer’.
Omdat we ook benieuwd zijn naar de visie van bewoners op de rol die de basisschool speelt
als het gaat om interactie en lokale identiteit, is van de respondenten een mening gevraagd
over een aantal stellingen met betrekking tot deze onderwerpen. De stellingen zijn zo
geformuleerd dat ze algemeen van aard zijn, zodat zowel de respondenten in dorpen met als in
dorpen zonder een basisschool hun mening erover kunnen geven. Zoals in het theoretisch
kader is geschetst, veronderstellen we dat in dorpen waar een school aanwezig is men een
grotere mate van interactie vertoont en een sterkere lokale identiteit heeft. Door naar de
mening van respondenten over dit onderwerp te vragen krijgen we een beeld van de mate
waarin dit denkbeeld onder de bewoners leeft. Er is een Likertschaal met vijf punten
opgesteld met over beide onderwerpen drie items. De schaal loopt van ‘1 helemaal mee eens’,
via ‘3 neutraal’ tot ‘5 helemaal mee oneens’. Om een duidelijk beeld te kunnen schetsen zijn
hier de categorieën ‘mee eens’ (1 en 2) samengevoegd tot één categorie, evenals de
categorieën ‘oneens’ (4 en 5).
Aan de school blijkt door een meerderheid van de bewoners een rol als
identiteitsvormer te worden toegedicht (figuur 5.13 26 ). Met de stelling ‘een basisschool in een
dorp draagt bij aan het dorpsgevoel’, is maar liefst 83 % het eens. Ook met de overige
stellingen is een ruime meerderheid het eens. Bovendien lijkt het erop dat deze schaal en de
gebruikte items betrouwbaar zijn voor wat we willen meten. Cronbach’s alfa heeft hier een
waarde van 0,907.
26 De waarden van N wisselen voor zowel de school als identiteitsvormer als voor de school als
interactievormer per stelling en zijn te vinden in bijlage 5.F.9 en 5.F.10 in Appendix B.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
63

64
Figuur 5.13 Oordeel van bewoners over de school als identiteitsvormer in het dorp
Een basisschool hoort bij een dorp
Een basisschool draagt bij aan het
'dorpsgevoel'
Een basisschool is kenmerkend voor
een dorp
Als we kijken naar het oordeel van bewoners over de rol van de school als interactievormer is
het beeld veel minder eenduidig (figuur 5.14). Met de stelling ‘een basisschool brengt mensen
nader tot elkaar’ is meer dan driekwart het eens. Met de andere twee stellingen is hoogstens
de helft het eens, en wordt de categorie ‘neutraal’ goed gevuld. De betrouwbaarheid van deze
schaal is aanzienlijk minder dan de vorige: Cronbach’s alfa bedraagt hier slechts 0.395.
Wanneer we de laatste stelling verwijderen stijgt Cronbach’s alfa aanzienlijk naar 0.577. Het
lijkt erop dat deze stelling, die oorspronkelijk in de vragenlijst negatief was gesteld,
kwalitatief te wensen over laat. We kiezen er daarom voor om deze stelling niet te gebruiken
in verdere analyses.
Figuur 5.14 Oordeel van bewoners over de school als interactievormer in het dorp
Een basisschool in een dorp brengt
mensen nader tot elkaar
Als er geen basisschool in een dorp is,
hebben bewoners maar weinig contact
met elkaar
Het zijn maar weinig bewoners van een
dorp die vaak op een basisschool komen
Men ziet de school als een centrale functie binnen het dorp, waaraan het dorp zijn identiteit
ontleent. Ook al is het beeld als het gaat om de school als veroorzaker van interactie minder
duidelijk, bij twee stellingen is een meerderheid het er mee eens dat een school zorgt voor
interactie onder bewoners van een dorp.
Masterscriptie Sociale Geografie
0% 20% 40% 60% 80% 100%
0% 20% 40% 60% 80% 100%
mee eens
neutraal
oneens
mee eens
neutraal
oneens

In het conceptueel schema veronderstellen we dat de relatie die men heeft met een school van
invloed is op het verband tussen individuele variabelen en lokale identiteit. Om dit te
onderzoeken moeten we kijken of er verschillen ontstaan in het verband tussen de individuele
variabelen en lokale identiteit als we de relatie tot de school constant houden. Omdat de
variabele ‘relatie tot een school’ erg scheef is verdeeld (zie figuur 5.10) leveren deze analyses
problemen op; in de driedimensionale tabellen verschijnen er cellen met een verwachte
waarde van minder dan 5. Hoewel generaliseren dan weinig waarde meer heeft, kiezen we
ervoor om de verbanden toch te beschrijven, al gelden ze dan enkel voor onze eigen dataset.
Om te beginnen kijken we naar inzet. In het conceptueel schema was te zien dat we zoeken
naar een indirect verband tussen individuele variabelen enerzijds en de afhankelijke
variabelen anderzijds, via de relatie die men heeft met een school (interpretatie). We vinden
echter geen interpretatie maar interactie voor sommige individuele variabelen. De variabelen
geslacht, leeftijd, opleiding en inkomen zorgen voor interactie wanneer we de relatie die men
heeft met een school constant houden in het verband tussen individuele variabelen en inzet.
Onder hen die wel een relatie hebben met een school, hebben mannen een sterkere passieve
inzet en vrouwen een sterkere actieve inzet. Heeft men geen relatie met een school, dan is er
geen sprake van een verband tussen geslacht en inzet (5.B.8 Appendix B). Voor leeftijd geldt
dat wanneer men een relatie heeft met een school, ouderen het meest actieve inzet vertonen en
mensen van middelbare leeftijd het meest passieve inzet. Voor bewoners zonder relatie met
een school geldt dat non-participatie voornamelijk voorkomt onder de jongeren. Passieve
inzet wordt voornamelijk vertoond door mensen van middelbare leeftijd en ouderen (5.B.9
Appendix B). Als we kijken naar het verband tussen opleiding en inzet onder constanthouding
van de relatie met een school, zien we dat onder mensen met een relatie met een school laag
opgeleiden de meeste actieve inzet vertonen. Onder hen die geen relatie hebben met een
school zijn het juist de hoger opgeleiden die de meeste actieve inzet vertonen (5.B.11
Appendix B). Wanneer we kijken naar inkomen zien we dat wanneer men wel een relatie
heeft met een school, mensen met een hoog inkomen het meest actieve inzet vertonen.
Mensen met een midden inkomen vertonen het meeste passieve inzet. Ditzelfde verband is
ook aanwezig wanneer men geen relatie heeft met een school, maar hier zijn de verschillen
tussen inkomensgroepen veel kleiner en is het verband dus minder sterk (5.B.12 in Appendix
B).
De individuele variabelen leeftijd, woonduur en inkomen veroorzaken interactie als we in het
verband tussen de individuele variabelen en de variabele interactie de relatie met een school
constant houden. Ook hier is dus geen sprake van een indirect verband tussen de individuele
variabelen en interactie via de relatie die men heeft met een school. Wanneer men met een
school een relatie heeft, is er sprake van een boogvormig verband tussen leeftijd en interactie
(tabel 5.D.9 in Appendix B). Jongeren hebben dan een overwegend zwakke mate van
interactie, evenals ouderen. Mensen van middelbare leeftijd hebben een overwegend sterke
mate van interactie. Ook voor woonduur is er sprake van een boogvormig verband als men
wel een relatie heeft met een school. Mensen met een korte woonduur in hun dorp laten een
overwegend sterke mate van interactie zien, evenals mensen die er geboren en getogen zijn.
Mensen met een lange woonduur in het dorp, maar die er niet zijn geboren, laten juist een
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
65

66
overwegend zwakke mate van interactie zien. Heeft men geen relatie met een school, dan
hebben mensen met een lange woonduur en mensen die er geboren zijn voornamelijk een
zwakke mate van interactie en mensen met een korte woonduur vertonen juist een sterke mate
van interactie (5.D.10 in Appendix B). Voor inkomen geldt dat wanneer men een relatie heeft
met een school de lage inkomens overwegend een sterke mate van interactie vertonen, de
midden inkomens een zwakke mate van interactie en voor hoge inkomens is er geen verschil.
Wanneer men geen relatie heeft met een school is nauwelijks sprake van een verband tussen
inkomen en interactie (tabel 5.D.12 in Appendix B).
Wanneer we de relatie met een school constant houden in het verband tussen individuele
variabelen en lokale identiteit, zien we dat geslacht, leeftijd, woonduur, inkomen en
kerkelijkheid zorgen voor interactie. Ook hier vinden we geen indirect verband. Wanneer men
wel een relatie heeft met een school, hebben vrouwen een sterkere lokale identiteit dan
mannen. Onder mensen zonder relatie met een school is er geen verband tussen geslacht en
lokale identiteit (5.E.9 in Appendix B). Onder mensen die een relatie hebben met een school
geldt dat hoe ouder men is, hoe sterker de lokale identiteit. Heeft men geen relatie met en
school, dan loopt het verband in dezelfde richting, maar is het veel zwakker (5.E.10 in
Appendix B). Voor woonduur geldt dat wanneer men wel een relatie heeft met een school het
verband tussen woonduur en lokale identiteit veel sterker is dan wanneer men geen relatie
heeft met een school. Hier geldt: hoe langer de woonduur, hoe sterker de lokale identiteit
(5.E.11 in Appendix B). Als we kijken naar inkomen en lokale identiteit onder
constanthouding van de relatie met een school, hebben mensen met een relatie met een
basisschool een sterke lokale identiteit als ze een hoog inkomen hebben. Voor mensen die
geen relatie hebben met een basisschool is dit andersom: mensen met een hoog inkomen
hebben dan juist een zwakke lokale identiteit (5.E.13 Appendix B). Tot slot kijken we naar
kerkelijkheid (5.E.14 Appendix B). Wanneer men wel een relatie heeft met een school dan is
het verband tussen kerkelijkheid en lokale identiteit veel sterker dan wanneer men deze relatie
niet heeft. Mensen die kerkelijk zijn hebben een veel sterkere lokale identiteit dan mensen die
dat niet zijn. Als men geen relatie heeft met een school kunnen we zeggen dat de lokale
identiteit onder beide groepen gelijk is; het maakt dan niet uit of men kerkelijk is of niet.
In geen van de voorgaande gevallen trad de relatie die men heeft met een school op als
interveniërende variabele. Als het gaat om individuele variabelen kunnen we dus zeggen dat
er geen sprake is van een indirect verband tussen individuele variabelen enerzijds en de
afhankelijke variabelen inzet, interactie en lokale identiteit anderzijds via de relatie die men
heeft met een school.
Masterscriptie Sociale Geografie

De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
67

68
Masterscriptie Sociale Geografie

6. Resultaten: verschillen tussen dorpen
met en dorpen zonder basisschool
In dit en het volgende hoofdstuk staat de sociale rol van basisscholen in dorpen centraal. Er
wordt in dit hoofdstuk aandacht geschonken aan de verschillen tussen dorpen met en dorpen
zonder basisschool met betrekking tot inzet, interactie en lokale identiteit. De verschillen
tussen de dorpen geven inzicht in de manier waarop een school een sociale invloed uitoefent
op het dorp en haar bewoners. We verwachten immers dat in dorpen waar een school
aanwezig is de bewoners een grotere inzet tonen, er meer sociale integratie is omdat mensen
met verschillende sociale achtergronden en van verschillende plaatsen met elkaar omgaan en
dat de school binnen het dorp een symbolische functie vervult in het vormen en behouden van
een lokale identiteit. Ook zullen we nagaan of en in hoeverre de relatie die bewoners hebben
met een basisschool een tussenliggende rol speelt in het verband tussen de aanwezigheid van
een basisschool en bewonersparticipatie en lokale identiteit.
In het conceptueel schema in hoofdstuk 1 hebben we gezien dat de relatie die bewoners
hebben met de school wel eens van invloed kan zijn op het verband tussen de aanwezigheid
van een basisschool in een dorp en bewonersparticipatie en lokale identiteit. In dit hoofdstuk
zullen we niet alleen analyses uitvoeren om te kijken of er verschillen zijn te vinden tussen
dorpen met en dorpen zonder basisschool met betrekking tot bewonersparticipatie en lokale
identiteit, we zullen ook kijken wat voor rol de relatie die men heeft met een school hierin
speelt. De aanname hierbij is dat bewonersparticipatie en lokale identiteit worden veroorzaakt
doordat men een relatie heeft met een school. Ook zal er door middel van binaire logistische
regressieanalyses worden gekeken naar de invloed die individuele variabelen samen met het
al dan niet aanwezig zijn van een basisschool in een dorp kunnen hebben op inzet, interactie
en lokale identiteit.
Opvallend is dat er geen grote verschillen worden gevonden tussen dorpen met en
dorpen zonder een school als we kijken naar de relatie die men heeft met de school in tabel
6.A.1 in Appendix C. Het overgrote deel van de dorpsbewoners heeft geen relatie met een
basisschool. Het maakt daarbij nauwelijks uit of men in een dorp woont met of zonder een
basisschool. In dorpen met een basisschool is er zelfs een iets groter percentage mensen dat
geen relatie heeft met een basisschool dan in dorpen zonder een basisschool. Zoals te zien valt
in tabel 6.A.1 en zoals we in paragraaf 5.4 al hebben gezien, is de verdeling tussen de groepen
van bewoners met en zonder relatie met een basisschool nogal scheef. Als het mogelijk was
zou deze variabele anders kunnen worden ingedeeld, zodat beide groepen ongeveer even
groot zijn. Het is echter onmogelijk om dit te doen, omdat er feitelijk slechts een kwart in
aanraking komt met een school. Herverdelen in bijvoorbeeld de categorieën passieve en
actieve relatie is daardoor niet mogelijk, omdat dit enkel zal leiden tot een verdeling in
kleinere groepen, wat de scheefheid slechts versterkt. We zullen het dus moeten doen met
deze, weliswaar scheef verdeelde, variabele. We zullen zien dat dit helaas af en toe wat
problemen oplevert met de celvulling van driedimensionale tabellen.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
69

70
We hebben in de vragenlijst niet alleen gevraagd naar de relatie die men heeft met een school.
We hebben ook een kwalitatieve vraag gesteld, namelijk wat de eerste gedachten zijn als men
denkt aan een basisschool. In totaal hebben 64 respondenten deze vraag beantwoord. Om de
zelf opgeschreven antwoorden in een analyse te kunnen verwerken, zijn de (korte)
antwoorden van de respondenten ingedeeld in twee categorieën. Wanneer men aangaf dat de
school belangrijk was voor de gemeenschap en verder reikte dan kinderen en onderwijs alleen
werd men ingedeeld in de categorie ‘gemeenschap’. Als men opmerkingen maakte die geen
verband hielden met de gemeenschap, maar enkel met bijvoorbeeld het onderwijs en kinderen,
werd men ingedeeld in de categorie ‘overig’. Wanneer we dorpen met en dorpen zonder een
school vergelijken in figuur 6.1 zien we dat er een significant verschil is in deze uitspraken. In
dorpen met een basisschool is men vaker geneigd om een relatie te leggen tussen de
basisschool en het belang ervan voor de gemeenschap.
Figuur 6.1 Eerste gedachten bij een basisschool
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
76,7
23,3
Masterscriptie Sociale Geografie
50,0
50,0
geen basisschool wel basisschool
epsilon = 26,7 p

6.1 Bewonersparticipatie
Inzet
Als we kijken naar de inzet die bewoners vertonen, vinden we geen verschillen tussen dorpen
met en dorpen zonder basisschool. In tabel 6.B.1 in Appendix C is te zien dat de percentages
voor beide dorpstypen iets van elkaar verschillen, wat resulteert in een redelijke waarde van
de samenhangsmaat Cramer’s V (0.114). Deze maat is niet significant. Inhoudelijk betekent
dit dat het niet uitmaakt of men in een dorp woont met of zonder een basisschool: de inzet is
er niet significant verschillend.
Omdat we willen weten of de relatie die bewoners hebben met een school
interveniërend is in het verband tussen de aanwezigheid van een basisschool en inzet,
bekijken we in tabel 6.B.2 in Appendix C het verband tussen de aanwezigheid van een
basisschool en inzet onder constanthouding van de relatie die men heeft met een basisschool.
Hier lopen we tegen het probleem aan met de celvulling. Over de invloed van de relatie met
een school kunnen we hier dus geen betrouwbare generaliseerbare uitspraken doen.
In tabel 6.B.2 zien we dat er geen sprake is van een indirect verband, maar van
interactie. Wanneer men geen relatie heeft met een school, verandert het niet al te sterke
verband tussen de aanwezigheid van een basisschool en inzet nauwelijks. Wanneer men wel
een relatie heeft met een school wordt het verband sterker. Wanneer men wel een relatie heeft
met een basisschool, dan is de passieve inzet groter in dorpen zonder een school, maar de
actieve inzet groter in dorpen met een school. Omdat het verband niet verdwijnt in beide
subtabellen is er dus geen sprake van een causale keten, waarnaar we zochten op basis van het
conceptueel schema.
Er is dus, als we enkel kijken naar de invloed van de basisschool, geen verschil te vinden in
inzet tussen dorpen met en dorpen zonder een basisschool. In tabel 6.B.1 zagen we dat het
grootste deel van de bewoners zich passief inzet, dat wil zeggen dat men wel lid is van lokale
verenigingen et cetera, maar dat men niet actief organiseert of bestuurt. In zowel dorpen met
als zonder school is het vaak een kleine groep die zich inzet, welke vaak wordt aangeboord
via het eigen netwerk.
Sleutelinformant 102, oud basisschoolleraar in een dorp met basisschool:
‘Maar vaak is het wel een klein kluppie inderdaad die het initiatief neemt. En de mensen
werken dan wel mee met elkaar. Dat is wel, eh nou ja, dat werkt ook wel plezierig. Die helpt
wel even met de trekker of met gereedschap of met weet ik veel wat die komt helpen. En dat
gaat altijd heel mooi en heel gemoedelijk hier. Ja. Dat is ook wel de kracht van (dit dorp)
denk ik. Dat we met mekaar dat soort dingen doen.’
Sleutelinformant 103, penningmeester van plaatselijk belang in een dorp zonder basisschool:
‘(De betrokkenheid) is altijd wel goed, met meehelpen en zo. Maar goed, je hebt natuurlijk
ook van.. ik zit dan natuurlijk in het bestuur en dan moet er iets georganiseerd worden, daar
moeten een paar vrijwilligers bij komen, dan weet ik natuurlijk zelf ook wel wie ik daarvoor
wel kan vragen he? Dat ik denk ah, die wil altijd wel als er iets met de kinderen... Nou ja al
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
71

72
die moeders willen wel en eigenlijk is dat nooit een probleem. Kijk je moet het niet doen door
middel van een briefje in de deur en opgave, je moet ze gewoon rechtstreeks benaderen.’
Omdat we, zoals te zien valt in het conceptueel schema in de inleiding, ook benieuwd zijn
naar de invloed van individuele variabelen op de mate van inzet, en bovendien willen weten
hoe al deze individuele variabelen en de aanwezigheid van een school samen inzet
beïnvloeden, voeren we twee binaire logistische regressieanalyses uit, waarin zowel de
individuele variabelen als het al dan niet aanwezig zijn van een basisschool in een dorp
worden opgenomen als verklarende variabelen. We kijken eerst even naar de onderlinge
samenhang tussen de verschillende onafhankelijke variabelen (bijlage 6.B.3 Appendix C). We
zien hier dat de aanwezigheid van een school samenhangt met woonduur, leeftijd met
opleiding, dorpstype met leeftijd, opleiding met inkomen, woonduur met opleiding, dorpstype
met opleiding en kerkelijkheid met inkomen. We moeten er dus rekening mee houden dat de
verklaringskracht van een losse variabele deels kan worden veroorzaakt door een andere
variabele waarmee deze samenhangt. Omdat bij een binaire logistische regressieanalyse de
afhankelijke variabele binair is, voeren we deze analyse twee maal uit; één maal met een
afhankelijke variabele die onderscheid maakt tussen inzet en geen inzet en één maal met een
afhankelijke variabele die onderscheid maakt tussen actieve en geen actieve inzet.
In de eerste analyse wordt de te verklaren variabele, inzet, gedichotomiseerd in wel of
geen inzet. Van de onafhankelijke variabelen vatten we de dichotome variabelen
kerkelijkheid, geslacht, aanwezigheid van een basisschool en de relatie die men heeft met een
school op als continue variabelen (dit maakt voor de uitkomsten namelijk niet uit). De
variabelen met meer dan twee categorieën, opleiding, inkomen, leeftijd en woonduur worden
opgenomen als categorische variabelen. We kunnen op deze manier, ook voor leeftijd, nagaan
of er sprake is van boogvormige verbanden. Bij leeftijd, woonduur en inkomen zien we dat dit
inderdaad het geval is als we naar de odds ratio’s kijken. Het aantal cases in deze analyse
bedraagt slechts 69. Dit wordt veroorzaakt door een relatief hoge non-response op de
variabele inkomen.
In tabel 6.1 zien we dat verschillen in woonduur, inkomen en leeftijd significant de
kans op het vertonen van inzet verklaren. Het verschil tussen geboren en getogen zijn in het
eigen dorp en het hebben van een lange woonduur (langer dan 15 jaar) geeft een significante
verklaring voor de mate waarin men zich inzet. Dit betekent dat mensen met een lange
woonduur in hun dorp een grotere kans hebben op het vertonen van inzet dan mensen die er
geboren en getogen zijn. Het verschil tussen geboren en getogen zijn en een korte woonduur
is iets kleiner, maar ook significant, dus de kans dat mensen met een korte woonduur inzet
vertonen is groter dan de kans dat mensen die er geboren en getogen zijn inzet vertonen. We
zien hier ook aan de iets lagere significantie dat dit verschil iets minder belangrijk is. Voor
woonduur is er dus sprake van een boogvormig verband. Mensen met een lange woonduur
hebben een grotere kans op inzet dan mensen met een korte woonduur en mensen die er
geboren en getogen zijn. Bij inkomen zien we dat mensen met een midden inkomen een bijna
zes keer zo grote kans hebben dan mensen met een laag inkomen dat ze zich inzetten. Voor
leeftijd zien we ook significante odds ratio’s. Mensen met een leeftijd tussen 41 en 60 jaar
hebben een veel grotere kans dat ze zich inzetten dan jongeren of ouderen. Het al dan niet
aanwezig zijn van een basisschool in een kern voorspelt niet significant de kans dat men zich
Masterscriptie Sociale Geografie

inzet. Ook is er geen sprake van interactie tussen de individuele variabelen en de relatie die
men heeft met een school en tussen de aanwezigheid van een basisschool en de relatie die
men heeft met een school. Omdat deze interacties niet significant zijn, zijn ze niet in het
model opgenomen.
Van de variabelen in tabel 6.1 die inzet niet significant voorspellen, kunnen we het
volgende zeggen. De verschillen tussen de opleidingscategorieën en de inkomenscategorieën
voorspellen niet de kans dat men zich inzet. Daarnaast maakt het voor het voorspellen van de
kans op inzet niet uit of men wel of niet kerkelijk is, of men man of vrouw is, of er een
basisschool aanwezig is in het dorp of niet en hoe hoog de hoogst genoten opleiding is. De
verklaringskracht van het gehele model is erg aardig, Nagelkerke R 2 heeft een waarde van
0,341 en is significant (p < 0.2). De waarde van R 2 werd iets groter door de toevoeging van
interactie tussen school en relatie met school, maar deze interactie was niet significant en is
dus niet opgenomen in dit model.
Tabel 6.1 De invloed van individuele variabelen en de aanwezigheid van een basisschool op
de kans dat men zich inzet.
odds ratio Sig.
Kerkelijk (niet = ref.) 1,227 ,813
Vrouw (man = ref.) 1,027 ,972
Opleiding (hoog = ref.) ,826
laag 1,727 ,633
middelbaar 1,011 ,992
Woonduur (geboren = ref.) ,240
kort 3,544 ,166
lang 5,580 ,119
Inkomen (laag = ref.) ,139
midden 5,731 ,049
hoog 3,567 ,256
Relatie school (niet = ref.) 2,688 ,304
Leeftijd ( 18-40 jr = ref.) ,202
41-60 jr 6,564 ,076
>60 jr 1,704 ,706
School (niet= ref.) 1,893 ,399
Constante ,245 ,106
N= 69 Nagelkerke R 2 = 0.341, p

74
Actievoeren
Als tweede variabele in het kader van inzet kijken we naar het wel of niet actievoeren van
bewoners. In tabel 6.B.5 in Appendix C is te zien dat er nauwelijks een verschil is tussen
dorpen met en dorpen zonder school op het gebied van het voeren van actie onder bewoners.
De percentages voor dorpen zonder en dorpen met school verschillen maar weinig van elkaar.
Epsilon heeft een waarde van 3.6 en is niet significant (p>0.2). Het maakt dus niet uit of men
woont in een dorp met een school of in een waar geen basisschool is; in beide dorpen is door
ongeveer evenveel mensen wel eens actie gevoerd.
Hoewel er geen duidelijke verschillen naar voren komen tussen dorpen met en dorpen zonder
school wat betreft actievoeren, is actievoeren soms wel verbonden aan de school. Dit blijkt uit
de woorden van een sleutelinformant uit een dorp met een school.
Sleutelinformant 102:
‘Actievoeren dat gebeurt dus ook regelmatig. We hebben 8 jaar terug een nieuw
schoolgebouw gekregen, nou toen zijn we ook op de bres gesprongen als (dit dorp), van
jongens, huppakee, er staat een oude school, we verdienen gewoon een nieuwe school, klaar.
Nou ja dan moet je daar dus actie voor voeren, want anders gebeurt hier niks in de gemeente
Vlagtwedde. En dan gebeurt het ook. Maar we hebben wel regelmatig acties, ja.’
Naast een grote wil tot actievoeren als het om de school gaat, klinkt er ook een sterke mate
van gebrek aan vertrouwen in de lokale bestuurders in door. De gemeente springt niet uit
zichzelf bij, maar bewoners moeten het zelf doen, vaak wel met resultaat. Maar veel
vertrouwen heeft men niet in de gemeente, zo lijkt het.
Uit de analyse bleek dat er in dorpen waar geen school aanwezig is in ongeveer de zelfde
mate actie wordt gevoerd als in dorpen waar wel een school is. Ook in het volgende dorp
zonder school voert men actie wanneer dat nodig is.
Sleutelinformant 101, voorzitter van plaatselijk belang in een dorp zonder basisschool en
actief in het dorpsleven:
‘We hebben een keer een ludieke actie gehad, want er staat een verkeersbord met ‘(de naam
van dit dorp)’. Met een pijl richting (dit dorp) om daar d’r af te draaien. Das al een paar jaar
geleden. Van (de naam) kon je helemaal niks meer lezen. En we hadden dat bij de provincie
aangekaart en bij de gemeente. En die zeiden ach dat komt wel een keer. Nou van alles niks,
het lukte gewoonweg niet. Ze wouden niet. En toen was er een wethouder(…) die had dat in
de portefeuille. En toen hebben we het bord afgeplakt met allemaal vraagtekens erop. En dat
hele verkeersbord hebben we ingepakt en muziekkorps erbij gehaald en hebben we de
wethouder uitgenodigd om een gesprek te hebben bij (het partycentrum in het naastgelegen
dorp). En toen waren we daar en toen zeiden we van: hij moest nog even een bord onthullen.
Om drie uur of half 4 was het muziekkorps er en nou, hij mee. Hij wist ook van niks. En bord
onthuld en allemaal aan de kant van de weg klaar gaan staan en het muziekkorps erbij, en de
man wist niet waar hij het hoofd hangen had, maar in ieder geval is dat bord onthuld en we
Masterscriptie Sociale Geografie

hebben gezegd als ze in (dit dorp) moeten afdraaien, dan weten ze niet waar ze heen moeten.
En nou, hij kon het wel waarderen en het heeft nog geen 14 dagen geduurd en er zat een
ander bord aan.’
We kijken nog even naar de rol die de relatie die men heeft met een school speelt in dit
verband. Ook hier speelt de te lage celvulling bij een meerdimensionale analyse ons weer
parten. Over de invloed van de relatie die men heeft met een school op het verband tussen de
aanwezigheid van een basisschool en het voeren van actie kunnen we dus geen
generaliseerbare uitspraken doen. We kunnen wel, net als eerder, enkel spreken voor onze
eigen data.
Wanneer we de relatie met een school constanthouden in tabel 6.B.6 in Appendix C
zien we dat er iets verandert. Wanneer men geen relatie heeft met een basisschool is er nog
steeds geen significant verschil in actievoeren tussen dorpen met en dorpen zonder
basisschool. Dit betekent dat voor bewoners die geen relatie hebben met een basisschool, de
aanwezigheid van een basisschool niet van invloed is op het wel of niet actievoeren. In de
andere subtabel zien we dat wel een significant verband bestaat tussen het dorpstype en
actievoeren. De waarde van epsilon is hier erg hoog (30.2). Wanneer men wel een relatie
heeft met een school, is er wel een verband tussen de aanwezigheid van een basisschool en
actievoeren. Bewoners met een relatie met een basisschool voeren meer actie wanneer zij
wonen in een dorp met school dan wanneer zij wonen in een dorp zonder school. Omdat de
waarden van epsilon van beide subtabellen van elkaar verschillen, is er hier sprake van
interactie en niet van interpretatie.
Locatie van inzet
De variabele ‘inzet’ vormt de kern van wat we hier met inzet bedoelen. Het is daarnaast wel
interessant om een uitstapje te maken naar de locatie van deze inzet. Zoals al eerder werd
aangegeven draait de variabele actievoeren enkel om actievoeren in en voor het eigen dorp.
Van de variabele inzet daarentegen is de locatie niet gespecificeerd. Daarom kijken we nog
apart naar de locatie van inzet. Als we kijken naar de locatie van inzet in tabel 6.B.7 in
Appendix C zien we dat zowel in dorpen met als in dorpen zonder school de meeste mensen
voornamelijk inzet in het eigen dorp vertonen. Dit komt ook terug in de waarde van epsilon,
deze is hier laag: 3.1 en niet significant (p>0.2). Er is dus geen significant verschil te vinden
tussen dorpen met en dorpen zonder basisschool als we kijken naar de plaats waar men zich
inzet.
Wanneer we rekening houden met de relatie die men heeft met een school zien we dat
in beide subtabellen de waarden van epsilon stijgen (tabel 6.B.8 in Appendix C). Ook is hier
weer sprake van een probleem met de celvulling, we kunnen dus enkel uitspraken doen over
onze eigen data. Het is interessant om op te merken dat de verbanden tegenovergesteld aan
elkaar zijn. Heeft men geen relatie met een basisschool dan vertonen de meeste mensen inzet
in het eigen dorp als er wel een school is. Heeft men wel een relatie met een basisschool, dan
zet men zich voornamelijk in in het eigen dorp en niet daarbuiten, als er geen school is.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
75

76
School als interactievormer
Omdat we in dit onderzoek niet alleen willen kijken naar feitelijke verschillen tussen dorpen
met en dorpen zonder een basisschool in interactie en lokale identiteit, zijn er enkele
stellingen geformuleerd. Deze stellingen leggen een directe relatie met de school en de rol die
deze kan vervullen als veroorzaker van interactie.
In hoofdstuk 5 hebben we al even gekeken naar deze stellingen, zonder rekening te
houden met de aanwezigheid van een basisschool. We zagen daar dat van de drie stellingen
over interactie er één niet erg betrouwbaar bleek. Deze stelling wordt daarom hier niet meer
betrokken in de analyse. De overige twee stellingen laten duidelijke verschillen zien tussen
dorpen met en dorpen zonder school (figuur 6.2). In de dorpen waar wel een school is, dichten
meer mensen een interactievormende rol toen aan een school dan in dorpen waar geen
basisschool is. Voornamelijk het idee dat een basisschool in een dorp mensen nader tot elkaar
brengt verschilt met een epsilon van 25.9 sterk tussen beide dorpstypen.
Figuur 6.2 Oordeel van bewoners over de school als interactievormer binnen een dorp
36,4
63,6
Volgens sleutelinformant 102 27 , oud basisschoolleraar in een dorp met basisschool en actief in
het dorpsleven, is de school een sociaal trefpunt in het dorp:
‘De school was een sociale plek. Waar mensen mekaar leerden kennen en waar mensen
elkaar troffen in het dorp en, ja, de school was ook vaak een punt om activiteiten te hebben
zoals het kerstfeest en sinterklaasfeest en dat kwam allemaal uit school weg. Playbackshow…
en school was altijd heel veel voor (dit dorp).
Ook is het zo dat in sommige gevallen niet alleen ouders van leerlingen op de basisschool de
school belangrijk vinden, maar dat ook de overige bewoners zich inzetten voor de school. Dit
impliceert ook dat niet alleen kinderen en ouders, maar ook ouderen zich bezig houden met en
voor de school. In dit opzicht is er zeker sprake van interactie tussen verschillende
leeftijdsgroepen. Zo vertelt dezelfde sleutelinformant:
27 Hoewel het hier gaat om een dorp dat is ingedeeld in de groep ‘met basisschool’, is de basisschool hier in
werkelijkheid sinds september 2011 gesloten. Als het om de school gaat spreekt de sleutelinformant daarom af
en toe in de verleden tijd.
Masterscriptie Sociale Geografie
10,5
89,5
geen basisschool wel basisschool geen basisschool wel basisschool
Een basisschool in een dorp brengt mensen nader tot
elkaar
eens neutraal/oneens
58,8
41,2
39,5
60,5
Als er geen basisschool in een dorp is, hebben
bewoners maar weinig contact met elkaar
epsilon = 25,9 p

‘Bij school ook, daar was iedereen in het dorp betrokken bij. Ook al hadden ze helemaal geen
kinderen meer op school, iedereen vond gewoon nog dat er een school moest blijven hier in
(dit dorp).’
Dat de bewoners van een dorp met een school wellicht meer met elkaar omgaan, klinkt ook
door in de woorden van een sleutelinformant, penningmeester van plaatselijk belang in een
dorp waar geen school meer is. Er is wel ooit een school geweest in dit dorp, maar deze is
inmiddels al zo’n 20 jaar gesloten. De kinderen uit dit dorp gaan nu naar verschillende
scholen in de omgeving.
‘Nou ja goed (de school) is toch een kern he, het is toch wel iets heel belangrijks. Het is wat
dat betreft wel heel jammer want stel je voor dat zo´n school er toch was, dan had je veel
meer activiteiten ook gewoon hier in het dorp kunnen hebben. Of vanuit school werd een keer
iets georganiseerd. Het is nu veel meer opgesplitst’ (Sleutelinformant 103).
Aan de andere kant kan in een dorp de school ook een smallere rol vervullen, zoals duidelijk
wordt uit het volgende citaat:
‘Voor de mensen met kinderen, voor de jonge gezinnen eigenlijk, is het wel een centrale plek.
Ik bedoel euhm, er worden ook wel veel dingen georganiseerd vanuit de school. Zoals meestal
voor de kinderen een sportdag of bijeenkomsten en de meeste ouders die zijn wel betrokken
bij het schoolgebeuren. En die hebben ja, het schoolpleincontact eigenlijk, die zien elkaar dan
dagelijks op het schoolplein waar ze dan een praatje maken en de kinderen spelen bij elkaar
en ja, de school heeft op zich voor de gezinnen met kinderen wel een sociale functie’
(sleutelinformant 104).
Interactie
Hoewel veel bewoners van mening zijn dat de school onderlinge relaties in het dorp
bevordert, vinden we dit niet terug in het feitelijke gedrag van bewoners. Als we naar
interactie kijken in tabel 6.C.1 in Appendix C, zien we dat het niet uitmaakt of men in een
dorp met of een dorp zonder basisschool woont; tussen beide dorpstypen verschillen de
percentages van sterke en zwakke interactie nauwelijks van elkaar. In zowel dorpen met als
zonder basisschool vertoont iets minder dan de helft van de bewoners sterke interactie.
Epsilon heeft hier een waarde van 2.9 en is niet significant (p>0,2).
Wanneer we de relatie met een school constant houden om op zoek te gaan naar een
indirect verband tussen de aanwezigheid van een school en interactie, ontstaan er wel
verschillen tussen dorpen met en dorpen zonder basisschool, maar vinden we geen indirect
verband (tabel 6.C.2 in Appendix C). Omdat de verbanden tussen de aanwezigheid van een
basisschool en interactie tegengesteld aan elkaar zijn in de subtabellen, besteden we er even
aandacht aan, ook al zijn deze niet significant. Bewoners van dorpen zonder een basisschool
vertonen een sterkere interactie dan bewoners van dorpen met een basisschool als ze geen
relatie hebben met een basisschool. Wanneer ze wel een relatie hebben met een basisschool is
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
77

78
interactie onder bewoners van dorpen met een basisschool sterker dan onder bewoners van
dorpen zonder basisschool.
Omdat we, zoals te zien valt in het conceptueel schema in de inleiding, ook benieuwd zijn
naar de invloed van individuele kenmerken op het hebben van een sterke of zwakke mate van
interactie, voeren we een binaire logistische regressieanalyse uit, waarin zowel de individuele
variabelen, als het al dan niet aanwezig zijn van een basisschool in een dorp worden
opgenomen als verklarende variabelen (tabel 6.C.3 in Appendix C). Hoewel we in dit model
vinden dat de relatie die men heeft met een school, verschillen in woonduur en de interactie
tussen woonduur en de relatie die men heeft met een school significant zijn (en het betrekken
van deze interactieterm in het model de significantie aanzienlijk verhoogt), is het model in
zijn geheel niet significant. Dit betekent dat dit model de kans op het vertonen van een sterke
mate van interactie niet beter voorspelt dan een model zonder de variabelen die we er in
hebben gestopt. Met andere woorden: de door ons gekozen variabelen voorspellen niet
significant de kans op het hebben van een sterke mate van interactie. We zullen dus verder
niet naar dit model kijken.
De variabele interactie bevat informatie over de frequentie van contact die bewoners hebben
met andere groepen bewoners binnen het eigen dorp. Hiermee zien we of er sprake is van
sociale integratie en dus of men sociale barrières overschrijdt. We zijn echter ook benieuwd of
en in welke mate men fysieke barrières overschrijdt. In dit geval kijken we naar de frequentie
van contact dat men heeft met mensen van buiten het eigen dorp. Het verschil tussen dorpen
met en dorpen zonder een basisschool is zeer klein wat betreft de overschrijding van deze
fysieke barrières (tabel 6.C.4 in Appendix C). Dit blijft zo wanneer we de relatie die men
heeft met een school in dit verband constant houden. De relatie die men heeft met een
basisschool vormt dus geen interveniërende rol in het verband tussen de aanwezigheid van
een basisschool en de overschrijding van fysieke barrières. Het maakt dus ook niet uit of men
een relatie heeft met een school of niet, in beide gevallen is er geen sprake van een verband
tussen de aanwezigheid van een basisschool en het overschrijden van fysieke barrières.
Masterscriptie Sociale Geografie

6.2 Lokale identiteit
De school als identiteitsvormer
Zoals we in de vorige paragraaf keken naar de stellingen met betrekking tot interactie kijken
we hier naar de stellingen met betrekking tot identiteit. Ook in deze stellingen ligt een directe
relatie tussen een school en de afhankelijke variabele besloten. Hier wordt onderzocht in
hoeverre men het eens is met het idee dat een basisschool een identiteitsvormende rol speelt
binnen een dorp. In hoofdstuk 5 hebben we gezien dat de drie stellingen met betrekking tot
identiteit betrouwbaar zijn. Wanneer we kijken of bewoners van de twee verschillende
dorpstypen verschillen van mening over de drie stellingen zien we dat dit inderdaad zo is
(figuur 6.3).
In dorpen met een school is 84 % het eens met de stelling dat een school kenmerkend
is voor een dorp, tegenover 59 % in dorpen waar geen school is. Ook vinden meer bewoners
van dorpen met een basisschool dat een school bijdraagt aan het dorpsgevoel (90 %) dan
bewoners van dorpen zonder een basisschool (74 %). In dorpen met een basisschool zijn veel
meer mensen het eens met de stelling dat een basisschool bij een dorp hoort (90 %), dan in
dorpen zonder een basisschool (69 %).
Figuur 6.3 Oordeel van bewoners over de school als identiteitsvormer binnen een dorp
40,6
59,4
15,8
84,2
26,5
73,5
geen basisschool wel basisschool geen basisschool wel basisschool geen basisschool wel basisschool
Een basisschool is kenmerkend voor
een dorp (N=70)
eens neutraal/oneens
Op basis van de literatuur over de rol die een basisschool speelt in een kleine gemeenschap,
verwachten we dat de school een centrale plaats vervult binnen het dorp. De school wordt
vaak bestempeld als het hart van de gemeenschap dat identiteit geeft aan het dorp. Niet alleen
uit de houding van bewoners op de drie stellingen met betrekking tot de rol van de school als
identiteitsvormer komt een soortgelijk beeld naar voren in dit onderzoek.
Ook uit een interview met de al eerder geciteerde sleutelinformant in een dorp met
school komt naar voren dat de basisschool gelijk gesteld wordt aan het dorp:
10,0
90,0
Een basisschool in een dorp draagt bij
aan het 'dorpsgevoel' (N=74)
30,6
69,4
90,2
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
9,8
Een basisschool hoort bij een dorp
(N=77)
epsilon = 24,8 p

80
‘De school is het dorp, de school is het bindmiddel. School was een sociale plek. De school
was niet alleen een plek om te leren, de school was ook een sociale plek. Waar eigenlijk alles
begon.’ (sleutelinformant 102).
Lokale identiteit
Dat men in dorpen met een basisschool meer van mening is dat een school identiteit geeft aan
het dorp dan in dorpen zonder een basisschool zagen we in de hiervoor geformuleerde
stellingen. Er zijn, met enige voorzichtigheid, ook verschillen in dezelfde richting te zien als
we kijken naar de lokale identiteit onder bewoners. In hoofdstuk 5 legden we uit dat de hier
gemeten lokale identiteit bestaat uit een verzameling variabelen die duiden op een traditionele,
temporele vorm van verbondenheid. We zagen dat onder de respondenten op deze manier
twee derde een sterke lokale identiteit heeft. Als we kijken naar de verschillen tussen dorpen
met en dorpen zonder een basisschool, zien we een redelijk verschil met een epsilon van 10.4
(tabel 6.D.1 in Appendix C). We zien dat er in dorpen met een basisschool meer mensen zijn
met een lokale identiteit dan in dorpen zonder een basisschool. Dit verschil is echter niet
significant.
Om te kijken of de relatie die men heeft met de school een interveniërende speelt in
dit verband, houden we de relatie die men heeft tot de school constant (tabel 6.D.2 in
Appendix C). We zien dat er een verschil optreedt tussen mensen die wel en mensen die geen
relatie hebben met een basisschool. Met andere woorden: ook hier is geen sprake van een
indirect verband, maar van interactie. Wanneer men wel een relatie heeft met een basisschool,
maakt het niet uit of men in een dorp met of in een dorp zonder een basisschool woont,
evenveel mensen hebben er een lokale identiteit. Dit verband is zeer zwak, epsilon heeft een
waarde van 1.9 en is ook verre van significant (p>0.2) Dit is anders als we kijken naar mensen
die geen relatie hebben met een basisschool. Als er wel een school is, zijn er meer mensen
met een lokale identiteit dan wanneer er geen school is. Met een waarde van epsilon van 13.9
is dit verschil aardig, maar niet significant (p>0.2). Omdat er hier geen problemen zijn met de
celvulling, is het toch interessant om naar deze tabel te kijken. Het duidt er op dat wanneer
men in een dorp woont met een basisschool, zelfs wanneer men er geen relatie mee heeft, men
toch meer een lokale identiteit laat zien dan wanneer men in een dorp zonder school woont.
Naast de aanwezigheid van een school in een dorp verwachten we dat er ook andere
variabelen een rol spelen bij het hebben van een sterke lokale identiteit. Daarom voeren we
een binaire logistische regressieanalyse uit, waarin we de individuele variabelen en het al dan
niet aanwezig zijn van een basisschool in een dorp opnemen om te zien of individuele
variabelen samen met de aanwezigheid van een basisschool het hebben van een lokale
identiteit kunnen voorspellen. Geen van de onafhankelijke variabelen laat een significante
interactie zien met de relatie die men heeft met een school. Deze interacties worden daarom
niet in het model opgenomen.
In tabel 6.2 zien we dat de odds ratio’s van kerkelijkheid, geslacht, inkomen,
woonduur en de aanwezigheid van een basisschool significant de kans op het hebben van een
sterke lokale identiteit voorspellen (p

als wanneer er geen basisschool in een dorp is. Daarnaast is de kans op een sterke lokale
identiteit onder mensen die kerkelijk zijn meer dan zes keer groter dan onder mensen die dat
niet zijn. Vrouwen hebben een drie keer zo grote kans op een sterke lokale identiteit als
mannen. Mensen met een lange woonduur hebben een zes keer zo grote kans als mensen met
een korte woonduur dat ze een sterke lokale identiteit hebben. Dit bevestigt nogmaals het
temporele karakter van deze variabele. Ten slotte hebben mensen met een midden inkomen
vergeleken met mensen met een hoog inkomen een 12 keer grotere kans op een sterke lokale
identiteit. Het model heeft in zijn geheel een zeer sterke verklaringskracht (Nagelkerke R 2 =
0.434) en is significant (p60 = ref.) ,594
18-40 jr ,372 ,311
41-60 jr ,499 ,499
School (niet = ref.) 3,514 ,078
Constante ,016 ,011
N=69 Nagelkerke R 2 = 0.434, p

82
Opvallend is dat de hoogste cijfers (een 9 of hoger) op de vraag of men het in het eigen dorp
naar de zin heeft, voornamelijk worden uitgedeeld in dorpen waar geen school is. Figuur 6.4
toont een zeer sterk verband aan, epsilon is hier 25,5 en bovendien is dit verband significant.
Figuur 6.4 De aanwezigheid van een basisschool en tevredenheid onder bewoners (N=88)
82,6
57,1
Ook hier kijken we weer of het verband tussen tevredenheid en de aanwezigheid van een
basisschool loopt via het al dan niet hebben van een relatie met een basisschool. In tabel 6.D.3
in Appendix C is te zien dat er hier geen sprake van is dat de relatie die men heeft met een
school een interveniërende rol vervult in het verband tussen de aanwezigheid van een
basisschool en de mate van tevredenheid onder bewoners. Voor mensen die een relatie hebben
met een basisschool geldt dat wanneer ze in een dorp zonder een basisschool wonen, ze een
hogere score hebben op tevredenheid. Voor hen die geen relatie hebben met een school geldt
ook dat bewoners van een dorp zonder school vaker een 9 of hoger scoren dan bewoners van
een dorp met school. De waarden voor epsilon zijn hier groot en verschillen van elkaar, en
zijn bovendien voor beide subtabellen significant. Dit betekent dat het niet uitmaakt of men
wel of niet een relatie heeft met een basisschool; in dorpen zonder basisschool is de
tevredenheid voor beide groepen groter.
Ook in de verhalen van sleutelinformanten uit de verschillende dorpen komt naar voren dat de
bewoners over het algemeen tevreden zijn met het leven in hun dorp. Wel verschillen de
redenen van deze tevredenheid. Zo vertelt sleutelinformant 101 uit een dorp zonder school dat
het vooral met het organiseren van activiteiten erg goed gaat, dat er veel animo voor is en dat
ze daar in andere dorpen wel eens jaloers op zijn:
‘Ja, we zijn allemaal best tevreden. En dat heb ik ook al gezegd, andere verenigingen in
andere dorpen zijn soms wel jaloers. Dat het bij (ons) nog allemaal kan.’
In een dorp zonder school vertelt de penningmeester van het plaatselijk belang dat de
bewoners tevreden zijn. Veel mensen die er geboren en getogen zijn, zijn tevreden met het
wonen in het dorp omdat ze dat nu eenmaal zo gewend zijn. Volgens haar hangt de
Masterscriptie Sociale Geografie
8 of lager 9 of hoger
17,4
42,9
geen basisschool wel basisschool
epsilon = 25,5 p

tevredenheid samen met het wonen in een mooie omgeving en de levensfase waarin men zich
bevindt:
‘Mensen die hier jaren wonen en het zou niet bevallen, dan zouden ze wel denken van … euh.
Nou een groot gedeelte die heeft zijn hele leven hier natuurlijk gewoond, bedrijven
overgenomen, dus ja die weten niet anders. Van hup we zetten dit voort en ik denk dat de
meesten wel tevreden zijn. Ook qua omgeving, bosrijk, voor het fietsen, hele mooie omgeving.
Het is wel, dat merk ik nu zelf ook wel nu de kinderen wat ouder worden, en die hebben
natuurlijk vriendjes en vriendinnetjes die meer in de bebouwde wereld wonen, he, dat die
even op de fiets daar en daar naar toe gaan dat is hier niet zo’ (Sleutelinformant 103).
In een dorp met een school stelt sleutelinformant 102 dat men geniet van het wonen in het
dorp. Het enige nadeel ligt bij het gebrek aan voorzieningen en het gemis aan leeftijdsgenoten
onder kinderen:
‘Mensen genieten hier wel van hun rust en van de ruimte om hen heen. Als ik naar mezelf kijk
wel, ik vind het heerlijk om hier te wonen. De ruimte en ja… dat geldt denk ik voor iedereen.
Wat het meeste gemist wordt, is dan denk ik de voorzieningen (…), en als ik dan even kijk
naar de ouders die ik op school hoor, wat heel vaak een gemis is, is het gebrek aan vriendjes
en vriendinnetjes. Dus als je jongere kinderen hebt, die toch heel weinig keuze aan vriendjes
en vriendinnetjes hebben. Je hebt meestal keuze uit één of twee, en als dat dan niet klikt dan
eh, ja…’
Ook in dit dorp met een school dat, vooral in de zomer, nogal wat toerisme kent, is men
overwegend tevreden. De tevredenheid onder bewoners lijkt wel samen te hangen met dit
toeristische aspect van het wonen in dit dorp:
‘Ja over het algemeen is het, hoe zeg je dat, is er niet echt ontevredenheid. De meeste mensen
die in (dit dorp) komen wonen beseffen van te voren wel waar ze in komen. Je hebt natuurlijk
ook mensen die komen hier wonen en na een jaar staat het huis weer te koop, omdat ze zoiets
hebben van ja het is toch niet helemaal wat ik had verwacht. Mensen die hier in de
winterperiode komen die denken van oh, wat mooi en rustig op m’n oude dag en dan breekt
het seizoen weer aan en dan komen al die horden mensen voor je deur langs dat eh… maar
ook mensen die komen hier in het zomerseizoen en die denken o, wat gezellig hier op het
terrasje zitten en een praatje maken en dan wordt het winter en dan is het hier doodstil en dan
verkommeren ze. Maar over het algemeen, mensen die hier komen wonen of die hier wonen,
beseffen dat. En die doen er ook aan mee aan het gebeuren’ (Sleutelinformant 104).
Kijkend naar bewoners van vier kleine dorpen in de gemeente Vlagtwedde, kunnen we
concluderen dat er nauwelijks verschillen in bewonersparticipatie aanwijsbaar zijn tussen
dorpen met en dorpen zonder een basisschool. In dorpen met en dorpen zonder basisschool
vertoont men evenveel inzet en interactie en voert men even veel actie.
Lokale identiteit in traditioneel, temporele zin, hangt wel samen met de aanwezigheid
van een basisschool op de manier waarop dat was verwacht. Als er in een dorp een school
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
83

84
aanwezig is, heeft een groter deel van de bewoners een lokale identiteit dan als er geen school
in het dorp is.
Opvallend is dat tevredenheid groter is onder bewoners van dorpen zonder basisschool.
De tevredenheid is groter onder bewoners in een dorp zonder een basisschool, ongeacht hun
relatie met een basisschool.
Masterscriptie Sociale Geografie

De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
85

86
Masterscriptie Sociale Geografie

7. Resultaten: verschillen tussen
bemiddelde en minder bemiddelde
dorpen
In het vorige hoofdstuk hebben we gekeken naar de verschillen tussen dorpen met en dorpen
zonder basisschool, met betrekking tot inzet, interactie en lokale identiteit. In dit hoofdstuk
staan de verschillen tussen bemiddelde en minder bemiddelde dorpen centraal. Op deze
manier kunnen we onderzoeken of er ook verschillen optreden in inzet, interactie en lokale
identiteit die zijn te herleiden tot de mate van bemiddeldheid en aantrekkelijkheid van een
dorp. Er is besloten om naar deze verschillen te kijken onafhankelijk van de aanwezigheid van
een basisschool in een dorp. We verwachten dat men in bemiddelde dorpen meer
bewonersparticipatie vertoont en een sterkere lokale identiteit heeft.
Tussen bemiddelde en minder bemiddelde dorpen is enigszins een verschil zichtbaar wat
betreft de relatie die men heeft met een school (tabel 7.A.1 in Appendix D). Hoewel hier geen
sprake is van een significant niveau, is het toch interessant om even naar deze verschillen te
kijken, vooral met het oog op het ontbreken van deze verschillen tussen dorpen met en dorpen
zonder school, zoals in het vorige hoofdstuk duidelijk werd. In bemiddelde dorpen hebben
meer bewoners een relatie met een basisschool dan in minder bemiddelde dorpen.
Hoewel we in tabel 7.A.1 geen significant niveau zien, lijkt er toch sprake van een
verband tussen het dorpstype waarin men woont en het hebben van een relatie met een school.
In dit hoofdstuk zullen ook weer analyses worden uitgevoerd die de rol van de relatie met een
basisschool als interveniërende variabele onderzoeken. Ook hier blijven we af en toe
problemen houden met de celvulling; we zullen de gevonden verbanden dus niet generaliseren.
We verwachten hierbij dat er een verband tussen het dorpstype en bewonersparticipatie en
lokale identiteit bestaat doordat de relatie met een school in dit verband optreedt als
interveniërende variabele.
Net als in het vorige hoofdstuk kijken we naar de verschillen tussen dorpstypen als het
gaat om de kwalitatieve vraag wat de eerste gedachten zijn als men denkt aan een basisschool.
De indeling in categorieën is weer dezelfde; denkt men voornamelijk aan het belang van de
school voor de gemeenschap, of denkt men aan andere zaken die geen direct verband houden
met de lokale gemeenschap. We zien in tabel 7.A.2 in Appendix D dat er hier geen grote
verschillen zijn te vinden in gedachten die men heeft bij een basisschool tussen bemiddelde en
minder bemiddelde dorpen (epsilon = 4,2). In beide gevallen denkt meer dan de helft aan iets
anders dan aan de gemeenschap.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
87

88
7.1 Bewonersparticipatie
Inzet
In tabel 7.B.1 in Appendix D is te zien hoe het dorpstype en inzet verband met elkaar houden.
Hoewel er geen sprake is van een significant verband (p>0.2), zijn er wel interessante
verschillen te zien in de tabel. In bemiddelde dorpen zien we dat er onder minder mensen
sprake is van non-participatie (18,4 %) dan in minder bemiddelde dorpen (30,0 %). In
bemiddelde dorpen zetten meer bewoners zich actief in (34,7 %) dan in minder bemiddelde
dorpen (22,5 %). Passieve inzet is in beide dorpstypen ongeveer gelijk.
Wanneer we de relatie die men heeft met een school constant houden zien we dat dit
problemen oplevert met de celvulling in de subtabel waarin men wel een relatie heeft met een
school (tabel 7.B.2 Appendix D). We bespreken daarom enkel de verbanden die we vinden
voor onze eigen data. Omdat de verbanden in de subtabellen van elkaar verschillen, is er
sprake van interactie, maar niet van een interpretatiemodel. Wanneer men geen relatie heeft
met een school blijft het verband ongeveer hetzelfde. We zien dat wanneer men wel een
relatie heeft met een school de relatie tussen het dorpstype en inzet sterker is. Wanneer men
een relatie heeft met een school is de passieve inzet veel sterker in bemiddelde dorpen dan in
minder bemiddelde dorpen. Ook is non-participatie onder bewoners van bemiddelde dorpen
veel kleiner dan onder bewoners van minder bemiddelde dorpen wanneer men een relatie
heeft met een basisschool.
We zijn, zoals te zien valt in het conceptueel schema in de inleiding, ook benieuwd naar de
invloed van individuele variabelen en het meer of minder bemiddeld zijn van een dorp samen
op de kans dat men zich inzet. Daarom voeren we een binaire logistische regressieanalyse uit,
waarin we de kans op inzet (wel of geen inzet) voorspellen met zowel de individuele
variabelen als het meer of minder bemiddeld zijn van een dorp. De dichotome variabelen
geslacht, kerkelijkheid, dorpstype en relatie met de school worden opgenomen als continue
variabelen. De andere variabelen, opleiding, inkomen, woonduur en leeftijd worden in de
analyse opgenomen als categorische variabelen om te kijken of er sprake is van boogvormige
verbanden.
In tabel 7.1 zien we de uitkomsten van deze analyse. De waarde van Nagelkerke R 2
laat met een waarde van 0.335 zien dat de verklaringskracht van dit model groot is.
Bovendien is deze waarde volgens onze overschrijdingskans significant (p

inkomen en de leeftijd ook significant. Mensen met een midden inkomen hebben een hogere
kans dat ze zich inzetten dan mensen met een laag inkomen. Wat leeftijd betreft is de kans dat
men zich inzet onder mensen met een leeftijd tussen 40 en 60 jaar groter dan onder jongeren.
Het maakt voor de kans op inzet niet uit of men wel of niet kerkelijk is, man of vrouw
is, hoe hoog de genoten opleiding is, of men een relatie heeft met een school en of men woont
in een bemiddeld of in een minder bemiddeld dorp. Deze verschillen zijn niet significant, dus
voorspellen deze variabelen niet de kans dat men inzet vertoont. Daarnaast is er ook geen
sprake van interactie tussen individuele variabelen en de relatie die men heeft met de school
of tussen de aanwezigheid van een basisschool en de relatie die men heeft met een school.
Deze interacties zijn daarom niet in het model opgenomen.
Tabel 7.1 De invloed van individuele variabelen en het meer of minder bemiddeld zijn van een
dorp op de kans dat men zich inzet.
odds ratio Sig.
Kerkelijk (niet = ref.) 1,019 ,982
Vrouw (man = ref.) 1,026 ,973
Opleiding (hoog = ref.) ,799
laag 2,037 ,543
middelbaar 1,262 ,840
Woonduur (geboren = ref.) ,269
kort 3,476 ,171
lang 4,961 ,141
Inkomen (laag = ref.) ,182
midden 4,949 ,069
hoog 3,397 ,276
Relatie met school (geen = ref.) 2,461 ,347
Dorpstype (min. bem. = ref.) 1,592 ,539
Leeftijd (18-40 jr = ref.) ,148
41-60 jr 7,839 ,051
>60 jr 1,882 ,550
Constante ,069 ,252
N = 69 Nagelkerke R 2 = 0.335, p

90
In een bemiddeld dorp is het verenigingsleven aan activiteit aan het verliezen, wat volgens
sleutelinformant 102 voornamelijk komt door de vergrijzing in het dorp:
‘Het verenigingsleven speelt zich meestal af in en rondom het buurthuis. Het is wel iets wat
terugloopt de afgelopen jaren, het verenigingsleven is toch iets meer voor ouderen, kun je
toch merken dat het terug loopt. Ze hebben dan koersbal en ze hebben een gymvereniging nou
ja die mensen worden oud en die kunnen op gegeven moment het huis niet meer uit
bijvoorbeeld en dan merk je dat het terug loopt. Nog een schietvereniging hebben we. Nou en
kaart- en klaverjasclub hebben we. En wat nog meer? Nou dat is het wel zo'n beetje.
Plaatselijk belang organiseert heel veel dingen. Bbq's en eh, stamppotwandelingen,
herfstwandelingen en Sint-Maarten optochten. Dus plaatselijk belang is wel vrij actief wat dat
betreft.’
Omdat we ook benieuwd zijn naar de invloed van individuele variabelen en het dorpstype op
de kans dat men zich actief inzet, voeren we nog een binaire logistische regressieanalyse uit
met het onderscheid tussen actieve en geen of passieve inzet als afhankelijke variabele. In
tabel 7.B.3 zien we de resultaten van deze analyse. Het gehele model is niet significant
(p0,2) (tabel 7.B.4 in Appendix D). Er is iets meer sprake van actievoeren
onder bewoners uit minder bemiddelde dorpen dan onder bewoners van bemiddelde dorpen.
In bemiddelde dorpen heeft 26.5 % wel eens in het eigen dorp samen met dorpsgenoten actie
gevoerd tegen iets, in minder bemiddelde dorpen is dit 30 %. Wanneer we de relatie die men
heeft met een basisschool in dit verband constant houden, zien we weer een probleem met de
celvulling (tabel 7.B.5 in Appendix D). We zullen hier dus alleen over onze eigen data
spreken. Er is geen sprake van een indirect verband, maar we zien hier wel iets interessants
gebeuren. De waarden van epsilon van beide subtabellen schieten flink omhoog, maar we zien
wel dat het verband in beide subtabellen tegenovergesteld is, wat betekent dat er hier sprake is
van interactie. Wanneer men geen relatie heeft met een basisschool, zijn er in minder
bemiddelde dorpen meer mensen die wel actie voeren dan in bemiddelde dorpen. Wanneer
men wel een relatie heeft met een basisschool is dit verband juist andersom: in bemiddelde
dorpen hebben meer mensen wel eens actie gevoerd dan in minder bemiddelde dorpen.
Toch lijkt het er op dat in minder bemiddelde dorpen minder actie wordt gevoerd. In een
minder bemiddeld dorp vertelt sleutelinformant 104: ‘Nee, actievoeren is nog nooit voor
gekomen in de 8 jaar dat ik hier woon’.
In een ander minder bemiddeld dorp is er slechts weinig sprake van actievoeren:
Masterscriptie Sociale Geografie

‘Nou ja, een eindje verderop staat een zendmast, voor de telefoons. Nou daar is toen wel, nou
goed niemand heeft zoiets van zet maar een mast daar neer. Met straling en dergelijke, daar
hebben we toendertijd wel wat tegen, ja actie gevoerd, om toch te kijken of die op een andere
plek kon. Dat soort dingen, voor de rest niet, nee’ (sleutelinformant 103).
In een bemiddeld dorp wordt met enige regelmaat wel actie gevoerd, omdat men anders
weinig voor elkaar lijkt te krijgen:
‘Ja, we hebben wel regelmatig actie, ja. Want wij hebben ook wel echt een gevoel als nou ja,
het gevoel leeft hier wel in (dit dorp) dat wij altijd een beetje achtergesteld worden. Ten
opzichte van de rest van de gemeente Vlagtwedde, ja. Dat wij, als wij iets willen, dat we ook
met mekaar, jongens, vuist op tafel en met mekaar naar het gemeentehuis. Want anders krijg
je het niet voor mekaar’ (sleutelinformant 102).
Ook in een ander bemiddeld dorp staat men op als er ontwikkelingen zijn waarmee men het
niet eens is:
‘Ja, ze wilden de verlichting toen uit hebben, achter in (dit dorp) moest de verlichting weg,
straatverlichting, en toen waren we giftig. En nu is het helemaal van de baan. Want dat was
iets wat de buurtvereniging eerder tot stand heeft gebracht dat er achter in (dit dorp)
lantarenpalen langs de weg kwamen, en in een keer was het weer over en ze waren giftig. De
gemeente wou het weg hebben. Besparing, of weet ik veel. Er brandde te veel licht en de
buitengebieden daar kon het wel donker worden, maar nee dat was niet best’
(sleutelinformant 101).
Locatie van inzet
De locatie van inzet verschilt significant per dorpstype (figuur 7.1). In bemiddelde dorpen
zetten meer mensen zich in in het eigen dorp (79.6 %) dan in minder bemiddelde dorpen (65
%). Voor dit verband heeft epsilon een waarde van 14.6, en deze waarde is bovendien
significant (p

92
Figuur 7.1 Het verband tussen dorpstype (bemiddeld en minder bemiddeld) en
locatie van inzet
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
35,0
65,0
School als interactievormer
We zien in figuur 7.2 dat er voor een van de twee stellingen geldt dat in bemiddelde dorpen
een groter aandeel van de bewoners een interactievormende rol toe dicht aan een school in een
dorp dan in minder bemiddelde dorpen. Met de stelling ‘als er geen basisschool in een dorp is,
hebben bewoners maar weinig contact met elkaar’, was in bemiddelde dorpen meer dan de
helft het eens (63,4 %). In minder bemiddelde dorpen was dit minder dan de helft (35,5 %).
De andere stelling laat ook zien dat in bemiddelde dorpen meer mensen het ermee eens zijn,
maar dit verschil is niet significant.
Figuur 7.2 Oordeel van bewoners over de school als interactievormer binnen een dorp
Masterscriptie Sociale Geografie
20,4
79,6
minder bemiddeld bemiddeld
29,6
70,4
epsilon = 14,6 p0.2 (0.262) epsilon = 27,9 p

Interactie
Het aandeel bewoners dat sterk scoort op interactie is voor beide dorpstypen ongeveer gelijk
en niet significant (p>0.2) (tabel 7.C.1 in Appendix D). In minder bemiddelde dorpen heeft 45
% een sterke mate van interactie, in de bemiddelde dorpen is dit 46.9 %. Met een verschil in
procenten van 1.9 kunnen we zeggen dat het dus niet uit maakt of men in een bemiddeld of
minder bemiddeld dorp woont; in beide dorpen scoort iets minder dan de helft van de
bewoners sterk op interactie. Wanneer we de relatie die men heeft met een basisschool in dit
verband constant houden, zien we dat er geen sprake is van een indirect verband(tabel 7.C.2
Appendix D). Het verband blijft afwezig wanneer men geen relatie heeft met een school.
Voor onze data geldt dat onder mensen die een relatie hebben met een school, in een
bemiddeld dorp interactie sterker is dan in een minder bemiddeld dorp.
Omdat we, zoals te zien valt in het conceptueel schema in de inleiding, ook benieuwd zijn
naar de invloed van individuele variabelen op interactie, voeren we een binaire logistische
regressieanalyse uit, waarin zowel de individuele variabelen als het meer of minder bemiddeld
zijn van een dorp worden opgenomen als verklarende variabelen. Het model in zijn geheel
heeft geen significante verklaringskracht (Nagelkerke R 2 =0.211 p>0.2) (tabel 7.C.3 in
Appendix D). De individuele variabelen in combinatie met het dorpstype, kunnen dus niet de
kans voorspellen dat men sterke interactie vertoont.
Wat betreft de overschrijding van fysieke barrières, zien we wel een verschil tussen
bemiddelde en minder bemiddelde dorpen (epsilon = 13,2), hoewel dit net niet significant is
(p>0.2) (tabel 7.C.4 in Appendix D). We kijken er toch even naar omdat de waarde van
epsilon redelijk groot is. In bemiddelde dorpen heeft bijna de helft van de bewoners veel
contact met mensen van buiten het eigen dorp. In minder bemiddelde dorpen is dit een derde.
Wanneer we de relatie die men heeft met een school constant houden, blijven deze verschillen
voor beide groepen ongeveer gelijk (tabel 7.C.5 in Appendix D). Het maakt dus niet uit of
men wel of geen relatie heeft met een school, voor beide gevallen geldt dat in bemiddelde
dorpen men meer contact heeft met mensen van buiten dan in minder bemiddelde dorpen. De
relatie die men heeft met een school speelt hier geen interveniërende rol.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
93

94
7.2 Lokale identiteit
School als identiteitsvormer
In zowel bemiddelde als minder bemiddelde dorpen is over het algemeen een (ruime)
meerderheid het eens met de stellingen met betrekking tot de rol van een school als
identiteitsvormer in een dorp (figuur 7.3). In minder bemiddelde dorpen is men het echter wel
een stuk minder eens met de identiteitsvormende rol van een basisschool voor een dorp dan in
bemiddelde dorpen. In bemiddelde dorpen is 86 % het eens met de stelling dat een
basisschool kenmerkend is voor een dorp. In minder bemiddelde dorpen is dit 51.9 %. De
verschillen tussen de twee dorpstypen zijn iets minder groot als we kijken naar de andere twee
stellingen met betrekking tot de school als identiteitsvormer voor een dorp. In bemiddelde
dorpen is 88.6 % het eens met de stelling dat een basisschool in een dorp bijdraagt aan het
‘dorpsgevoel’ in minder bemiddelde dorpen is 73 % het hiermee eens. Volgens 87 % van de
bewoners van bemiddelde dorpen hoort een school bij een dorp, onder bewoners van minder
bemiddelde dorpen is dit 72 %. We zien dus dat men in bemiddelde dorpen systematisch meer
vindt dat een school aan een dorp identiteit geeft dan in minder bemiddelde dorpen.
Figuur 7.3 Oordeel van bewoners over de school als identiteitsvormer binnen een dorp
48,1
51,9
14,0
86,0
Lokale identiteit
De lokale identiteit onder bewoners van bemiddelde dorpen verschilt niet significant van die
van bewoners van minder bemiddelde dorpen. In bemiddelde dorpen heeft 69,4 % een sterke
lokale identiteit. In minder bemiddelde dorpen is dit 65 % (tabel 7.D.1 Appendix D). Wanneer
we dit verband nogmaals bekijken, maar nu onder constanthouding van de relatie met een
basisschool, zien we dat de verbanden sterker worden maar beiden een andere richting hebben
(tabel 7.D.2 Appendix D). Er is hier sprake van interactie en niet van een indirect verband.
Omdat er ook hier weer sprake is van een verwachte celwaarde van lager dan vijf doen we
enkel uitspraken over onze eigen data. We zien dat de waarden van epsilon toenemen, de
verschillen tussen bemiddelde en minder bemiddelde dorpen met betrekking tot lokale
Masterscriptie Sociale Geografie
26,7
73,3
minder bemiddeld bemiddeld minder bemiddeld bemiddeld minder bemiddeld bemiddeld
Een basisschool is kenmerkend voor
een dorp (N=70)
eens/ neutraal oneens
11,4
88,6
Een basisschool in een dorp draagt bij
aan het 'dorpsgevoel' (N=74)
28,1
71,9
13,3
86,7
Een basisschool hoort bij een dorp
(N=77)
epsilon = 34,1 p

identiteit worden groter. Wanneer men geen relatie heeft met een basisschool, hebben in
bemiddelde dorpen meer mensen een sterke lokale identiteit (69,7 %) dan in minder
bemiddelde dorpen (58,1 %). Wanneer men wel een relatie heeft met een school hebben meer
mensen in minder bemiddelde dorpen een sterke lokale identiteit (88,9 %) dan in bemiddelde
dorpen (68,8 %).
Omdat we, zoals te zien valt in het conceptueel schema in de inleiding, ook benieuwd zijn
naar de invloed van individuele variabelen op lokale identiteit, voeren we een binaire
logistische regressieanalyse uit, waarin zowel de individuele variabelen als het meer of
minder bemiddeld zijn van een dorp worden opgenomen als verklarende variabelen.
Tabel 7.2 De invloed van individuele variabelen en het meer of minder bemiddeld zijn van een
dorp op de kans dat men sterke lokale identiteit vertoont.
odds ratio Sig.
Kerkelijk (niet = ref.) 5,939 ,037
Vrouw (man = ref.) 2,868 ,140
Opleiding (hoog = ref.) ,568
laag 2,181 ,416
middelbaar 2,744 ,308
Woonduur (geboren = ref.) ,239
kort ,550 ,486
lang 2,290 ,388
Inkomen (hoog = ref.) ,034
laag 3,041 ,266
midden 12,786 ,013
Relatie met school 1,517 ,616
Leeftijd (> 60 jr = ref.) ,548
18-40 jr ,343 ,273
41-60 jr ,541 ,537
Dorpstype (min. bem. = ref.) 2,483 ,208
Constante ,014 ,038
N = 69 Nagelkerke R 2 = 0.410, p

96
men een sterke lokale identiteit vertoont dan wanneer men in een minder bemiddeld dorp
woont. Ook hier valt weer op, net als in een soortgelijke analyse in hoofdstuk 6, dat woonduur
hier niet naar voren komt als een voorspeller van het hebben van een sterke lokale identiteit.
We zagen eerder in hoofdstuk 5 (tabel 5.D.3 in Appendix B) dat woonduur op zichzelf wel
sterk samenhangt met het hebben van een lokale identiteit.
Tevredenheid
Opvallend is dat er geen verschillen zijn in tevredenheid tussen bewoners van bemiddelde en
minder bemiddelde dorpen (7.D.3 in Appendix D). We namen aan dat mensen in bemiddelde
dorpen tevredener zouden zijn dan bewoners van minder bemiddelde dorpen. Dit is immers
een van de punten waarop bemiddelde en minder bemiddelde dorpen van elkaar zouden
moeten verschillen. In zowel bemiddelde als minder bemiddelde dorpen geeft zo’n 70 % van
de bewoners een 8 of lager als cijfer wanneer het wordt gevraagd of ze het naar de zin hebben
in hun eigen dorp; 30 % geeft een 9 of hoger. Wanneer we de relatie die men heeft met een
basisschool constant houden is voor zowel mensen zonder als mensen met een relatie met een
school het verband tussen dorpstype en tevredenheid veel sterker en is voor beide groepen het
verband tegenovergesteld. Er is dus geen indirect verband (tabel 7.D.4 in Appendix D).
Omdat er sprake is van een te lage verwachte celvulling, spreken we hier dus alleen over
verbanden die we vinden in onze eigen data. Wanneer men geen relatie heeft met een
basisschool worden er in minder bemiddelde dorpen hogere cijfers uitgedeeld. Wanneer men
wel een relatie heeft met een basisschool wordt in bemiddelde dorpen door meer mensen een
negen of hoger gegeven dan in minder bemiddelde dorpen.
Voor zowel bewonersparticipatie als voor lokale identiteit onder bewoners, geldt dat deze
geen wezenlijke verschillen vertonen als we kijken naar bemiddelde en minder bemiddelde
dorpen. De locatie van inzet verschilt wel aanzienlijk. In bemiddelde dorpen zet een veel
groter deel zich in in het eigen dorp dan in minder bemiddelde dorpen. Wanneer we ook
rekening houden met andere (individuele) variabelen, zien we dat bemiddelde en minder
bemiddelde dorpen wel van elkaar verschillen met betrekking tot lokale identiteit. In minder
bemiddelde dorpen heeft men een zwakkere lokale identiteit.
De houding ten opzichte van de sociale en symbolische rol die een school speelt in een
dorp verschilt wel. In bemiddelde dorpen is men het met alle stellingen meer eens dan in
minder bemiddelde dorpen. In bemiddelde dorpen wordt onder bewoners meer gevoeld dat
een school zorgt voor interactie en een symbolische rol vervult dan in minder bemiddelde
dorpen.
Masterscriptie Sociale Geografie

De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
97

98
Masterscriptie Sociale Geografie

8. Conclusies: de sociale rol van
basisscholen in kleine kernen
Door uiteenlopende ontwikkelingen op het Nederlandse platteland gedurende de laatste
decennia is er sprake van een verandering in de samenstelling van de bevolking. Er is sprake
van schaalvergroting in het boerenbedrijf, regionalisering en toegenomen mobiliteit onder
bewoners. Daarnaast zien we dat mensen steeds langer leven en minder kinderen krijgen,
waardoor er voor de gehele Nederlandse bevolking sprake is van vergrijzing en ontgroening.
Voor de Oost-Groningse situatie geldt dat er slechts weinig werkgelegenheid is en de
opleidingsmogelijkheden gering zijn. Jongeren hebben daardoor de neiging om het gebied te
verlaten en elders op zoek te gaan naar meer mogelijkheden. Een tegengestelde beweging
wordt gevormd door ouderen die op zoek zijn naar rust en ruimte en juist dit soort gebieden
uitkiezen om zich te vestigen. Er is, kortom, in dit gebied sprake van extra ontgroening en
vergrijzing.
Een duidelijk gevolg van deze ontwikkelingen is dat er slechts weinig gezinnen met
jonge kinderen bij komen. Basisscholen in kleine kernen krijgen het steeds moeilijker om nog
voldoende leerlingen te werven om de deuren open te kunnen houden. Wanneer een school
met sluiting wordt bedreigd, ontstaat er vanuit de lokale gemeenschap vaak hevig verzet. In
het maatschappelijk debat komt naar voren dat men de school een zeer belangrijke
voorziening vindt die zijn onderwijzende rol ontstijgt en een belangrijke sociale functie
vervult binnen de lokale gemeenschap. De school vormt vaak een ontmoetingsplaats voor
ouders en buurtbewoners. Daarnaast wordt de school gezien als een gemeenschappelijk goed,
waarvoor men zich gezamenlijk inzet. Door deze gezamenlijke inzet komen mensen met
verschillende achtergronden met elkaar in aanraking en ontstaat er interactie. Ten slotte
dichten bewoners vaak een symbolische rol toe aan de school binnen de gemeenschap, de
school bepaalt mede de identiteit van het dorp. De vraag is natuurlijk of deze zaken
verdwijnen of minder worden met het sluiten van een school.
Het doel van dit onderzoek is na te gaan in hoeverre deze beweringen kloppen met de
werkelijkheid in kleine kernen op het Nederlandse gesloten platteland. Er zijn daartoe
gegevens verzameld onder 90 bewoners in vier verschillende dorpen binnen de gemeente
Vlagtwedde in Oost-Groningen. Van deze vier dorpen hadden twee een school en twee niet.
We zijn er daarnaast van uit gegaan dat ook andere zaken, zoals persoonlijke kenmerken en
bevolkingssamenstelling, een rol spelen in de mate van inzet, interactie en de lokale identiteit
onder bewoners van een dorp. Daarom zijn deze vier dorpen ook ingedeeld in bemiddelde en
minder bemiddelde dorpen. De volgende vraagstelling staat centraal:
• Bestaat er een samenhang tussen het al dan niet aanwezig zijn van een basisschool in
een dorpskern en de mate waarin er onder de bewoners sprake is van sociale
participatie en lokale identiteit?
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
99

100
• Is er een verband tussen het type dorp (bemiddeld en minder bemiddeld) en de mate
waarin er sprake is van sociale participatie en lokale identiteit onder bewoners van de
dorpskern?
• Is er een verband tussen individuele kenmerken en sociale participatie en lokale
identiteit?
• Is er sprake van een indirect verband tussen de individuele variabelen, de
aanwezigheid van een basisschool en het dorpstype enerzijds, en inzet, interactie en
lokale identiteit anderzijds, via de relatie die bewoners hebben met een basisschool?
Ten eerste kunnen we op basis van de verzamelde gegevens algemene uitspraken doen over
bewonersparticipatie en lokale identiteit in kleine kernen op het Nederlandse platteland. Het
grootste deel van de plattelandsbevolking in kleine kernen zet zich in binnen het eigen dorp.
Het gaat hier om deelname aan het verenigingsleven, vrijwilligerswerk en activiteiten op
lokale schaal. Er lijkt echter wel een onderscheid mogelijk tussen passieve en actieve vormen
van inzet, waarbij de passieve vorm van inzet het grootste aandeel heeft. Verwonderlijk is dit
niet. Met actieve inzet wordt bedoeld dat men organisatorische functies vervult, en het is
immers in geen enkele context haalbaar voor een meerderheid deze functies te vervullen. De
eerder genoemde vergrijzing en ontgroening wordt bevestigd als we kijken naar de mate van
contact die bewoners hebben met verschillende bewonersgroepen. Men komt het meest in
aanraking met bewonersgroepen die gevormd worden door mensen van ouder dan 60 jaar en
het minst met jongeren, omdat deze er simpelweg maar weinig zijn. Onder een meerderheid
van de bewoners is er sprake van een zwakke algemene interactie, wat er op neer komt dat
men weinig in aanraking komt met bewoners van verschillende achtergronden binnen het
eigen dorp. De lokale identiteit, die in dit onderzoek een traditioneel, temporeel karakter heeft
en ook wel dorpsbinding wordt genoemd, is onder het grootste deel van de bewoners van
kleine plattelandskernen sterk. Tot slot zijn bewoners van kleine kernen zeer tevreden over
hun eigen dorp, wat er op wijst dat de woonomgeving passend is bij de eigen identiteit en
leefstijl.
In de opzet van ons onderzoek gingen we er van uit dat er sprake is van een indirect verband
tussen de aanwezigheid van een basisschool, het dorpstype en individuele kenmerken
enerzijds en bewonersparticipatie en lokale identiteit anderzijds. De relatie die men heeft met
een school zou in dit verband interveniërend zijn. Deze interveniërende rol van de relatie die
men heeft met een basisschool is in geen van de verbanden gevonden.
Uit onze analyse blijkt ook dat bewoners van dorpen met een school even vaak een
relatie hebben met een basisschool als bewoners van dorpen waar geen basisschool is. Het
overgrote deel van bewoners van kleine kernen heeft geen relatie met een basisschool. In
dorpen waar wel een basisschool is, hebben bewoners over het algemeen slechts op passieve
wijze een relatie met de school. Een aanzienlijk deel komt niet in aanraking met de
basisschool in het eigen dorp en van het deel dat er wel mee in aanraking komt is slechts een
handje vol actief betrokken bij de school als hulpouder of vrijwilliger. Voor een groot deel
van de bewoners bestaat de relatie met de school in hun eigen dorp uit het feit dat ze er zelf
Masterscriptie Sociale Geografie

naar toe gingen of dat hun kinderen er naar toe gaan. Ook worden schoolgebouwen maar
weinig gebruikt als ontmoetingsplaats of activiteitenruimte voor bewoners. Daartoe dient vaak
het dorpshuis, dat over het algemeen in elk dorp aanwezig is. Bewoners oordelen overwegend
positief als het om de rol gaat die een school kan spelen als bevordering voor interactie in het
dorp en de lokale identiteit.
Lokale identiteit is sterker onder bewoners van dorpen met een school
De inzet in het verenigingsleven, vrijwilligerswerk en lokale activiteiten onder bewoners in
dorpen met een school verschilt niet van dorpen zonder school, hoewel we anders hadden
verwacht. Volgens Forsythe vormde de school immers een punt van gezamenlijke focus,
waardoor bewoners zich meer zouden inzetten (Forsythe 1984). In beide dorpen vertoont men
evenveel actieve en passieve inzet. Of men zich wel of niet inzet wordt echter wel bepaald
door de woonduur, het inkomen en de leeftijd. Bewoners die langer dan 15 jaar in hun dorp
wonen, maar er niet zijn geboren, zijn het meest geneigd zich in te zetten. Ook dit is anders
dan de verwachting; logischer zou zijn dat naarmate men er langer woont, men meer geneigd
is zich in te zetten. Mensen met een midden inkomen hebben meer de neiging zich in te zetten
dan mensen met een laag inkomen. Ten slotte zijn mensen met een middelbare leeftijd (41-60
jaar) meer geneigd zich in te zetten dan jongeren (18-40 jaar). Actievoeren en de locatie van
inzet (in het eigen dorp of daarbuiten) is ook niet verschillend voor dorpen met en dorpen
zonder school. Opvallend is dat men in dorpen zonder een basisschool tevredener is over het
eigen dorp dan in dorpen met een basisschool.
Interessant is dat men in dorpen met een school veel sterker van mening is dat een
school zorgt voor interactie en lokale identiteit dan in dorpen zonder school. Voor interactie
vinden we dit niet terug in het feitelijke gedrag van bewoners. In dorpen met en dorpen
zonder een basisschool is interactie met verschillende bewonersgroepen gelijk. De school
heeft dus geen sociale invloed voor de bewoners van een kleine kern als het gaat om inzet en
interactie; in dorpen met een school is er onder bewoners niet meer sprake van inzet en
interactie dan in dorpen zonder een school. Dit geldt ook voor het overschrijden van fysieke
barrières; in dorpen met en dorpen zonder school heeft men ongeveer even vaak contact met
mensen van buiten het dorp. De afwezigheid van deze verbanden komt niet overeen met onze
verwachting dat de basisschool een neutrale, centrale plaats biedt waardoor mensen met
verschillende achtergronden met elkaar in contact komen (Forsythe 1984, Lyson 2002,
Tricker 1984). Er bestaat wel een verband tussen de aanwezigheid van een basisschool en
lokale identiteit. Wanneer er een school aanwezig is in een dorp is er onder meer bewoners
sprake van een sterke lokale identiteit dan wanneer er geen basisschool in een dorp is. Verder
wordt de lokale identiteit ook bepaald door kerkelijkheid, geslacht, woonduur en inkomen.
Mensen die kerkelijk zijn hebben een grotere kans dat ze een lokale identiteit hebben dan
mensen die niet kerkelijk zijn. Vrouwen zijn meer geneigd een sterke lokale identiteit te
hebben dan mannen. Voor mensen die lang in hun dorp wonen is de kans groter dat ze een
sterke lokale identiteit hebben dan voor mensen die er kort wonen. Tot slot hebben mensen
met een midden inkomen een grotere kans dat ze een sterke lokale identiteit hebben dan
mensen men een hoog inkomen.
Op basis van de theorie was de verwachting dat de school positieve sociale invloeden
heeft op een lokale gemeenschap. Voor de lokale identiteit wordt dit verband inderdaad
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
101

102
gevonden. Dat geldt niet voor inzet en interactie. De tevredenheid is zelfs tegenovergesteld
aan de verwachting. Hoewel het sluiten van een school zeker zijn sporen nalaat in het sociale
leven binnen een dorp, is het goed mogelijk dat de positieve sociale invloed van een
basisschool op een dorp wordt overschat (Tricker 1984). Daarnaast is er sprake van bredere
maatschappelijke en demografische veranderingen die een invloed uitoefenen op het sociale
leven op het platteland. Zo vindt het verdwijnen van een school ook plaats in een bredere
context van sociale en economische veranderingen. Wellicht is het zelfs zo dat sterke sociale
verbondenheid en participatie voorwaarde zijn voor het behoud van een school, en in veel
mindere mate een gevolg. Ook verschillen de gevolgen ervan mogelijk voor verschillende
groepen. Ouderen, minder welgestelden en minder mobiele bewoners vormen kwetsbare
groepen die mogelijk meer negatieve gevolgen ondervinden van het verdwijnen van een
school dan andere bewoners (Witten 2001, Tricker 1984).
Bewonersparticipatie verschilt niet tussen bemiddelde en minder bemiddelde dorpen
Tussen bemiddelde en minder bemiddelde dorpen is geen verschil te vinden in inzet onder de
bewoners, hoewel we hadden verwacht dat men zich in bemiddelde dorpen meer zou inzetten
dan in minder bemiddelde dorpen. Woonduur, inkomen en leeftijd beïnvloeden de kans op
inzet wel. Mensen die in hun dorp zijn geboren zijn minder geneigd zich in te zetten dan
mensen die van elders komen. Mensen met een midden inkomen vertonen meer inzet dan
mensen met een laag of een hoog inkomen en mensen in de leeftijd 41-60 jaar hebben een
sterkere neiging zich in te zetten dan ouderen of jongeren. Het aantal bewoners dat wel eens
actie heeft gevoerd is gelijk in bemiddelde en minder bemiddelde dorpen. De locatie van inzet
verschilt wel per dorpstype. In bemiddelde dorpen zet een groter deel van de bewoners zich in
in het eigen dorp dan in minder bemiddelde dorpen. De tevredenheid onder bewoners is in
beide dorpen gelijk.
Bemiddelde en minder bemiddelde dorpen verschillen ook niet van elkaar met
betrekking tot interactie. Het contact tussen bewoners van kleine kernen en verschillende
bewonersgroepen is in beide dorpstypen gelijk. Het is wel zo dat bewoners van bemiddelde
dorpen meer contact hebben met mensen van buiten dan bewoners van minder bemiddelde
dorpen. Ten slotte kunnen we ook concluderen dat er tussen de twee dorpstypen ook geen
verschillen zijn op het gebied van lokale identiteit onder bewoners als we ernaar kijken los
van individuele variabelen. We vinden wel verschillen als we deze individuele variabelen ook
bekijken. In minder bemiddelde dorpen is de kans op een lokale identiteit onder bewoners
groter dan onder bewoners van bemiddelde dorpen.
Ook als het om het verschil tussen bemiddelde en minder bemiddelde dorpen gaat,
zien we dus geen verschillen in inzet en interactie onder bewoners van kleine kernen. Lokale
identiteit laat wel een verschil zien; lokale identiteit in traditionele temporele zin is sterker
onder bewoners van bemiddelde dorpen. Dit komt niet overeen met de bevindingen over
dorpsbinding op het Drentse platteland dat ‘minder bemiddelde milieus het minst geschikte
milieu lijken voor het ontwikkelen van lokaal bewustzijn’ (Thissen en Droogleever Fortuijn
1998, p. 67), maar wellicht wel voor het ontwikkelen van een lokale oriëntatie in de meer
traditionele zin zoals wij die hebben gemeten. Bewoners van bemiddelde dorpen zouden
volgens Thissen en Droogleever Fortuijn juist minder de neiging hebben zich enkel lokaal te
richten als het gaat om hun sociale netwerken en activiteiten (Thissen en Droogleever Fortuijn
Masterscriptie Sociale Geografie

1998). Het zou zo kunnen zijn dat er sprake is van een negatieve spiraal die kan ontstaan in
minder bemiddelde milieus waarbij men zich onttrekt aan het publieke leven en zich niet
langer met het dorp identificeert.
Naast een analyse van het feitelijke gedrag van bewoners van verschillende dorpen hebben we
ook gevraagd naar hun houding ten opzichte van een basisschool in een dorp. Er blijkt sprake
van een discrepantie tussen houding en gedrag met betrekking tot interactie. In dorpen met
een basisschool is men het er overwegend mee eens dat de school voor interactie zorgt. Toch
zien we dit niet terug als we kijken naar de feitelijke interactie tussen bewoners. We vinden
geen verschil tussen dorpen met en dorpen zonder school als het om interactie gaat. Voor de
houding ten opzichte van een school als identiteitsvormer binnen een dorp en de feitelijke
identiteit vinden we dat men in dorpen met een basisschool qua houding een
identiteitsvormende rol toedicht aan de school en dat men er ook een sterkere lokale identiteit
heeft dan in dorpen zonder een school. Het lijkt er dus op dat als het om interactie gaat men
wel van mening is dat de school bewoners dichter bij elkaar brengt en dat men doordat er een
school aanwezig is meer contact heeft met medebewoners, maar dat het in werkelijkheid niet
uitmaakt of er wel of geen school aanwezig is in een dorp; de mate van interactie is er gelijk.
Men dicht meer waarde aan de school als interactievormer toe dan de school in werkelijkheid
veroorzaakt.
Tussen bemiddelde en minder bemiddelde dorpen vinden we geen verschillen in
interactie. Toch zien we ook hier dat men in bemiddelde dorpen een grotere waarde aan de
school toeschrijft als interactievormer dan in minder bemiddelde dorpen. Als het gaat om de
identiteitsvormende rol van een basisschool, zien we dat de houding van bewoners wel
overeen komt met de daadwerkelijk gemeten lokale identiteit. In bemiddelde dorpen is men
het er overwegend mee eens dat een basisschool een symbolische functie vervult als
identiteitsvormer in een dorp. Ook als we kijken naar de feitelijke lokale identiteit onder
dorpsbewoners, vinden we dat men in bemiddelde dorpen een sterkere lokale identiteit heeft
dan in minder bemiddelde dorpen. In bemiddelde dorpen investeert men vanuit de overtuiging
dat de school een belangrijke symbolische rol vervult voor de gemeenschap in het dorp,
waarmee deze voorziening het resultaat is van de houding van de bewoners. Opvallend is dat
deze houding beter zou passen bij een modern lokaal bewustzijn of dorpstrots onder bewoners
dan bij een traditioneel temporeel type van lokale identiteit zoals wij dat hier hebben
gehanteerd (Groot 1989).
Wat zeggen deze uitkomsten nu over de dorpen in de rest van Nederland? Het gebied waar de
gegevens zijn verzameld is redelijk specifiek. Het heeft een perifere ligging en heeft van
oudsher een naar binnen gerichte houding. Er zijn niet veel grotere kernen in de buurt en er is
slechts weinig werkgelegenheid. De dorpen vallen volgens de indeling van Nederlandse
plattelandstypen van het SCP binnen het gesloten platteland, waar de bewoners slechts weinig
buiten hun eigen gebied komen, weinig naar de stad gaan en waar men relatief ver verwijderd
is van een treinstation en een snelwegoprit (Vermeij en Mollenhorst 2008). We kunnen
daarom zeggen dat de uitkomsten van dit onderzoek gelden voor bewoners van kleine kernen
die vallen binnen het Nederlandse gesloten platteland.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
103

104
De basisschool in een kleine kern blijft een belangrijke voorziening, maar de sociale rol die
bewoners aan de school toedichten blijkt sterker dan de daadwerkelijke rol van de school voor
de gemeenschap, voornamelijk als het om bewonersparticipatie gaat. Of er nou een school in
een dorp aanwezig is of niet, de inzet onder bewoners van kleine kernen op het gesloten
platteland is groot. Interactie is minder sterk, maar hetzelfde in dorpen zonder en dorpen met
school. Zoals Forsythe (1984) al schreef: een gemeenschap sterft niet door het verdwijnen van
een school. Al verdwijnt er wellicht wel iets van de levendigheid uit een dorp, voornamelijk
als er verder nauwelijks voorzieningen overblijven.
Naar aanleiding van de uitkomsten van dit onderzoek zijn er enkele suggesties te doen
voor verder onderzoek. Het is belangrijk meer kernen te betrekken in het onderzoek zodat er
op basis van een groot aantal eenheden vergelijkingen kunnen worden gemaakt, waarin de rol
van een relatie die men heeft met een school ook kan worden betrokken. Daarnaast kunnen er
op deze manier meerdere typen platteland worden opgenomen, wat vergelijkingen tussen
verschillende soorten platteland binnen Nederland en misschien daarbuiten mogelijk maakt.
In dit onderzoek lag de nadruk op de verschillen tussen dorpen met en dorpen zonder een
basisschool om de sociale rol van een basisschool in een dorp te achterhalen. Hiermee is niet
een direct antwoord te geven op de vraag wat de gevolgen zijn voor het verdwijnen van een
basisschool uit een dorp. Daarom is het interessant om longitudinale data te verzamelen in
dorpen waar de school dreigt te verdwijnen, zodat enkele jaren na het verdwijnen een
vergelijking kan worden gemaakt tussen de twee situaties. Een soortgelijk longitudinaal
onderzoek is gedaan door van der Wouw et al. (2011), maar zij richten zich meer op
demografische en economische veranderingen binnen het dorp dan op sociale ontwikkelingen.
Hierin kan dan ook vertrouwen in lokale politiek worden betrokken, om te zien of er sociale
schade ontstaat doordat bewoners zich niet betrokken voelen in lokale besluitvorming omtrent
het sluiten van een basisschool. Ten slotte is het interessant om naast de traditionele temporele
vorm van lokale identiteit ook te kijken naar het meer moderne lokale bewustzijn.
Masterscriptie Sociale Geografie

De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
105

106
Masterscriptie Sociale Geografie

9. Discussie
Hoewel het onderzoek voor deze scriptie naar besten kunnen is uitgevoerd, kunnen bij de in
dit onderzoek gebruikte methoden en data enige kanttekeningen worden geplaatst.
Voor de verzameling van de data in de vier verschillen de kernen is gebruik gemaakt van een
steekproef, getrokken door de Gemeente Vlagtwedde. Hoewel het steekproefkader duidelijk
omlijnd was, zijn er toch enkele personen in terecht gekomen die we er niet in wensten. Het
gaat hier om bewoners van de vier dorpen met een leeftijd van hoger dan 80 jaar. Dit kan er
voor hebben gezorgd dat de non-response iets hoger is uitgevallen dan mogelijk was geweest,
omdat er meerdere malen geweigerd is met als reden dat men er te oud voor was. De
steekproef is gebaseerd op de zogenaamde buurten en wijken kaart van het CBS. De trekking
van de steekproef binnen de in het onderzoek betrokken dorpen is gebaseerd op de CBSwijken
die overeenkomen met deze dorpen. De grenzen van deze CBS-wijken komen niet
altijd overeen met de gehele omvang van het dorp. In het geval van Jipsingboertange betekent
dit dat een deel van de bewoners die wel horen bij het dorp niet deelnamen aan de
steekproeftrekking, omdat zij volgens de CBS-wijken indeling niet binnen het dorp vallen.
Per dorp zijn er ongeveer 40 personen getrokken. Het maximale aantal respondenten zou
uitkomen op 158. Omdat de response geen 100 procent bedraagt, is dit aantal uitgekomen op
90 respondenten. We zijn af en toe problemen tegen gekomen die te wijten zijn aan dit ‘kleine’
aantal, waardoor we over sommige zaken geen betrouwbare conclusies hebben kunnen
trekken. Daarnaast is het zo dat er sprake is van een overlap in de verschillende onderscheiden
dorpstypen; onder de twee dorpen met basisschool is er één bemiddeld en één minder
bemiddeld. Hetzelfde geldt voor de twee dorpen zonder basisschool. Naast het verzamelen
van kwantitatieve data onder bewoners door middel van een vragenlijst, is in ieder dorp ook
informatie ingewonnen bij een sleutelinformant over het sociale leven binnen het dorp en,
indien van toepassing, over de basisschool in het dorp. Helaas is het door omstandigheden op
één van de basisscholen in het onderzoek niet gelukt om rechtstreeks informatie in te winnen
bij deze school.
In de vragenlijst is niet gevraagd naar het vertrouwen in de lokale politiek, hoewel uit
de literatuur naar voren is gekomen dat het sluiten van een basisschool wel een negatieve
invloed kan uitoefenen op dit vertrouwen. Deze variabele is hier niet onderzocht, omdat er
een directe relatie wordt verondersteld tussen het besluitvormingsproces rondom het sluiten
van de school en de daling van het vertrouwen in de lokale politiek. Omdat in dit onderzoek
een vergelijking is gemaakt tussen dorpen met en dorpen zonder een basisschool, en geen data
is verzameld op meerdere tijdstippen, namelijk voor en na de sluiting van een school, is het
vertrouwen in de lokale politiek er niet in opgenomen.
De term lokale identiteit zoals deze is geoperationaliseerd in dit onderzoek kent een
sterk temporele, traditionele lading. Het is jammer dat een meer moderne vorm van lokale
identiteit – dorpstrots of lokaal bewustzijn – in dit onderzoek niet is geoperationaliseerd.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
107

108
Masterscriptie Sociale Geografie

Literatuur
Bemmel, A.A.B. Van, (1984) Voorzieningen in landelijke gebieden: Een sociaal-geografisch
onderzoek in zuid-west Friesland. Geografisch instituut Rijksuniversiteit Utrecht, Utrecht.
Besser, Terry L., (2009) Changes in small town social capital and civic engagement, Journal
of rural studies, 25, 185–193.
Bryman, A., (2001) 24: Ethics in social research. In: Bryman, A, Social research methods
475-486. Oxford University Press, Oxford.
Das, Marjolein en Henk de Feijter (2009) Wie komen en wie gaan? In: Latten, Jan en Sako
Musterd, (red.) De nieuwe groei heet krimp: een perspectief voor Parkstad Limburg 57-70.
Nicis Institute, Den Haag
Douma, Karlin en Sharon van Ede (red.) (2010) Krimp en onderwijs. Vijf case studies,
bijdrage aan het Handboek Krimp en Onderwijs. APE, Den Haag
Dekker, Paul (red.) (1994) Civil society verkenningen van een perspectief op vrijwilligerswerk
Civil society en vrijwilligerswerk I. Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag: VUGA.
Ede, Sharon van (red.) (2010) Knelpunten wet- en regelgeving onderwijs en krimp. APE Den
Haag.
Egelund, Niels en Helen Lautsen (2006) School closure: What are the consequences for the
local society? Scandinavian Journal of Educational Research, 50 (4), 429-439.
Forsythe, Diana (1984) The social effects of primary school closure. In: Tony Bradley and
Phillip Lowe (eds.) Locality and rurality: economy and society in rural regions 209-224. Geo
Books, Norwich Engeland.
Groot, J.P. (1989) Dorpsbinding en lokaal bewustzijn. In: Huigen, P.P.P. en M.C.H.M. van
der Velden (red.) De achterkant van verstedelijkt Nederland. De positie en funktie van
landelijke gebieden in de Nederlandse samenleving. Nederlandse Geografische Studies 89.
Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap/ Geografisch Instituut Rijksuniversiteit
Utrecht. Amsterdam, Utrecht.
Hargreaves, Linda, Rune Kvalsund en Maurice Galton (2009) Reviews of research on rural
schools and their communities in British and Nordic countries: Analytical perspectives and
cultural meaning. International journal of educational research 48, 80-88.
Miller
Latten, Jan, Marjolijn Das en Katja Chkalova, (2008) De stad Groningen als roltrap van
Noord-Nederland, bevolkingstrends, 2e kwartaal 2008, CBS Den Haag.
Lyson, Thomas, A (2002) What does s school mean to a community? Assessing the social and
economic benefits of schools to rural villages in New York. Journal of research in rural
education 17(3), 131-137.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
109

110
Meer, Marieke van der et al. (2008) De sociale draagkracht van dorpen in Borsele.
Leefbaarheid, sociale cohesie en community care in kleine dorpen. AMIDSt Amsterdam.
Miller, Bruce A. (1993) Rural distress and survival: the school and the importance of
“community”. Journal of research in Rural Education, 9 (2) 84-103.
Putnam, Robert D., (2000) Bowling alone, the collapse and revival of American community.
Simon and Schuster, New York.
Rompen, Tiny (2010) Krimpregio's in Nederland, de gevolgen voor het onderwijs. SBO Den
Haag.
Stockdale, Aileen (2004) Rural out-migration: community consequences and individual
migrant experiences, Sociologia ruralis 44(2), 167-194.
Swanborn, P. G. (1987) Methoden van sociaal wetenschappelijk onderzoek, nieuwe editie.
Boom, Meppel/Amsterdam.
Tamis, Frank (2006) Westerwolde, verkenning van een oud landschap in Oost-Groningen.
Uitgeverij Noordbroek, Groningen.
Thissen, Frans (1995) Bewoners en nederzettingen in Zeeland: op weg naar een nieuwe
verscheidenheid. Academisch proefschrift Universiteit van Amsterdam. Nederlandse
Geografische Studies 191. KNAG/FRW UvA, Utrecht/ Amsterdam.
Thissen, Frans en Joos Droogleever Fortuijn (1998) Sociale cohesie en Dorpsverenigingen op
het Drentse Platteland, verslag van een onderzoek in de Gemeente Aa en Hunze. AME,
Amsterdam.
Thissen, Frans, Joos Droogleever Fortuijn, Dirk Strijker en Tialda Haartsen, (2010) Migration
intentions of rural youth in the Westhoek, Flanders, Belgium and the Veenkoloniën, The
Netherlands, Journal of rural studies 26, 428-436.
Thissen, Frans (2010a) Wat houdt een (krimpend) dorp leefbaar en vitaal? Real Estate
Magazine 71, p 23-26.
Thissen, Frans (2010b), Een krimpend en vitaal dorp. In: Open Sas; Belvedere gebiedsvisie,
Must stedebouw, Amsterdam, p. 79-95.
Tricker, Michael (1984) Chapter 12: Rural education services: the social effects of
reorganization. In: Gordon Clark, Jan Groenendijk en Frans Thissen (red.) The changing
countryside 111-120. International Symposia Series, Geo Books, Norwich.
Vermeij, Lotte en Gerald Mollenhorst (2008) Overgebleven dorpsleven; sociaal kapitaal op
het hedendaagse platteland. Sociaal Cultureel Planbureau, Den Haag.
Vermeij, Lotte (2011) Jong kent oud op het platteland. Rooilijn 44 (2), 92-97.
Walker, Marion en Gordon Clark (2010) Parental choice and the rural primary school:
lifestyle, locality and loyalty. Journal of rural studies 26, 241-249.
Masterscriptie Sociale Geografie

Wellinghoff, Lieselot (2010) Onderwijs in krimpend Limburg, Rooilijn 43 (7), 482-489.
Wissen, Leo van, (2009) Migratie en krimp in het noorden, inspelen op krimp en vergrijzing
grote uitdaging voor de toekomst. Demos 25 (1), 13-16.
Witten, Karen et al. (2001) The impacts of a school closure on neighbourhood social
cohesion: narratives from Invercargill, New Zealand. Health and Place 7, 307-317.
Wouw, Dick van der, Paulette de Kraker en Han Schellekens (2011) Sluit de basisschool:
sluit het dorp? De basisschool als hart van leefbaarheid. Scoop, Middelburg.
Wright, Kathleen Anne (2007) Reenergizing Small Communities: A vital role for rural
schools. The Educational Forum 71 (4), 345-360.
Bronnen
Gemeente gids Vlagtwedde 2010/2011
CBS statline: [online]
http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?VW=T&DM=SLNL&PA=70904NED&D1=9&D2
=556-600&D3=l&HD=110309-2046&HDR=T&STB=G1,G2 [geraadpleegd op 6-03-2012]
SCP (2007) Vragenlijst NOP: ‘Nederlanders over het Platteland’. 2 april 2007.
SCP (2011) Conceptvragenlijst ten behoeve van Sociaal Vitaal Platteland, Landelijk Leven.
23 mei 2011.
Universiteit van Amsterdam (2007) Vragenlijst ‘Maatschappelijke participatie en de betekenis
van dorpshuizen en andere ontmoetingsplaatsen in de dorpen van Littenseradiel’.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
111

112
Masterscriptie Sociale Geografie

Appendix A, bijlagen bij hoofdstuk 2
A.1 Itemlijsten
Bourtange/Harpel
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Wat is uw naam?
Wat is uw leeftijd?
Hoe lang woont u al in Bourtange/Harpel?
Waar heeft u hiervoor gewoond?
Waar bent u geboren?
Hoe bent u terecht gekomen bij de bewonersvereniging/ als docent?
Wat was uw functie binnen de bewonersvereniging?
Waarom bent u daarmee gestopt?
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
Wat kunt u mij vertellen over:
De bewoners van Bourtange/Harpel
Nieuwkomers
Mobiliteit
Waar werkt men
Waar bezoekt men voorzieningen
Verschillende soorten bewoners
Onderling contact
Verschillende leeftijden
Nieuwkomers en mensen die er geboren en getogen zijn
Mensen met verschillende opleidingsniveaus
Mensen uit andere dorpen
Conflicten in gemeenschap
Welk deel van bewoners is actief in gemeenschap
Tevredenheid
De bewonersparticipatie in Bourtange/Harpel
Deelname aan activiteiten
Betrokkenheid
Vrijwilligerswerk
Verenigingsleven
Kerk
Actievoeren
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
113

114
Lokale gebruiken
Groningse taal gesproken
Lokale gerechten
Lokale feesten
Lokale vlaggen
De Basisschool in Bourtange/Harpel
Wat was/is de rol van de basisschool in het dorp?
School als ontmoetingsplaats
Activiteiten van de school
Belang van school als voorziening
Inzet voor de school
Het dorpshuis in Bourtange/Harpel
Activiteiten
Wie komen er?
Masterscriptie Sociale Geografie

Veele
------------------------------------------------------------------------------
Wat is uw leeftijd?
Hoe lang woont u al in Veele?
Waar heeft u hiervoor gewoond?
Waar bent u geboren?
Wat is uw functie binnen plaatselijk belang Veele?
Hoe bent u terecht gekomen bij plaatselijk belang Veele?
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
Wat kunt u mij vertellen over:
De bewoners van Veele
Nieuwkomers
Mobiliteit
Waar werkt men
Waar bezoekt men voorzieningen
Verschillende soorten bewoners
Onderling contact
Verschillende leeftijden
Nieuwkomers en mensen die er geboren en getogen zijn
Mensen met verschillende opleidingsniveaus
Mensen uit andere dorpen
Conflicten in gemeenschap
Welk deel van bewoners is actief in gemeenschap
Tevredenheid
De bewonersparticipatie in Veele
Deelname aan activiteiten
Betrokkenheid
Vrijwilligerswerk
Verenigingsleven
Kerk
Actievoeren
Lokale gebruiken in Veele
Groningse taal gesproken
Lokale gerechten
Lokale feesten
Lokale vlaggen
Het dorpshuis in Veele
Activiteiten
Wie komen er?
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
115

116
Jipsingboertange
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Wat is uw leeftijd?
Hoe lang woont u al in Jipsingboertange?
Waar heeft u hiervoor gewoond?
Hoe bent u terecht gekomen bij …………..?
Wat was uw functie binnen de bewonersvereniging?
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
Wat kunt u mij vertellen over:
De bewoners van Jipsingboertange?
Nieuwkomers
Mobiliteit
Waar werkt men
Waar bezoekt men voorzieningen
Verschillende soorten bewoners
Onderling contact
Verschillende leeftijden
Nieuwkomers en mensen die er geboren en getogen zijn
Mensen met verschillende opleidingsniveaus
Mensen uit andere dorpen
Conflicten in gemeenschap
Welk deel van bewoners is actief in gemeenschap
Tevredenheid
De bewonersparticipatie in Jipsingboertange
Deelname aan activiteiten
Betrokkenheid
Vrijwilligerswerk
Verenigingsleven
Kerk
Actievoeren
Lokale gebruiken in Jipsingboertange
Groningse taal gesproken
Lokale gerechten
Lokale feesten
Lokale vlaggen
De Basisschool in Jipsingboertange
Wat was/is de rol van de basisschool in het dorp?
School als ontmoetingsplaats
Activiteiten van de school
Belang van school als voorziening
Masterscriptie Sociale Geografie

Inzet voor de school
De sluiting van de basisschool in Jipsingboertange
Bekendmaking
Informatie
Inspraak
Verzet
Powerlessness
Het dorpshuis in Jipsingboertange
Activiteiten
Wie komen er?
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
117

118
A.2 Voorstel scriptie onderzoek binnen de gemeente Vlagtwedde
Deze scriptie vindt plaats tegen de achtergrond van een fenomeen waarvoor steeds meer
aandacht is: bevolkingskrimp. In Oost-Groningen trekken vooral jongeren weg omdat er
weinig arbeidsmogelijkheden zijn en omdat hoger onderwijs is geconcentreerd in de stad
Groningen. Ook maken steeds meer mensen de keuze om net over de Duitse grens te gaan
wonen, omdat daar de huizenprijzen aanzienlijk lager liggen. De gevolgen van deze krimp
voor de regio zijn divers: vergrijzing, voorzieningen verdwijnen en de regio wordt minder
aantrekkelijk waardoor steeds meer (jonge) mensen wegtrekken en er weinig nieuwe
bewoners worden aangetrokken. Een van de gevolgen is ook dat steeds meer basisscholen hun
deuren moeten sluiten, omdat ze onder de norm van 23 leerlingen komen. Dit betekent dat
kinderen verder moeten reizen om op school te komen. Ook bestaat de kans dat de sociale
participatie in dorpen afneemt als de school ophoudt te bestaan.
In deze scriptie staan de bewonersparticipatie – deelname en inzet van bewoners in de
gemeenschap en interactie tussen verschillende bevolkingsgroepen en sociale klassen - en
lokale identiteit onder bewoners van vier kleine dorpen binnen de gemeente Vlagtwedde
centraal. In deze scriptie wordt het verband onderzocht tussen de bewonersparticipatie, inzet,
interactie en identiteit van bewoners van Harpel, Veele, Jipsingboertange en Bourtange, en de
aanwezigheid van een basisschool. Achterliggende gedachte is dat in plaatsen zonder
basisschool de bewoners minder betrokken zijn bij de gemeenschap en daardoor ook een
minder sterke lokale identiteit hebben, dan bewoners van plaatsen met een basisschool. Ook
wordt er rekening gehouden met de differentiatie in woonmilieus binnen de gemeente en de
invloed die dit uitoefent op verschillen in participatie, interactie en lokale identiteit. Daarom
zijn er twee bemiddelde dorpen (Veele en Harpel) en twee minder bemiddelde dorpen
(Bourtange en Jipsingboertange) geselecteerd als onderzoekseenheden.
Een interessante vraag is hoe het nu staat met de bewonersparticipatie, inzet, interactie en
identiteit van bewoners wanneer er in steeds minder dorpen onderwijs wordt aangeboden. In
deze scriptie staan de volgende vragen centraal:
Bestaat er een samenhang tussen het al dan niet aanwezig zijn van een basisschool in een
dorpskern en de mate waarin er onder de bewoners sprake is van bewonersparticipatie en
lokale identiteit in de gemeente Vlagtwedde?
Is er een verband tussen het type dorp (autonoom of woondorp en arm of rijk dorp) en
de mate waarin er sprake is van bewonersparticipatie en lokale identiteit onder
bewoners van de dorpskern?
Is er een verband tussen huishoudenskenmerken en bewonersparticipatie en lokale
identiteit?
Is er een verband tussen de relatie die men met de school heeft en
bewonersparticipatie en lokale identiteit?
Door middel van interviews met sleutelpersonen - schooldirecteuren en betrokken bewoners -
wordt een achtergrond geschetst van de situatie binnen de vier geselecteerde kernen wat
betreft lokale identiteit en participatie. Daarnaast zullen bewoners worden bevraagd over hun
identiteit en participatie middels een schriftelijke vragenlijst.
Masterscriptie Sociale Geografie

Steekproefverzoek vanwege een scriptie onderzoek door Maartje
Meesterberends, student aan de Universiteit van Amsterdam aan de
gemeente Vlagtwedde.
Inleiding
Gevraagd wordt een gestratificeerde aselecte steekproef te trekken tussen 17 oktober 2011 en
uiterlijk 31 oktober 2011 van in totaal 160 personen, geboren tussen 1 november 1931 en 1
december 1993 en op het moment van trekken wonend in het onderzoeksgebied (zie voor
exacte afbakening de genoemde CBS-buurten in de tabel en de bijbehorende kaart). De
getrokken personen mogen niet wonen in een instelling, zoals een zorginstelling (voor
geestelijk of lichamelijk gehandicapten), klooster, strafinrichting, e.d. De getrokken personen
dienen niet inwonend te zijn. Bovendien mag het aantal geselecteerden per adres niet meer
dan één zijn. De steekproef is gestratificeerd naar vier verschillende CBS-buurten, of strata,
zoals in de tabel is omschreven. In de tabel is het benodigde aantal personen per CBS-buurt
omschreven
Over de wijze van aanlevering kunnen afspraken worden gemaakt. Vanwege verdere
verwerking is digitale aanlevering noodzakelijk. Over de vorm van aanlevering (bijvoorbeeld
in Excel, Acces of Dbase3) of als ASCII-bestand met vaste posities of met zogenaamde
‘floating separator’ (, : ;) moeten verdere afspraken worden gemaakt. Het bestand moet
uiterlijk 31 oktober beschikbaar zijn voor ondergetekende voor verdere verwerking.
Gevraagde gegevens per getrokken persoon (omschrijving velden per record)
Gegevens benodigd voor aanschrijving per brief verzonden door ondergetekende:
geslacht
voorletter(s) of voornaam
volledige familienaam of familienamen
straat
huisnummer en overige aanduidingen woning
postcode
plaats
Ter controle wordt gebruikt:
geboortedatum
Vertrouwelijkheid
De gevraagde gegevens zullen worden gebruikt voor aanschrijving en benadering van de
getrokken personen voor een wetenschappelijk onderzoek door Maartje Meesterberends,
student aan de Universiteit van Amsterdam, onder begeleiding van dr. Frans Thissen,
universitair docent aan de Universiteit van Amsterdam. De geleverde persoonsgegevens
worden na de dataverzameling gescheiden van de overige gegevens en vernietigd.
Verantwoordelijke persoon
Voor de verwerking van gegevens met betrekking tot het wetenschappelijk onderzoek en de
vertrouwelijkheid is ondergetekende verantwoordelijk, onder supervisie van dr. J.F.C.M.
Thissen.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
119

120
Maartje Meesterberends
Master Student Sociale Geografie Universiteit van Amsterdam
Amazonenstraat 24-II
1076 LK Amsterdam
Tel: 06-53438028
E-mail: maartje.meesterberends@student.uva.nl
Supervisie:
Dr. J.F.C.M. Thissen
Universitair docent Opleiding Sociale Geografie Universiteit van Amsterdam
Nieuwe Prinsengracht 130
1018 VZ Amsterdam
Tel: 020 525 4282
E-mail: J.F.C.M.Thissen@uva.nl
CBS-buurt CBS-wijk Geschat
aantal 18 t/m
80 jarigen
Buurt 03 Veele Wijk 01 Vlagtwedde 165 40
Buurt 00 Bourtange Wijk 02 Bourtange 349 40
Buurt 00 Harpel Wijk 03 Sellingerbeetse 112 40
Buurt 02
Jipsingboertange
Wijk 03 Sellingerbeetse 110 40
Totaal 736 160
Masterscriptie Sociale Geografie
Benodigd aantal
aan te schrijven
personen 18 t./m
80 jaar

Geselecteerde kernen in Vlagtwedde
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
121

122
A.3 & A.4 Vragenlijsten
Masterscriptie Sociale Geografie

VBJ
Appendix A.3
Vragenlijst
Onderzoek naar de rol van basisscholen in
kleine dorpen in de gemeente Vlagtwedde
UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM
FACULTEIT DER MAATSCHAPPIJ- EN GEDRAGSWETENSCHAPPEN
College Sociale Wetenschappen
Opleiding Sociale Geografie
• U wordt vriendelijk verzocht om alle vragen in te vullen en de ingevulde vragenlijst mee te geven aan de
medewerker van het onderzoek die bij u langs komt.
• Deze vragenlijst is enkel bestemd voor de persoon die vermeld staat op de enveloppe. De vragenlijst
wordt uiterlijk 4 december bij u opgehaald.
Bij de meeste vragen kunt u uw antwoord aangeven door het vakje voor het antwoord " zwart te maken
! (één antwoord per vraag, behalve als dat anders staat aangegeven). Soms wordt u gevraagd, een
(rapport)cijfer te geven of zelf een antwoord in te vullen.
I. Enkele vragen over u en het dorp waar u (bij)
woont.
1 Hoe lang woont u in dit dorp?
1 " Ik ben in dit dorp geboren en heb
daar altijd gewoond → ga naar vraag 4.
2 " ……… jaar.
3 " Korter dan een jaar.
2 Waar heeft u hiervoor gewoond, dus
voordat u in dit dorp ging wonen?
1 " In een ander dorp in de gemeente
Vlagtwedde
2 " Elders in de provincie Groningen
3 " Buiten de provincie Groningen
3 Waar bent u geboren?
1 " In dit dorp
2 " In een andere plaats in de gemeente
Vlagtwedde
3 " Elders in de provincie Groningen
4 " Buiten de provincie Groningen
4 Ik voel mij in de eerste plaats:
1 " Inwoner van mijn dorp
2 " Inwoner van de gemeente Vlagtwedde
3 " Groninger
4 " Nederlander
5 " Europeaan
6 " Wereldburger
7 " Iets anders, namelijk:……………………….
5 Heeft u het in uw dorp naar uw zin? U
kunt uw mening geven door het geven
van een rapportcijfer. (Een 10 betekent dat
u het helemaal naar uw zin heeft, een 1
betekent dat u het helemaal niet naar uw zin
heeft.)
Mijn cijfer: …………….
6 Voelt u zich verbonden met het dorp
waar u woont?
1 " Helemaal niet verbonden
2 " Niet erg verbonden
3 " Neutraal
4 " Redelijk verbonden
5 " Zeer verbonden
II. Vrijwilligerswerk en verenigingen
7 Doet u vrijwilligerswerk (onbetaald werk
voor anderen dat u vrijwillig doet binnen een
organisatie)?
0 " Nee → ga door naar vraag 11
1 " Ja
8 Waar doet u dat vrijwilligerswerk meestal?
1 " Op de basisschool in mijn eigen dorp
2 " Elders in mijn eigen dorp
3 " Op een basisschool buiten mijn eigen dorp
4 " Buiten dit dorp in eigen gemeente
5 " Buiten de gemeente Vlagtwedde
9 In welke sfeer doet u vrijwilligerswerk? (U
kunt hier meer dan één antwoord invullen).
1 " Politiek en arbeid (vakbond, bedrijfsorganisatie)
2 " Levensbeschouwing (kerk)
3 " Sport
4 " Hobby en cultuur
5 " Jeugdwerk
6 " Basisschool (oudercommissie, leesouder etc.)
7 " Anders, namelijk :
………………………………………………………
10 Hoe vaak doet u vrijwilligerswerk?
1 " Minder dan 1 keer per jaar
2 " Tenminste jaarlijks
3 " Tenminste maandelijks
4 " Tenminste wekelijks
5 " Meerdere malen per week
1

11 Bent u actief lid in één of meer belangenverenigingen
(zoals vereniging dorpsbelang,
politieke partij, vakbond etc.)?
0 " Nee → ga door naar vraag 14
1 " Ja
12 Waar vinden de bijeenkomsten van deze
belangenverenigingen meestal plaats?
1 " In een basisschool in mijn eigen dorp
2 " Elders in mijn eigen dorp
3 " In een basisschool buiten mijn eigen dorp
4 " Buiten mijn dorp in de eigen gemeente
5 " Buiten de gemeente Vlagtwedde
13 Zit u in het bestuur van een van deze
verenigingen?
0 " Nee
1 " Ja
Onderzoek basisscholen in kleine dorpen in Vlagtwedde
14 Bent u actief lid van één of meer
vrijetijdsverenigingen (zoals sport-, toneel-,
muziekvereniging etc.)?
0 " Nee → ga door naar vraag 17
1 " Ja
15 Waar vinden de bijeenkomsten van deze
vrijetijdsverenigingen meestal plaats?
1 " In een basisschool in mijn eigen dorp
2 " Elders in mijn eigen dorp
3 " In een basisschool buiten mijn eigen dorp
4 " Buiten mijn eigen dorp in de eigen gemeente
5 " Buiten de gemeente Vlagtwedde
16 Zit u in het bestuur van een van deze
verenigingen?
0 " Nee
1 " Ja
17 Neemt u wel eens deel aan activiteiten in uw
eigen dorp?
0 " Nee → ga door naar vraag 19
1 " Ja, een enkele keer
2 " Ja, regelmatig
18 Zo ja, waar vinden deze activiteiten meestal
plaats?
1 " In een basisschool
2 " In het buurthuis
3 " In de sporthal
4 " In een café/restaurant
5 " In de buitenlucht
6 " Anders namelijk:……………………
19 Organiseert u wel eens activiteiten in uw eigen
dorp?
0 " Nee
1 " Ja, een enkele keer
2 " Ja, regelmatig
20 Heeft u ooit in uw dorp samen met
medebewoners actie gevoerd of tegen iets
geprotesteerd?
0 " Nee
1 " Ja, een enkele keer
2 " Ja, regelmatig
III. De volgende vragen gaan over de basisschool
De volgende vraag gaat over de school in uw eigen
dorp. Indien u in Veele of Jipsingboertange woont gaat u
door naar vraag 22. Woont u in Bourtange, dan kunt u alle
vragen gewoon invullen.
21 Op wat voor manier komt u in aanraking met
de basisschool in uw eigen dorp? (U kunt
hier meer dan één antwoord invullen).
1 " Ik volg er een cursus
2 " Ik help er mee als hulpouder/vrijwilliger
3 " Mijn kind(eren) gaat(n) / ging(en) er naar toe
4 " Ik heb er zelf op gezeten
5 " Ik ontmoet er anderen
6 " Ik bezoek er feesten en bijeenkomsten
7 " Ik kom niet in aanraking met de school
8 " Anders, namelijk…………………………………...
…………………………………………………………….
22 Heeft u wel eens spullen of geld aan een
basisschool gegeven (niet de
ouderbijdrage)?
0 " Nee
1 " Ja, een enkele keer
2 " Ja, regelmatig
23 Wat zijn uw eerste gedachten, als u denkt
aan een basisschool?
…………………………………………………………
…………………………………………………………
…………………………………………………………
…………………………………………………………
…………………………………………………………
…………………………………………………………
24 Indien u kinderen heeft die naar de
basisschool gaan, naar welke school gaan
uw kinderen? (Naam van de school invullen)
………………………………………………………..
………………………………………………………..
25 Indien u kinderen heeft die naar de
basisschool gaan, wat is de belangrijkste
reden dat u voor deze basisschool hebt
gekozen?
1 " Deze basisschool is het dichtst bij
2 " Deze basisschool heeft de juiste
(levensbeschouwelijke) overtuiging
3 " Deze basisschool biedt de beste kwaliteit
onderwijs
4 " Anders, namelijk:……………………………….
……………………………………………………........
2

26
Onderzoek basisscholen in kleine dorpen in Vlagtwedde
Wilt u van de volgende uitspraken over een basisschool en de mensen in een dorp
aangeven in hoeverre u het daar mee eens bent?
Helmaal mee eens 1 2 3 4 5 helemaal mee
neutraal oneens
X Een basisschool is kenmerkend voor een dorp. " " " " "
X Het zijn maar weinig bewoners van een dorp die vaak " " " " "
op een basisschool komen.
X Als er geen basisschool in een dorp is, hebben bewoners " " " " "
maar weinig contact met elkaar.
X Een basisschool in een dorp draagt bij aan het ‘dorpsgevoel’. " " " " "
X Een basisschool in een dorp brengt mensen nader tot elkaar. " " " " "
X Een basisschool hoort bij een dorp. " " " " "
IV. De volgende vragen gaan over u en de andere bewoners van uw dorp
27 Voelt u zich verbonden met de bewoners uit uw dorp?
0 " Nee, met geen enkele bewoner
1 " Ja, met sommige bewoners
2 " Ja, met evenveel bewoners wel als niet
3 " Ja, met de meeste bewoners
4 " Ja, met alle bewoners
28 Hoe vaak heeft u contact met de volgende groepen mensen in uw eigen dorp? Laat
hierbij uw huisgenoten en andere familieleden buiten beschouwing.
Nooit minder dan tenminste tenminste 2 á 3 keer Dagelijks
1 keer per maandelijks wekelijks per week
Maand
0 1 2 3 4 5
X Medebewoners van uw dorp " " " " " "
X Mensen van buiten mijn dorp " " " " " "
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
X Dorpsgenoten ouder dan 60 jaar " " " " " "
X Dorpsgenoten van tussen de
15 en 25 jaar " " " " " "
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
X Dorpsgenoten die minder dan 5
jaar in het dorp wonen " " " " " "
X Dorpsgenoten die geboren en
getogen zijn in het dorp " " " " " "
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
X Dorpsgenoten die meer hebben
doorgeleerd dan u " " " " " "
X Dorpsgenoten die minder
hebben doorgeleerd dan u " " " " " "
V. Nu volgen enkele vragen over lokale gebruiken
29 Spreekt u thuis Gronings?
0 " Nooit
1 " Zelden
2 " Af en toe
3 " Vaak
30 Eet u wel eens lokale gerechten, zoals
spekdikken of krentjebrij?
0 " Nooit
1 " Zelden
2 " Af en toe
3 " Vaak
31 Hangt u wel eens de vlag van uw dorp/
streek uit?
0 " Nooit
1 " Zelden
2 " Af en toe
3 " Vaak
32 Doet u mee aan het vieren van feesten met
een lokale historische betekenis, zoals
bijvoorbeeld neut’n schait’n?
0 " Nooit
1 " Zelden
2 " Af en toe
3 " Vaak
3

Onderzoek basisscholen in kleine dorpen in Vlagtwedde
VI. De volgende vragen gaan over u en uw
huishouden
33 Wat is de hoogste opleiding die u heeft
afgemaakt?
1 " Lagere school
2 " Vbo/vmbo
3 " Mavo
4 " Havo/vwo
5 " Mbo
6 " Hbo/wo
7 " Anders, namelijk:……………………………..
34 Heeft u op dit moment een betaalde baan?
0 " Nee
1 " Ja
35 Wat is het netto maandinkomen van uw
huishouden, dus van u en uw eventuele partner
samen?
1 " €1.000,- of minder
2 " € 1.001,- tot en met € 1.350
3 " € 1.351,- tot en met € 1.750
4 " € 1.751,- tot en met € 3.050
5 " € 3.050 of meer
36 Waar spelen uw hoofdactiviteiten (zoals werk,
onderwijs e.d.) zich vooral af?
1 " In dit dorp
2 " In een ander dorp in de gemeente Vlagtwedde
3 " Elders in de provincie Groningen
4 " Buiten de provincie Groningen
37 Tot wat voor soort huishouden behoort u?
1 " Alleenstaand → ga door naar vraag 41
2 " (echt)paar zonder kinderen
3 " (echt)paar met kinderen
4 " Eén ouder met kinderen
5 " Anders namelijk:
………………………………………………………
38 Indien u een partner heeft, waar is hij of zij
geboren?
1 " In dit dorp
2 " In een ander dorp in de gemeente Vlagtwedde
3 " Elders in de provincie Groningen
4 " Buiten de provincie Groningen
39 Behoren tot uw huishouden: (U kunt hier meer dan
één antwoord invullen)
1 " Een of meer kinderen jonger dan 4 jaar?
2 " Een of meer kinderen van 4 t/m 12 jaar?
3 " Een of meer kinderen van 13 t/m 18 jaar?
40 Wat is uw plaats in het huishouden?
1 " Hoofdbewoner of partner van hoofdbewoner
2 " Thuiswonend kind
3 " Anders, namelijk:
…………………………………………………………
41 Rekent u zichzelf tot een kerkgenootschap?
0 " Nee → ga door naar vraag 43
1 " Ja
42 Zo ja, tot welk kerkgenootschap rekent u
zichzelf?
1 " De Rooms-Katholieke Kerk
2 " De Protestantse Kerk in Nederland
3 " De Baptisten gemeente
4 " Jehova’s getuigen
5 " Anders namelijk:
……….……………………………………..
43 Heeft u/uw huishouden de beschikking over
een auto? Zo ja, heeft u zelf de beschikking
over een rijbewijs en kunt u (steeds) over een
auto beschikken?
1 " Ja ik heb zelf een rijbewijs en kan steeds over
een auto beschikken
2 " Ja ik heb zelf een rijbewijs, maar kan niet
steeds over een auto beschikken
3 " Ik kan met een van de gezinsleden meerijden
4 " In mijn huishouden is geen auto beschikbaar
44 U bent:
1 " Man
2 " Vrouw
45 Uw leeftijd is:
……….. jaar
46 Is de woning op dit adres een huur- of een
koopwoning?
1 " Huurwoning
2 " Koopwoning
Dit is het einde van de vragenlijst. Wij
danken u hartelijk voor het invullen van
deze vragenlijst en uw medewerking aan
het onderzoek!
4

H
Appendix A.4
Vragenlijst
Onderzoek naar de rol van basisscholen in
kleine dorpen in de gemeente Vlagtwedde
UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM
FACULTEIT DER MAATSCHAPPIJ- EN GEDRAGSWETENSCHAPPEN
College Sociale Wetenschappen
Opleiding Sociale Geografie
• U wordt vriendelijk verzocht om alle vragen in te vullen en de ingevulde vragenlijst mee te geven aan de
medewerker van het onderzoek die bij u langs komt.
• Deze vragenlijst is enkel bestemd voor de persoon die vermeld staat op de enveloppe. De vragenlijst
wordt uiterlijk 4 december bij u opgehaald.
Bij de meeste vragen kunt u uw antwoord aangeven door het vakje voor het antwoord " zwart te maken
! (één antwoord per vraag, behalve als dat anders staat aangegeven). Soms wordt u gevraagd, een
(rapport)cijfer te geven of zelf een antwoord in te vullen.
I. Enkele vragen over u en het dorp waar u (bij)
woont.
1 Hoe lang woont u in dit dorp?
1 " Ik ben in dit dorp geboren en heb
daar altijd gewoond → ga naar vraag 4.
2 " ……… jaar.
3 " Korter dan een jaar.
2 Waar heeft u hiervoor gewoond, dus
voordat u in dit dorp ging wonen?
1 " In een ander dorp in de gemeente
Vlagtwedde
2 " Elders in de provincie Groningen
3 " Buiten de provincie Groningen
3 Waar bent u geboren?
1 " In dit dorp
2 " In een andere plaats in de gemeente
Vlagtwedde
3 " Elders in de provincie Groningen
4 " Buiten de provincie Groningen
4 Ik voel mij in de eerste plaats:
1 " Inwoner van mijn dorp
2 " Inwoner van de gemeente Vlagtwedde
3 " Groninger
4 " Nederlander
5 " Europeaan
6 " Wereldburger
7 " Iets anders, namelijk:……………………….
5 Heeft u het in uw dorp naar uw zin? U
kunt uw mening geven door het geven
van een rapportcijfer. (Een 10 betekent dat
u het helemaal naar uw zin heeft, een 1
betekent dat u het helemaal niet naar uw zin
heeft.)
Mijn cijfer: …………….
6 Voelt u zich verbonden met het dorp
waar u woont?
1 " Helemaal niet verbonden
2 " Niet erg verbonden
3 " Neutraal
4 " Redelijk verbonden
5 " Zeer verbonden
II. Vrijwilligerswerk en verenigingen
7 Doet u vrijwilligerswerk (onbetaald werk
voor anderen dat u vrijwillig doet binnen een
organisatie)?
0 " Nee → ga door naar vraag 11
1 " Ja
8 Waar doet u dat vrijwilligerswerk meestal?
1 " Op de basisschool in mijn eigen dorp
2 " Elders in mijn eigen dorp
3 " Op een basisschool buiten mijn eigen dorp
4 " Buiten dit dorp in eigen gemeente
5 " Buiten de gemeente Vlagtwedde
9 In welke sfeer doet u vrijwilligerswerk? (U
kunt hier meer dan één antwoord invullen).
1 " Politiek en arbeid (vakbond, bedrijfsorganisatie)
2 " Levensbeschouwing (kerk)
3 " Sport
4 " Hobby en cultuur
5 " Jeugdwerk
6 " Basisschool (oudercommissie, leesouder etc.)
7 " Anders, namelijk :
………………………………………………………
10 Hoe vaak doet u vrijwilligerswerk?
1 " Minder dan 1 keer per jaar
2 " Tenminste jaarlijks
3 " Tenminste maandelijks
4 " Tenminste wekelijks
5 " Meerdere malen per week
1

11 Bent u actief lid in één of meer belangenverenigingen
(zoals vereniging dorpsbelang,
politieke partij, vakbond etc.)?
0 " Nee → ga door naar vraag 14
1 " Ja
12 Waar vinden de bijeenkomsten van deze
belangenverenigingen meestal plaats?
1 " In een basisschool in mijn eigen dorp
2 " Elders in mijn eigen dorp
3 " In een basisschool buiten mijn eigen dorp
4 " Buiten mijn dorp in de eigen gemeente
5 " Buiten de gemeente Vlagtwedde
13 Zit u in het bestuur van een van deze
verenigingen?
0 " Nee
1 " Ja
Onderzoek basisscholen in kleine dorpen in Vlagtwedde
14 Bent u actief lid van één of meer
vrijetijdsverenigingen (zoals sport-, toneel-,
muziekvereniging etc.)?
0 " Nee → ga door naar vraag 17
1 " Ja
15 Waar vinden de bijeenkomsten van deze
vrijetijdsverenigingen meestal plaats?
1 " In een basisschool in mijn eigen dorp
2 " Elders in mijn eigen dorp
3 " In een basisschool buiten mijn eigen dorp
4 " Buiten mijn eigen dorp in de eigen gemeente
5 " Buiten de gemeente Vlagtwedde
16 Zit u in het bestuur van een van deze
verenigingen?
0 " Nee
1 " Ja
17 Neemt u wel eens deel aan activiteiten in uw
eigen dorp?
0 " Nee → ga door naar vraag 19
1 " Ja, een enkele keer
2 " Ja, regelmatig
18 Zo ja, waar vinden deze activiteiten meestal
plaats?
1 " In een basisschool
2 " In het buurthuis
3 " In de sporthal
4 " In een café/restaurant
5 " In de buitenlucht
6 " Anders namelijk:……………………
19 Organiseert u wel eens activiteiten in uw eigen
dorp?
0 " Nee
1 " Ja, een enkele keer
2 " Ja, regelmatig
20 Heeft u ooit in uw dorp samen met
medebewoners actie gevoerd of tegen iets
geprotesteerd?
0 " Nee
1 " Ja, een enkele keer
2 " Ja, regelmatig
III. De volgende vragen gaan over de basisschool
21 A Op wat voor manier kwam u in aanraking
met de basisschool in uw eigen dorp? (hier
zijn meerdere antwoorden mogelijk).
1 " Ik volgde er een cursus
2 " Ik hielp er mee als hulpouder/vrijwilliger
3 " Mijn kind(eren) ging(en) er naar toe
4 " Ik heb er zelf op gezeten
5 " Ik ontmoette er anderen
6 " Ik bezocht er feesten en bijeenkomsten
7 " Ik kwam niet in aanraking met de school
8 " Anders namelijk: …………………………………
…………………………………………………………..
21 B Komt u nu nog in het schoolgebouw in uw
eigen dorp (meerdere antwoorden mogelijk)?
1 " Mijn kind gaat er naar de peuterspeelzaal
2 " Anders namelijk:……………………………......
………………………………………………………….
3 " Ik kom niet (meer) in aanraking met de
school
22 Heeft u wel eens spullen of geld aan een
basisschool gegeven (niet de
ouderbijdrage)?
0 " Nee
1 " Ja, een enkele keer
2 " Ja, regelmatig
23 Wat zijn uw eerste gedachten, als u denkt
aan een basisschool?
…………………………………………………………
…………………………………………………………
…………………………………………………………
…………………………………………………………
…………………………………………………………
…………………………………………………………
24 Indien u kinderen heeft die naar de
basisschool gaan, naar welke school gaan
uw kinderen? (Naam van de school invullen)
………………………………………………………..
………………………………………………………..
25 Indien u kinderen heeft die naar de
basisschool gaan, wat is de belangrijkste
reden dat u voor deze basisschool hebt
gekozen?
1 " Deze basisschool is het dichtst bij
2 " Deze basisschool heeft de juiste
(levensbeschouwelijke) overtuiging
3 " Deze basisschool biedt de beste kwaliteit
onderwijs
4 " Anders, namelijk:……………………………….
……………………………………………………........
2

26
Onderzoek basisscholen in kleine dorpen in Vlagtwedde
Wilt u van de volgende uitspraken over een basisschool en de mensen in een dorp
aangeven in hoeverre u het daar mee eens bent?
Helmaal mee eens 1 2 3 4 5 helemaal mee
neutraal oneens
X Een basisschool is kenmerkend voor een dorp. " " " " "
X Het zijn maar weinig bewoners van een dorp die vaak " " " " "
op een basisschool komen.
X Als er geen basisschool in een dorp is, hebben bewoners " " " " "
maar weinig contact met elkaar.
X Een basisschool in een dorp draagt bij aan het ‘dorpsgevoel’. " " " " "
X Een basisschool in een dorp brengt mensen nader tot elkaar. " " " " "
X Een basisschool hoort bij een dorp. " " " " "
IV. De volgende vragen gaan over u en de andere bewoners van uw dorp
27 Voelt u zich verbonden met de bewoners uit uw dorp?
0 " Nee, met geen enkele bewoner
1 " Ja, met sommige bewoners
2 " Ja, met evenveel bewoners wel als niet
3 " Ja, met de meeste bewoners
4 " Ja, met alle bewoners
28 Hoe vaak heeft u contact met de volgende groepen mensen in uw eigen dorp? Laat
hierbij uw huisgenoten en andere familieleden buiten beschouwing.
Nooit minder dan tenminste tenminste 2 á 3 keer Dagelijks
1 keer per maandelijks wekelijks per week
Maand
0 1 2 3 4 5
X Medebewoners van uw dorp " " " " " "
X Mensen van buiten mijn dorp " " " " " "
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
X Dorpsgenoten ouder dan 60 jaar " " " " " "
X Dorpsgenoten van tussen de
15 en 25 jaar " " " " " "
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
X Dorpsgenoten die minder dan 5
jaar in het dorp wonen " " " " " "
X Dorpsgenoten die geboren en
getogen zijn in het dorp " " " " " "
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
X Dorpsgenoten die meer hebben
doorgeleerd dan u " " " " " "
X Dorpsgenoten die minder
hebben doorgeleerd dan u " " " " " "
V. Nu volgen enkele vragen over lokale gebruiken
29 Spreekt u thuis Gronings?
0 " Nooit
1 " Zelden
2 " Af en toe
3 " Vaak
30 Eet u wel eens lokale gerechten, zoals
spekdikken of krentjebrij?
0 " Nooit
1 " Zelden
2 " Af en toe
3 " Vaak
31 Hangt u wel eens de vlag van uw dorp/
streek uit?
0 " Nooit
1 " Zelden
2 " Af en toe
3 " Vaak
32 Doet u mee aan het vieren van feesten met
een lokale historische betekenis, zoals
bijvoorbeeld neut’n schait’n?
0 " Nooit
1 " Zelden
2 " Af en toe
3 " Vaak
3

Onderzoek basisscholen in kleine dorpen in Vlagtwedde
VI. De volgende vragen gaan over u en uw
huishouden
33 Wat is de hoogste opleiding die u heeft
afgemaakt?
1 " Lagere school
2 " Vbo/vmbo
3 " Mavo
4 " Havo/vwo
5 " Mbo
6 " Hbo/wo
7 " Anders, namelijk:……………………………..
34 Heeft u op dit moment een betaalde baan?
0 " Nee
1 " Ja
35 Wat is het netto maandinkomen van uw
huishouden, dus van u en uw eventuele partner
samen?
1 " €1.000,- of minder
2 " € 1.001,- tot en met € 1.350
3 " € 1.351,- tot en met € 1.750
4 " € 1.751,- tot en met € 3.050
5 " € 3.050 of meer
36 Waar spelen uw hoofdactiviteiten (zoals werk,
onderwijs e.d.) zich vooral af?
1 " In dit dorp
2 " In een ander dorp in de gemeente Vlagtwedde
3 " Elders in de provincie Groningen
4 " Buiten de provincie Groningen
37 Tot wat voor soort huishouden behoort u?
1 " Alleenstaand → ga door naar vraag 41
2 " (echt)paar zonder kinderen
3 " (echt)paar met kinderen
4 " Eén ouder met kinderen
5 " Anders namelijk:
………………………………………………………
38 Indien u een partner heeft, waar is hij of zij
geboren?
1 " In dit dorp
2 " In een ander dorp in de gemeente Vlagtwedde
3 " Elders in de provincie Groningen
4 " Buiten de provincie Groningen
39 Behoren tot uw huishouden: (U kunt hier meer dan
één antwoord invullen)
1 " Een of meer kinderen jonger dan 4 jaar?
2 " Een of meer kinderen van 4 t/m 12 jaar?
3 " Een of meer kinderen van 13 t/m 18 jaar?
40 Wat is uw plaats in het huishouden?
1 " Hoofdbewoner of partner van hoofdbewoner
2 " Thuiswonend kind
3 " Anders, namelijk:
…………………………………………………………
41 Rekent u zichzelf tot een kerkgenootschap?
0 " Nee → ga door naar vraag 43
1 " Ja
42 Zo ja, tot welk kerkgenootschap rekent u
zichzelf?
1 " De Rooms-Katholieke Kerk
2 " De Protestantse Kerk in Nederland
3 " De Baptisten gemeente
4 " Jehova’s getuigen
5 " Anders namelijk:
……….……………………………………..
43 Heeft u/uw huishouden de beschikking over
een auto? Zo ja, heeft u zelf de beschikking
over een rijbewijs en kunt u (steeds) over een
auto beschikken?
1 " Ja ik heb zelf een rijbewijs en kan steeds over
een auto beschikken
2 " Ja ik heb zelf een rijbewijs, maar kan niet
steeds over een auto beschikken
3 " Ik kan met een van de gezinsleden meerijden
4 " In mijn huishouden is geen auto beschikbaar
44 U bent:
1 " Man
2 " Vrouw
45 Uw leeftijd is:
……….. jaar
46 Is de woning op dit adres een huur- of een
koopwoning?
1 " Huurwoning
2 " Koopwoning
Dit is het einde van de vragenlijst. Wij
danken u hartelijk voor het invullen van
deze vragenlijst en uw medewerking aan
het onderzoek!
4

Appendix B Bijlagen hoofdstuk 5
Bijlage 5.A Non-response analyse
5.A.1 Response en geslacht
Geen deelname
Deelname
Totaal
man vrouw totaal
55,1
53,9
N = 89 Cramer’s v = 0.011 p>0.2 (0.887)
5.A.2 Response en leeftijd
Geen deelname
Deelname
Totaal
Cramers v = 0.001 p>0.2 (1.000)
44,9
46,1
100,0
100,0
54,4 45,6 100,0
18-40 jr 41-60 jr >60 jr Totaal
24,6
24,7
40,6
40,4
34,8
34,8
100,0
100,0
24,7 40,5 34,8 100,0
5.A.3 Response en woningtype
eengezins/bungalow twee onder een kap boerderij Totaal
Geen deelname
Deelname
Totaal
Cramers v = 0.055 p>0.2 (0.784)
65,2
66,3
15,9
12,4
18,8
21,3
100,0
100,0
65,8 13,9 20,3 100,0
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
131

132
5.A.4 Response en aanwezigheid basisschool
Geen basisschool basisschool Totaal
Geen deelname
Deelname
Totaal
Cramers v = 0.064 p>0.2 (0.423)
5.A.5 Response en dorpstype
Geen deelname
Deelname
Totaal
Cramers v = 0.115 p

Bijlage 5.B Individuele variabelen en inzet
5.B.1 Geslacht en inzet
Geen inzet Passieve inzet Actieve inzet Totaal
man
vrouw
24.4
22.4
48.8
46.9
26.8
30.6
100.0
100.0
totaal 23.3 47.8 28.9 100.0
N= 90 Cramers v = 0.042 p>0.2 (0.922)
5.B.2 Leeftijd en inzet
18-40 jaar
41-60 jaar
>60 jaar
Geen inzet Passieve inzet Actieve inzet Totaal
40.9 36.4 22.7 100.0
13.9 55.6 30.6 100.0
22.6 48.4 29.0 100.0
Totaal 23.6 48.3 28.1 100.0
N = 89 Cramers v = 0.177 p>0.2 (0.231)
5.B.3 Woonduur en inzet
kort 15jr
geboren en getogen
Geen inzet Passieve inzet Actieve inzet Totaal
26.5 50.0 23.5 100.0
12.5 46.9 40.6 100.0
34.8 43.5 21.7 100.0
Totaal 23.6 47.2 29.2 100.0
N=89 Cramers v = 0.174 p>0.2 (0.251)
5.B.4 Opleiding en inzet
laag
middelbaar
hoog
Geen inzet Passieve inzet Actieve inzet Totaal
19.4 52.8 27.8 100.0
31.0 51.7 17.2 100.0
21.7 34.8 43.5 100.0
Totaal 23.9 47.7 28.4 100.0
N=88 Cramers v = 0.172 p>0.2 (0.270)
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
133

134
5.B.5 Inkomen en inzet
Laag inkomen
Midden inkomen
Hoog inkomen
Masterscriptie Sociale Geografie
Geen inzet Passieve inzet Actieve inzet Totaal
37.0 44.4 18.5 100.0
10.3 65.5 24.1 100.0
21.4 35.7 42.9 100.0
Totaal 22.9 51.4 25.7 100.0
N = 70 Cramers v = 0.248 p

5.B.8 Geslacht en inzet onder constanthouding van de relatie met een school
Geen
relatie
Wel
relatie
man
vrouw
Geen inzet Passieve inzet Actieve inzet Totaal
28,6 46,4 25,0 100,0
24,3 48,6 27,0 100,0
Totaal 26,2 47,7 26,2 100,0
man
vrouw
15,4 53,8 30,8 100,0
16,7 41,7 41,7 100,0
Totaal 16,0 48,0 36,0 100,0
N=90 wel relatie met school: vier cellen hebben een verwachte waarde van lager dan 5.
5.B.9 Leeftijd en inzet onder constanthouding van de relatie die men heeft met een
school
Geen inzet Passieve inzet Actieve inzet Totaal
Geen
relatie
Wel
relatie
18-40 jaar
41-60 jaar
>60 jaar
42,9 35,7 21,4 100,0
21,7 47,8 30,4 100,0
22,2 55,6 22,2 100,0
Totaal 26,6 48,4 25,0 100,0
18-40 jaar
41-60 jaar
>60 jaar
37,5 37,5 25,0 100,0
0,0 69,2 30,8 100,0
25,0 0,0 75,0 100,0
Totaal 16,0 48,0 36,0 100,0
N=89 geen relatie met school: twee cellen hebben een verwachte waarde van lager dan 5.
wel relatie met school: acht cellen hebben een verwachte waarde van lager dan 5.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
135

136
5.B.10 Woonduur en inzet onder constanthouding van relatie met een school
Geen
relatie
Wel
relatie
kort 15jr
geboren en getogen
Masterscriptie Sociale Geografie
Geen inzet Passieve inzet Actieve inzet Totaal
28,0 48,0 24,0 100,0
16,0 48,0 36,0 100,0
42,9 42,9 14,3 100,0
Totaal 26,6 46,9 26,6 100,0
kort 15jr
geboren en getogen
22,2 55,6 22,2 100,0
0,0 42,9 57,1 100,0
22,2 44,4 33,3 100,0
Totaal 16,0 48,0 36,0 100,0
N=89 geen relatie met een school: twee cellen hebben een verwachte waarde lager dan 5. Wel relatie met een
school: negen cellen hebben een verwachte waarde lager dan 5.
5.B.11 Opleiding en inzet onder constanthouding van de relatie met een school
Geen inzet Passieve inzet Actieve inzet Totaal
Geen
relatie
Wel
relatie
Lage opleiding
Middelbare opleiding
Hoge opleiding
23,3 53,3 23,3 100,0
35,3 52,9 11,8 100,0
23,5 29,4 47,1 100,0
Totaal 26,6 46,9 26,6 100,0
Lage opleiding
Middelbare opleiding
Hoge opleiding
0,0 50,0 50,0 100,0
25,0 50,0 25,0 100,0
16,7 50,0 33,3 100,0
Totaal 16,7 50,0 33,3 100,0
N= 88 geen relatie met een school: vier cellen hebben een verwachte waarde lager dan 5. Wel een relatie met een
school: acht cellen hebben een verwachte waarde lager dan 5.

5.B.12 Inkomen en inzet onder constanthouding van de relatie met een school
Geen inzet Passieve inzet Actieve inzet Totaal
Geen
relatie
Wel
relatie
Laag inkomen
Midden inkomen
Hoog inkomen
38,9 44,4 16,7 100,0
12,5 62,5 25,0 100,0
30,0 40,0 30,0 100,0
Totaal 25,0 51,9 23,1 100,0
Laag inkomen
Midden inkomen
Hoog inkomen
33,3 44,4 22,2 100,0
0,0 80,0 20,0 100,0
0,0 25,0 75,0 100,0
Totaal 16,7 50,0 33,3 100,0
N=70 geen relatie met een school: vier cellen hebben een verwachte waarde lager dan 5. Wel een relatie met een
school: negen cellen hebben een verwachte waarde lager dan 5.
5.B.13 Kerkelijkheid en inzet onder constanthouding van de relatie met een school
Geen inzet Passieve inzet Actieve inzet Totaal
Geen
relatie
Wel
relatie
Niet kerkelijk
Kerkelijk
27,9 53,5 18,6 100,0
22,7 36,4 40,9 100,0
Totaal 26,2 47,7 26,2 100,0
Niet kerkelijk
Kerkelijk
23,1
61,5 15,4 100,0
8,3 33,3 58,3 100,0
Totaal 16,0 48,0 36,0 100,0
N=90 wel relatie met school: vier cellen hebben een verwachte waarde lager dan 5.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
137

138
Bijlage 5.C Bewonersgroepen en interactie
De N waarden bij het hebben van contact met verschillende bewonersgroepen
Medebewoners van mijn dorp
Mensen van buiten mijn dorp
Dorpsgenoten ouder dan 60 81
Dorpsgenoten van tussen de 15 en 25 jaar
Dorpsgenoten die

Bijlage 5.D Individuele variabelen en interactie
5.D.1 Geslacht en interactie
man
vrouw
Zwakke interactie Sterke interactie Totaal
51.2 48.8 100.0
55.1 44.9 100.0
Totaal 53.3 46.7 100.0
N = 90, epsilon = 3,9 p>0.2 (0.713)
5.D.2 Leeftijd en interactie
18-40 jaar
41-60 jaar
>60 jaar
Zwakke interactie Sterke interactie Totaal
59.1 40.9 100.0
50.0 50.0 100.0
54.8 45.2 100.0
Totaal 53.9 46.1 100.0
N=89, Cramer’s v = 0.073 p>0.2 (0.791)
5.D.3 Woonduur en interactie
Zwakke interactie Sterke interactie Totaal
kort 15jr
geboren en getogen
44.1 55.9 100.0
56.3 43.8 100.0
65.2 34.8 100.0
Totaal 53.9 46.1 100.0
N = 89, Cramers v =0.170 p>0.2 (0.277)
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
139

140
5.D.4 Opleiding en interactie
Zwakke interactie Sterke interactie Totaal
Lage opleiding
Middelbare opleiding
Hoge opleiding
Masterscriptie Sociale Geografie
61.1 38.9 100.0
51.7 48.3 100.0
43.5 56.5 100.0
Totaal 53.4 46.6 100.0
N = 88, Cramer’s v = 0.143 p>0.2 (0.406)
5.D.5 Inkomen en interactie
Zwakke interactie Sterke interactie Totaal
Laag inkomen
Midden inkomen
Hoog inkomen
48.1 51.9 100.0
55.2 44.8 100.0
50.0 50.0 100.0
Totaal 51.4 48.6 100.0
N = 70, Cramer’s v = 0.064 p>0.2 (0.865)
5.D.6 Kerkelijkheid en interactie
Zwakke interactie Sterke interactie Totaal
Niet kerkelijk
Kerkelijk
Totaal
N = 90, epsilon = 10,0 p>0.2 (0.353)
57.1 42.9 100.0
47.1 52.9 100.0
53.3 46.7 100.0

5.D.7 Relatie met een basisschool en interactie
Geen relatie
Wel relatie
Zwakke interactie Sterke interactie Totaal
55,4 44,6 100,0
48,0 52,0 100,0
Totaal 53,3 46,7 100,0
N = Epsilon = 7,4 p>0.2 (0.529)
5.D.8 Geslacht en interactie onder constanthouding van de relatie met een school
Geen
relatie
Wel
relatie
man
vrouw
Zwakke interactie Sterke interactie Totaal
53,6 46,4 100,0
56,8 43,2 100,0
Totaal 55,4 44,6 100,0
man
vrouw
46,2 53,8 100,0
50,0 50,0 100,0
Totaal 48,0 52,0 100,0
N=90 epsilon geen relatie met school = 3,2 p>0.2 (0.798). Epsilon wel relatie met school = 3,8 p>0.2 (0.848).
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
141

142
5.D.9 leeftijd en interactie onder constanthouding van de relatie met een school
Zwakke interactie Sterke interactie Totaal
Geen
relatie
Wel relatie
18-40 jaar
41-60 jaar
>60 jaar
Masterscriptie Sociale Geografie
57,1 42,9 100,0
60,9 39,1 100,0
51,9 48,1 100,0
Totaal 56,2 43,8 100,0
18-40 jaar
41-60 jaar
>60 jaar
62,5 37,5 100,0
30,8 69,2 100,0
75,0 25,0 100,0
Totaal 48,0 52,0 100,0
N=90 wel relatie met school: vier cellen hebben een verwachte waarde lager dan 5.
5.D.10 Woonduur en interactie onder constanthouding van de relatie met een school
Zwakke interactie Sterke interactie Totaal
Geen
relatie
Wel
relatie
kort 15jr
geboren en getogen
44,0 56,0 100,0
52,0 48,0 100,0
85,7 14,3 100,0
Totaal 56,2 43,8 100,0
kort 15jr
geboren en getogen
44,4 55,6 100,0
71,4 28,6 100,0
33,3 66,7 100,0
Totaal 48,0 52,0 100,0
N=90 wel relatie met school: zes cellen hebben een verwachte waarde lager dan 5.

5.D.11 Opleiding en interactie onder constanthouding van de relatie met een school
Geen
relatie
Wel
relatie
Lage opleiding
Middelbare opleiding
Hoge opleiding
Zwakke interactie Sterke interactie Totaal
63,3 36,7 100,0
47,1 52,9 100,0
47,1 52,9 100,0
Totaal 54,7 45,3 100,0
Lage opleiding
Middelbare opleiding
Hoge opleiding
50,0 50,0 100,0
58,3 41,7 100,0
33,3 66,7 100,0
Totaal 50,0 50,0 100,0
N=88 wel relatie met school: vier cellen hebben een verwachte waarde van lager dan 5.
5.D.12 Inkomen en interactie onder constanthouding van de relatie met een school
Zwakke interactie Sterke interactie Totaal
Geen
relatie
Wel relatie
Laag inkomen
Midden inkomen
Hoog inkomen
55,6 44,4 100,0
54,2 45,8 100,0
50,0 50,0 100,0
Totaal 53,8 46,2 100,0
Laag inkomen
Midden inkomen
Hoog inkomen
33,3 66,7 100,0
60,0 40,0 100,0
50,0 50,0 100,0
Totaal 44,4 55,6 100,0
N=70 geen relatie met school: één cel heeft een verwachte waarde van minder dan 5. Wel relatie met school: vijf
cellen hebben een verwachte waarde van lager dan 5.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
143

144
5.D.13 Kerkelijkheid en interactie onder constanthouding van de relatie met een school
Geen relatie
Wel relatie
Niet kerkelijk
Kerkelijk
Masterscriptie Sociale Geografie
Zwakke interactie Sterke interactie Totaal
58,1 41,9 100,0
50,0 50,0 100,0
Totaal 55,4 44,6 100,0
Niet kerkelijk
Kerkelijk
53,8 46,2 100,0
41,7 58,3 100,0
Totaal 48,0 52,0 100,0
N=90 epsilon geen relatie met school = 8,1 p>0.2 (0.532). Epsilon wel relatie met school = 12,1 p>0.2 (0.543).

Bijlage 5.E Individuele variabelen en lokale identiteit
5.E.1 Tevredenheid en lokale identiteit
7 of lager
8
9 of hoger
zwakke lokale
identiteit
sterke lokale
identiteit
Totaal
50,0 50,0 100,0
33,3 66,7 100,0
23,1 76,9 100,0
Totaal 33,7 66,3 100,0
N=89 Cramer’s v = 0.197 p0.2 (0.549)
5.E.3 Leeftijd en lokale identiteit
18-40 jaar
41-60 jaar
>60 jaar
N = 90, Cramer’s v = 0.208 p

146
5.E.4 Woonduur en lokale identiteit
kort 15jr
geboren en getogen
Masterscriptie Sociale Geografie
Zwakke lok. id. Sterke lok. id. Totaal
52,9 47,1 100,0
18,8 81,2 100,0
21,7 78,3 100,0
Totaal 32,6 67,4 100,0
N = 89, Cramer’s v = 0.342 p

5.E.7 Kerkelijkheid en lokale identiteit
Niet kerkelijk
Wel kerkelijk
Zwakke lok. id. Sterke lok. id. Totaal
39,3 60,7 100,0
23,5 76,5 100,0
Totaal 33,3 66,7 100,0
N = 90, Epsilon = 15.8 p

148
5.E.10 Leeftijd en lokale identiteit onder constanthouding van de relatie met een
school
Zwakke lok. id. Sterke lok. id. Totaal
Geen
relatie
Wel
relatie
18-40 jaar
41-60 jaar
>60 jaar
Masterscriptie Sociale Geografie
50,0 50,0 100,0
30,4 69,6 100,0
37,0 63,0 100,0
Totaal 37,5 62,5 100,0
18-40 jaar
41-60 jaar
>60 jaar
50,0 50,0 100,0
15,4 84,6 100,0
0,0 100,0 100,0
Totaal 24,0 76,0 100,0
N=89 wel relatie met school: Twee cellen hebben een verwachte waarde van lager dan 5.
5.E.11 Woonduur en lokale identiteit onder constanthouding van de relatie met een
school
Zwakke lok. id. Sterke lok. id. Totaal
Geen
relatie
Wel
relatie
kort 15jr
geboren en getogen
52,0 48,0 100,0
20,0 80,0 100,0
35,7 64,3 100,0
Totaal 35,9 64,1 100,0
kort 15jr
geboren en getogen
55,6 44,4 100,0
14,3 85,7 100,0
0,0 100,0 100,0
Totaal 24,0 76,0 100,0
N=89 wel relatie met school: drie cellen hebben een verwachte waarde van lager dan 5.

5.E.12 Opleiding en lokale identiteit onder constanthouding van de relatie met een
school
Zwakke lok. id. Sterke lok. id. Totaal
Geen
relatie
Lage opleiding
Middelbare opleiding
26,7 73,3 100,0
35,3 64,7 100,0
Hoge opleiding
58,8 41,2 100,0
Totaal 37,5 62,5 100,0
Lage opleiding
0,0 100,0 100,0
Wel
relatie
Middelbare opleiding
33,3 66,7 100,0
Hoge opleiding
33,3 66,7 100,0
Totaal 25,0 75,0 100,0
N=88 wel relatie met school: vijf cellen hebben een verwachte waarde van lager dan 5.
5.E.13 Inkomen en lokale identiteit onder constanthouding van de relatie met een
school
Zwakke lok. id. Sterke lok. id. Totaal
Geen
relatie
Wel relatie
Laag inkomen
Midden inkomen
Hoog inkomen
44,4 55,6 100,0
16,7 83,3 100,0
70,0 30,0 100,0
Totaal 36,5 63,5 100,0
Laag inkomen
Midden inkomen
Hoog inkomen
44,4 55,6 100,0
20,0 80,0 100,0
25,0 75,0 100,0
Totaal 33,3 66,7 100,0
N=70 geen relatie met school: één cel heeft een verwachte waarde van lager dan 5. Wel relatie met school: vijf
cellen hebben een verwachte waarde van lager dan 5.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
149

150
5.E.14 Kerkelijkheid en lokale identiteit onder constanthouding van de relatie met
een school
Zwakke lok. id. Sterke lok. id. Totaal
Geen
relatie
Wel
relatie
Niet kerkelijk
Kerkelijk
Masterscriptie Sociale Geografie
39,5 60,5 100,0
31,8 68,2 100,0
Totaal 36,9 63,1 100,0
Niet kerkelijk
Kerkelijk
38,5 61,5 100,0
8,3 91,7 100,0
Totaal 24,0 76,0 100,0
N=90 wel relatie met school: twee cellen hebben een verwachte waarde van lager dan 5.

Bijlage 5.F De school
5.F.1 Geslacht en relatie met school
man vrouw Totaal
Geen relatie school
Wel relatie school
N=90 epsilon = 8,9 p>0.2 (0.446)
5.F.2 leeftijd en relatie met school
18-40 jaar 41-60 jaar >60 jaar Totaal
Geen relatie school
Wel relatie school
21,9 35,9 42,2 100,0
32,0 52,0 16,0 100,0
Totaal 24,7 40,4 34,8 100,0
N=89 Cramer’s v = 0.247 p0.2 (0.360)
5.F.4 kerkelijkheid en relatie met school
Niet kerkelijk kerkelijk Total
Geen relatie met school
Wel relatie met school
43,1 56,9 100,0
52,0 48,0 100,0
Totaal 45,6 54,4 100,0
5.F.3 Woonduur en relatie met school
kort 15jr geboren en
getogen
Geen relatie met school
Wel relatie met school
Totaal
39,1 39,1 21,9 100,0
36,0 28,0 36,0 100,0
Totaal 38,2 36,0 25,8 100,0
66,2 33,8 100,0
52,0 48,0 100,0
Totaal 62,2 37,8 100,0
N=90 epsilon = 14,2 p>0.2 (0.215)
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
151

152
5.F.5 Opleiding en relatie met school
Geen relatie met school
Wel relatie met school
Masterscriptie Sociale Geografie
Opleiding
laag middelbaar hoog Totaal
46,9 26,6 26,6 100,0
25,0 50,0 25,0 100,0
Totaal 40,9 33,0 26,1 100,0
N=88 Cramer’s v = 0.238 p0.2 (0.373)
5.F.7 School locatie
Frequentie Procent
in eigen dorp 1 7.7
buiten eigen dorp 12 92.3
Totaal 13 100.0
5.F.8 De locatie waar kinderen naar school gaan
34,6 46,2 19,2 100,0
50,0 27,8 22,2 100,0
Totaal 38,6 41,4 20,0 100,0
Locatie school
in eigen dorp buiten eigen dorp Totaal
geen basisschool 0 8 8
wel basisschool 1 4 5
Totaal 1 12 13

Tabel 5.F.9 Oordeel van bewoners over de school als identiteitsvormer in het dorp (%).
Een basisschool is kenmerkend voor een dorp
Een basisschool in een dorp draagt bij aan het
‘dorpsgevoel’.
Mee eens Neutraal Oneens N
73,2
82,7
22,5
12,0
Een basisschool hoort bij een dorp 79,5 14,1
Tabel 5.F.10 Oordeel van bewoners over de school als interactievormer in het dorp (%).
Het zijn maar weinig bewoners van een dorp die
vaak op een basisschool komen
Als er geen basisschool in een dorp is, hebben
bewoners maar weinig contact met elkaar
Een basisschool in een dorp brengt mensen
nader tot elkaar.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
4,2
5,3
6,4
Mee eens Neutraal Oneens N
19,4
50,7
77,8
37,3
35,6
16,7
43,3
13,7
5,6
67
73
72
71
75
78
153

154
Masterscriptie Sociale Geografie

Appendix C Bijlagen hoofdstuk 6
Bijlagen 6.A Relatie met school
Tabel 6.A.1. De relatie die men heeft met een basisschool, per dorpstype
geen basisschool
wel basisschool
Geen relatie Wel relatie Totaal
71.4 28.6 100.0
76.6 23.4 100.0
Totaal 74.2 25.8 100.0
N = 89 Epsilon = 5.2 p>0.2 (0.578)
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
155

156
Bijlagen 6.B Inzet
Tabel 6.B.1 Inzet per dorpstype
Masterscriptie Sociale Geografie
Geen inzet Passieve inzet Actieve inzet Totaal
Geen basisschool 26.2 50.0 23.8 100.0
Wel basisschool 21.3 44.7 34.0 100.0
Totaal 23.6 47.2 29.2 100.0
N =89 Cramer’s V= 0.114, p>0,2 (0.561)
Tabel 6.B.2 Het verband tussen de aanwezigheid van een basisschool en inzet, onder
constanthouding van de relatie met een school
Geen inzet Passieve inzet Actieve inzet Totaal
Geen geen
relatie met
school
basisschool
wel
33.3 43.3 23.3 100.0
basisschool
20.6 50.0 29.4 100.0
Totaal 26.6 46.9 26.6 100.0
Wel geen
relatie met
school
basisschool
wel
8.3 66.7 25.0 100.0
basisschool
23.1 30.8 46.2 100.0
Totaal 16.0 48.0 36.0 100.0
N= 89 Wel relatie met school: vier cellen hebben een verwachte waarde lager dan 5.

Tabel 6.B.3 Onderlinge samenhang tussen onafhankelijke variabelen (Cramer’s v)
Geslacht School Leeftijd Opleiding Inkomen Woonduur Dorpstype
School 0.29
.781
Leeftijd
Opleiding
Inkomen
Woonduur
Dorpstype
0.116
.293
0.141
.419
0.064
.865
0.072
.792
0.026
.806
0.145
.395
0.110
.593
0.168
.379
0.278
.032
0.051
.632
-0.226*
.020
0.019*
.879
0.070*
.515
0.308
.015
0.318*
.007
-0.238*
.026
0.219
.123
0.001*
.993
0.163
.398
0.034
.949
Kerkelijk 0.070 0.073 0.177 0.034 0.222 0.182
.509 .489 .246 .949 .178 .229
*Hier is gebruikt gemaakt van de ordinale samenhangsmaat van Spearman.
0.132
.212
Tabel 6.B.4 De invloed van individuele variabelen en de aanwezigheid van een basisschool op
de kans dat men zich actief inzet.
odds ratio Sig.
Kerkelijk (niet = ref.) 2,715 ,148
Vrouw (man = ref.) ,914 ,901
Opleiding (hoog = ref.) ,550
laag ,452 ,384
middelbaar ,398 ,302
Woonduur (geboren = ref.) ,194
kort 1,607 ,620
lang 4,680 ,101
Inkomen (hoog = ref.) ,867
laag ,608 ,615
midden ,639 ,635
Relatie school (niet = ref.) 1,649 ,521
Leeftijd (>60 = ref.) ,884
18-40 jr 1,459 ,712
40-60 jr 1,583 ,629
School (niet = ref.) 1,737 ,408
Constante ,156 ,211
N= 69 Nagelkerke R 2 = 0.223, p>0.2 (0.497)
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
157

158
Tabel 6.B.5 Actievoeren in dorpen met en dorpen zonder school
geen basisschool
wel basisschool
Masterscriptie Sociale Geografie
Actievoeren
Niet Wel
Totaal
73,8 26,2 100,0
70,2 29,8 100,0
Totaal 71,9 28,1 100,0
N= 89 Epsilon = 3.6 p>0.2 (0.706)
Tabel 6.B.6 Het verband tussen de aanwezigheid van een basisschool en actievoeren,
onder constanthouding van de relatie met een school
Actievoeren
Relatie met school
Geen
Niet Wel Totaal
relatie
met
school
geen basisschool
66.7 33.3 100.0
wel basisschool 73.5 26.5 100.0
Totaal 70.3 29.7 100.0
Wel
relatie
met
school
geen basisschool
91.7 8.3 100.0
wel basisschool
61.5 38.5 100.0
Totaal 76.0 24.0 100.0
N = 89 Wel relatie met school: twee cellen hebben een verwachte waarde lager dan 5.
Tabel 6.B.7 De locatie van inzet in dorpen met en dorpen zonder school
Geen basisschool
de locatie van inzet
Buiten dorp of geen inzet In eigen dorp
Totaal
28,6 71,4 100,0
Wel basisschool
25,5 74,5 100,0
Totaal
N =89 Epsilon = 3.1 p>0.2 (0,747)
27,0 73,0 100,0

Tabel 6.B.8 Het verband tussen de aanwezigheid van een basisschool en de locatie van
inzet, onder constanthouding van de relatie met een school
Relatie met school
Geen
relatie
met
school
Wel
relatie
met
school
geen basisschool
wel basisschool
locatie van inzet
geen inzet of
buiten dorp in eigen dorp
Totaal
36.7 63.3 100.0
26.5 73.5 100.0
Totaal 31.3 68.8 100.0
geen basisschool
wel basisschool
8.3 91.7 100.0
23.1 76.9 100.0
Totaal 16.0 84.0 100.0
N=89 Wel relatie met school: twee cellen hebben een verwachte waarde lager dan 5.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
159

160
Bijlagen 6.C Interactie
Tabel 6.C.1 Interactie in dorpen met en dorpen zonder basisschool
Masterscriptie Sociale Geografie
Zwakke interactie Sterke interactie Totaal
geen basisschool 52,4 47,6 100,0
wel basisschool 55,3 44,7 100,0
Totaal 53,9 46,1 100,0
N =89 Epsilon = 2.9 p>0.2 (0.780)
Tabel 6.C.2 Het verband tussen de aanwezigheid van een basisschool en
interactie, onder constanthouding van de relatie met een school.
Geen
relatie
met
school
Wel
relatie
met
school
geen basisschool
Wel basisschool
Zwakke interactie Sterke interactie Totaal
50.0 50.0 100.0
61.8 38.2 100.0
Totaal 56.3 43.8 100.0
geen basisschool
wel basisschool
58.3 41.7 100.0
38.5 61.5 100.0
Totaal 48.0 52.0 100.0
N = 89 Geen relatie met school epsilon = 11.8 p > 0.2 (0.344). Wel relatie met basisschool epsilon = 19.8 >0.2
(0.320)

Tabel 6.C.3 De invloed van individuele variabelen en de aanwezigheid van een basisschool
op de kans dat men een sterke mate van interactie vertoont.
Odds ratio Sig.
Kerkelijk (niet = ref.) 1,408 ,591
Vrouw (man = ref.) 1,351 ,623
Opleiding (hoog = ref.) ,484
laag ,383 ,237
middelbaar ,481 ,376
Woonduur (geboren = ref.) ,228
kort 5,471 ,087
lang 3,950 ,170
Inkomen (hoog = ref.) ,721
laag 1,298 ,779
midden ,767 ,768
Relatie met school 16,985 ,048
Leeftijd (> 60 jr = ref.) ,861
18-40 jr ,633 ,585
41-60 jr ,822 ,808
School (niet = ref.) ,799 ,692
Relatie met school * woonduur ,082
Relatie met school en kort ,058 ,083
Relatie met school en lang ,014 ,028
Constante ,359 ,472
N = 69 Nagelkerke R 2 = 0.214, p>0.2
6.C.4 Frequentie van contact met mensen van buiten het eigen dorp in
dorpen met en dorpen zonder basisschool
Weinig contact Veel contact Totaal
Geen basisschool 57,1 42,9 100,0
Wel basisschool 60,5 39,5 100,0
Totaal 58,9 41,1 100,0
N= 73 epsilon = 3,4 p>0.2 (0.769)
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
161

162
Tabel 6.C.5 Het verband tussen de aanwezigheid van een basisschool en frequentie van
contact met mensen van buiten het eigen dorp, onder constanthouding van de relatie met een
school.
Weinig contact Veel contact Totaal
Geen
relatie
Wel
relatie
Totaal
Totaal
geen basisschool
wel basisschool
geen basisschool
wel basisschool
N = 73 epsilon geen relatie = 3,4 p>0,2 (0.802) epsilon wel relatie = 0 p>0.2 (1.000)
Masterscriptie Sociale Geografie
60,9 39,1 100,0
64,3 35,7 100,0
62,7 37,3 100,0
50,0 50,0 100,0
50,0 50,0 100,0
50,0 50,0 100,0

Bijlagen 6.D Lokale identiteit
6.D.1 Lokale identiteit in dorpen met en dorpen zonder school
lokale identiteit
zwak sterk
Totaal
geen basisschool 38,1 61,9 100,0
wel basisschool 27,7 72,3 100,0
Totaal 32,6 67,4 100,0
N= 89 epsilon = 10.4, p>0.2 (0.294)
6.D.2 Het verband tussen de aanwezigheid van een basisschool en lokale identiteit,
onder constanthouding van de relatie met een basisschool
Relatie met school
lokale identiteit
zwak sterk
Totaal
geen geen basisschool 43,3 56,7 100,0
wel basisschool 29,4 70,6 100,0
Totaal 35,9 64,1 100,0
wel geen basisschool 25,0 75,0 100,0
wel basisschool 23,1 76,9 100,0
Totaal 24,0 76,0 100,0
N = 89 Geen relatie met een school epsilon = 13.9, p>0.2 (0.247). Wel relatie met een school epsilon = 1.9,
p>0.2 (0.910)
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
163

164
Tabel 6.D.3 De relatie tussen de aanwezigheid van een basisschool en
tevredenheid, onder constanthouding van de relatie met de basisschool
Relatie met school
Geen
relatie
met
school
Wel
relatie
met
school
geen
basisschool
wel
basisschool
Masterscriptie Sociale Geografie
tevredenheid
8 of lager 9 of hoger
Totaal
66.7 33.3 100.0
84.8 15.2 100.0
Totaal 76.2 23.8 100.0
geen
basisschool
wel
basisschool
33.3 66.7 100.0
76.9 23.1 100.0
Totaal 56.0 44.0 100.0
N = 88 Geen relatie met de school epsilon = 18.1 p

Appendix D Bijlagen hoofdstuk 7
Bijlagen 7.A School
Tabel 7.A.1 Het verband tussen mate van bemiddeldheid en relatie met een school
minder bemiddeld
bemiddeld
Geen relatie Wel relatie Totaal
77.5
67.3
22.5
32.7
100.0
100.0
Totaal 71.9 28.1 100.0
N = 89 epsilon = 10.2 p>0.2 (0.289)
Tabel 7.A.2 Gedachten bij een basisschool
minder bemiddeld
bemiddeld
anders gemeenschap Totaal
65,2
61,0
34,8
39,0
100,0
100,0
Totaal 62,5 37,5 100,0
N = 64 Epsilon = 4,2p>0.2 (0.737)
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
165

166
Bijlagen 7.B Inzet
7.B.1 Het verband tussen mate van bemiddeldheid en inzet
minder bemiddeld
bemiddeld
Masterscriptie Sociale Geografie
Geen inzet Passieve inzet Actieve inzet Totaal
30.0
18.4
47.5
46.9
22.5
34.7
100.0
100.0
Totaal 23.6 47.2 29.2 100.0
N = 89 Cramer’s V = 0.164 p>0.2 (0.303)
7.B.2 Het verband tussen dorpstype en inzet, onder constanthouding van de relatie met een
school
Geen inzet Passieve inzet Actieve inzet Totaal
geen
relatie met
school
Wel
relatie met
school
minder
bemiddeld
bemiddeld
29,0 51,6 19,4 100,0
24,2 42,4 33,3 100,0
Totaal 26,6 46,9 26,6 100,0
minder
bemiddeld
bemiddeld
33,3 33,3 33,3 100,0
6,2 56,2 37,5 100,0
Totaal 16,0 48,0 36,0 100,0
N = 89 Wel relatie met school: vier cellen hebben een verwachte waarde lager dan 5.

Tabel 7.B.3 De invloed van individuele variabelen en het meer of minder bemiddeld zijn van
een dorp op de kans dat men zich actief inzet.
odds ratio Sig.
Kerkelijk (niet = ref.) 2,829 ,131
Vrouw (man = ref.) ,856 ,829
Opleiding (hoog = ref.) ,575
laag ,478 ,415
middelbaar ,396 ,314
Woonduur (geboren = ref.) ,209
kort 1,722 ,577
lang 4,676 ,107
Inkomen (hoog = ref.) ,907
laag ,655 ,667
midden ,713 ,720
Relatie met school (niet = ref.) 1,545 ,581
Dorpstype (min. bem. = ref.) ,858 ,829
Leeftijd(>60 = ref.) ,732
18-40 jr 1,911 ,543
41-60 jr 2,055 ,446
Constant ,214 ,394
N = 69 Nagelkerke R 2 = 0.211, p>0.2 (0.553)
7.B.4 Het verband tussen mate van bemiddeldheid en actievoeren
Niet actievoeren Wel actievoeren Totaal
minder bemiddeld
70.0
30.0 100.0
bemiddeld
73.5
26.5 100.0
Totaal 71.9 28.1 100.0
N =89 epsilon = 3.5 p>0.2 (0.717)
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
167

168
7.B.5 Het verband tussen dorpstype en actievoeren, onder constanthouding van de relatie
met een school
Niet actievoeren Wel actievoeren Totaal
Geen
relatie met
school
minder bemiddeld
bemiddeld
Masterscriptie Sociale Geografie
64,5 35,5 100,0
75,8 24,2 100,0
Totaal 70,3 29,7 100,0
Wel
relatie
minder bemiddeld
88,9 11,1 100,0
met
bemiddeld
68,8 31,2 100,0
school
Totaal 76,0 24,0 100,0
N = 89 Wel relatie met school: twee cellen hebben een verwachte waarde lager dan 5.
Tabel 7.B.6 Het verband tussen mate van bemiddeldheid en locatie van inzet
minder bemiddeld
bemiddeld
de locatie van inzet
geen inzet of buiten
dorp in eigen dorp
35.0
20.4
65.0
79.6
Totaal
100.0
100.0
Totaal 27.0 73.0 100.0
N =89 epsilon = 14.6 p

7.B.7 Het verband tussen dorpstype en locatie van inzet, onder constanthouding van de
relatie met een school
geen inzet of
buiten dorp
in eigen dorp Totaal
Geen
relatie
met
school
Wel
relatie
met
school
minder bemiddeld
bemiddeld
35,5 64,5 100,0
27,3 72,7 100,0
Totaal 31,2 68,8 100,0
minder bemiddeld
33,3 66,7
100,0
bemiddeld
6,2 93,8
100,0
Totaal 16,0 84,0 100,0
N = 89 Wel relatie met school: twee cellen hebben een verwachte waarde lager dan 5.
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
169

170
Bijlagen 7.C Interactie
7.C.1 Het verband tussen mate van bemiddeldheid en interactie
minder bemiddeld
bemiddeld
Masterscriptie Sociale Geografie
Zwakke interactie Sterke interactie Totaal
55.0
53.1
45.0
46.9
100.0
100.0
Totaal 53.9 46.1 100.0
N = 89 epsilon = 1.9 p>0.2 (0.855)
7.C.2 Het verband tussen dorpstype en interactie, onder constanthouding van de relatie
met een school
Zwakke interactie Sterke interactie Totaal
Geen
relatie
met
school
minder bemiddeld
bemiddeld
54,8 45,2 100,0
57,6 42,4 100,0
Totaal 56,2 43,8 100,0
Wel
relatie
minder bemiddeld 55,6 44,4 100,0
met
bemiddeld
43,8 56,2 100,0
school
Totaal 48,0 52,0 100,0
N = 89 Wel relatie met school: twee cellen hebben een verwachte waarde lager dan 5.

Tabel 7.C.3 De invloed van individuele variabelen en het meer of minder bemiddeld zijn van
een dorp op de kans dat men sterke interactie vertoont.
odds ratio Sig.
Kerkelijk (niet = ref.) 1,377 ,614
Vrouw (man = ref.) 1,378 ,601
Opleiding (hoog = ref.) ,483
laag ,377 ,235
middelbaar ,469 ,373
Woonduur (geboren = ref.) ,253
kort 5,298 ,103
lang 4,068 ,159
Inkomen (hoog = ref.) ,740
laag 1,232 ,820
midden ,741 ,737
Relatie met school (niet = ref.) 17,467 ,046
Dorpstype (min. bem. = ref.) ,939 ,920
Leeftijd (>60 jr = ref.) ,850
18-40 jr ,613 ,569
41-60 jr ,787 ,764
Relatie met school * woonduur ,086
Relatie met school en kort ,060 ,096
Relatie met school en lang ,014 ,029
Constante
N = 69 Nagelkerke R
,368 ,555
2 = 0.211, p>0.2
7.C.4 Frequentie van contact met mensen van buiten het eigen dorp in
bemiddelde en minder bemiddelde dorpen
Weinig contact Veel contact Totaal
Minder bemiddeld 66,7 33,3 100,0
Bemiddeld 53,5 46,5 100,0
Totaal 58,9 41,1 100,0
N=73 epsilon = 13,2 p>0.2 (0.260)
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
171

172
Tabel 7.C.5 Het verband tussen dorpstype en frequentie van contact met mensen
van buiten het eigen dorp, onder constanthouding van de relatie met een school.
Geen
relatie
Wel
relatie
minder bemiddeld
Masterscriptie Sociale Geografie
Weinig contact Veel contact Totaal
69,6 30,4 100,0
bemiddeld
57,1
42,9 100,0
Totaal 62,7 37,3 100,0
minder bemiddeld
bemiddeld
57,1 42,9 100,0
46,7 53,3 100,0
Totaal 50,0 50,0 100,0
N= 73 epsilon geen relatie met school = 12,5 p>0.2 (0,361) epsilon wel relatie met school = 10,4 p>0.2 (0.647)

Bijlagen 7.D Lokale identiteit
7.D.1 Het verband tussen mate van bemiddeldheid en lokale identiteit
minder bemiddeld
bemiddeld
lokale identiteit
zwak sterk
35.0
30.6
65.0
69.4
Totaal
100.0
100.0
Totaal 32.6 67.4 100.0
N = 89 epsilon = 4.4 p>0.2 (0.660)
7.D.2 Het verband tussen dorpstype en lokale identiteit, onder constanthouding van de
relatie met een school
Zwakke lok. id. Sterke lok. id. Totaal
Geen
relatie
met
school
minder bemiddeld
bemiddeld
41,9 58,1 100,0
30,3 69,7 100,0
Totaal 35,9 64,1 100,0
Wel
relatie
minder bemiddeld
11,1 88,9 100,0
met
bemiddeld
31,2 68,8 100,0
school
Totaal 24,0 76,0 100,0
N = 89 Wel relatie met school: twee cellen hebben een verwachte waarde lager dan 5.
7.D.3 Het verband tussen mate van bemiddeldheid en tevredenheid
minder bemiddeld
bemiddeld
tevredenheid
8 of lager 9 of hoger
70.0
70.8
30.0
29.2
Totaal
100.0
100.0
Totaal 70.5 29.5 100.0
N = 88 epsilon = 0.8 p>0.2 (0.932)
De basisschool als hart van de gemeenschap in kleine dorpen?
173

174
7.D.4 Het verband tussen dorpstype en tevredenheid, onder constanthouding van
de relatie met een school
8 of lager 9 of hoger Totaal
Geen
relatie
met
school
minder bemiddeld
bemiddeld
Masterscriptie Sociale Geografie
71,0 29,0 100,0
81,2 18,8 100,0
Totaal 76,2 23,8 100,0
Wel
relatie
minder bemiddeld
66,7 33,3 100,0
met
bemiddeld
50,0 50,0 100,0
school
Totaal 56,0 44,0 100,0
N=89 Wel relatie met school: één cel heeft een verwachte waarde lager dan 5.