Uitgeverij Verloren - Holland Historisch Tijdschrift

Holland, historisch tijdschrift
Hollandis een tweemaandelijkse uitgave van de Historische Vereniging Holland, die voorts de reeks Hollandse
Studiën uitgeeft. Hollandwordt kosteloos aan de leden toegezonden. Voor de Hollandse Studiën gelden
speciale ledenprijzen/ledenkortingen.
Redactie
M.J.M. Damen, G.M.E. Dorren, K. Goudriaan, GJ. van Ham, I. Heidebrink, M. Keblusek, E. Kreuwels, S.
Langereis.J. Steenhuis, G. Verhoeven, I. van der Vlis, A. van der Zee.
Kopij voor Hollanden Hollandse Studiën te zenden aan de redactiesecretaris van Holland, drs. M.J.M. Damen,
Hogewoerd 47, 2311 HG Leiden, telefoon 071-5122963.
De kopij'moet worden ingediend conform de richtlijnen van de redactie. Deze zijn verkrijgbaar bij de
redactiesecretaris.
Publicaties ter bespreking of aankondiging in Holland gaarne zenden aan de boekenredacteur: dr. G.
Verhoeven, p/a Gemeentelijke archiefdienst Delft, Oude Delft 169, 2611 HB Delft, tel. 015-2602340.
Historische Vereniging Holland
De Historische Vereniging Holland stelt zich ten doel de belangstelling voor en de beoefening van de
geschiedenis van Noord- en Zuid-Holland in het bijzonder in haar regionale en lokale aspecten te bevorderen.
Secretariaat: mevr. drs. GJ.A.M. Bolten, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18, 2012
CH Haarlem.
Ledenadministratie: M.G. Rotteveel, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18, 2012 CH
Haarlem, telefoon 023-5172700.
Contributie: ƒ50 - per jaar voor gewone leden (personen) en buitengewone leden (instellingen), na
ontvangst van een acceptgirokaart te storten op postgirorekening nr. 339121 ten name van de Historische
Vereniging Holland te Haarlem. Zij die in de loop van een kalenderjaar lid worden, ontvangen kosteloos
de in dat jaar reeds verschenen nummers van Holland.
Losse nummers: ƒ7,50, dubbele nummers ƒ15-, vermeerderd met ƒ3,- administratiekosten voor een
enkel nummer, ƒ5,50 voor meerdere nummers of voor een dubbel nummer. Losse nummers kunnen
worden besteld door overmaking van hel verschuldigde bedrag op postgirorekening nr. 3593767 ten
name van de penningmeester van de Historische Vereniging Holland, afd. verkoop publicaties te Haarlem,
onder vermelding van het gewenste.
Hollandse Studiën: delen in de serie Hollandse Studiën en het Apparaat voor de geschiedenis van Holland
kunnen op dezelfde wijze worden besteld als losse nummers van Holland. Gegevens over de publicaties
van de Vereniging zijn regelmatig te vinden in de rubriek 'Verkrijgbaar via Holland' achterin het tijdschrift.
ISSN 0166-2511
© 1998 Historische Vereniging Holland. Niets uit deze uitgave mag, op welke wijze dan ook, worden vermenigvuldigd
en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schrif telijke toestemming van de redac tie.

Holland, historisch tijdschrift
Tweemaandelijkse uitgave van de Historische Vereniging Holland
Dertigste jaargang
Dordrecht 1998

J.W.J. Burgers
Eer en schande van Floris V.
Twee oude twistpunten over de geschiedenis van een Hollandse
graaf*
In de uitgebreide literatuur over Floris V, graaf van Holland en Zeeland en heer van Friesland
(1256-1296),' zijn er enkele kleine kwesties die in het verleden menigmaal de pen van de his­
torici in beroering hebben gebracht, maar waarover desondanks geen consensus kon worden
bereikt. Dat is het gevolg van de stand van het bronnenmateriaal: de bronnen geven over
deze zaken weinig informatie, die bovendien lastig te interpreteren is. In het 'Florisjaar' 1996
zijn die oude problemen weer aan de orde gesteld, zonder dat men daarbij dichter bij een op­
lossing is gekomen. In het volgende zullen twee van die kwesties nogmaals worden belicht.
Het betreft de vraag of Floris inderdaad in 1282 het lichaam van zijn vader Willem II in West-
Friesland heeft gevonden, en de vraag of Floris inderdaad de vrouw heeft verkracht van zijn
latere moordenaar Gerard van Velsen. Door al het beschikbare bronnenmateriaal naast el­
kaar te zetten, en door gebruik te maken van nieuwe informatie in de bekende bronnen, kun­
nen we wat dichter bij de waarheid komen dan tot nu toe het geval was. Met name wat de eer­
ste kwestie betreft wordt met vrij grote zekerheid een einde gemaakt aan de twijfel.
Tot voor kort waren de genoemde vragen, hoe heftig er bij tijd en wijle ook over werd ge­
polemiseerd, in de ogen van de moderne geschiedschrijver van ondergeschikt belang, petite-
histoire die slechts vermelding in een voetnoot verdiende. De laatste tijd is evenwel het besef
doorgebroken dat daarmee onrecht wordt gedaan aan het wereldbeeld van een middeleeuw­
se edelman als graaf Floris. Daarin immers vormden het streven naar eer en de angst voor
schande voorname drijfveren van het handelen. Voor de Middeleeuwen is in dit verband de
antropologische term 'schaamtecultuur' gebruikt. Met die term, voor het eerst geponeerd
door Margaret Mead, duidt men een samenleving aan waarin de publieke reputatie van een
persoon van het hoogste belang is om zich sociaal te kunnen handhaven. Verlies van de eer
resulteert in schande, en die brengt een ernstige verzwakking van de positie met zich mee.
Wanneer de eer van een middeleeuwse edele was aangetast, dan restte hem niets anders dan
te trachten die schande uit te wissen, veelal door wraak te nemen op degene die de oorzaak
was van zijn gezichtsverlies. 2
Ook voor graaf Floris V waren eer en schande waarschijnlijk be­
langrijke drijfveren; beide begrippen zijn trouwens prominent aanwezig in het werk van Flo-
* Met dank aan drs G. van Herwijnen, die een eerste versie van dit artikel van kritisch commentaar voorzag.
1 Voor een overzicht van de Floris-literatuur zie J.W.J. Burgers, 'Graaf Floris V in de moderne geschiedschrijving. De
oudere literatuur en enkele nieuwe studies', Holland29 (1997) 308-318.
2 De schaamtecultuur wordt vaak geplaatst tegenover een 'schuldcultuur', waarin niet de angst voor de mening van
de ander de voornaamste toetssteen is, maar het eigen geweten. Over de toepassing van deze cultureel-antropologi-
sche en psycho-analyüsche begrippen in de middeleeuwse context bestaat een aanzienlijke, meest buitenlandse lite­
ratuur. In de Nederlandse situatie richtinggevend is het artikel van R.E. Kimzel, 'Over schuld en schaamte in enige
verhalende bronnen uit de tiende en elfde eeuw', Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 98
(1983) 358-372, met daarin ook verdere literatuur; een herziene versie in zijn recent verschenen proefschrift, Beel­
den en zei/heelden van middeleeuwse mensen. Historisch-antropologische studies mier groepsculturen in de Nederlanden (Amster­
dam 1977) 97-110. Zie nu ook A.J. Bijsterveld, 'Eergevoel en conflictbeheersing in aristocratische en geestelijke
kringen in de twaalfde-eeuwse Nederlanden', Millennium 11 (1997) 99-112.
1

J.W.J. Burgers
ris' chroniqueur, de klerk Melis Stoke, die in zijn Rijmkroniek herhaaldelijk blijk gaf doordron­
gen te zijn van een diepe angstvoor schande. 3
Eer en schande spelen een grote rol in de twee kwesties die in het volgende behandeld wor­
den. Floris' eer was aangetast door het feit dat de dood van zijn vader ongewroken was en dat
diens lichaam ergens in West-Friesland in een geheim en naamloos graf rustte. Voor het aan­
zien van de graaf was het volstrekt noodzakelijk dat hij die schande zou uitwissen door de
Friezen te verslaan en het lichaam van Willem op passende wijze ter aarde te bestellen. Wat de
tweede kwestie betreft, wanneer graaf Floris zich inderdaad heeft vergrepen aan de vrouw van
Gerard van Velsen, was daarmee de eer van Gerard dermate geschonden, dat hij in de ogen
van de tijdgenoten een legitieme reden had om zich te wreken op zijn heer. Dit zou dan een
extra aspect zijn in het complex van de omstandigheden die leidden tot Floris' dood.
Het lijk van Willem II
In de winter van 1256-1257 ondernam graaf Willem II, Rooms-Koning van het Duitse rijk, een
veldtocht tegen de weerspannige Westfriezen die zich maar niet aan zijn gezag wilden onder­
werpen. Door de strenge vorst waren de Westfriese wateren bevroren, waardoor het land toe­
gankelijk was geworden voor de grafelijke legermacht. Zoals bekend eindigde de expeditie in
een catastrofe. Willem reed overmoedig voor zijn troepen uit op een aantal Friezen af, zakte
met paard en al door het ijs en werd vervolgens afgemaakt. Het Hollandse leger trok zich
daarop terug en was gedwongen het lichaam van de koning achter te laten in handen van de
erfvijanden, die het stoffelijk overschot op een geheime plek begroeven. ' Deze gebeurtenis­
sen betekenden een dubbele vernedering voor Willems zoon en opvolger Floris V. Die was
toen zijn vader sneuvelde pas anderhalf jaar oud, maar al van jongsaf aan moet hem zijn in­
geprent dat het zijn dure plicht was deze schande, deze smet op zijn eer, uit te wissen. Dit
moest gebeuren door de nederlaag te wreken, en vooral door het lichaam van zijn vader uit
West-Friesland te halen en op passende wijze te begraven. 5
Inderdaad richtte Floris zich, toen hij in 1266 zelfstandig de regering aanvaardde, aller­
eerst op de 'Friezenkwestie'. In 1272 trok hij aan het hoofd van zijn troepen West-Friesland
binnen, maar opnieuw eindigde de tocht in een fiasco. Bij Oudorp leed het grafelijk leger
een gevoelige nederlaag, waarbij vele edelen de dood vonden. 6
Deze poging had dus een
averechtse uitwerking: het gezichtsverlies voor de jonge graaf was alleen maar groter gewor­
den. Tien jaar later, in de zomer van 1282, probeerde Floris het voor de tweede maal, en nu
3 Over het gebruik van de begrippen eer en schande door Melis Stoke zie mijn binnenkort te verschijnen studie naar
Stoke en dc Rijmkroniek.
4 Stokes beschrijving hiervan in W.G. Brill (ed.), Rijmkroniek van Melis Stoke (Utrecht 1885; Werken uitg. door het Historisch
Genootschap (gevestigd te Utrecht), nieuwe serie 40 en 42; ongewijzigde herdr. in 1 bd. Utrecht 1983) III
1505-1598.
5 ZieF.W.N. Hugenholtz, Floris V(Bussum 1966, herdr. 1974) 38-39, cn W.G. Brill, Betwiste bijzonderheden op het gebied der
studie van de geschiedenis van ons vaderland (Utrecht 1889) 31-35, die vermeldt (31-32) hoe in 1395 Willem van Oostervan
t, de zoon van Albrecht van Beieren, aan het Franse hof voor eerloos werd verklaard zolang zijn oud-oom,
graaf Willem IV van Holland en Henegouwen, ongewroken met schild en wapen in Friesland begraven lag. Zie daarover
ook F.P. van Oostrom, Het woord van eer. literatuur aan het I lollandse hoj'Omstreeks 1400 (Amsterdam 1987) 136; aldaar
286-293 tevens meer over het eergevoel aan het Hollandse hof rond 1400.
6 Over deze en de volgende krijgstocht zie H. Obreen, Floris V, graaf van Holland en Zeeland, heer van Friesland, 1256-
1296 (Gent 1907) 49-57, en nu ook R.P. de Graaf, Oorlog om Holland 1000-1375 (Hilversum 1996) 235-239. Het verslag
van de expedities in Rijmkroniek IV 190-242, 391-473.
2

Eer en schande van Floris V
boekte hij succes. In de Rijmkronieklezen we hoe in een briljante amfibische operatie de West­
friezen bij Hoogwoud werden verslagen, waarop de graaf het lichaam van Willem II wist op te
sporen. De manier waarop dat gebeurde, en de daaropvolgende gebeurtenissen beschrijft
Melis Stoke in gloedvolle bewoordingen als volgt:
De coninc hadde XXVII jare
Begraven gheweest te Hoechoutwoude;
Dat ne wiste jonc noch oude
Dan si viere, ende niet mere,
Waer begraven was de here.
Daerof was bleven dene doot,
Dandre dre dor lives noot
Waren ghelopen in de kerke;
Anders ne waren pape noch clerke
Die twe sloeghen de boeven doot.
De derde bat ghenaden groot
Ende riep: 'Edel gravekijn,
Laet mi behouden tleven mijn;
Ic salt doen, du moghest prisen,
Den coninc dinen vader wisen.'
Van deen woerde wart hi verblijt
Ende gaf hem op sijn lijf tier tijt.
Doe sprac de Vrese te hem waert:
'In dit huys, achter den haert,
So suldi den coninc vinden,
Dat wil ic mi in verbinden
Ende mijn lijf setten te pande.'
Doe namen si spaden inde hande
Ende dolven II mans langhe diep.
Die onder stont opwaert riep:
'Hier ligghen grote balken onder!'
Die Vriese sprac: 'Dan es gheen wonder.
Heft se op, al wort u te pine;
Daer leit de coninc in een scrine.'
Teerste dat si ter scrine quamen
Ende tghebeente daer vernamen,
Spraken si; 'Grave, edel here,
Nu seit blide vorwaert mere;
Wi hebben uwen vader vonden!'
Die grave sprac in corten stonden:
'Des moete God ghelovet zijn!'
Thoeft nam hi inde handen sijn
Ende dancte Gode ende onser Vrouwen:
'Dat ic so vele dus mach scouwen
Van den vader, de mi ghewan!'
Tehebeente van den hoghen man
3

J.W.J. Burgers
Dede men nemen harde zaen,
Scone wasschen ende dwaen,
Ende deet voeren haestelike
In enen scrine suverlike
Te Middelborch in de abdie. 7
Als we Stoke mogen geloven, heeft Floris V in 1282 dus het lichaam van zijn vader terugge­
vonden, onder de haardplaats van een Westfriese woning. Het lijkt bijna te mooi om waar te
zijn. Is de graaf er inderdaad in geslaagd na zesentwintig jaar het lichaam van zijn vader op te
sporen in vijandelijk gebied? Het is duidelijk dat Floris er veel aan gelegen zal zijn geweest om
dat kunststukje te volbrengen, en het is dus denkbaar ofwel dat dit succes afkomstig was uit de
koker van de propagandamachine van de grafelijkheid, ofwel dat Floris, wat al te begerig om
zijn vader te vinden, zich met een willekeurig stoffelijk overschot tevreden heeft gesteld. De
eventuele twijfels over de ware toedracht worden bovendien niet verminderd door het feit dat
dit verslag uit de tweede redactie van Stokes Rijmkroniek komt, waar hij het verhaal, dat in eer­
ste instantie aanzienlijk korter was, heeft verlevendigd met details die heel goed verzonnen
kunnen zijn. Dat geldt met name voor de passages in de directe rede, maar ook het spannen­
de relaas van de vier Friezen, van wie er op het nippertje één gespaard bleef, doet niet erg rea­
listisch aan. 8
Het gaat ons echter vooral om de kern van het verhaal: is het waar dat Floris on­
der een Westfries huis het lijk van zijn vader terugvond, en heeft hij het lichaam daarop in de
abdij van Middelburg laten bijzetten?
De meeste historici die zich met deze materie bezighielden, aanvaardden het feit dat Floris
inderdaad uit Friesland terugkeerde met een lijk, maar lieten zich niet uit over de 'authenti­
citeit' van de door de graaf gevonden botten, waarschijnlijk omdat de waarheid in deze toch
niet meer te achterhalen zou zijn. 9
Een enkeling ventileerde daaromtrent wel degelijk zijn
twijfel, 10
en in het Florisjaar heeft de mediëvist Willem Kuiper in zijn column op Internet ge­
probeerd definitief aan te tonen dat Floris door de Friezen inderdaad met een kluitje in het
riet is gestuurd, en met het lichaam van een vreemde naar huis is gekomen." Kuiper ont­
leende een en ander in zijn betoog aan een artikel van H. Bruch van een jaar tevoren, die ook
7 Rijmkroniek IV 427-473, hier geciteerd naar het zogenoemde handschrift A (Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 128
E 3, f. 32r-v): 'De koning [Willem II] had 27jaar begraven gelegen-te Hoogwoud. Niemand, jong noch oud, behalve
deze vier [Friezen], wist waar die heer begraven was. Van hen was één gesneuveld, en de drie anderen liepen in
doodsnood de kerk in; daar waren verder geen priesters of geestelijken. De krijgsknechten doodden twee van hen.
De derde smeekte om genade en riep: "Edel graafje, spaar mijn leven, dan zal ik, dat zult u waarderen, uw vader de
koning aanwijzen." Om die woorden was hij [Floris V] blij, en liet hem toen in leven. Toen sprak de Fries tot hem:
"In dit huis, onder de haard, zult u de koning vinden; dat garandeer ik, met mijn leven als onderpand." Toe n nam
men spaden ter hand en groef men een gat ter diepte van twee mannen. Degene die onder stond riep naar boven:
"Hieronder liggen grote balken!" De Fries sprak: "Dat is geen wonder. Til ze op, al kost het moeite; daar ligt de koning
in een kist." Toen zij de kist bereikten en het gebeente daar zagen, spraken zij: "Graaf, edele heer, wees nu
voortaan blij, wij hebben uw vader gevonden!" De graaf sprak meteen: "Prijs God hierom!" Hij nam het hoofd in zijn
handen en hij dankte God en onze Vrouwe: "Dat ik zo dit mag aanschouwen van mijn vader, die mij verwekte!" Het
gebeente van de voorname man deed men onmiddellijk opnemen, schoon wassen en reinigen, en haastig in een
mooie schrijn naar de abdij van Middelburg voeren.'
8 In de eerste redactie van de kroniek is slechts sprake van één oude Fries, die werd gedwongen het graf van de koning
te wijzen; die lezing zal eerder conform de werkelijkheid zijn, temeer daar die ook wordt gevonden in de kroniek
van Willem Procurator: C. Pijnacker Hordijk (ed.), Willetmi rapellani in Brederode, postea monachi elprocuratoris Egmondensis,
Chronicon (Amsterdam 1904) 30.
9 Zo bijvoorbeeld Hugcnhohz. Floris V, 56-58.
10 Zoals Brill, Rijmkroniek, dl. 1, xxxi, en dezelfde, Betwiste liijzoiidcrliedrii, 33-35.
1 1 W. Kuiper, 'Liefde is blind', Neder-L, Elektronisch tijdschrift voor de neerlandistiek, 9509.11.
4

Eer en schande van Floris V
Afb. 1. 'Floris V vindt het Lijk zijns Vaders'. Ets
naar en doorj. Steijn, eerste helft 19e eeuw, uit:
De leidsman, der jeugd, 18 dln. (Amsterdam 1835-
1841) dl. 2. Afbeelding overgenomen uil:
F.W.N. Hugenhollz, Floris V— vermoord en getekend
(Nieuwkoop 1977) 61.
twijfelde aan de echtheid van het door Floris gevonden lijk. 12
We komen aanstonds terug op
de argumenten van beide auteurs.
Aangaande deze kwestie kunnen we dus twee vragen formuleren: heeft Floris V inderdaad
een lijk gevonden, en zo ja, was dat echt Willem II? Ter beantwoording daarvan zetten we alle
argumenten die ons ter beschikking staan eens op een rij.
Wat de eerste vraag betreft, het is wel zeker dat Floris inderdaad met een stoffelijk over­
schot uit West-Friesland terugkeerde. Dit blijkt in de eerste plaats uit mededelingen in een
ruim aantal contemporaine bronnen; daarbij laten we de Rijmkroniek buiten beschouwing,
want die geeft mogelijk uit propagandistische motieven de officiële grafelijke lezing van de
gebeurtenissen. 13
Van groot belang zijn in ieder geval twee brieven die Floris V vlak voor en
kort na de Friese campagne van de zomer van 1282 schreef aan koning Eduard I van Enge­
land, waarin hij deze op de hoogte bracht van het verloop van de gebeurtenissen. In een eer­
ste brief kondigde de graaf de veldtocht aan, die hij samen met de graven van Gelre en Kleef
en vele anderen zou houden tegen zijn 'aartsvijanden' (nostri capilales inimici), de Westfrie­
zen. 14
In het volgend schrijven meldde Floris triomfantelijk zijn overwinning, in vier veldsla-
12 H Bruch, 'Het geraamte van Willem II', Macloc. Tijdschrift mierde Middeleeuwen 1
?) (1995) 39-42. Bruch proefde ook bij
Hugenholtz (zie hierboven, n. 5) een zekere, zij het niet uitgesproken scepsis.
13 F. van Oostrom, Maerlanls wereld (Amsterdam 1996) 328-329, hecht geloof aan het verhaal in de Rijmkroniek, want de
auteur ervan, Melis Stoke, had ooggetuigen als informanten. Dit kan best kloppen, maar de vraag is of Stoke de intentie
had de waarheid op te schrijven.
14 L.Ph.C. van den Bergh (ed.), Oorkondenhoek van Holland, en Zeeland, 2 dln. (Amsterdam en 's-Gravenhage
1866(1868)-1873; hierna aangehaald als OH/) II, nr. 471
5

J.W.J. Burgers
gen, op zijn 'doodsvijanden' (mes anemis morteus), en de vondst van het lichaam van zijn vader,
'waarnaar hij boven alles verlangde' (la quele choseje desiroie sur toutes riens). Ul
Natuurlijk is er
reden om het waarheidsgehalte van deze brief, die rechtstreeks uit de grafelijke kanselarij
komt, 16
te wantrouwen, maar het is toch wel onwaarschijnlijk dat Floris zo koelbloedig zou
hebben gelogen over het lichaam van zijn vader wanneer er in het geheel geen sprake zou
zijn geweest van een gevonden lijk. Zulk een flagrant bedrog zou zeker aan het licht zijn ge­
komen, want het bericht over de gebeurtenissen zal het Engelse hof ook via andere wegen
hebben bereikt.
We hebben over deze zaak bovendien contemporaine vermeldingen die niet in de omge­
ving van de Hollandse graaf zijn opgesteld, en die dus weerspiegelen wat onafhankelijke waar­
nemers elders toentertijd wisten of meenden te weten. Het spectaculaire verhaal moet in de
Nederlanden en de aangrenzende gebieden meteen de ronde hebben gedaan, want op tal
van plaatsen vinden we korte tijd later een echo ervan in annalen en kronieken die niet zijn
ontleend aan de enig mogelijke Hollandse bron, Stokes kroniek: feitelijke details en bewoor­
dingen wijken meestal af van Stokes werk, en bovendien zijn bijna alle op schrift gesteld vóór
1305, het jaar waarin de eerste redactie van de Hollandse Rijmkroniek op zijn vroegst was vol­
tooid. 17
Dicht op de gebeurtenissen zaten in elk geval de monniken van Egmond, die een medede­
ling erover opschreven in het handschrift van de Egmondse Annalen, een in het klooster berus­
tende codex. Daarin vinden we een rijmpje, dat gezien het schrift in het laatste kwart van de
13e eeuw aan het perkament is toevertrouwd. Dit gedicht vermeldt de overwinning op de
Friezen, en de overbrenging naar Middelburg en de begrafenis aldaar van Willem II: 'Boven­
dien is in dat jaar [1282] koning Willem opgenomen en in Middelburg begraven, nadat veel
Friezen waren gedood, beroofd en gevangen'. 18
Ook in verder weg gelegen plaatsen raakte
het voorval bekend, want enkele contemporaine Zuid-Nederlandse geschiedwerken maken
melding van Floris' overwinning op de Friezen en de vondst van de Rooms-Koning. In de
rond 1292 te Gent geschreven Annales Blandinienses staat geschreven dat 'in het jaar ons He­
ren 1282 Floris, graaf van Holland, een groot leger verzamelde en de Friezen aanviel; hij ver­
sloeg hen en onderwierp hen in eeuwigdurende dienstbaarheid. Met vreugde bracht hij de
beenderen van zijn vader, die de Friezen hadden gedood, naar Middelburg'. 111
Ook monnik
Boudewijn van het klooster Ninove tekende in 1294 iets dergelijks op in zijn kroniek, met toe­
voeging van de mededelingen dat Floris zo zijn vader had gewroken en dat Willem in eigen
land eervol was herbegraven. 20
In het begin van de veertiende eeuw werd in het klooster van
15 Van den Bergh, OH/AI, nr. 472; een betere transcriptie van de tekst van deze brief vindt men in J.W.J. Burgers, Depa-
Uografie van (In documentaire tnonnen in Holland en Zeeland in de. dertiende eeuw, 3 dln. (Leuven 1995) 707-708, nr. 281.
16 Hoewel de hand niet is geïdentificeerd als een van de kanselarijscribenten; zie Burgers, De paleografie van de documentaire
bronnen, 530-531. nr. 281.
17 Rond 1301-1302 is Stoke vermoedelijk al wel met zijn werk begonnen, maar het is niet waarschijnlijk dat toen al een
incomplete versie van de kroniek in omloop is gebracht. Op het ontstaan van de Rijmkroniek wordt uitvoerig ingegaan
in de aangekondigde studie van auteur dezes.
18 Londen, British Library, MS Cotton Tiberius C XI, f. 169v: 'Insuper hoe ipso rex est Wilhelmus in anno / Fresonibus
multis occisis, despoliatis, / Captis, translatus ac in Middelburg tumulatus'; de editie in O. Oppermann (cd.), Fontes
F.gmundenses (Utrecht 1933) 208.
19 L. Bethmann (cd.), Annales Blandinienses, MGH SS 5 (Hannover 1844) 33: 'Anno Domini 1282. Florensius comes
Hollandie, congregato exercitu copioso, Fresones agressus expugnat et perpetua servitute subiugavit, et ossa patris
sui, quem occidcrant, apud Middelboerch cum gaudio reportavit.'
20 O. Holdcr-Egger (ed.), Balduini Ninovensis Chronicon, MGH SS 25 (Hannover 1880) 545: '1282. Florentius comes
Hollandie, collecto robore exercitus, Frisones bello aggressus est; qui adeptus victoriam, plurimos interfecit et ali-
6

Eer en schande van Floris V
Sint Truiden genoteerd dat in het jaar 1281 'Floris graaf van Holland met een menigte volge­
lingen Friesland binnentrok, ten einde zijn vader Rooms-Koning Willem te wreken, die door
de Friezen was gedood. Floris versloeg de Friezen en onderwierp velen aan zijn gezag. Onder
hen was een Fries die, om aan het doodsgevaar te ontkomen, aan de graaf het lichaam van
zijn vader bezorgde, door het op te graven van onder de vuurplaats van zijn huis, waar het in
een kist was begraven. De graaf voerde het lijk met de grootst mogelijke eer mee naar zijn
eigen land, en begroef het eerbiedig.' 21
Deze versie van het gebeuren stemt dus wel bijzonder
goed overeen met die van de Rijmkroniek, maar ook dit relaas, dat vanwege de tijd van ontstaan
theoretisch aan de Hollandse kroniek kan zijn ontleend, vertoont details - de Fries die ont­
hulde dat het lichaam van de koning in zijn eigen huis lag, en vooral het foutieve jaartal - die
zulks onwaarschijnlijk maken. Ook in verder van Holland verwijderde plaatsen deed het ver­
haal de ronde, zij het met klaarblijkelijk verzonnen details. In Colmar, in de Elzas, tekenden
de plaatselijke dominicanen in hun Annales Colmarienses maiores, een contemporaine bron, het
volgende bericht op: 'De zoon van heer Willem van Holland, Rooms-Koning, wreekte zich op
de Friezen en doodde 1400 man van hen, en ontrukte met geweld het lichaam van zijn vader
aan hun handen.' 22
Het verhaal werd tevens in 1286-1288 opgeschreven in een klooster in het
Duitse Goslar: 'koning Willem werd in 1251 de 91e heerser na Augustus van het Roomse rijk;
hij regeerde negen jaar. Hij sneuvelde tegen de Noordfriezen en werd door een machtige
Fries onder diens huis begraven. Willems zoon Floris vocht later tegen de Friezen, doodde er
12000, liet de machtige Fries ophangen, zijn vader opgraven en eervol begraven in een kloos­
ter genaamd Daff.' 2
' 3
Er hoeft al met al niet aan te worden getwijfeld dat graaf Floris inderdaad
onder de haard van een Westfriese woning een lichaam heeft gevonden, dat heeft meegeno­
men en in Middelburg heeft laten begraven.
Gezien de toonzetting van de zojuist genoemde brief aan de Engelse koning was Floris er
zelf bovendien van overtuigd dat hij het lijk van zijn vader had gevonden. Het valt ook moei-
quam partem terre eorum sibi subiugavit in ultionem palris sui Wiliclmi Romanorum rcgis ab eis interfecti. Cuius
etiam ossa inveniens inde transtulit et in terra sua honorifice sepelivit.'
21 R. Koepke (ed.), Gesta abhaluiu Trudonensium, MGHSSlö (Hannover 1852) 405: Hodem anno [1281] Florencius comes
Hollandie cum multitudine suorum Frisiam in ultionem patris sui Wiliclmi Romanorum regis, a Frisonibus occisi, in-
travit, qui Frisones devicit et plures illorum sue ditioni subegit. Inter quos Friso unus, ut mortis pcriculum evaderet, co-
miti patris sui corpus in tnmco repositum et retro focum domus sue sublen atum efi odit et tradidit, quod ille cum maxi-
mo honore secum ad propi ia ailerens, l everenter sepelivit.' I Iet/elf de vei haal, in iets andere bewoordingen, vinden we
in het vóór 1320 in hetzelfde klooster geschreven vervolg op de wereldkroniek van Martinus van Troppau; I.. Weiland
(ed.), Coulinuoliones C.hrouiei Martini Ojt/iavieusis, MGH SS 24 (Hannover 1879) 264: 'Huius tempore [namelijk van ko­
ning Rudolf van Habsburg, 1273-1291] Florentius comes Hollandie, deviclis Frisonibus occidenlalibus, et ultione re-
cepta de morte patris sui Willelmi rcgis, ... [lacune] quidam Friso ipsum regem retro ignem suum sub terra in trunco
ligneo penden tem demonstravit, mortem sic evadendo. Quem comes cum magna reverentia Hollandiam reportavit.'
22 Ph.Jaffé (ed.), Annales Colmarienses maiores, MGH SS 17 (Hannover 1861) 210: 1282: 'Filius domini Wilhelmi de Hor-
landia [sic], regis Romanorum, vindicavit se de Frisonibus, et interfecit ex eis mille quadringentos viros, et accepit
corpus patris sui de eorum manibus violen ter.'
23 1.. Weiland (ed.), Chronik des Stiftes S. Simon und Judas in Goslar, MGH Deutsche Chronikenl (Hannover 1877) 597: 'Na
Goddes bort 1251 greve Wilhelm von Hollant, de 91. von Augusto, heft entfangen dat Romesche rike unde regert 9
jar Dusse heft gevechtet mit den Nortfresen, unde dar ward he gedodet, unde ein mechtig Frese groif on in sin
bus Darna sin sone, greve Florentius, vechtede aver mit den Fresen unde dodede 12 dusent. Aver dussen Fresen, de
sinen vader hadde graven in sin hus, den hengede hi unde led den vader wedder upgraven unde led on erlike gra­
ven in ein closter geheten Daff.' De Duitse tekst is een rond 1294 gemaakte vertaling van de oorspronkelijke Latijn­
se versie (ibidem, 586-587). Deze plaats wordt ook aangehaald door Hugenholtz, 'Floris V in de ogen van het buiten­
land' in: E.H.P. Cordfunke e.a (red.), Holland in de dertiende, eeuw. Leven, wonen en werken in Holland aan hel einde van
de. dertiende eeuw ('s-Gravenhage 1982) 41-49, aldaar 46. Het is onbekend welk klooster met de naam Daff wordt aan­
geduid: de naam is mogelijk het een verbastering van de naam Delff (Delft), welke vergissing paleografisch goed is te
verklaren: de lettercombinatie el kan gemakkelijk voor een hoge a worden aangezien.
7

J.W.J. Burgers
lijk in te zien hoe hij vlak na de slag in vijandelijk gebied een opgraving had kunnen ensce­
neren. 24
Ook elders, van Egmond tot Colmar en Goslar, meende men blijkbaar zonder meer
dat zulks het geval was. We blijven evenwel zitten met de tweede vraag: waren de in 1282 ge­
borgen resten inderdaad die van Willem II, of hebben de Friezen de Hollandse graaf voor de
gek gehouden? Bezien we de argumenten die Bruch deden twijfelen aan de echtheid van het
lijk en die Kuiper brachten tot de overtuiging van de onechtheid ervan.
Bruch vond een vermelding in de uit het midden van de 15e eeuw daterende Coronike van
Vrieslant, dat in Friesland het verhaal ging dat aan de graaf niet het gebeente van de Rooms-
Koning was geleverd, maar dat van een dode monnik. Nu heeft deze ene op zichzelf staande
mededeling in een twee eeuwen na dato geschreven werk nauwelijks enige bewijskracht, te­
meer daar de laat-middeleeuwse Friese geschiedschrijving terecht berucht is om haar gefabu-
leer en fel-nationalistische inslag. 23
In dat kader kan de anonieme auteur van de Coronike de
betreffende bewering heel goed uit zijn duim hebben gezogen; het feit dat andere Friese ge­
schiedschrijvers van niets weten verhoogt het vertrouwen in deze mededeling allerminst. 26
Over naar Kuiper, die meer argumenten aandraagt om aan te tonen dat het in Hoogwoud
opgegraven lichaam in werkelijkheid niet Willem was maar een willekeurige Fries. Ten eerste
zegt hij dat Willems lijk niet gevonden kon worden, omdat het na zesentwintig jaar in de bo­
dem allang vergaan was. Dit is natuurlijk geen serieus argument, want het wordt onmiddellijk
gelogenstraft door de menselijke skeletten die archeologen met grote regelmaat opgraven,
en die honderden tot duizenden jaren oud zijn. Voorts stelt Kuiper, zonder nadere toelich­
ting, dat de Friezen hun familieleden onder hun huis begroeven, ter afwering van de boze
geesten. Nu is in het verleden veel lelijks over de Friezen beweerd, door hun vijanden de Hol­
landers en met name door de Egmondse monniken, maar nooit dat ze zich overgaven aan
dergelijke heidense praktijken. En inderdaad, al sinds de Karolingische tijd, toen Willibrord
en Bonifacius met de bekeringen begonnen, waren de Friezen gekerstend, en begroeven zij
hun doden zoals het hoorde in gewijde grond, bij voorkeur in of bij de kerk. Dit blijkt on­
weerlegbaar uit de resultaten van archeologisch onderzoek; men hoeft maar enkele afleverin­
gen door te lopen van de Archeologische kroniek van Holland, die ieder jaar in dit tijdschrift
wordt gepubliceerd, om te kunnen constateren dat ook in West-Friesland de doden in graf­
velden ter aarde werden besteld. Tekenend is bijvoorbeeld de recente vondst van het kerkhof
van Vronen, het Westfriese dorp dat, in dit verband pikant genoeg, in 1297 door de Hollan­
ders werd verwoest bij de expeditie die volgde op de Friese opstand van 1296. 27
Ook elders
24 Minstens één geval van een in scène gezette vondst van een graf is bekend. Rond 1190 is het graf 'ontdekt' van de legendarische
koning Arthur en diens echtgenote Guinevere. Die opgraving, door de kroniekschrijver Gerald van Wales
tweemaal beschreven met levendige details, diende ongetwijfeld om een einde te maken aan de droom van de inwoners
van Wales dat op zekere dag koning Arthur terug zou keren om hen aan te voeren in een opstand tegen de
Engelse overheersing (Gerald of Wales, The Journey through Wales and the Description of Wales, vertaald door L. Thorpe
(Harmondsworth etc. 1978) 280-288).
25 Zie het oordeel van J. Romein, Geschiedenis van de Noord-Nederlandsehe geschiedschrijving in de Middeleeuwen. Bijdrage lol
de beschavingsgeschiedenis (Haarlem 1932) 139-160, met name 142, over het 'volkomen irreële' verleden dat in die
werken wordt beschreven, waar de geschiedenis niet meer is dan een 'wensdroom'. Over de Coronike van Vrieslant zie
Bruch, Sujfplemeul hij de geseh/edeu/s van de Noonl-Seilerlandsehe geschiedschrijving in de Midileleeuwen van dr. jan Romein
(Haarlem 1956) 60-61.
26 Voorts meende Bruch dat in de Rijmkroniek liet verslag over de vondst van het lijk van Willem door de auteur Melis
Stoke achteraf was aangepast ten einde een mooi kloppend verhaal te verkrijgen, hetgeen in Bruchs ogen de betrouwbaarheid
ervan niet vergrootte. Het gaat te ver hier nader op die kwestie in te gaan, maar Bruch heeft hier niet
goed gelezen; men zie mijn binnenkort te verschijnen studie over Melis Stoke en de Rijmkroniek.
27 'Archeologische kroniek over 1991', Holland 24 (1992) 336-338: een te Sint-Pancras gevonden grafveld, waar circa
8

Eer en schande van Floris V
was steeds sprake van bijzettingen in of vlak bij de kerk, terwijl daarentegen onder de vele hui­
zen en woonplaatsen die werden blootgelegd nooit menselijke resten werden aangetroffen. 28
Er is kortom geen sprake van dat de Westfriezen hun doden onder hun huizen begroeven; bo­
vendien zou juist een monnik, die volgens de Coronike van Vrieslant aan Floris V was meegege­
ven, zeker in gewijde grond begraven zijn geweest.
Het is dus wel zeker dat het lichaam dat graaf Floris onder de Hoogwoudse woning aantrof,
daar inderdaad heimelijk was verstopt. Daarop wijst ook de mededeling van Stoke dat de
beenderen zeer diep waren begraven; zij lagen op een diepte van twee manslengten. 29
Nu ver­
bergt men een lijk niet zonder reden. Het heeft er alle schijn van dat in 1256 de Friezen, ge­
schrokken door hun doodslag van de Rooms-Koning en beducht op wraak, het lichaam van
Willem heimelijk onder de haardplaats van een dichtbij het slagveld gelegen woning hebben
begraven, welke plaats zesentwintig jaar later onder dwang werd onthuld. Hiermee wilden zij
waarschijnlijk proberen om wraakneming vanwege de dood van Willem II te voorkomen. In
de toenmalige rechtsgang diende bij een geval van doodslag het slachtoffer in het proces te
worden getoond, als bewijs dat het misdrijf inderdaad had plaatsgevonden. 30
De Friezen zul­
len hebben geredeneerd dat het ontbreken van het lijk actie tegen hen van hogerhand, bij­
voorbeeld een ban door de paus of een strafexpeditie door de nieuwe Rooms-Koning, zou be­
moeilijken. Ook Willem Procurator verklaart het feit dat de Friezen het lichaam van Willem
verborgen en elkaar geheimhouding bezwoeren, uit hun angst om voor eeuwig te worden be­
schuldigd van de misdaad van majesteitsschennis. 31
Dat men de moeite heeft genomen om
het lichaam in een woning te begraven, is gemakkelijk te begrijpen: door de strenge vorst was
de Westfriese bodem hard bevroren en was het delven van een graf ter plaatse op het slagveld
onmogelijk.
Eerder citeerden we al twee bronnen die melding maken van het feit dat de Rooms-Koning
onder een huis was begraven. Bovendien hebben we nog een bron die datzelfde feit vermeldt,
welke bron, en dat weegt in dit verband zwaar, kort na 1256 is geschreven, lang voordat graaf
Floris met een lijk uit Friesland terugkwam. In de kroniek van het Groningse klooster Bloem-
honderd lichamen werden aangetroffen, in graven die aan de hand van keramiekfragmenten waren te dateren van
de Karolingische periode tot in de 13e eeuw.
28 Geraadpleegd werd de 'Archeologische kroniek' over de jaren 1986-1995, Holland 19-28 (1987-1996). Voorbeelden
van middeleeuwse Westfriese bijzettingen in grafvelden, veelal in of rond de kerk: Holland 19(1987) 309, idem 20
(1988) 306-307 en idem 24 (1992) 345: 43 graven uit de 12e-13e eeuw in rle kerk van Oosterland, Wieringen; idem 26
(1994) 403-404: begraafplaats onder de 12c-eeuwse kerk van Medemblik; «ten 22 (1990) 325-329: middeleeuws grafveld
bij de 1 le-eeuwse kapel van Uitgeest; in de buurt zijn ook Merovingischc en Karolingische huizen opgegraven,
deels zelfs daterend van vóór de kerstening van het gebied, en daaronder is geen spoor van begravingen aangetroffen.
Andere voorbeelden van opgegraven Westfriese woningen, steeds zonder graf eronder: idem 19 (1987) 304:
Broek in Waterland, vanaf 13e eeuw; ibidem, 307: boerderij in De Rijp uit de ontginningsperiode; idem 20 (1988) 304:
bewoningssporen in Blokker bij Hoorn, inclusief haardplaatsen; ibidem, 308: woonterp uit de 12e eeuw bij Assendelft:
idem 23 (1990) 320: 13e-eeuws huis in Hoorn, inclusief haardvloer; ibidem, 322-323: huisplaatsen in Medemblik
uil de 8e-9e eeuw en de fase daarna, inclusief haardplaatsen; idem 25 (1993) 317-320: Merovingische en Karolingische
huizen te Limmen; idem 28 (1996) 300: Laatmerovingische en Karolingische gebouwen te Castricum; ibidem,
310-311: een 14e-eeuws huis te Alkmaar, inclusief stookplaats. Geïsoleerde begravingen komen in West-Friesland
zeer zelden voor, en kunnen niet goed worden verklaard; genoemd wordt een geval bij Limmen (idem 25 (1993)
315).
29 Rijmkroniek IV 451.
30 R. Fruin, 'Over het bewaren van het lijk voor het proces bij de Friezen', in: R. Fniin, Vers/ireide geschriften VlU ('s-Gravenhage
1903) 146-147; dezelfde, 'Over den aanbreng van doodslag bij de vierschaar in Kennemerland en in hel
Noorderkwartier van Holland', in: R. Fruin, Verspreide geschriften VI ('s-Gravenhage 1902) 367-384, in hel bijzonder
382.
31 Procurator, Chronicon, 37-38.
9

J.W.J. Burgers
hof schreef in de jaren 1258-1260 abt Menko het verhaal van de dood van Willem II, en ook
hij vermeldde dat de koning 'in het geheim in iemands huis in de grond is begraven'. 32
Die
vermelding door een Fries, kort na 1256, gevoegd bij de identieke mededeling in enkele van
Menko onafhankelijke bronnen van na 1282, 33
maakt toch wel een einde aan alle twijfels. De
Friezen hebben Rooms-Koning Willem heimelijk begraven, onder een huis; het onder een
huis verborgen lijk dat in 1282 aan graaf Floris werd gewezen moet wel dat van zijn vader zijn
geweest.
Dat het inderdaad het lichaam van Willem II is, dat is gevonden en in Middelburg is her-
be graven, wordt tenslotte bevestigd door het onderzoek van het in de Middelburgse abdij rus­
tende skelet, uitgevoerd door de medicus B.KS. Dijkstra. Deze concludeerde, na studie van
de beenderen die in 1980 in de tombe werden aangetroffen, dat dit een man betrof met als
kenmerken 'ongeveer 28 jaar, omstreeks 174 cm, waarschijnlijk brachycephaal, rechtshandig,
ruiter, mogelijk ziek geweest op 6-7-jarige leeftijd, gebitsklachten op 25-27-jarige leeftijd, ge­
welddadige dood'. 34
Als doodsoorzaak stelde hij vast de verbrijzeling van de schedel door één
of twee zware klappen met een zwaar stomp voorwerp, zoals een strijdvlegel, gevolgd door
een klap op de onderbenen. 35
Leeftijd en aard van de verwonding komen precies overeen
met wat we weten over Willem II. Bovendien is dit skelet ooit behandeld met een zwarte kleur­
stof, wat weer klopt met het feit dat Willems beenderen op last van Floris V zijn schoonge­
maakt en behandeld en daarna in een kostbare schrijn zijn bijgezet. 36
Deze geverfde beende­
ren, gevoegd bij de aard van de dodelijke verwonding, sluiten uit dat we hier te maken
hebben met het lichaam van Willems broer Floris de Voogd, die in 1258 eveneens in de Mid­
delburgse abdij is begraven, op ongeveer dezelfde leeftijd als Willem. Floris stierf aan een in­
fectie ten gevolge van een verwonding opgelopen tijdens een toernooi, en is voor zover be­
kend nooit meer opgegraven. 37
We kunnen dus concluderen dat het verhaal over de vondst van het lichaam van Willem II,
zoals dat door de bijna-tijdgenoot Melis Stoke het eerst en het uitvoerigst wordt beschreven,
in grote lijnen naar alle waarschijnlijkheid klopt. In verschillende contemporaine bronnen
wordt melding gemaakt van het heimelijk begraven van Willems lijk onder een Westfries huis,
van Floris' overwinning in 1282 op de Friezen en de ontdekking van het gebeente, en van het
overbrengen van het lijk naar Middelburg. Het betreffende lichaam, dat onder een huis werd
aangetroffen, moet inderdaad wel dat van de inderhaast weggemoffelde Rooms-Koning zijn
geweest. Die identificatie wordt ten volle bevestigd door het onderzoek van de stoffelijke res­
ten in Middelburg. Er is dus geen enkele reden om de historiciteit van het verhaal in twijfel te
trekken. In 1282 heeft Floris inderdaad het lijk van Willem II gevonden en het laten begraven
32 H.P.H. Jansen en A. Jan se (cd.), Kroniek van het klooster Bloemhof te Wiltewierum (Hilversum 1991) 392: 'in domo cui-
usdam occulte terre infossum est.' De datering van Menko's werk in de Inleiding, XXXIII.
33 H.C. Peeters, De rijmkroniek van Holland, haar auteur en Melis Stoke (Antwerpen (op omslag: 's-Gravenhage) 1966) 54-
55, 192-193, heeft ooit betoogd dat de auteur van de Rijmkroniek gebruik heeft gemaakt van Menko's werk, maai' dal
is niet juist; zie mijn aangekondigde studie over de Rijmkroniek.
34 B.K.S. Dijkstra, Een stamboom in been. Vier eeuwen graven en gravinrum van hel Hollandse huis. Onder-zoek van de stoffelijke
resten opgegraven op het terrein van de voormalige abdijkerk Ie Rijnsburg in 1949 en 1951 en te Egmond in 1979 en 19H0 en aan­
getroffen in de tombe in de abdijkerk te Middellmrg in 1980 (Amsterdam 1991) 124-130, citaat op 130.
35 Dijkstra, Een stamboom in been, 131-134.
36 Dijkstra, Een stamboom in been, 134; Rijmkroniek IV 468-473. Willems schrijn, een met ijzeren banden dichtgesmede
kist, stond tot 1556 bovengronds in de kerk; in genoemd jaar werd de praalkist op last van landvoogdes Maria van
Hongarije bijgezet in een tombe (Dijkstra, ibidem, 124).
37 Dijkstra, Een stamboom in been, 1.34.
10

p
1
Eer en schande van Floris V
€m out SicD / Mn #iaef
flm0 enöc fcan «5era« tem öelfm.
ge toiï Dooien ecu ©feu Hiet/ €n öat faf icfc
u vnaen/ feoe Ocrncrt bnu iDelfen

J.W.J. Burgers
in Middelburg, in het favoriete klooster van de Rooms-Koning. Daarmee had Floris ten lan­
gen leste zijn waarschijnlijk belangrijkste taak volbracht: hij had zijn vader gewroken en op
passende wijze ter aarde besteld. Zijn geschonden eer was daarmee hersteld.
De verkrachting van de vrouw van Gerard van Velsen
Sedert meer dan een eeuw laait in de Floris-historiografie herhaaldelijk de vraag op of Gerard
van Velsen, één van de in 1296 tegen de graaf complotterende edelen, inderdaad een sterk
motief had voor zijn verraad. Want: heeft Floris V nu wel of niet de vrouw van Gerard ver­
kracht? In de Hollandse geschiedschrijving dook deze beschuldiging voor het eerst op in het
midden van de 15e eeuw, in het Oude Goudse Kroniekje (circa 1440) en bij Jan van Leiden (cir­
ca 1460), waarna het verhaal via Aurelius' Divisiekroniek onderdeel werd van het populaire his­
torische bewustzijn. Zo vond RC. Hooft in deze vertelling de stof voor zijn toneelstuk Geeraerdt
van Velsen. 38
Twijfels rezen pas in de hernieuwde kritische, op de originele bronnen gebaseer­
de geschiedschrijving van de 19e eeuw. L.Ph.C. van den Bergh hield het nog voor historisch,
maar W.G. Brill en H. Obreen verwierpen het met kracht. 39
Men ontkomt niet aan de indruk
dat de felheid van de toen gevoerde discussie samenhing met de mate van waardering van de
protagonisten voor graaf Floris; ook lijkt de toenmalige preutse moraal niet vreemd aan de
heftigheid waarmee men de graaf veroordeelde om de schokkende daad of hem daarvan juist
vrijpleitte. 40
Van den Bergh noemt Floris een 'dwingeland, die de rechten des volks en de be­
langen des lands meermalen aan zijn eigen belang of aan zijn luimen ten offer bracht'; hij
acht de graaf heel goed in staat tot een verkrachting, want het is bekend 'dat Floris in de
grootste ongebondenheid en echtbreuk leefde en de edelste jonkvrouwen des lands aan zijne
lusten opofferde'. 41
Obreen daarentegen was vol lof over Floris' regering; hij bagatelliseerde
dan ook enerzijds de schanddaad, en hield anderzijds staande dat die niet te bewijzen was.
Vanaf de jaren zestig van deze eeuw flakkert de discussie bij tijd en wijle weer op. Peeters en
Hugenholtz betoogden dat het verhaal een historische kern van waarheid zou kunnen bevat­
ten, Verkaik verzette zich onlangs daar weer krachtig tegen. 42
Ook nu lijken de standpunten
van de auteurs soms te worden ingegeven door bijkomende factoren: Peeters kwam de ver­
krachting als motief voor de moord goed van pas omdat hiermee zijn hypothese over het ont­
staan van de Rijmkroniek werd verstevigd, 43
Verkaik wilde juist alle nadruk leggen op zijn cen-
38 Voor de overlevering van het verkrachtingsmotief zie Hugenholtz, Floris V, 108-114; B. Ebels-Hoving, 'Floris V in de
Nederlandse geschiedschrijving', in: D.E.H. de Boer, E.H.P. Cordfunke en H. Sarfatij (red.), WiFUmms... De Hollandse
graafFloris Vin de samenleving van de dertiende eeuw (Utrecht 1996) 286-288; J.W. Verkaik, De moord op graaf Floris V
(Hilversum 1996) hoofdstuk I.
39 L.Ph.C. van den Bergh, 'De geslachten van Velsen en Woerden', Bijdragen voor vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde
nieuwe reeks 7 (1872) 29-41; Brill, Betwiste bijzonderheden, 35-41; Obreen, Floris V, XLII-XLVII.
40 Zie Obreen, Floris V, 25, waar ons wordt verzekerd dat de zeven bekende bastaarden van Floris V geen bewijs waren
voor een 'zedeloozen levenswandel', omdat dit 'de gewoonte dier dagen' was.
41 Van den Bergh, 'Geslachten van Velsen en Woerden', 41, 40.
42 Peeters, Rijmkroniek van Holland, 161-172; Hugenholtz, Floris V, 94-96, Verkaik, De moord op Floris V, hoofdstuk I, met
name 56-62. Daarnaast zijn D.E.H. de Boer, 'Wi Horens... Grafelijk machtsspel in een Europees decor', in: Wi Fier
rem..., 10-18, aldaar 17 n. 23, en E.H.P. Cordfunke, 'Der keerlen God?', in: WiFUmms..., 340-354, aldaar 353 n. 7, geneigd
de verkrachting van de vrouw van Velsen voor waar te houden.
43 Peeters, Rijmkroniek van Holland, 170-172, waar wordt gesteld dat over de verkrachting wordt gesproken in een (zo
dadelijk nader tc behandelen) aanhangsel bij de herziene versie A van de Rijmkroniek, welke omwerking inclusief
aanhangsel volgens Peeters rond 1310 door Melis Stoke was vervaardigd voor Jan I van Polanen. Jan was verwant met
de moordenaars van Floris V, en werd daarop aangevallen door zijn politieke tegenstanders; het aanhangsel over de
12

Eer en schande van Floris V
trale these dat de moord verklaard moet worden uit de politieke omstandigheden, en wel uit
Floris' relatie met de Engelse koning.
In het debat zien we steeds dezelfde argumenten pro en contra terugkeren. De beperkt­
heid van de discussie komt voort uit de omstandigheid dat de contemporaine bronnen over
de verkrachting zwijgen, of die slechts als gerucht vermelden. We zagen dat pas in de loop van
de 15e eeuw dit verhaal doordrong in de Hollandse geschiedschrijving. Algemeen is men het
er over eens dat het motief daarin terechtkwam via een volkslied, dat lang na de tijd van Flo­
ris in twee versies is opgetekend. In het lied wordt in dertig strofen beeldend beschreven hoe
graaf Floris Gerard wilde laten trouwen met zijn maitresse, maar de laatste bedankte feestelijk
voor de eer ('U ouwe versleten schoenen en wil ick niet'). Floris dreigde daarop dat hij ervoor
zou zorgen dat Gerard hoe dan ook zijn afdankertjes zou dragen. Kort daarop trouwde Velsen
met de dochter van Herman van Woerden. Graaf Floris gelastte Gerard schriftelijk om naar
Henegouwen te reizen, en in zijn afwezigheid misbruikte hij zijn vrouw. Toen Velsen bij thuis­
komst hoorde van het gebeurde, zwoer hij de graaf te zullen doden. In de resterende achttien
strofen werd omstandig verhaald hoe de graaf werd gevangen en gedood, en hoe daarop Ge­
rard aan zijn einde kwam. 44
Over dit lied bestaat een uitgebreide literatuur; G. Kalff, R.G
Boer, A.C. Bouman en H.S. Lucas hebben erover geschreven. 45
Vooral de eerstgenoemde
auteur heeft aangetoond dat het lied, dat pas aan het einde van de 16e eeuw opdook, al in de
14e eeuw gezongen moet zijn; een variante versie die in een 15e-eeuws handschrift is overge­
leverd, is waarschijnlijk een van dit volkslied afgeleide sproke, voorgedragen voor een adellijk
publiek. Door Boer werd als eerste gewezen op volksliederen in Denemarken, waar het motief
van de koningsmoord als wraak vanwege een verkrachting eveneens opduikt. Die constate­
ring ondergraaft natuurlijk de mogelijke historiciteit van het lied; vorstenmoord vanwege een
verkrachting was blijkbaar een literaire topos. We moeten daarbij weer wel bedenken dat ook
een topos conform de historische werkelijkheid kan zijn. Sterker nog, het feit dat een topos
ontstaat wijst er al op dat het daarin beschrevene beantwoordde aan de reële werkelijkheid,
zodat het voor de toehoorder of lezer geloofwaardig was. Bovendien moeten we in het oog
houden dat een volkslied geen historische bron is in de gewone zin van het woord; het is dan
ook onnodig, zoals Lucas heeft gedaan, om alle details in het lied te vergelijken met de gege­
vens uit de bronnen. 46
Het lied geeft waarschijnlijk weer wat in de 14e eeuw in de volksver­
beelding leefde omtrent de moord op Floris V, en niet de historische feiten. Zulks laat onver­
let dat de kern van het lied, het verhaal van de verkrachting, op waarheid kan berusten.
We moeten dus terug naar de contemporaine historische bronnen. De oogst is mager: in
de I4e-eeuwse Hollandse kronieken van Melis Stoke (circa 1305), Willem Procurator (1322)
en Jan Beke (circa 1350) wordt geen melding gemaakt van de verkrachting. In dit verband is
verkrachting wilde Jan ontlasten door alle schuld aan de moord bij Velsen te leggen. Deze hele hypothese over de
relatie tussen Stoke en Polanen moet naar het rijk der fabelen worden verwezen; zie mijn aangekondigde studie
over de Rijmkroniek.
44 Een editie van dit lied in Verkaik, De moord op Floris V, 63-65 (en aldaar, 39-40, een deel van de variante 15e-eeuwse
versie). Het lied is op cd tol klinken gebracht door Camerata Trajectina, Paexkeu van Minnen, middeleeuwse muziek uil
de Nederlanden (1992).
45 G. Kalff, Het lied in de middeleeuwen (Leiden 1883, ongew. herdr. Arnhem 1966) 116-123; R.G. Boer, 'Het lied van Geraert
van Velsen', De Gids 63 (1899) 273-308; A.C. Bouman, 'Het lied van Geraert van Velsen', rijdschrift voorgeschiedenis
49 (1934) 424-435; H.S. Lucas, 'The problem of the poems concerning the murder of count Floris V of Holland',
S/ieculum. a joumalof mediaeval studies 32 (1957) 283-298.
46 Er is trouwens veel in het lied dat conform de werkelijkheid is, of een vervormde weergave biedt van de werkelijkheid:
Gerard van Velsen als moordenaar van de graaf, de gevangenneming bij Utrecht tijdens de valkenjacht, de rol
van de kastelen van Muiden en Kronenburg. Zie Bouman, 'Lied van Geraert van Velsen', 29-32.
1."»

J.W.J. Burgers
Afb. 3. Floris V en de vrouw van Gerard van Velsen. Ets, anoniem en zonder titel, tweede helft 17e
eeuw, Atlas van Stolk. Afbeelding overgenomen uit: F.W.N. Hugenholtz, Floris V - vermoord en getekend
(Nieuwkoop 1977) 43.
slechts van belang een opmerking van de Procurator, die schrijft dat de ontevreden heren van
Amstel en Woerden graaf Floris zwart probeerden te maken door middel van een 'lied over
diens slechtheid' (pravitatis carmen); mogelijk een aanwijzing dat het zojuist behandelde volks­
lied rond 1320 al in omloop was. 47
Dit zwijgen over de verkrachting door de belangrijkste
bronnen wordt door degenen die het verhaal niet geloven natuurlijk dankbaar aangegrepen
om hun gelijk te halen. Een doorslaggevend argument is dat evenwel niet; ontbreken van een
gebeurtenis in de bronnen kan nooit een bewijs zijn dat die gebeurtenis niet heeft plaatsge­
vonden. Bovendien is het goed mogelijk dat Melis Stoke, de auteur van de primaire bron, de
Rijmkroniek, die door de Procurator en door Beke veelal werd nagevolgd, zijn aandrang niet
heeft kunnen bedwingen om graaf Floris schoon te wassen van die wandaad, door die gewoon
te verzwijgen. Stoke, hoewel over het algemeen zeer betrouwbaar, kan wel vaker worden be­
trapt op een verdraaiing van de feiten, wanneer dat de zaak van de graven goed uitkomt. 48
47 Procurator, Chroniam, 47. Zie E. Hattinga van 't Sant, 'Willem Procurator en de Brederodes', in: Convivium, aangeboden
aan prof. jkvr. dr. f.M. van Winter bij haar afscheid als hoogleraar rum de Rijksuniversiteit te Utrecht (Hilversum 1988)
148-149.
48 Zo stelt hij expliciet (Rijmkroniek VI 1303-1328) dat in november 1299 graaf Jan van Henegouwen eerst zijn neef
graaf Jan I van Holland begroef alvorens zich te wijden aan zijn politieke belangen, de opvolging in Holland. Dat dit
11

Eer en schande van Floris V
Toch is in de eerste helft van de 14e eeuw in Holland tenminste één maal de beschuldiging
van verkrachting op schrift gesteld. Dit gebeurde in het zogenoemde handschrift A van de
Rijmkroniek, waarin na de tekst van de kroniek een colofon volgde waarin ene Wouter de klerk
verklaarde het boek geschreven te hebben en hij Gods zegen afsmeekte voor Jan van Polanen
en diens vrouw en kinderen. Jan was blijkbaar de patroon in wiens opdracht Wouter een ko­
pie van de Rijmkroniek vervaardigde. Wouter heeft vermoedelijk in de jaren 1325-1328 de kro­
niek afgeschreven. Het handschrift A, dat niet de door Wouter vervaardigde kopie is maar
een afschrift daarvan, is op paleografische gronden te dateren in het tweede kwart van de 14e
eeuw. 49
Na Wouters colofon volgt onmiddellijk een korte notitie, van 18 verzen, waarin mel­
ding wordt gemaakt van wat Floris V Gerard van Velsen had aangedaan:
Al dede Gherijt van Velsen quaet,
Dat quam alleen bi suiker daet
Dat sijn wijf was jamerlike vercraft;
Daer toe dede de grave sijn macht
Ende onsuverde sijn goede wijf.
Hi had se liever dan sijn lijf.
Daer na, mi ghelovet,
Smeet hijn met ene roede opt hovet,
Dat hem de huve boven spleet.
Doe dochte Gheraert om dat leet
Dat hem de grave hadde ghedaen,
Ende hem niet ten besten mochte vergaen.
Daer men' 0
de waerheit wil verstaen
Ende redene te redene mach gaen,
So wast misdaen herde sere
Van enen groten lantshere.
Wat soude hier meer of ghesproken,
Dat sijnt so seer wert ghewroken? 51
niet waar kan zijn. bewijst het itinerarium. van graaf' Jan II, dat voor november-decembcr 1299 gemakkelijk gereconstrueerd
kan worden aan de hand van de inhuldigingsoorkonden van en voor de verschillende Zeeuwse en Hollandse
steden. Stoke, die deze oorkonden notabene eigenhandig schreef, verdraait in de Rijmkroniek (VII 1-6) dan
ook de route die door de graaf werd gevolgd. Zie daarover mijn aangekondigde studie: over Stokes betrouwbaarheid
zie voorts J.W.J. Burgers, 'Melis Stoke, literator of geschiedschrijver?', Millennium. Tijdschrift voor Middeleeuwse studies
10 (1996) 29-32.
49 Peeters, Rijmkroniek van Holland, meende dat Wouter de eerste auteur was van de Rijmkroniek, en Melis Stoke slechts
de latere omwerker ervan, maar die hypothese is volstrekt onhoudbaar. Zie daarover mijn studie over de kroniek.
Daar zal men ook de verantwoording vinden voor de datering van Wouters kopieerarbeid en van de vervaardiging
van handschrift A.
50 Er staat mem.
51 Rijmkroniek X, p. 380 (hier geciteerd naar het zogenoemde handschrift A (Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 128
E 3) f 90v) • 'Al deed Gerard van Velsen kwaad, dat kwam alleen maai door het feit dal zijn vrouw op ellendige wijze
was verkracht; de graaf deed met haar waf hij wilde en bezoedelde Gerards goede vrouw. Gerard hield meer van
haar dan van zijn eigen leven. Daarna, geloof me, sloeg de graaf Gerard met een stok op het hoofd, zodat zijn helm
spleet. Toen dacht Gerard aan het leed dat de graaf hem had aangedaan, en dat het met hem niet goed zou aflopen.
Naar waarheid en in alle redelijkheid gesproken, dit was een zeer grote misdaad van die grote landsheer. Wat moet
men nog meer zeggen van deze daad, die sindsdien zo afdoende werd gewroken?'
15

J.W.J. Burgers
Deze optekening bewijst dat al in de eerste helft van de 14e eeuw men in Holland, en wel in
hoge kringen, die nauw waren gelieerd aan de grafelijkheid, meende dat Floris V de vrouw
van Velsen had verkracht. Bovendien staan deze regels los van de volksoverlevering waaruit
mogelijk toen al het volkslied was ontstaan; de bewoordingen doen totaal niet denken aan die
van het lied, 12
en het gegeven dat Floris Gerard van Velsen op het hoofd had geslagen vinden
we in het lied evenmin.
Al zwijgt dus het grootste deel van de Hollandse historiografie uit het begin van de 14e
eeuw over Floris' misdaad, dat wil nog niet zeggen dat de graaf vrijuit gaat. Het is in ieder ge­
val zeker dat in de eerste decennia van die eeuw in het nabije buitenland, in dit geval Brabant,
het gerucht de ronde deed dat Floris V was vermoord vanwege een kwestie met een vrouw. Zo
schreef een onbekende hand in de omstreeks 1320 in de abdij van Sint Truiden vervaardigde
continuatie van de wereldkroniek van Martinus Polonus (Martinus van Troppau) de margina­
le aantekening bij het relaas van de moord op de graaf, dat deze niet viel 'door verraad, maar
omdat hij overspel had gepleegd met een vrouw' .° 3
Eerder was Lodewijk van Velthem nog spe­
cifieker. Rond 1315 schreef deze zijn continuatie van Maerlants Spiegel historiael, waarin hij uit­
gebreid stilstond bij de dood van Floris V, en de omstandigheden die tot de moord hadden
geleid. Daarbij gaf ook Velthem als oorzaak de machinaties van de Engelse koning, woedend
op de graaf vanwege diens overlopen naar het Franse kamp. 'Maar' vervolgde Velthem,
Ander secgen dat om I vrouwe quam
Datmen hem sijn leven nam,
Daer hi met soude hebben te doene,
Die wijf was I van sinen baroene,
Ende datten diegene daerom lagen
Leiden van der stont alle dagen. 54
Velthem deelde daarop echter mee dat hij het verhaal zou weergeven zoals de Hollanders dat
hem hadden verteld, waarna min of meer de versie van Stoke volgt. Na het relaas van de moord
kwam hij nog eens terug op de kwestie van de verschillende verhalen die de ronde deden:
Aldus doent die Hollanders verstaen,
Entie Vriesen oec, sonder waen,
52 Zoals later de auteur van het Oude Goudse Krouiekjewc] zinsneden ontleende aan het lied; vergelijk in R. Fruin, 'Aantekening
op het voorafgaande', IJI/dragen voor vaderlandse/ie geschiedenis en inidheidUunde nieuwe reeks 7 (1872) 42-43,
in het aldaar uitgegeven fragment van de 'geschreven tekst' de passage vanaf'Ende Gheryt van Velsen en had gheen
wijt' tot en met "t wek my graef Floris ghedaen heeft', waarvan de inhoud duidelijk het lied reflecteert (de tekst ervoor
en erna is ontleend aan de Rijmkroniek). In het genoemde fragment zijn de zinnen 'doe hi zijn willen gedaan
hadde' cn 'doe Gheryt van Velsen weder thuys quam so en ghemoetede hem sijn wijf niet als si plach te doen' bijna
letterlijk overgenomen uit het lied, strofen 8 ('Doe hy syn willetgen hadde ghedaen') en 10 ('Doe Geraert van Velsen
weder thuyswaert quam / Daer hi syn liefgen plach te groeten: / Wat isser mijn weerde vroutgen ghesciet, / Dat
sy my niet en komt te moete?'). Ook Verkaik, De moord opFloris V, 38, ziet een verband tussen het lied en de kroniek.
53 Geciteerd bij Verkaik, De moord ofi Floris V, 59: 'Nota: non per proditionem, sed quia commiserat adulterium (...) cum
uxorc' Deze optekening ook al geciteerd door Obreen, Floris V, p. xxxvi, en in de uitgave, L. Weiland (ed.), Gontinualiones
Chronici Martini Oppaviensis, MGH SS 24 (Hannover 1879) 264.
54 H. vander Linden, W. de Vreese en R de Keyser (ed.), Lodewijk van Velthem's voortzetting van de Spiegel historiael (1248-
1316), 3 dln. (Bruxelles 1906-1938) boek III, caput 45; het citaat aldaar verzen 2977-2982: 'Anderen zeggen dat men
heni [Floris V] van zijn leven heeft beroofd vanwege een vrouw waarmee hij gemeenschap had, de echtgenote van
een van zijn baronnen, en dat zij daarom vanaf die tijd steeds eropuit waren hem in een hinderlaag te lokken'.
16

Ende en willen niet anders secgen,
Dat mer iet toe soude lecgen,
Dat elre af yewent quam
Dat haer grave die doet nam,
Dan dit ocsoen ende dese raet.
Alsoe alst hier gescreven staet;
Ende ic laet mi oec genoegen wel,
In strider nietjegen, al wistic iet el. 85
Eer en schande van Floris V
Dat Velthem, een intelligente en goedgeïnformeerde geschiedschrijver, die Stokes Rijmkroniek
als bron gebruikte voor het verhaal van de moord op graaf Floris, maar daarbij ook over in­
formatie uit andere bronnen beschikte, zich liefst tweemaal zo expliciet conformeerde aan de
'officiële' Hollandse lezing van de gebeurtenissen, geeft toch wel te denken. Men krijgt de in­
druk dat hij in dit geval de praatjes niet zomaar als onzin terzijde wil schuiven: 'Ik zal het maar
niet tegenspreken, ook al zou ik beter weten'. 56
In ieder geval is duidelijk dat vrij kort na de
moord in Brabant het gerucht circuleerde dat Floris vanwege een vrouw was gedood. Boven­
dien ging dit gerucht niet (of niet alleen) om in het volk; Velthem verkeerde in de hoogste
kringen.
Alles afwegend kunnen we stellen dat het op grond van het bronnenmateriaal niet valt uit
te maken of Floris V inderdaad de vrouw van Gerard van Velsen heeft verkracht. Het is slechts
duidelijk dat vrij snel na de moord op de graaf het gerucht de ronde deed, zowel in Holland
als daarbuiten. Of het gerucht op waarheid berust weten we niet, hoe stellig de uitspraken in
dit debat soms ook zijn. Het verstandigste standpunt lijkt nog dat van Hugenholtz, die voor­
zichtig oppert dat de verkrachting waar zou kunnen zijn, omdat we dan tenminste een motief
hebben voor Gerard van Velsens moord op de graaf."
Daarmee roert Hugenholtz een serieus punt aan. Immers, het staat buiten kijf dat Floris
slachtoffer werd van een complot dat goeddeels in het buitenland werd gesmeed, maar het is
evenzeer zeker dat moord niet de bedoeling was van de samenzweerders. Floris is gedood
door Gerard van Velsen, die in blinde drift op de vastgebonden en weerloze graaf inhakte.
Ook zou Velsen, volgens Stoke, als eerste het idee van een samenzwering hebben opgevat. 58
Velsen moet de graaf wel diep hebben gehaat. Dat mannen als Gijsbert van Amstel en Her­
man van Woerden reden hadden om uit te zijn op de val van Floris, is duidelijk; in de jaren
tachtig waren zij door toedoen van de graaf op een vernederende manier beroofd van hun
zelfstandigheid. Wat Velsen betreft is evenwel in het oorkondenmateriaal niets te vinden dat
55 Velthem, Spiegel historiael, boek HI, caput 47, verzen 3241-3250: 'Aldus vertellen de Hollanders en ook de Friezen het,
werkelijk waar, en zij willen daarover niets anders kwijt dan dat men aan die lezing niets moet veranderen, en dat de
graaf op geen andere wijze stierf dan vanwege deze aanleiding en handelwijze, precies als het hier beschreven slaat.
En ik neem daar genoegen mee en bestrijd dit niet, ook al had ik andere informatie.'
56 In andere gevallen is hij heel kort over geruchten. Zo meldt hij, vlak na het in de vorige noot genoemde citaat, tussen
neus en lippen door dat hem is verteld dat graaf Jan I vergiftigd was (Velthem, Spiegel historiael, boek III, caput
47, vers 3256), een beschuldiging met veel grotere politieke consequenties dan Floris' misdaad. Overigens zijn bij
een recent onderzoek in de botten van Jan I geen sporen van gif aangetroffen: B.K.S. Dijkstra, Graven en gravinnen
van het Hollandse huis. Onderzoek van de stoffelijke resten, opgegraven op hel terrein van de voormalige abdijkerk te Rijnsburg in
1949 en 1951 (Zutphen 1979) 147-149.
57 Hugenholtz, Floris V, 94-95.
58 Aldus Rijmkroniek IV 1152-1191. Ook Velthem, Spiegel historiael, boek III, capita 46-47, noemt Velsen als de moordenaar,
volgens hem tot de moord aangezet door Herman van Woerden.
17

J.W.J. Burgers
wijst op een verstoorde relatie met Floris V."" 9
Voor de tegenstanders van de 'verkrachtings­
hypothese' was Velsens plotselinge haat dan ook een moeilijk punt. Obreen hield hem voor
een 'gewone landjonker' die eropuit was zijn lage positie te verbeteren en die niets te verlie­
zen had, 60
een op niets gebaseerde opmerking die bovendien niets verklaart. Verkaik gelooft
dan nog liever het verhaal dat Floris een neef van Velsen zou hebben laten terechtstellen,
hoewel dat feit zo mogelijk nog slechter gedocumenteerd is dan de verkrachting. 61
Ook Ver-
kaiks constatering dat Gerard van Velsen misschien gewoon een driftkop was, zet weinig zo­
den aan de dijk.
Zo is uiteindelijk de weegschaal min of meer in balans: de verkrachtingstheorie wordt niet
ondersteund door de belangrijkste bronnen, maar levert wel een afdoende motief voor Vel­
sens haat jegens de graaf. In deze evenwichtstoestand kan de balans naar één kant doorslaan
wanneer men een nieuwe aanwijzing zou kunnen vinden. Zulk een aanwijzing staat volgens
mij in de Rijmkroniek van Melis Stoke, de auteur die volgens iedereen over deze kwestie niets
zegt. Inderdaad, Stoke zwijgt in alle talen over deze specifieke wandaad van Floris V jegens de
vrouw van Gerard van Velsen, maar toch laat hij zich onwillekeurig wel degelijk ontvallen dat
de graaf iets op zijn geweten had jegens de edelen die hem hebben verraden. In de Rijmkro­
niek lezen we dat na de moord Floris' lijk naar Alkmaar werd gebracht en daar werd opge­
baard in de kerk. Stoke vertelt dat al die tijd zijn trouwe jachthonden niet weken van de baar,
en zelfs niet wilden eten. 62
Dan grijpt hij de gelegenheid aan om die hondentrouw te vergelij­
ken met de trouweloosheid van de edelen die de graaf hadden gedood:
Kersten mensche, hoer dit wonder,
Dat die hondekijn besonder
Minde haren here soe,
Dat si bi hem bleven doe,
Daermen vinc ende sloech.
Daer togheden si hem ghenoech,
Dat sine minden van rechter scout.
Daer die moordenaers waren so bout
Dat si vermoerden haren here,
Die hem ghedaen hadde sulc ere,
Te menigher ure ende stonde;
59 Het enige wat zou kunnen wijzen op onenigheid tussen Velsen en de graaf vinden we in een oorkonde van 22 juni
1290 (Van den Bergh, OHZ II, nr. 726), waarin Floris V aan Gerard van Velsen de helft van de visserij in de Zaan
schenkt, ter compensatie voor 'alre hande eyskinghe die hi [Velsen] ons cyskende was'. Men zou kunnen denken
dat Floris hier zijn misdaad heeft 'afgekocht', maar het is toch veel waarschijnlijker dat het hierbij gaat om een normale
transactie van goederen of rechten tussen beide mannen, temeer daar er nog sprake is van de zeevang bij
Noordwijk waar Velsen afstand van doet. Bovendien zou Gerard, wanneer de verkrachting inderdaad vóór 22 juni
1290 heeft plaatsgehad, wel heel lang hebben gewacht met zijn wraak. We moeten trouwens wel bedenken dat eventueel
voor Floris belastend archiefmateriaal, zoals een zoen tussen hem en Velsen, na juni 1296 uit het archief zal
zijn verwijderd (ook Velsens bezit, en daarmee diens archief, verviel toen aan de grafelijkheid).
60 Obreen, Floris V', XIVI.
61 Verkaik, De moord op Floris V, 62. De terechtstelling van de neef van Velsen bij Velthem, Spiegel historiael, boek III, caput
45, vs. 3066-3077; die neef had, volgens het verweer van de graaf, te Leiden de vrede gebroken en voor het gerecht
iemand doodgeslagen en ook nog dc rechter verwond. Misschien steekt er waarheid in dit verhaal, getuige de
opmerking van de Procurator, Chronicon, 46, over Floris strengheid in deze: 'Want wee de edele die ook maai hel
minste vergrijp tegen de gerechtigheid pleegde' ('Nam vc nobili, si minimum contra iustitiam provocavit').
62 Rijmkroniek V 96-138. Wat deze passage betreft, ook hiervan is niet zeker of het de historische waarheid betreft of een
literair topos, of een via een topos opgesmukt waargebeurd feit.
18

Hier waren si argher dan honde.
Al had hi te voren misdaen,
Jane hadden si die soene ontfaen,
Ende was vergheven altemale,
Ende scenen vrienden also wale,
Als enighe lieden mochten wesen.
Dus so dinket mi in desen,
Dat honden niet sijn so quaet:
Es hem ghedaen enighe misdaet
Van sinen here, hoe groet het si,
Hi come tot hem, op dat hi
Hem anespreke lieflike
Ende verghevet ewelike,
Al had hi hem gheslegen den voet
Of; mer dese moerders verwoet
Hebben haren here verbeten.'' 3
Eer en schande van Floris V
Stoke zinspeelde hier dus tot twee maal toe op een misdaad die Floris V gepleegd zou hebben
jegens de edelen die hem vermoordden, of jegens één van hen. Eerst schreef hij dat zij on­
recht deden om de graaf te doden, 'al had hij eerder iets misdaan'; de tweede maal stelde hij
dat de hondjes beter zijn dan die edelen, omdat zij hun heer trouw blijven, ongeacht diens
misdaad jegens hen, 'hoe groot ook'. Men zou kunnen denken, gezien de vermelding van
zoen en vergeving die op de misdaad waren gevolgd, dat Stoke doelde op de vroegere twisten
tussen de graaf en de heren van Amstel en Woerden; die waren immers in een zoen bijgelegd.
Misschien dacht Stoke inderdaad aan deze verzoening, ten gevolge waarvan immers de aan­
slag door Amstel en Woerden tot een verraderlijke daad was geworden. Maar ook Floris' even­
tuele misdaad jegens Velsen moet met een formele verzoening zijn afgehandeld, die dan zal
zijn afgedwongen door de graaf. 64
Aan die zoen zal Stoke dan gerefereerd hebben, want het
lijkt niet waarschijnlijk dat hij met de 'misdaden' doelt op de strijd tussen de graaf enerzijds
en Amstel en Woerden anderzijds, aangezien hij de handelwijze van Floris in die twisten niet
als een misdaad kan hebben gevoeld. Dit betrof immers feodale conflicten tussen een lands­
heer en enkele edelen, waarbij de graaf volgens de gangbare mores geen scheve schaats had
gereden. Hij had op rechtmatige wijze enkele weerspannige en half-onafhankelijke vazallen
63 Rijmkroniek V 139-163 (hier naar hel zogenoemde handschrift C (Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 128 E 5), f.
44v-45r): 'Christenmens, hoor dit wonder: de hondjes beminden hun heer zozeer, dat ze bij hem bleven toen men
hem gevangennam en doodde. Zo lieten ze afdoende blijken dat zij hun heer beminden, zoals ze verschuldigd waren.
De moordenaars evenwel waren zo boud, dat zij hun heer vermoordden, die hun menigmaal veel eer had bewezen;
in dat opzicht waren zij slechter dan de honden. Al had hij (Floris V) eerder iets misdreven, dat was toch verzoend
en geheel vergeven; men scheen op zulke vriendelijke voet te verkeren als maar mogelijk was. Daarom dunkt
het mij dat de honden in dezen goed handelen: wanneer hun heer jegens hen een misdaad heeft gepleegd, hoe ernstig
ook komen zij naar hem toe wanneer hij hun vriendelijk toespreekt, en vergeven zij hem voor eeuwig, ook al
had hij hun een poot afgehakt. Deze dolle moordenaars echter hebben hun heer verscheurd.'
64 Er is in de Hollandse geschiedenis een vrijwel parallel geval van een misdaad door een graaf en een afgedwongen
verzoening. In 1354 werd Gerard van der Wateringc vermoord door graaf Willem V, vermoedelijk in een van diens
eerste vlagen van waanzin, waarop Gerards adellijke verwanten moesten beloven die daad niet te zullen wreken op
de vorst, noch Gerards naaste familie daartoe te zullen helpen. Zie R. Fruin, 'De moord van Gerrit van de Wateringe',
in: Verspreide geschriften 8 ('s-Gravenhage 1903) 181-190; zie ook H.M. Brokken, Het ontslaan van de Hoekse en Kabeljauwse
twisten (Zutphen 1982) 127.
19

J.W.J. Burgers
onder zijn gezag gebracht, en dat zulks met geweld was gebeurd was hem niet aan te rekenen;
hij had adequaat gereageerd op de militaire activiteiten van Amstel en Woerden. 1,5
Nee, uit
deze terloopse opmerkingen van Stoke blijkt dat de graaf wel degelijk iets op zijn kerfstok
had, een grote misdaad, die blijkbaar ook in Stokes ogen voor de betrokken edelen een
grond moet hebben verschaft om zich tegen de graaf te verheffen. De verkrachting door Flo­
ris van de vrouw van één van hen was zo'n grond; daardoor was de eer van Gerard van Velsen
dermate aangetast, dat hij in ieders ogen wel gedwongen was zich te wreken. Bovendien was
een verkrachting traditioneel één van de aanleidingen die een vazal de vrijheid gaven om de
feodale band met zijn heer op te zeggen,'* terwijl het hem volgens het heersende gewoonte­
recht ook het recht gaf zich te wreken op de verkrachter. 67
Tenslotte zij nog opgemerkt dat Stoke goede redenen had om Floris' misdaad, wanneer de
graaf zich inderdaad aan Velsens vrouw had vergrepen, te verzwijgen. Stoke schreef in het be­
gin van de 14e eeuw in opdracht van de graven Jan II en Willem III, de eerste Hollandse gra­
ven uit het Henegouwse huis. Dezen voerden een bewuste politiek van uitschakeling van de
oproerige oude adel, waarmee Floris V zoveel te stellen had gehad. 6S
In die politiek speelde
de moord op Floris een belangrijke rol; het is niet voor niets dat Stoke de moord tot een van
de centrale thema's van de Rijmkroniek maakte. Door de moord waren veel adelsfamilies direct
of indirect gecompromitteerd en aan de macht van graven overgeleverd, zo ze al niet waren
verbannen. Bovendien waren de omvangrijke bezittingen van de verbannenen uiteindelijk in
handen gekomen van de graven en hun familieleden, die daarmee hun rijkdom en machts­
basis in het graafschap aanzienlijk hadden vergroot. Het zou Jan II en Willem III dus in alle
opzichten bijzonder slecht zijn uitgekomen wanneer achteraf was gebleken dat de moord op
Floris V in juridisch opzicht gerechtvaardigd was: de betrokken edelen, die in dat geval noch
als moordenaars noch als verraders konden worden bestempeld, zouden in hun positie her­
steld moeten worden en zouden hun goederen terugeisen, waardoor de graven zowel politiek
als materieel ernstig zouden worden verzwakt. 69
Wanneer Floris inderdaad de vrouw van Vel­
sen heeft verkracht, zou Stoke die misdaad dus niet publiek hebben kunnen maken, zo hij dat
al had gewild. Stokes autoriteit verklaart dan waarom het verhaal zich pas later kon doorzet­
ten in de Hollandse geschiedschrijving, hoewel het in de buitenlandse kronieken vrijwel met­
een opdook, en ook in de Hollandse volksoverlevering al snel een plaats kreeg.
Het verkrachtingsverhaal zou al met al op waarheid kunnen berusten. Kort na de moord
deed het al de ronde, zowel in Holland als daarbuiten, in hoge kringen en onder het volk.
Voorts zou Stoke hierop gedoeld kunnen hebben waar hij in bedekte termen zinspeelde op
een grote misdaad die Floris V had begaan. Bovendien levert het een afdoende motief voor
65 Ook de in deze kwestie objectieve Velthem, Sjiiegel hisloriael, boek III, caput 45, verzen 3078-3089, meent blijkbaar
dat Floris in deze conflicten in zijn recht stond, getuigt: hel verweer dal hij in zijn kroniek Floris in de mond legt op
dc beschuldigingen van zijn ontvoerders: Amstel en Woerden waren door de graaf terecht bestreden, omdat zij de
graaf en diens medestanders wilden aantasten; bovendien was Gijsbert van Amstel hoofs behandeld, en had Floris
met deze heren later op inschikkelijke wijze de zaak afgehandeld.
66 ZieJ.M. van Winter, Kiddersehap, idmrnl en merkelijkheid (Bussum 1965) 25.
67 Zie R.C. van Caenegem, Geschiedenis van liet strafrecht in Vlaanderen van de XI' tol de XTV eeuw (Brussel 1954) 97-101: op
verkrachting staat absoluut de doodstraf; 231-283: de familie is gerechtigd wraak te nemen bij een haar aangedane
misdaad.
68 Zie J.W.J. Burgers, 'Het beeld van de adel bij Melis Stoke. De adelspolitiek van de Hollandse graven in het begin van
de veertiende eeuw', Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden I 12 (1997) 769-786. De relatie
tussen de adel en de Hollandse graven in de dertiende eeuw, met name Floris V, wordt belicht in J.MA. Coenen,
Graaf en grajelijhhrid. Ken onderzoek naar de graven van Holland en hun omgeving in de der/irnde eeuw (diss. Utrecht 1986),
en A. Janse, 'Adel en ridderschap in de hveede helft van de dertiende eeuw', in: Wi Florens 154-172.
20

,1
Eer en schande van Floris V
de diepe haat die Gerard van Velsen ertoe aanzette de graaf te vermoorden. Floris' gevangen­
neming door de edelen was een gevolg van de politiek die de graaf eerder had gevoerd, maar
zijn dood vloeide dan voort uit zijn misdaad.
Uiteindelijk kunnen we na hernieuwd onderzoek van de bronnen concluderen dat er meer
licht is gekomen in de twee oude kwesties rond de eer en de schande van graaf Floris V. Er
hoeft niet meer te worden getwijfeld aan de historiciteit van het verhaal dat Floris in 1282 het
lichaam van koning Willem vond onder de haardplaats van een Westfries huis, waar het meer
dan zesentwintig jaar verborgen had gelegen. Met de overwinning op de Friezen en de pas­
sende begrafenis van zijn vader was het tot dan ernstig bezoedelde blazoen van de jonge graaf
eindelijk vrij van die smet. Problematisch blijft de al dan niet door Floris V gepleegde schand­
daad jegens de vrouw van Gerard van Velsen. Uit de bronnen blijkt alleen dat snel na de
moord op de graaf het gerucht ging van de verkrachting. Dat Melis Stoke geen melding maak­
te van het verhaal, is nog geen reden om het als onwaar te beschouwen. Het zijn juist enkele
onwillekeurige opmerkingen van deze auteur die verraden dat de graaf wel degelijk een mis­
daad had gepleegd jegens zijn latere moordenaars. Dat gegeven, plus het feit dat daarmee de
woede van Gerard van Velsen is verklaard, maakt dat het op zijn minst niet onwaarschijnlijk is
dat het verkrachtingsverhaal op waarheid berust. In ieder geval is uit de aandacht die de con­
temporaine bronnen aan beide verhalen over de graaf schenken weer eens duidelijk gewor­
den dat de begrippen eer en schande toen een belangrijke plaats innamen. Eer en schande
hebben het handelen van een vorst als Floris of een edelman als Gerard van Velsen waar­
schijnlijk in hogere mate bepaald dan wij nu plegen te denken.
21

Boudien de Vries
Stabiliteit in een periode van verandering: de huwelijksleeftijd
van de Amsterdamse elite, 1811-1883
Op 6 april 1854 trouwde jonkheer Hendrik Maurits Jacobus van Loon met Louise Borski, een
dochter uit een niet-adellijke, steenrijke bankiersfamilie. Toen het paar zich verloofde stond
tout Amsterdam op zijn achterste benen. De Van Loons waren weliswaar niet zeer vermogend,
maar wel aanzienlijk, terwijl de Borski's nog niet helemaal geaccepteerd waren in de Amster­
damse coterieën. Van Lennep, de chroniqueur van de hoogste kringen in de stad, merkte
over deze verbintenis op: 'Aanvankelijk verzetten zich beide families, maar bij de Van Loons is
het sinds 1800 een derde of vierde huwelijk, waarbij het geld een rol speelt, en ze leggen zich
bij het onvermijdelijke neer. En waarom hebben de Borski's geaarzeld? Omdat zij zich met al
hun miljoenen blijven beschouwen als burgermensen. (...) En juist om die reden is de am-
sterdamse samenleving verwonderd over dit huwelijk'. 1
Huwelijken tussen adel en niet-adel kwamen wel meer voor in het 19e-eeuwse Nederland,
maar waren toch zeldzaam genoeg om in 1854 de tongen van de Amsterdamse high society in
beweging te brengen. De adellijke gasten waren licht gechoqueerd toen tijdens het trouwde­
jeuner ten huize van de vader van de bruid de wijnflessen zomaar op tafel kwamen, in plaats
van karaffen. Maar zoals gezegd, men legde zich bij het onvermijdelijke neer. Er is echter nog
een ander aspect dat dit huwelijk opvallend maakt, en dat ons naar het onderwerp van dit ar­
tikel brengt: zowel bruid als bruidegom waren erg jong, Louise was 21 jaar, haar Hendrik een
jaar ouder. Gemiddeld trouwden vrouwen uit de elite rond hun 24e jaar, maar met name
Hendriks huwelijksleeftijd week erg af van de in zijn kringen gebruikelijke: mannen uit de bo­
venlaag van de maatschappij huwden gewoonlijk pas rond hun 30e. Het huwelijk van Hendrik
en Louise was daarmee een individuele variatie op een algemeen patroon.
Overal in Europa onderscheidde het huwelijkspatroon van de 19e-eeuwse elite zich duide­
lijk ten opzichte van dat van andere groepen in de samenleving. Mannen hadden de neiging
hun huwelijk uit te stellen totdat ze over voldoende middelen beschikten om een eigen huis­
houden op te zetten, in overeenstemming met de eisen die daaraan gesteld werden in hun
milieu. Of ze wachtten met trouwen tot na de voltooiing van hun academische of commercië­
le opleiding. Voor vrouwen uit de bovenlaag golden dit soort overwegingen niet, vandaar dat
het leeftijdsverschil tussen bruid en bruidegom bij de elite doorgaans veel groter was dan bij
andere sociale groepen. 2
Van Poppel heeft in zijn magistrale studie over het huwelijkspatroon in Nederland aange­
toond dat de huwelijksleeftijd na 1870 daalde, zowel voor mannen als voor vrouwen, en zowel
voor de elite als voor de middengroepen en arbeiders. Maar ondanks deze algemene trend
1 FJ.E. van Lennep, tien weduwe aan de Amsterdamse beurs (Groningen 1972) 50-51.
2 Zie bijvoorbeeld: Leonore Davidoff en Catharine Hall, Family for tunes. Men and women of the English middle class 1780-
1850 (Londen 1992) 323; Josef Ehmer, Familienslruktur und Arbeilsorganisation im fnihindustrkUen Wien (München
1980) 112-114; Peter Kriedtc, FineStcull am seidenen Faden. Haushall, Hausindustrie und soziale Bauegungin Krefeld in der
Mille des 19. Jahrhunderts (Göttingen 1992) 180 en 187-190; Katherine A. Lynch, 'The European marriage pattern in
the cities: variations on a theme by Hajnal', Journal of'Family History 16 (1991) 79-96, aldaar 86 en 89; Frans van Poppel,
Trouwen in Nederland. Feu hislorisch-demograjisehe sludie van de 19e en vroeg-20e eeuw (Wageningen 1992) 128-129 en
149-152.
22

Stabiliteit in een periode van verandering
verdwenen sociale en regionale verschillen vooralsnog niet. Wat betreft de maatschappelijke
bovenlaag doet deze ontwikkeling zich ook elders in Europa onmiskenbaar voor, zij het dat de
conclusies van het buitenlandse onderzoek soms op een wel erg mager aantal waarnemingen
zijn gebaseerd. Kriedte onderzocht bijvoorbeeld 21 'elitehuwelijken' op een totaal van 557,
Ehmer bestudeerde 1521 huwelijken, waarvan er maar 67 binnen de toplaag plaatsvonden.
Dit is op zichzelf wel begrijpelijk, omdat veel demografisch onderzoek gebaseerd is op steek­
proeven die de totale bevolking betreffen, waarvan de elite vanzelfsprekend slechts een ge­
ring percentage uitmaakt.
Dit artikel betreft het verslag van een onderzoek naar huwelijksleeftijden bij 1022 Amster­
damse huwelijken, gesloten in de periode 1811-1883, voornamelijk in de hoogste sociale groe­
pen. Dit aantal is voldoende om te kunnen vaststellen of het huwelijkspatroon van de elite dif­
ferentiaties vertoont naar beroep, sociale status en, tenslotte, geboorteplaats. Bovendien
staan de verzamelde gegevens toe te bepalen of de algemene daling van de huwelijksleeftijd
in het laatste kwart van de 19e eeuw ook de Amsterdamse high society heeft geraakt. De gege­
vens aan de hand waarvan deze vragen beantwoord kunnen worden, heb ik verwerkt in een
aantal tabellen. In het navolgende zal uitgebreid op deze verschillende vragen en de bijbeho­
rende tabellen worden ingegaan.
De Amsterdamse gegevens zijn verzameld in het kader van mijn onderzoek naar de sociale
structuur van de hoofdstad in de 19e eeuw. Dit onderzoek is voornamelijk gebaseerd op
steekproeven uit de kiezerslijsten, met name die van 1854 en 1884. 3
Deze lijsten bevatten de
namen van degenen die voldoende belasting betaalden om voor het kiesrecht in aanmerking
te komen. Ze geven onder andere per kiezer het bedrag aan personele belasting dat hij be­
taalde. Deze belasting is een goede indicator voor de sociale status van de kiezers: degenen
die meer dan ƒ100 aan personele belasting betaalden, ongeveer de helft van het electoraat,
behoorden tot de elite. Dit waren de gegoede burgers, de welgestelde kooplieden, effecten­
makelaars, commissionairs, rechters en advocaten, hogere ambtenaren en, niet te vergeten,
de leisure class, de renteniers. De adel is vanzelfsprekend ook tot deze toplaag te rekenen,
maar vormde in het door en door burgerlijke Amsterdam een kwantitatief verwaarloosbaar
element. Ongeveer 30 procent van het electoraat behoorde tot een sociale laag tussen de ge­
goede en kleine burgerij in. Dit waren vooral kleinhandelaren, betere winkeliers en am­
bachtsbazen met een paar knechts, die tussen de /50 en ƒ100 aan personele belasting betaal­
den. De rest van het electoraat kwam uit een kleinburgerlijk milieu. Deze kiezers waren
wederom ambachtsbaas, winkelier of kleinhandelaar, verder bestond deze groep uit wat tap­
pers, slijters en een enkele kantoorbediende of boekhouder. Zij betaalden minder dan jbO
aan personele belasting. Hoe lager op de sociale ladder, des te kleiner werd de kans om het
stemrecht te verwerven, omdat naast personele belasting ook andere belastingen meetelden.
Het Amsterdamse electoraat bestond dus voornamelijk uit een mix van leden van de elite en
de hogere middengroepen, en kan daarmee als interessant uitgangspunt dienen voor een
studie naar het huwelijkspatroon van de sociale toplaag. Dit huwelijkspatroon blijft immers
meestal onderbelicht in studies die de totale bevolking betreffen.
De twee steekproeven uit de kiezerslijsten van 1854 en 1884 leverden in totaal 1742 namen
3 Voor meer details over dit onderzoek en het functioneren van het kiesrecht: Boudien de Vries, Electoraal en elite, sociale
structuur en sociale mobiliteit in Amsterdam 1850-1895 (Amsterdam 1986). Het hier gepresenteerde materiaal is, behalve
tabel 7, niet eerder gepubliceerd, omdat in mijn studie over de Amsterdamse sociale structuur de huwelijksleeftijd
een minder relevant element was.
2.">

Boudien de Vries
van mannen op. Van 1022 van hen is de huwelijksakte opgespoord. Deze akten geven onder
meer de geboorteplaats en -datum van bruid en bruidegom en hun beroep. De sociale status
van de bruidegoms werd bepaald op basis van hun beroep, dan wel hun aanslag in de perso­
nele belasting. Het vaststellen van de sociale status van bruiden was lastiger, omdat ze zelden
een beroep uitoefenden en niet op de kiezerslijsten voorkomen. Ik heb ze ingedeeld naar de
sociale groep van hun echtgenoot, wat niet al te veel vertekening zal hebben opgeleverd, om­
dat de overgrote meerderheid van mannen en vrouwen binnen de eigen groep huwde. 4
In de
bijlage geef ik nog enkele details over de bewerking van het materiaal.
De huwelijksleeftijd: chronologische ontwikkeling
De huwelijken van de kiezers beslaan de periode vanaf de instelling van de burgerlijke stand
in 1811 tot vlak vóór het tweede steekproefjaar, 1884. De verleiding is groot om deze huwelij­
ken in te delen naar cohorten en per cohort de huwelijksleeftijd te berekenen. We krijgen
dan een mooi golvende beweging: eerst stijgt de huwelijksleeftijd, om in de jaren vijftig weer
wat te dalen en daarna, na 1870, de hoogste score te bereiken. Deze golfbeweging wordt ech­
ter niet veroorzaakt door veranderingen in de huwelijksleeftijd, maar door de aard van het
bronnenmateriaal. We hebben namelijk de huwelijken opgespoord van degenen die in 1854,
respectievelijk 1884 tot het electoraat behoorden. Logischerwijze betekent dit dat de cohor­
ten 1811-1819 en 1820-29 een lage huwelijksleeftijd zullen vertonen. Immers, hoe jonger ie­
mand in de jaren tien en twintig trouwde, des te groter was de kans dat hij nog in leven was in
1854. Daarna bereikt de huwelijksleeftijd realistischer waarden, maar in de cohort 1850-59 en
in mindere mate in de cohort 1860-69 speelt eenzelfde dempend effect een rol. Beter is het
daarom de huwelijksleeftijd van degenen die tussen 1841 en 1853 huwden, te vergelijken met
degenen die in de periode 1871-1883 een huwelijk sloten (tabel 1).
Tabel 1. Gemiddelde huwelijksleeftijd electoraat 1854 en 1884
periode mannen vrouwen n
1841-1853 29,1 25,7 156
1871-1883 29,6 25,7 188
Er is in tabel 1 geen opvallende ontwikkeling te constateren: voor mannen stijgt de huwelijks­
leeftijd iets, voor vrouwen blijft zij exact op hetzelfde niveau. Dit wijkt niet al te zeer af van het­
geen Van Poppel heeft vastgesteld voor Den Haag, waar de huwelijksleeftijd van mannen en
vrouwen uit de elite en middengroepen iets daalde - minder dan één jaar - in de periode
1870-1882. Alleen voor Haagse beambten en intellectuelen was een 'echte' daling te consta­
teren, maar ook die bedraagt niet meer dan één jaar. 5
Van Poppels cijfers over Delft hebben
betrekking op een langere periode, namelijk tot 1911, maar ook hier was de daling van de
leeftijd bij het eerste huwelijk bescheiden. Deze relatieve stabiliteit manifesteerde zich niet
4 Ibidem, hoofdstuk 3. Overigens was van te veel bruiden de vader ten tijde van het huwelijk reeds overleden, zodat
het niet mogelijk was de sociale status van vrouwen af te leiden uit die van hun vader.
5 Van Poppel, Trouwen in Nederland, 176-182.
2 1

Stabiliteit in een periode van verandering
voor lagere sociale groepen. De huwelijksleeftijd van ongeschoolde arbeiders daalde bijvoor­
beeld na 1870 aanzienlijk.
Door de periode 1811-1870 met die van 1870-1911 te vergelijken, kon Van Poppel een da­
ling van de huwelijksleeftijd aantonen voor alle sociale groepen en regio's. Hij schreef dit toe
aan de stijging van de levensstandaard en de grotere werkgelegenheid ten gevolge van de eco­
nomische groei in het laatste kwart van de 19e en begin van de 20e eeuw. Helaas bestaan er
geen Amsterdamse gegevens die betrekking hebben op de gemiddelde huwelijksleeftijd ge­
durende de hele 19e eeuw, laat staan dat we iets zouden weten over de leeftijd waarop er in af­
zonderlijke sociale groepen werd gehuwd. Maar uit de gegevens die we wél hebben, blijkt zon­
neklaar dat er na 1870 vooral een stijging was van het aantal mannen en vrouwen dat vóór het
25e levensjaar in het huwelijk trad. B
Aangezien uit tabel 1 valt op te maken dat dit fenomeen
zich beslist niet voordeed onder de hogere standen, moet dit wel betekenen dat in Amster­
dam, net als in Den Haag, het vooral de lagere sociale groepen waren die vroeger huwden.
Dat er onder de gegoede burgers en hogere middengroepen vóór 1884 nog maar weinig
neiging bestond om vroeger te trouwen, is niet zo verrassend. Deze groep had al een hoog in­
komen, en de toename van de algemene welvaart vormde dus nauwelijks een stimulans om
eerder te trouwen, omdat deze welvaartsstijging haar toch al comfortabele positie niet meer
dan marginaal beïnvloedde. Het kan zelfs zo zijn dat de economische ontwikkeling speciaal
voor deze groep de huwelijksleeftijd eerder deed stijgen dan dalen, wegens het steeds grotere
belang dat aan professionele training werd gehecht. Aangezien mannen verondersteld wer­
den hun huwelijk uit te stellen tot na de afronding van hun academische opleiding of hun
commerciële leertijd, zou dit de lichte stijging van de mannelijke huwelijksleeftijd uit tabel 1
kunnen verklaren. 7
Dit neemt niet weg, dat zich voor de Amsterdamse elite eveneens een da­
ling van de huwelijksleeftijd kan hebben voorgedaan, maar dat deze pas later inzette. Zo daal­
de de huwelijksleeftijd van hoge employés in Arnhem ook pas na 1890. 8
De betrekkelijke stabiliteit wat betreft de gemiddelde huwelijksleeftijd kan ook worden toe­
geschreven aan de bestendigheid in de sociale verhoudingen in de top van maatschappelijke
piramide. De economische expansie had de hogere standen omstreeks 1880 nog maar weinig
beïnvloed. Er waren in deze kringen weinig nouveaux niches doorgedrongen, die mogelijk een
andere opvatting koesterden over de sociaal gezien wenselijke huwelijksleeftijd. De Amster­
damse top bestond voor het overgrote deel nog immer uit groothandelaren, bankiers, effec­
tenmakelaars en renteniers, kortom, de commercieel-fïnanciële elite die al eeuwenlang de
toon aangaf.
Wanneer we de gemiddelde huwelijksleeftijd op basis van alle huwelijken over de periode
1811-1883 berekenen, blijkt die voor mannen 27,7 te zijn, voor vrouwen 24,8. Zoals te ver­
wachten, zijn deze cijfers lager dan die voor de twee korte perioden die voorafgaan aan de
steekproefjaren (zie tabel 1). Het hierboven beschreven dempende effect op de huwelijks­
leeftijd is voor mannen dus anderhalf tot twee jaar en voor vrouwen ongeveer één jaar. Dit is
een complicatie bij vergelijking met andere steden, maar als het gaat om het bepalen van ver­
schillen binnen het Amsterdamse electoraat, is deze vertekening niet van essentieel belang.
6 Statistische mededeeling no. 103. De bevolking van Amsterdam deel TV. Statistische studie over huwelijk, echtscheiding, geboorte,
vestiging en vertrek (Amsterdam 1936) 19.
' Zie ook Lynch, 'The European marriage pattern', 89.
8 Van Poppel, Trouwen in Nederland, 184.
2.-.

Boudien de Vries
Sociale differentiatie in de huwelijksleeftijd
Het electoraat vormde geen homogene sociale groep, maar een mengeling van elite, hogere
middengroepen en kleine burgerij. De sociale status van de gehuwde kiezers uit tabel 2 heeft
betrekking op de steekproefjaren 1854 en 1884, en niet op de jaren waarin ze trouwden, om­
dat daarover de gegevens ontbreken. Dit roept de vraag op of dit de uitkomsten niet verte­
kent: mensen worden ingedeeld naar een sociale positie die zij later (in 1854 of 1884) had­
den, niet die op het moment van hun huwelijk. Toch is dit geen al te groot bezwaar. In de 19e
eeuw was de sociale mobiliteit gering. Slechts een enkeling lukte het om vanuit een lagere
stand op te klimmen naar hogere echelons. Binnen het electoraat zelf was wel sprake van eni­
ge stijging, niet of nauwelijks van daling.
Tabel 2. Gemiddelde huwelijksleeftijd per sociale groep
sociale groep mannen vrouwen n
kleine burgerij 26,3 25,1 190
hogere middengroepen 27,9 24,9 329
elite 28,0 24,9 503
Tabel 2 laat een patroon zien dat ook uit ander onderzoek naar voren komt: de huwelijksleef­
tijd van mannen stijgt met de sociale status, die van vrouwen blijft tamelijk stabiel. De scheids­
lijn ligt niet zozeer tussen elite en niet-elite, maar tussen kleine burgerij en hogere midden­
groepen. Dit verschil is niet alleen een kwestie van het al dan niet voltooien van een
opleiding, maar ook van geld. De meer welgestelde groepen hechtten er sterk aan dat een
jong stel zich een levensstijl kon veroorloven overeenkomstig hun sociale status. Belangrijk
was een grote en gerieflijke woning voor de obligate diners en theevisites, genoeg ruimte en
geld voor minstens twee inwonende dienstboden, en voldoende middelen om eventuele kin­
deren een adequate opvoeding te geven. Een inkomen waarvan een vrijgezel comfortabel
kon leven en dat ruimschoots voldoende was om zijn sociale status op te houden, kon vol­
strekt ontoereikend zijn om een gezin te onderhouden. Een man die rond zijn 30e trouwde
had meer kunnen sparen dan een bruidegom van 22 jaar, en was daardoor een geschiktere
huwelijkskandidaat in de ogen van de ouders van de bruid. 9
Rekening houdend met het dempende effect dat de aard van het bronnenmateriaal ver­
oorzaakt, lopen de Amsterdamse cijfers min of meer in de pas met die van andere steden in
West-Nederland. Voor Delft en Rotterdam was de huwelijksleeftijd van mannen uit de grote
burgerij ongeveer 30 jaar, Den Haag zat daar wat boven. Voor vrouwen is het verschil groter:
in Delft, Den Haag en Rotterdam lag de gemiddelde huwelijksleeftijd op ongeveer 27 jaar, ter­
wijl dat voor Amsterdam een jaar lager lag. 10
Dit laatste wordt mogelijk veroorzaakt door de in
vergelijking met andere steden relatief grote joodse component in de Amsterdamse samenle­
ving. Voor het Amsterdamse electoraat was dit aandeel ongeveer 15 procent. Bekend is dat
joodse vrouwen vaak op zeer jeugdige leeftijd huwden. Dit kan de wat lagere gemiddelde hu-
9 J.A. Banks, Prosprrilx and parenlhood. .4 sludy iif jamily planning among the Viclmian middle dassen (Londen 1954) 46-47.
10 Van Poppel, Trouwen in Nederland, 150.
26

Stabiliteit in een periode van verandering
welijksleeftijd van vrouwen veroorzaken." Mannen uit de kleine burgerij trouwden in Delft,
Den Haag en Rotterdam zo rond hun 27e levensjaar, voor vrouwen lag dat een jaar lager. De
Amsterdamse cijfers zijn voor de vrouwen ongeveer hetzelfde, maar de Amsterdamse bruide­
goms lijken iets ouder te zijn (wederom rekening houdend met de te lage waarde uit tabel 2).
De verklaring hiervoor ligt voor de hand: juist deze mensen uit een kleinburgerlijk milieu die
tot het electoraat behoorden waren a-typisch. Het was de bovenlaag van deze sociale groep,
veelal bestaand uit eigenaars van kleine bedrijfjes, en deze groep zal, net als de grote burgerij,
de voorrang gegeven hebben aan het opbouwen van een stevige maatschappelijke positie, om
daarna pas in het huwelijk te treden.
Voor een deel van de 1022 huwelijken beschikken we over nauwkeuriger informatie be­
treffende de sociale positie van het bruidspaar op het moment van het huwelijk zelf. 12
Gedu­
rende de hele 19e eeuw was het trouwen in principe gratis, maar voor een extra bedrag kon
men een fraaiere trouwkamer huren. In registers werd genoteerd wie dit deed. Er waren drie
klassen: namelijk van ƒ4, ƒ16 en ƒ50. Omstreeks 1850 trouwde ongeveer de helft van alle echt­
paren op de gratis dag. Omstreeks 1880 was dit gedaald tot ongeveer eenderde, ten gevolge
van de stijgende levensstandaard, waardoor zelfs een deel van de arbeiders zich kon veroorlo­
ven iets te besteden aan de ceremonie op het stadhuis. De leden van de kleine burgerij trouw­
den doorgaans in de derde klasse (ƒ4), de hogere middengroepen en het grootste deel van
de gegoede burgerij betaalden ƒ16. Slechts een zeer klein deel van de bruidsparen, minder
dan één procent, betaalde het forse bedrag van ƒ50. Dit was weggelegd voor de absolute to­
plaag in de Amsterdamse samenleving. De trouwgeldregisters zijn bewaard gebleven voor de
periode tussen 1853 en 1872, en de 327 huwelijken van de Amsterdamse kiezers die in deze
periode zijn gesloten, kunnen we indelen naar trouwgeldklasse (tabel 3).
Tabel 3. Gemiddelde huwelijksleeftijd naar trouwgeldklasse
trouwgeldklasse mannen vrouwen n
gratis 26,1 25,0 30
ƒ 4 27,1 25,1 110
ƒ16 28,5 25,1 165
ƒ50 28,2 23,1 22
Er is een duidelijke tendens waarneembaar: de huwelijksleeftijd van mannen stijgt met de
trouwgeldklasse, behalve voor de allerhoogste klasse; die van vrouwen is stabiel, behalve - we­
derom -voor de hoogste klasse. Deze 'super-elite' stimuleerde kennelijk haar dochters jong
te trouwen. Een mogelijke verklaring is dat puissant rijke families, meer nog dan andere so­
ciale groepen, het huwelijk beschouwden als een belangrijke factor in het bevestigen en con­
tinueren van de maatschappelijke verhoudingen. Door onderlinge huwelijken versterkte de
elite het netwerk van sociale relaties, waarin het voor nieuwkomers moeilijk was door te drin­
gen. Het behoud van kapitaal binnen de eigen kring was zodoende gewaarborgd, aangezien
via het huwelijk de transmissie van materieel bezit van de ene generatie op de andere plaats­
vond.
In de praktijk betekende dit dat dochters van zeer welgestelde ouders geen bijster ruime
11 Herman Diederiks, Em stad in verval. Amsterdam omstreeks 1800 (Meppel 1982) 93-94.
12 Zie ook De Vries, Electoraal en elite, 75-78.
27

Boudien de Vries
keus hadden op de huwelijksmarkt. Het aantal kandidaten was absoluut gezien gering. Zeer
vermogende ouders zullen maar al te graag hebben toegestemd in een huwelijk van hun jon­
ge dochter met een geschikte man, uit angst dat ze wellicht zou overschieten. Zonder dat de
huwelijken direct gearrangeerd werden, zorgden ouders er wél voor dat geschikte jongelui el­
kaar konden ontmoeten. De balavonden van de vermaarde, zeer exclusieve en besloten socië­
teit Het Casino waren zo'n gelegenheid waar toekomstige huwelijkspartners elkaar op de dans­
vloer konden ontmoeten. In 1860 waren er slechts 80 families lid van dit chique gezelschap,
wat een goede indruk geeft van het geringe aantal mensen aan de top van de sociale pirami­
de. 13
Louise Borski en Hendrik van Loon, die met hun huwelijk enige deining veroorzaakten
in de Amsterdamse beau monde, behoorden ook tot deze kleine toplaag. Hendrik was dus - zo­
als eerder opgemerkt - beduidend jonger dan gebruikelijk in zijn kringen. Zijn familieleden
aarzelden wat over dit huwelijk, misschien omdat Louise niet van adel was, maar wellicht ook
omdat ze Hendrik met zijn 22 jaar wat jong vonden om te trouwen.
Tabel 4. Verschil in huwelijksleeftijd (mannen ten opzichte van vrouwen) in procenten per
sociale groep
pb 1 2 3 4 5 n
/100 8,3 32,0 39,0 15,7 5,0 503
totaal 8,1 33,1 34,7 17,6 6,5 1022
Verklaring der kolommen:
pb = personele belasting
1 = man en vrouw even oud
2 = man 1 t/m 4 jaar ouder dan vrouw
3 = man meer dan 4 jaar ouder dan vrouw
4 = vrouw 1 t/m 4 jaar ouder dan man
5 = vrouw meer dan 4 jaar ouder dan man
De gemiddelde huwelijksleeftijden versluieren de verschillen die bestaan tussen de huwelijks­
leeftijd van mannen en die van vrouwen. Ook in dit opzicht is een interessante, zelfs markan­
te differentiatie naar sociale groep te bespeuren (tabel 4). Onder de kleine burgerij is in bij­
na 40 procent van de huwelijken de bruid ouder dan haar toekomstige echtgenoot, terwijl dit
bij de gegoede burgerij maar één op de vijf bruiden betreft. Precies omgekeerd ligt deze ver­
houding bij de huwelijken, waarbij de bruidegom aanzienlijk ouder is dan de bruid. Voor de
maatschappelijke elite geldt dit voor 39 procent van de huwelijken, tegen slechts 21 procent
bij de kleine burgerij. De percentages waarbij de man even oud is als de vrouw of iets ouder
ontlopen elkaar per sociale groep niet veel.
Dit per sociale groep variërend verschil in de leeftijd van bruid en bruidegom is ook elders
in Europa geconstateerd. 14
De bruidegoms uit de kleine burgerij huwden relatief jong, en re­
latief vaak met een vrouw die ouder was dan zijzelf. Iets oudere vrouwen waren aantrekkelijk
13 Ibidem, 88.
14 Davidoff en Hall, Family fortunes, 323 en 468; Ehmer, Familienslrukhir. 112-114; Kriedte, Fine Slailt, 187-190; Lynch
'The European marriage paltcrn', 86 en 89; Van Poppel, Trouwen in Nederland, 160-164.
28

Stabiliteit in een periode van verandering
Afb. 1. Amsterdams bruidspaar, eind 19e eeuw. Collectie Prentenkabinet, Kunsthistorisch Instituut,
Leiden.
29

Boudien de Vries
als huwelijkspartner omdat ze wat hadden kunnen sparen of ervaren genoeg waren om een
huishouden te bestieren, waarin personeel van het eigen bedrijfje of de winkel meezat aan ta­
fel of inwoonde. Aan de top van de sociale piramide stelden mannen veelal hun huwelijk uit
totdat ze een zelfstandige sociale positie hadden verworven. Dit gold niet alleen voor dege­
nen met een langdurige opleiding, zoals medici, notarissen en rechters, maar ook voor de zo­
nen van kooplieden, fabrikanten en bankiers, die eerst in het bedrijf van hun vader een gron­
dige opleiding kregen alvorens enige zelfstandigheid te verwerven. Deze welgestelde groep
kon dan, zo tegen de 30 jaar oud, nog rustig een keuze maken op de huwelijksmarkt. Een aan­
merkelijk leeftijdsverschil tussen bruid en bruidegom deed zich hier dan ook frequenter voor
dan bij andere sociale groepen. De inbreng van spaargeld of arbeidskracht van de zijde van
de vrouw in het huwelijk was voor deze sociale groep niet relevant.
De geopperde verklaringen voor leeftijdsverschillen tussen bruidegoms en bruiden worden
bevestigd door een berekening van de gemiddelde huwelijksleeftijd naar beroepsgroep (tabel
5). Niet alle huwelijken zijn in deze berekening betrokken, omdat een aantal beroepen óf
weinig voorkwam, óf moeilijk in te delen was.
Tabel 5. Gemiddelde huwelijksleeftijd naar beroep
beroep mannen vrouwen n
werklieden 25,0 25,2 48
ambachtslieden 26,4 24,9 228
hoofdarbeiders 26,6 25,6 60
renteniers 27,1 23,4 93
winkeliers 27,3 24,7 58
bankiers 27,7 24,1 28
kooplieden 28,5 24,5 308
fabrikanten 29,8 24,2 21
vrije beroepen 30,7 25,1 91
Naarmate mannen een langdurige opleiding moeten volgen, in het vaderlijk bedrijf of aan de
universiteit, stijgt de huwelijksleeftijd. De hoogste gemiddelde huwelijksleeftijd doet zich dan
ook voor bij mannen met een vrij beroep (inclusief hoge ambtenaren), die een academische
opleiding hadden genoten. Fokkema constateerde iets dergelijks voor een groep van 27 me­
dici die tussen 1845 en 1894 in Amsterdam huwden. 13
De gemiddelde huwelijksleeftijd van de
mannen uit deze groep was 31, van de vrouwen 24.
Omdat over het geheel genomen de huwelijksleeftijd van vrouwen tamelijk stabiel is, wordt
met de stijging van de huwelijksleeftijd van mannen het leeftijdsverschil tussen de gehuwden
groter. De enige uitschieter bij de huwelijksleeftijd van vrouwen betreft de categorie rente­
niers. Ook dit past in een eerder geconstateerd patroon: de bruidegoms die bij hun huwelijk
opgaven geen beroep te hebben, behoorden tot de leisure class, de meest welgestelde Amster­
dammers, die over het algemeen een jonge vrouw huwden.
15 Anita Fokkema, Sociaal-economische verandering en demografische structuur le Amsterdam in de 19e eeuw (doctoraalscriptie,
Universiteit van Utrecht 1981) 123.
,",()

Immigranten en autochtonen
Stabiliteit in een periode van verandering
Immigranten in stedelijke samenlevingen trouwden minder vaak dan de autochtone bevol­
king en als ze trouwden, gebeurde dit op een hogere leeftijd. 1
'' Dit wordt vooral toegeschre­
ven aan de lagere sociale status van immigranten. Zij moesten gemiddeld meer tijd investeren
om de middelen te vergaren die nodig waren voor een zelfstandig huishouden, dan de inge­
zetenen van de stad zelf. Eveneens kostte het tijd om een netwerk op te bouwen waarin men
een potentiële huwelijkskandidaat kon treffen. Het is daarom interessant om te onderzoeken
of de immigrantenstatus van een kiezer of zijn vrouw invloed heeft op zijn of haar huwelijks­
leeftijd.
Er kleven echter enige brontechnische problemen aan het vaststellen van de omvang van
de immigratie. We zijn niet ingelicht over de woonplaats van bruidegom of bruid ten tijde van
het huwelijk, alleen over de geboorteplaats. De immigratie kan dus al op zeer jonge leeftijd
hebben plaatsgevonden en in dat geval heeft de immigrant voldoende tijd gehad voor het op­
bouwen van een sociaal netwerk. De bronnen laten echter niet toe om een onderscheid te
maken tussen vroege en recente immigratie. De differentiatie in de huwelijksleeftijd die we
kunnen constateren, is waarschijnlijk in werkelijkheid geprononceerder, omdat binnen de
groep allochtonen de recente en minder recente immigranten niet zijn te onderscheiden.
Tabel 6. Procentuele verdeling van de huwelijken naar periode en geboorteplaats van man
en vrouw
periode 1 2 3 4 n
1811-1829 65 15 12 8 168
1830-1849 65 18 11 6 339
1850-1869 62 18 13 7 318
1870-1883 57 24 14 5 197
Verklaring der kolommen:
1 = man en vrouw geboren te Amsterdam
2 = man niet te Amsterdam geboren, vrouw wel
3 = man wel te Amsterdam geboren, vrouw niet
4 = man en vrouw niet te Amsterdam geboren
In de eerste plaats moeten we de omvang van het aantal immigranten onder het electoraat
vaststellen. In tabel 6 zijn de huwelijken opgesplitst naar tijdstip van het huwelijk en naar ge­
boorteplaats van bruid en bruidegom. Sedert de jaren zeventig kwam de economische groei
in Amsterdam goed op gang, met als gevolg dat de stad aantrekkelijker werd voor immigran­
ten. Natuurlijk bestond een groot deel van deze immigranten uit armoedzaaiers, maar ook de
hogere standen werden minder 'Amsterdams'. Er was een aanmerkelijke stijging van het aan­
tal niet in Amsterdam geboren bruidegoms. 17
Verrassend is dat een markant verschil zichtbaar wordt wanneer we de gemiddelde huwe-
16 Lynch, 'The European marriage pattern', 84; Van Poppel, Trouwen m Nederland, 192-196.
17 Dit wil overigens niet zeggen dat 70 procent van alle kiezers tc Amsterdam huwde, maar dat 70 procent van alle kie­
zers die te Amsterdam huwden, daar ook geboren was. Er zijn natuurlijk ook gehuwde kiezers die niet te Amsterdam
zijn geboren en elders zijn gehuwd.
31

Boudien de Vries
Tabel 7. Gemiddelde huwelijksleeftijd naar geboorteplaats
mannen vrouwen n
man en vrouw Asd 27,1 24,3 638
man Asd, vrouw niet Asd 28,4 26,1 127
man niet Asd, vrouw Asd 28,7 24,7 190
man en vrouw niet Asd 28,9 26,4 67
gemiddeld 27,6 24,8 totaal 1022
lijksleeftijd naar geboorteplaats berekenen (tabel 7). Zowel van mannelijke als van vrouwelij­
ke immigranten ligt de huwelijksleeftijd hoger dan die van de autochtone bevolking. De ver­
schillen lopen op tot anderhalf a twee jaar. Deze immigranten, voor wie nauwelijks financiële
belemmeringen om een huwelijk aan te gaan bestonden, ondervonden wellicht wél sociale
barrières - het ontbreken van een netwerk waarin men potentiële huwelijkspartners kon te­
genkomen - met als gevolg een stijging van de huwelijksleeftijd. Aan de andere kant geeft ta­
bel 7 óók aan, dat het voor mannen en vrouwen van buiten de stad geenszins onmogelijk was
om een Amsterdamse huwelijkspartner te veroveren. Maar de cijfers laten tegelijkertijd ver­
schillen zien. Geïmmigreerde bruiden die met een Amsterdamse man trouwden, deden dat
relatief laat. Hun Amsterdamse bruidegoms waren daardoor ook niet meer zo jong, omdat er
conventies bestonden over het leeftijdsverschil tussen man en vrouw. Amsterdamse bruiden
trouwden jonger, of hun bruidegom nu uit Amsterdam kwam of niet.
Conclusie
Tot diep in de 19e eeuw vertoonde het huwelijkspatroon van de hogere sociale lagen in Am­
sterdam een opmerkelijke stabiliteit. Er werd laat getrouwd in vergelijking met andere sociale
groepen. Dit verschil werd des te markanter toen na 1870 de huwelijksleeftijd van groepen
aan de voet van de sociale piramide ging dalen. Het huwelijkspatroon van de hogere mid­
dengroepen en gegoede burgerij werd niet of nauwelijks beïnvloed door de stijging van de
welvaart, terwijl de stabiliteit in de sociale verhoudingen hen niet noopte tot herziening van
hun conventionele opvattingen over de juiste huwelijksleeftijd.
De uitkomsten van dit onderzoek naar de huwelijksleeftijd van het 19e-eeuwse Amsterdam­
se electoraat maken het mogelijk nuances aan te brengen in dit overigens stabiele patroon.
Hoe hoger de positie van de bruidegom in de sociale hiërarchie, hoe later hij trouwt en des te
groter het verschil wordt in huwelijksleeftijd tussen bruid en bruidegom. Dit laatste wordt ver­
sterkt door het verschijnsel dat vrouwen uit de allerhoogste kringen jonger trouwen dan brui­
den uit de hogere middengroepen en 'gewone' elite. De allerrijksten konden slechts op een
beperkte kring terugvallen om een geschikte huwelijkspartner uit te kiezen. Dit is er waar­
schijnlijk debet aan dat ouders hun dochters niets in de weg legden, misschien zelfs stimu­
leerden om jong te trouwen. Mannen stelden hun huwelijk uit wegens hun (beroeps) oplei­
ding. Dit geldt bij uitstek voor personen met een academische opleiding, maar ook
kooplieden en fabrikanten huwden later dan winkeliers en ambachtsbazen. Een andere con­
clusie van dit onderzoek is dat óók in de hogere sociale lagen immigranten later trouwden
32

Stabiliteit in een periode van verandering
dan autochtonen. De hogere huwelijksleeftijd van immigranten is dus niet alleen een kwestie
van financiën, het ontbreken van een netwerk van verwanten en vrienden lijkt evenzeer van
belang te zijn geweest.
Halverwege de jaren tachtig van de 19e eeuw vertoonde het huwelijkspatroon van de elite
en hogere middengroepen nog steeds de traditionele trekken. In de decennia daarop zou
echter ook deze groep de daling van de huwelijksleeftijd - op zichzelf een teken van diep­
gaande economische, sociale en culturele veranderingen - meemaken, zoals andere sociale
groepen die al eerder hadden ervaren.

Boudien de Vries
Bijlage
In de periode 1851-1886 bestond in Nederland een censuskiesrecht, waarbij een belastingbe­
drag - de census - bepaalde of iemand kiesrecht verwierf. Niet vermeld in de kieswet, maar
vanzelfsprekend binnen de toenmalige sociale verhoudingen was de voorwaarde dat een kie­
zer niet alleen aan de censusvereisten moest voldoen, maar tevens van het mannelijk geslacht
moest zijn. De census was opgebouwd uit drie verschillende belastingsoorten, waarvan één, de
personele belasting, een indicatie is voor iemands positie op de maatschappelijke ladder. De
personele belasting werd geheven op uiterlijke tekenen van welstand, en het zijn juist deze ui­
tingen van een bepaald welstandsniveau waarop de sociale hiërarchie gebaseerd was. Van de
kiesgerechtigden werd jaarlijks per gemeente een lijst opgemaakt met onder andere een spe­
cificatie naar de drie belastingsoorten die samen de census vormden. Voor het onderzoek
naar de sociale structuur van Amsterdam (zie noot 3) werd een steekproef genomen uit de
kiezerslijsten van 1854 en 1884, waarop respectievelijk bijna 4000 en 5000 mannen vermeld
stonden. De steekproef omvatte 752 resp. 990 personen. Voor zover deze kiezers in Amster­
dam zijn gehuwd, is de huwelijksakte van hun eerste huwelijk opgespoord. Dit lukte voor re­
spectievelijk 484 en 596 kiezers. In 58 gevallen betrof het hier eerste huwelijken die met een
weduwe werden gesloten. Voor dit artikel zijn deze huwelijken buiten beschouwing gelaten,
zodat we beschikken over in totaal 1022 huwelijken. In mijn studie over de sociale structuur
van Amsterdam zijn deze huwelijken wel in de analyse betrokken, omdat het daar primair
ging om het huwelijkspatroon van de kiezers.
De serie huwelijksakten van de burgerlijke stand begint in 1811. De huwelijken van de kie­
zersvan 1854 beslaan de periode 1811-1853, met het accent op het tijdvak 1820-1850, die van
de kiezers van 1884 betreffen de periode 1821-1883, maar de meeste van deze huwelijken zijn
gesloten tussen 1850 en 1880. Uit deze huwelijksakten werd onder andere de volgende infor­
matie verzameld: huwelijksleeftijd en geboorteplaats van bruid en bruidegom en beroep van
de bruidegom. De kiezerslijsten geven, naast de naam van de kiezers, informatie over de per­
sonele belasting die werd betaald. De bronnen voor alle bij het voorgaande artikel horende
tabellen zijn dus de huwelijksakten van de burgerlijke stand en de kiezerslijsten. Tabel 3 is bo­
vendien gebaseerd op de registers van trouwgelden, die in Amsterdam een onderdeel zijn van
de registers van burgerlijke stand. Voor het berekenen van de gemiddelde huwelijksleeftijd is
- net als in het onderzoek van Van Poppel - de leeftijd uit de akte overgenomen; dit betekent
een gemiddelde onderschatting van de leeftijd van 0,5 jaar.

Boekbesprekingen
Dokterslectuur*
Geschiedenis van de geneeskunde en de gezondheidszorg was tot voor kort vooral een on­
derwerp voor medici onder elkaar. De beoefenaren vond men op de vergeten zolderkamers
van de medische faculteiten en in een kring van hobbyisten onder veelal gepensioneerde art­
sen daaromheen. Hun belangstelling ging vooral uit naar de grote geleerden en de grote we­
tenschappelijke vooruitgang in het vak. Ze troffen elkaar in de Stichting Historia Medicinae.
De laatste tien jaar is er op dit terrein het één en ander veranderd. Ziekte en gezondheids­
zorg hebben ook de aandacht getrokken van sociaal-historici en historisch-demografen mede
dankzij modes als de bestudering van de geschiedenis van het dagelijks leven en van de men­
taliteitsgeschiedenis, die ook op de medische beoefenaren een bevruchtende werking heb­
ben gehad. De interesse voor pest, pokken en cholera heeft vermoedelijk ook iets te maken
met de confrontatie met aids. Daarnaast is gezondheid tegenwoordig in het algemeen niet
meer het exclusieve domein van medici alleen, zoals uit de overdosis medische onderwerpen
op TV blijkt.
Gangmaker voor de nieuwe historische belangstelling was het intrigerende maar ook bekri­
tiseerde boek Plagues and peoples van William McNeill (New York 1976), dat beschrijft hoe de
wijze waarop volkeren werden overrompeld door onbekende ziekten, grote invloed heeft ge­
had op de wereldgeschiedenis. In ons land is een trend gezet door het boek De gave Gods. Pest
in Holland vanaf de late middeleeuwen van L. Noordegraaf en G. Valk (Bergen 1988) en Utrecht
en de choleravan P. 'tHart (Utrecht 1990). Opmerkelijk is in dit verband ook de visie van A. de
Bruin in zijn dissertatie Het ontstaan van de schoolstrijd (Leiden 1985), die het klimaat van con­
servatief confessionalisme in het 19e-eeuwse Nederland onder meer toeschrijft aan ramp­
spoeden als de cholera in het begin van die eeuw.
De gevolgen van ziekte waren in vroeger eeuwen zowel voor het individu als de samenleving
onvergelijkbaar veel groter dan vandaag. De medicus kon daartegen met al zijn kennis voor­
namelijk ontleend aan de geschriften van de oude klassieken weinig uitrichten. 'Bij levensbe­
dreigende ziekten is het stellen van de juiste prognose de beste prestatie van de arts. Met een
juiste voorspelling van de dood kan hij evenveel roem verwerven als met een gelukkige gene­
zing', stelde de 16e-eeuwse Delftse arts Pieter van Foreest nuchter vast. Geestelijke bijstand
was dan ook het voornaamste waarmee in de Middeleeuwen de gemeenschap de zieken thuis
of in gasthuizen te hulp kwam. Dat wil niet zeggen dat de maatschappij slechts gelaten toe­
keek. Preventie in de vorm van leefregels voor een gezond leven speelde in adviezen van art­
sen een grote rol. Hetzelfde gold voor het beleid van stedelijke overheden, waarin stadsge­
neesheren een adviserende taak hadden. Vrijwel elke stad kende in de 16e eeuw keuren op
het begraven ter beteugeling van besmettelijke ziekten, toezicht op de verkoop van (onbed­
orven) voedsel, en regelingen tegen de vervuiling van grachtenwater. Eén en ander was voor­
al gebaseerd op de toen gangbare medische theorie dat de bron van ziekten te vinden was in
giftige dampen en rottingsverschijnselen, het zogenaamde 'miasma'. Grote schoonmaak, een
geschrobde stoep en met azijn besprenkelde neusdoeken waren dan ook de geëigende mid­
delen om ziekte op afstand te houden. Had de ziekte het lichaam te pakken, dan waren ader­
lating en het voorschrijven van laxeermiddelen de voornaamste ingrepen waarmee een ge­
neesheer de kwalijke krachten het lichaam uit probeerde te drijven.
In de loop van de 17e en 18e eeuw werd de positie van de officiële stadsgeneesheren steeds
sterker. Zij veroverden een keurende bevoegdheid ten aanzien van de bonte kermis van me­
dische hulpverleners zoals kruidenverkopers, piskijkers, handopleggers, rondtrekkende ope-
:v>

Boekbesprekingen
rateurs, oog- en tandmeesters, en ook van de plaatselijke vroedvrouwen. Bij één groep, de chi­
rurgijns of heelmeesters, lag dat gevoeliger. Dezen hadden hun eigen gilde, met hun eigen
meesterproeven. Velen van hen waren overigens voor het bloederige handwerk de rechter­
hand van de geleerde doctores. Daarnaast hadden de stedelijke gemeenschappen een heel sca­
la van voorzieningen aan gast-, pest-, leproos-, dol-, wees- en armenhuizen om hun door ziek­
te gedupeerde burgers op te vangen.
J. Steendijk-Kuypers geeft in haar dissertatie Volksgezondheidszorg in de 16e en 17e eeuw te Hoorn
een zeer gedocumenteerd inzicht in de goede zorgen om de gezondheid van de Hoornse bur­
ger. De studie, met veel uitstapjes naar andere steden, schetst een beeld dat model staat voor
andere Hollandse steden in die tijd. De vraag 'door wie en op welke wijze werd medische hulp
verleend?' is door de schrijfster duidelijk gesteld in het kader van de vraag hoe de gemeen­
schap zich verantwoordelijk voelde voor 'de volksgezondheid als collectief goed'. Het boek
begint niet bij de medici, maar bij 'De geordende samenleving', zoals de titel van het eerste
hoofdstuk luidt. Het tweede hoofdstuk, 'De gezonde samenleving', gaat in op de rol van de di­
verse verzorgende instellingen. Vervolgens krijgen we een casestudy over de pestepidemie van
1636 om tenslotte via de vroedvrouwen en de chirurgijns bij de medische doctores van Hoorn
te eindigen.
Het is een breed opgezette studie, die veel boeiend materiaal oplevert voor de sociale ge­
schiedenis, zoals over de reorganisatie van de armenzorg, de sociale controle van 'buurtmoe-
ders' over de armen in 27 buurten, de aankoop van graan in tijden van voedselschaarste, de
jacht op onnutte zwervers en rabauwen, de huwelijksmoraal, begrafenisgewoonten, huisdie­
ren en een verplicht arbeidsaanbod voor jongeren. Toch blijft de lezer vaak met de vraag zit­
ten wat dat allemaal nu precies met volksgezondheid te maken heeft. Het betoog is daarin
niet altijd even overtuigend. Het boek leest ook niet gemakkelijk, al was het maar wegens uit­
drukkingen als 'de armenzorg naar de armen toe'. Bovendien herhaalt de schrijfster zichzelf
meer dan eens. Zo lezen we meerdere malen over de rol van kruidnagels in allerhande re­
cepten en voedseladviezen tegen de pest om tenslotte de mededeling tegen te komen: 'voor­
al de kruidnagel wist zich een plaats te verwerven in de pestreceptuur'.
Het boek is ondanks de brede kijk bovendien soms wat onhistorisch. Zelden maakt de
schrijfster duidelijk hoe veranderingen van opvattingen en beleid tegenover armen, zieken of
vreemdelingen te maken kunnen hebben met veranderde maatschappelijke of economische
omstandigheden. Het uitgangspunt dat de zorg voor de armen vooral is ingegeven door angst
voor oproer, is een a-priori dat kennelijk geen toelichting behoeft. Het is ook een ontkenning
van de manier waarop de sociale machtsverhoudingen al naar gelang tijd en omstandigheden
kunnen verschuiven. Niettemin is het een belangrijke studie naar de wortels van onze verzor­
gingsstaat die nog veel door andere onderzoekers met vrucht geraadpleegd zal worden.
Van pest tot pokken, geschreven door het artsen-echtpaar A.G. Zwart-Kramer en P.A.M. Zwart,
gaat grotendeels over hetzelfde onderwerp in het nabijgelegen Enkhuizen. Het boek is min­
der ambitieus, maar een stuk leesbaarder. De schrijvers hadden als publiek ook niet in de eer­
ste plaats hun vakbroeders voor ogen, maar de historisch geïnteresseerde Enkhuizenaar, zo
blijkt uit het voorwoord. Veel kadertjes en terzijdes maken de tekst zeer toegankelijk. De
schrijvers ontzien zich ook niet om de befaamde Enkhuizer medicus Paludanus als 'een moei­
lijk mens' te portretteren en zijn schoonzoon de chirurgijn Evert Hidding als 'protserig'. Hier
en daar wordt het toontje wel eens erg vlot en neerbuigend, met uitroepen als 'armoe was
dat'.
:•»()
Toch doet het boek informatief weinig onder voor de bovengenoemde studie over Hoorn.

Boekbesprekingen
Ook dit werk houdt duidelijk niet op bij de heren doctoren van Enkhuizen en weet hun posi­
tie aardig te relativeren. Bijvoorbeeld constateren de schrijvers dat er een grote afstand be­
stond tussen de medische praktijk in Enkhuizen en de kennis zoals die in de 17e eeuw op de
Leidse katheders werd onderwezen. Vooral notariële akten leverden een vracht aan informa­
tie en anekdotes op. Zo zien we inventarissen van chirurgijnswinkels, no cure, nopay -afspraken
die bij 16e-eeuwse chirurgijns gebruikelijk waren, tarieven voor het verlies van een oog of een
been in 's lands dienst ter zee, conflicten over medische handelingen, enzovoorts. De auteurs
hebben hiervoor dankbaar gebruik gemaakt van de indicering van alle notariële akten van
Enkhuizen op trefwoord en naam, verzorgd door het Rijksarchief in Noord-Holland.
Ook deze studie beschrijft de pestepidemie van 1636. Deze was voor Enkhuizen meer ont­
wrichtend dan andere epidemieën, omdat ze ook de hogere kringen trof en bovendien de
economische ondergang van de stad min of meer bezegelde. Verder zien we hoe de sociale
stijging van artsen in de 18e eeuw zo toenam, dat het beroep welhaast automatisch toegang
gaf tot de vroedschap. In 1780, aan het begin van de patriottentijd, kwam die positie in op­
spraak door een spannend incident. Vrijwel heel hooggeleerd medisch Enkhuizen stond dat
jaar rond het bed van Grietje Blok toen chirurgijn Willem Weerman met haar instemming
een keizersnede deed in de veronderstelling dat zij een dode vrucht droeg. Tot schrik van alle
aanwezigen bleek zij in het geheel niet zwanger, zoals zij zelf voortdurend had verklaard. De
patiënte overleed aan de ingreep. Haar broer, apotheker Anthony Blok, maakte er een rel
van. Hij stelde de incompetentie en vriendjespolitiek in de medische kringen van het stadje
publiekelijk aan de kaak en werd een fervent aanhanger van de patriottische opvattingen om
aan dit soort regentendom een einde te maken. De zaak kostte Weerman zijn functie als chi­
rurgijn. Ruim twintig jaar later, na de terugkeer van de Oranjetijd in 1813, wist hij echter eer­
herstel te verkrijgen. Overigens hebben de auteurs het opvallend consequent over het 'ge­
meentebestuur', als zij het stadsbestuur van vóór 1795 bedoelen.
De 19e eeuw raffelen de schrijvers een beetje af aan het einde van het boek. Zo had ik wel
iets meer willen weten over het initiatief tot het dienstbodenziekenfonds in 1844. Het boek
eindigt met het hoofdstuk 'De nieuwe tijd', over de periode na 1865, toen de artsen dankzij
de wetgeving van Thorbecke het volledig monopolie bevochten op de medische beroepsuit­
oefening, door niemand gecontroleerd behalve door de eigen beroepsgroep. Toen werd alles
anders.
T. Nieuwenhuis beschrijft in Vroedmeesters, vroedvrouwen en verloskunde in Amsterdam de con­
flicten rond de medicalisering van de verloskunde in de 18e eeuw. Amsterdam telde in die tijd
-zoals veel plaatsen- een overdosis aan chirurgijns. Velen van hen trachtten ten koste van de
vroedvrouwen een plaatsje te verwerven op de lucratieve markt van de bevallingen, vooral in
de betere kringen. Dat was een algemeen Europees verschijnsel. Medici en vroedmeesters
maakten in die tijd makkelijk indruk door bij het minste of geringste 'met een mant vol me­
dicijnen en met een kist vol instrumenten te pronken', stelde een criticus. Vooral in Frankrijk
gold het in adellijke kringen als beschaafd en vooruitstrevend om in dit vrouwendomein een
deftige heer binnen te halen.
In veel landen leidde deze ontwikkeling ertoe dat de bevalling geheel in medische handen
viel maar Nederland vormde daarop een uitzondering. Nieuwenhuis analyseert de machts­
conflicten die daaraan in Amsterdam ten grondslag lagen. Een kleine elite onder de chirur­
gijns, voor een belangrijk deel familie van elkaar, wist door een kongsi met de medische doc­
toren de markt voor zichzelf af te schermen, onder meer door zorgvuldige geheimhouding
van de verloskundige instrumenten. Een ander middel was de instelling van een apart vroed-
37

Boekbesprekingen
meestersexamen, dat in 1746 gewone heelmeesters het recht op het begeleiden van bevallin­
gen ontnam.
De bescherming van de belangen van een kleine kliek betekende een rem op de ontwikke­
ling van de verloskundige techniek en gaf tegelijkertijd de professionalisering van het vroed-
vrouwenberoep een kans. Het argument waarmee de heelmeesters de markt trachtten te ver­
overen, was het afgeven op de ervaring en deskundigheid van de gemiddelde vroedvrouw.
Daarvoor bestond in de 17e eeuw wel enige grond. Amsterdam telde toen een groot aantal
vroedvrouwen, onder wie veel oudere weduwen die het vak slechts af en toe of gedurende
korte tijd praktiseerden. Dat veranderde sinds de stad in 1668 een vroedvrouwenexamen in­
stelde, af te nemen door de stadsdoctoren. Herhaaldelijk werden sindsdien de eisen aange­
scherpt en de verplichte opleidingskosten verhoogd. Ook praktiserende vroedvrouwen wer­
den verplicht lessen van de stadsgeneesheren te volgen. Door deze maatregelen kromp in de
eerste helft van de 18e eeuw het aantal vroedvrouwen sterk in, maar hun kwaliteit en ervaring
namen toe. Ze kwamen ook op veel jongere leeftijd in het vak. Dat werd nog eens geformali­
seerd door de bepaling in 1754 dat leerling-vroedvrouwen niet ouder mochten zijn dan 30
jaar. De taak van de erkende stadsvroedmeester bleef beperkt tot die van hulp in moeilijke ge­
vallen, afgezien van de duurdere klantenkring.
Het boekje ziet er op het eerste gezicht handzaam en toegankelijk uit, maar bij lezing valt
dat helaas tegen. De ordening van hoofd- en bijzaken is niet altijd even helder. De schrijver,
geen arts maar een politicoloog, wijdt de lezer niet altijd in in de materie die hij aansnijdt. Zo
schrijft hij van het begin af over Rhoonhuijsianen en Ruysianen terwijl pas vele pagina's ver­
der Rhoonhuijsen en Ruysch in beeld komen.
Pieler van Foreest, de Hollandse Hippocrates, een bundel bijdragen onder redactie van Henriet-
te A. Bosman-Jelgersma, is wat onderwerp betreft een boek van het oude genre. Dankzij de
sponsoring door een farmaceutische firma is het echter een prachtig verzorgd werk gewor­
den, dat ook voor de medisch oningewijde zeer aantrekkelijk is om te lezen. Maar een bundel
blijft natuurlijk een bundel, met alle overlappingen en rommelige verbanden van dien.
Pieter van Foreest was de beroemdste humanistische Hollandse geneeskundige van de 16e
eeuw. Hij kwam uit een gegoede Alkmaarse familie. Na zijn leerjaren in Italië en Parijs keerde
hij terug naar zijn vaderstad om er zijn eerste twaalf jaar dokterspraktijk uit te oefenen. Ver­
volgens kreeg hij in 1557 een benoeming tot stadsdoctor in Delft, dat op dat moment een bij­
zonder zware pestepidemie doormaakte. Hij werkte daar 37 jaar en was onder meer ook de lij­
farts van Willem van Oranje. Zijn laatste levensjaren bracht hij weer door in Alkmaar.
Gedurende zijn praktijk maakte Van Foreest stelselmatig aantekeningen over de patiënten
die hij behandelde. Maar liefst 1350 van deze ziektegeschiedenissen ordende hij volgens klas­
sieke beginselen naar aandoening, en voorzag ze van wijze lessen (scholia). Zijn Opera omnia
zouden nog vele generaties artsen na hem als handboek ter lering strekken. Als rechtgeaard
leerling van Hippocrates had Van Foreest niet alleen oog voor de ziekteverschijnselen, maar
ook voor de persoonlijke omstandigheden van elke patiënt, die hij in zijn waarnemingen
(met naam en toenaam) uitvoerig beschreef, van een dienstmeisje dat wegkwijnde van lief­
desverdriet tot en met een koopman die van zijn zakelijke zorgen niet kon slapen. Door het
hele boek over deze ijverige arts heen is in de vorm van cursiefjes een bloemlezing van die pa­
tiënten-casussen opgenomen. Een bijzondere geste aan lokaal-historici en genealogen is het
monnikenwerk van H.W. van Leeuwen, die een index heeft gemaakt op de vele honderden
personen en adressen in Delft en Alkmaar en soms ver daarbuiten, die in de Latijnse tekst van
de Opera omnia genoemd worden. Deze index is achter in de bundel opgenomen.
:>>,x

Boekbesprekingen
Eerder al verscheen een aanzienlijk bescheidener bundeltje over dezelfde arts ter gelegen­
heid van het 25Jarig bestaan van de Pieter van Foreeststichting, getiteld Pieter van Foreest; een
Hollands medicus in de zestiende eeuw. In dezelfde serie, uitgegeven door de Stichting Historia
Medicinae, verscheen ook een bundeltje over een andere bekende medicus, die een eeuw la­
ter in Delft werkte: Reinier de Graaf, 1641-1673, in sijn leven nauwkeurig ontleder en gelukkig ge­
neesheer tot Delft. Hij is vooral bekend geworden door zijn wetenschappelijk onderzoek naar de
alvleesklier en de mannelijke en vrouwelijke geslachtorganen. Zijn naam is nog altijd verbon­
den met het Graaf's follikel, het blaasje dat het eitje in de eierstok omvat. De Graaf werkte bij
zijn onderzoek nauw samen met zijn plaatsgenoot Antony van Leeuwenhoek, die met zijn zelf-
geslepen microscopen naar 'kleine dierkens' speurde in onder meer mannelijk zaad en
bloeddruppels.
De studie van E.S. Houwaart, De hygiënisten; artsen, staat &f volksgezondheid in Nederland 1840-
1890, is gewijd aan een beweging van vooruitstrevende artsen voor een nationaal volksge­
zondheidsbeleid, en werd bekroond met de Erasmusprijs. In dit boek gaat het om een ge­
schiedenis die alles te maken heeft met de cholera en de discussies over de noodzaak van
schoon drinkwater en riolering. De invloed van deze groep artsen zou er toe leiden dat om­
streeks 1900 de hele sociale politiek een medische legitimatie kreeg, met dokterstoezicht op
woon- en arbeidsomstandigheden, onderwijs en levensmiddelenverkoop. De bemoeienissen
van deze 'hygiënisten' met het algemeen welzijn van de bevolking leverden en passant ook een
belangrijke bijdrage aan de emancipatie van de beroepsgroep die in de loop van de eeuw de
alleenheerschappij verwierf over haar eigen werkterrein op een manier die door geen enkel
beroepsgroep is geëvenaard. In het begin van de 19e eeuw zag het daar niet naar uit. Bestond
er in de 16e en 17e eeuw per stad een vrij goed geordend gezondheidsbeleid, bij de centrali­
satie van Nederland in 1795 ontbrak daarvoor eigenlijk elke basis. De patriottische wetgeving
bewees nog wel lippendienst aan het algemeen welzijn, maar al snel bleek daarvoor nauwe­
lijks een cent beschikbaar te zijn. Bovendien ontbrak het de landelijke overheid aan machts­
middelen. In de praktijk maakte een bont gezelschap van kerkelijke armbesturen, regenten­
colleges van gast- en weeshuizen en besturen van restanten van oude gildenfondsen de dienst
uit. Zij bepaalden wat er werd gedaan voor de gezondheid van het grote deel van de bevolking-
dat zichzelf niet kon redden. Er bestond in die tijd een overschot aan medische hulpverle­
ners, zowel met als zonder academische opleiding. Bij gebrek aan voldoende kapitaalkrachti­
ge patiënten hadden zij weinig andere keus dan met de hoed in de hand de heren regenten
ter wille te zijn.
Het was de cholera die daarin een ommekeer bracht. Deze ziekte maakte weliswaar vooral
slachtoffers in de armenbuurten, maar ze joeg ook de hogere standen grote schrik aan. De le­
venswijze van de verpauperde volksklasse begonnen zij te ervaren als een permanente bedrei­
ging van hun eigen gezondheid. Sinds de pest anderhalve eeuw tevoren verdwenen was, was de
maatschappij niet meer geconfronteerd met zulke snel om zich heen grijpende enge ziekten.
In vroeger eeuwen vatten de doktoren epidemieën vooral op als verstoringen in het evenwicht
van het natuurlijk milieu of van het heelal. Nieuw van deze generatie medici was dat zij derge­
lijke ziekten in de eerste plaats zagen als een teken van een verkeerde organisatie van de sa­
menleving. De echte medische verklaring voor de oorzaak van de epidemie kwam pas met de
ontdekking van de cholerabacterie in 1883. De hygiënisten grepen nog terug op de oude leer
van het 'miasma', in moderne termen de onreine milieufactoren die ziekte in de hand werk­
ten. Ze vonden die in de verkrotte achterbuurten van de steden, het stinkende grachtenwater
en de mesthopen op straat. Hun program was vooral pragmatisch van aard. Zo probeerden zij

Boekbesprekingen
de zieke plekken in de samenleving zo nauwkeurig mogelijk in kaart te brengen en de overheid
te bestoken om daar wat aan te doen. Hun wapenen waren vooral het sociaal onderzoek en de
sterfte-statistiek. Daarbij steunden zij in sterke mate op buitenlandse voorbeelden, met name
uit Engeland en Frankrijk, waar de sociale verhoudingen halverwege de 19e eeuw al heel wat
ongunstiger lagen dan in Nederland. Dat verklaart volgens Houwaart ook waarom de hygië­
nisten in ons land aanvankelijk zo moeizaam succes boekten. Pas een tweede generatie kon
rond 1900 oogsten wat de eerdere gangmakers zo ijverig hadden gezaaid.
Het boek is niet alleen interessant voor het inzicht in de medische strijdvragen van de 19e
eeuw, het voegt ook een onmisbaar element toe aan de kennis van de sociale geschiedenis van
die tijd in ons land. Bovendien is het een goede handwijzer naar alles wat er in de 19e eeuw
aan eigentijds sociaal lokaal onderzoek is verricht in de vorm van sterfte-atlassen, biometers
(een soort hitlijsten van de meest ongezonde steden), drinkwateronderzoeken en genees­
kundige plaatsbeschrijvingen. Dat zijn bronnen waar de hedendaagse onderzoeker naar loka­
le geschiedenis doorgaans zijn vingers bij aflikt en die vaak nog heel weinig gebruikt zijn. Het
boek geeft bovendien in een bijlage een hele lijst van artsen die in deze hygiënistenbeweging
actief zijn geweest, met korte biografische beschrijvingen.
Het boek van W. Rutten, De vreselijkste aller harpijen. Pokkenepidemieën en pokkenbestrijding in Ne­
derland in de achttiende en negentiende eeuw, is een stevige pil van meer dan 500 pagina's, met
veel tabellen en rekenwerk, zoals dat in demografische onderzoeken van de 'Wageningse
school' gebruikelijk is. De studie draait om twee vragen: kan de 18e-eeuwse pokkensterfte de
omslag van bevolkingsstagnatie naar snelle bevolkingsgroei in de 19e eeuw verklaren? En in
hoeverre werkte de vaccinatie tegen de pokken als 'speerpunt van de medische beschavings­
arbeid' in de Nederlandse samenleving?
Pokken zijn een zeer besmettelijke ziekte. Vooral in de grote steden was het in de 18e eeuw
elke drie tot vier jaar raak. Wie de ziekte overleefde, was voor het leven immuun. De ziekte
trof daarom vooral kinderen, met name in de leeftijd tussen de drie en tien jaar. Veertig pro­
cent van alle kindersterfte in deze leeftijdsgroep kwam door de pokken. De ziekte was dan
ook synoniem met 'de kinderziekte'. Veel kinderen, en vooral in dunner bevolkte streken ook
volwassenen, vielen aan de pokken ten offer, maar de regelmaat van de epidemieën zorgde er­
voor dat pokkenexplosies zelden tot zulke dramatische sterftepieken leidden als de pest 0f de
cholera. De pokken zorgden dan ook niet voor paniek. De ziekte hoorde bij het leven. Vol­
gens oude middeleeuwse opvattingen die nog lang nagalmden, was de ziekte zelfs een nood­
zakelijk kwaad die het lichaam van het kind reinigde. 'De kinderziekte moet eruit', was een
volkswijsheid. Rutten illustreert dat met een verhaal van een afgelegen gemeenschap van
West-Nieuwland in de polder Goeree, die zich bij het minste gerucht van pokken geheel van
de buitenwereld afsloot. Het was in de ogen van tijdgenoten in de omgeving een bespottelijke
reactie. Zulk gedrag maakte de samenleving in kwestie in feite alleen maar kwetsbaarder als
het virus ooit wèl wist door te dringen. Toch blijkt de veronderstelling onjuist dat vroeger nie­
mand aan het virus kon ontsnappen. Zelfs in de steden was dat niet het geval, zo blijkt uit
zorgvuldig cijferwerk. Op de demografische ontwikkeling had de sterfte aan de pokken geen
grote invloed. Ze kan de bevolkingsstagnatie in de 18e eeuw en de daaropvolgende sterke be­
volkingsgroei in de 19e eeuw niet verklaren.
De strijd tegen de pokken begon omstreeks 1750 met de ontdekking van de moedwillige
besmetting of 'variolatie'. Die methode was niet zonder risico's, maar betekende wel een
doorbraak. Zij opende voor het eerst het besef dat het mogelijk was het lot in eigen handen te
nemen. De ingreep werd echter in de 18e eeuw meer besproken en beschreven dan op grote
40

Boekbesprekingen
schaal toegepast. Het echte offensief tegen de ziekte kwam met de ontdekking van de koepo­
kinenting door de Schot Jenner in 1798. De Rotterdamse arts L.S. Davids introduceerde de
methode kort daarop in ons land en zij werd al snel door het nieuwe Bataafse bewind om­
armd als een ideaal middel om haar hervormingspolitiek kracht bij te zetten. De vaccinatie
werd voor de aanhangers van de Verlichting 'het dierbaarste voorwerp van staat'. Rutten trekt
hier de vergelijking met DDT dat na 1945 'het troetelkind werd van de nieuwe Wereldge­
zondheidsorganisatie WHO'. De medische stand nam de inentingscampagnes enthousiast ter
hand. Ijverige inenters kregen medailles, maar ook onderwijzers, pastoors, predikanten, fa­
brikanten en bestuurders van liefdadige instellingen werden in dit 'beschavingsoffensief' in­
geschakeld. Bedeelden kregen extra brood als zij hun kind aanbrachten voor een prik en
schoolmeesters kregen de opdracht om kinderen die geen pokkenbriefje hadden, van school
te verwijderen; dat was althans de theorie. Het regende brochures en traktaten. Het gevaar
van de pokken werd, op papier, steeds groter en ook 'de diagnose werd even besmettelijk als
de ziekte zelf', aldus Rutten. Onwelgevallige berichten werden echter het publiek angstvallig
onthouden, zoals de ontdekking dat de inenting geen levenslange bescherming bood.
Aanvankelijk had de campagne een stormachtig succes. In de jaren twintig van de 19e eeuw
was al tweederde van de kinderen ingeënt, maar daarna stagneerde het. Velen voelden zich
bedrogen toen bleek dat zij in de jaren dertig ondanks inenting toch ziek werden. Halverwe­
ge de 19e eeuw zakte de inentingsgraad tot niet meer dan 60 procent. Dat gaf overigens toch
een fors effect. De gevaccineerden vormden in veel gevallen een schild voor de niet-gevacci-
neerden. De epidemieën namen af en de ziekte werd van kinderziekte steeds meer een ziekte
voor volwassenen.
Op den duur wreekte zich de gebrekkige organisatie van de volksgezondheidszorg, en bo­
vendien verdrong de cholera de pokken van de politieke agenda. Ook onder artsen zakte de
animo om vrijwel kosteloos hun medewerking te geven. De verlichte propagandisten hoopten
dat de vaccinatie het vertrouwen in de dokter en het heil van de medische wetenschap enorm
zou doen toenemen, maar dat bleek een illusie. Daarvoor was de inenting toch te veel een af­
gedwongen zaak. Het 'lancet' werkte niet echt als 'breekijzer' voor het medisch beschavings­
offensief, constateert Rutten. Het zou tot het einde van de 19e eeuw duren voor de laatste
brandhaarden van de ziekte waren opgeruimd en 95 procent van de kinderen een pokken-
prik kreeg. Dat was nadat de Wet op de Besmettelijke Ziekten in 1872 de overheid een orga­
nisatie had geboden om een beleid ook echt af te dwingen.
Het meeste succes boekte het vaccinatie-offensief in de noordelijke provincies, en niet in
het westen van het land. In tegenstelling tot het algemeen gangbare beeld bleek de 'moder­
nisering' daar veel minder vlot door te dringen. Het moeizaamst verliep de acceptatie in be­
vindelijke calvinistische streken. Uit die hoek kwam (en komt) ook het voornaamste princi­
piële verzet tegen het ingaan tegen Gods wil. Soortgelijke bezwaren waren er aanvankelijk
ook in kringen van vrome katholieken, maar de georganiseerde weerstand uit die hoek ver­
dween sinds 'Rome' om was. Hoe de sociale aanvaarding van de pokkenprik verliep, is moei­
lijker vast te stellen. De indruk van de schrijver is dat de armste groepen met pressiemiddelen
vrij snel bereikt werden, maar dat de groep net daarboven pas langzaam van het nut door­
drongen raakte.
Het is jammer dat de academische vormvereisten nu eenmaal voorschrijven dat alle bewijs­
voering in een proefschrift moet worden opgenomen. Dat schrikt wellicht lezers af en dat is in
dit geval ten onrechte, want ondanks het wetenschappelijke karakter is het boek vlot leesbaar.
Verfrissend is ook dat de onderzoeker rustig voorbeelden uit het hedendaagse Nigeria of Ma-
41

Boekbesprekingen
dras in India gebruikt om historische problemen te verklaren. Het cijferwerk dient in het
boek alleen om heldere conclusies uit het onderzoek te trekken en niet om eindeloos over ir­
relevante finesses achter de komma te zeuren. De vraag is toch of veel daarvan niet in een bij­
lage had gekund.
De bundel De huisarts van toen, onder redactie van B.J.M. Aulders en G.J. Bremer, is tenslot­
te weer meer een boek in de categorie voor en door de beroepsgroep zelf. De huisarts heeft
in de universitaire wereld pas sinds kort schoorvoetend erkenning gevonden als een volwaar­
dige deelnemer aan het medisch bedrijf. Hij moet zich echter nog steeds waarmaken tegen­
over de klinische collega's met hun indrukwekkende kist aan instrumentarium. Ook dit boek­
je staat duidelijk in het teken van dat emancipatiestreven. De titels van diverse bijdragen
verraden dat al: 'De term huisarts', 'Huisarts en universiteit', 'De huisarts op zoek naar zich­
zelf' en 'De bijdragen van huisartsen aan de geneeskundige wetenschap in de periode 1900-
1950'.
Behalve het artikel van Houwaart over de modernisering van de gezondheidszorg en de ge­
neeskunde in de 19e eeuw, uiteraard gebaseerd op zijn hierboven besproken boek, is voor his­
torisch geïnteresseerde lezers de bijdrage van Aulbers over 'De werkzaamheden van de huis­
arts' de aardigste. We lezen hier over de ommekeer in de dokterspraktijk van het einde van de
19e eeuw, toen de spreek- en wachtkamer aan huis en de witte jas hun intrede deden. Dit on­
derstreepte de gegroeide autoriteit van de arts, die vroeger uitsluitend gewend was op huis­
bezoek te gaan, ook bij armere patiënten. Vooral bij de betere families was een consult in de
vorige eeuw een hele precaire aangelegenheid. De huisarts moest zijn medische adviezen met
tact zien te verkopen, want zijn standsgenoten raadpleegden hem niet zozeer om zijn vakken­
nis als wel als beschaafde persoonlijkheid met een brede kijk op de wereld. Zijn bezoeken leg­
de hij af per koets. Later kwam de fiets daarvoor in de plaats en tenslotte, begin deze eeuw, de
doktersauto. Dat leidde in 1924 tot de oprichting van de Vereniging van Artsen Automobilis­
ten. Aanleiding was de verontwaardiging over de toeslag van 25 procent die verzekerings­
maatschappijen de artsen in rekening brachten, omdat zij kennelijk zo'n risicogroep waren.
Met de opkomst van de moderne ziekenhuizen, die - onder meer door de komst van 'be­
schaafde verpleegsters' - sterk verbeterden, werd de huisdokter steeds meer een verwijzer naar
collega's die hadden doorgeleerd voor een bepaald deel van het lichaam. Deze periode komt
een beetje over als het dieptepunt in het huisartsenbestaan. Sinds enkele decennia is het ge­
loof in de technische repareerbaarheid van de mens over zijn hoogtepunt heen en groeit in de
maatschappij de behoefte om allerhande andere levensvragen te medicaliseren. Dat bracht de
huisarts in een nieuwe rol op het toneel. Het is een wat impressionistisch verhaal, waarvan ik
mij soms afvraag of het historisch helemaal houdbaar is. Zo geeft de schrijver waar het gaat om
het einde van de 19e eeuw voorbeelden van een plattelandsdokter die op huisbezoek bij de
boeren aan de drank raakt en van een stadsdokter die met een huurkamertje boven een win­
kel genoegen moet nemen. Dat laatste voorbeeld is in ieder geval een vertekening. Het gaat
over dokter Scheltema in Delft, die in 1879 na zijn artsexamen inderdaad korte tijd op dat ka­
mertje aan zijn promotie werkte, maar na zijn huwelijk in korte tijd een gezeten notabel werd
en ging wonen in één van de grootste panden op de chicste gracht van de stad.
Kees van der Wiel
* Naar aanleiding van - in volgorde van bespreking - : J. Sleendijk-Kuypers, Volksgezondheid in de 16e en
17e eeuw te Hoorn. Een bijdrage tot de beeldvorming van sociaal-geneeskundige structuren in een s
42

Boekbesprekingen
menleving (Rotterdam: Erasmus Publishing, 1994, 437 blz., ISBN 90-5235-061-2, ƒ74,50); A.G. Zwart-
Kramer en P.A.M. Zwart, Van pest tot pokken. 5 eeuwen gezondheidszorg in Enkhuizen (Enkhuizen: Vereniging
Oud Enkhuizen, 1993, 200 blz., ISBN 90-74642-01-2, ƒ42,50); H.A. Bosman-Jelgersma (red.),
Pieter van Foreest, de Hollandse Hippocrates (Krommenie: Knijnenberg, 1996, 184 blz., ISBN 90-70353-
06-7, ƒ40); H.L. Houtzager (red.), Pieter van Foreest, een Hollands medicus in de zestiende eeuw (Amsterdam:
Rodopi, 1989, 96 blz., ISBN 90-5183-156-0, ƒ25); H.L. Houtzager (red.), Reinier de Graaf,
1641-1673, in sijn leven nauwkeurig ontleder en gelukkig geneesheer tot Delft (Rotterdam: Erasmus Publis
hing, 1991, 99 blz., ISBN 90-5235-021-3, ƒ35); T. Nieuwenhuis, Vroedmeesters, vroedvrouwen en verloskunde
in Amsterdam 1746-1805 (Amsterdam: Het Spinhuis, 1995, 111 blz., ISBN 90-5589-031-6); E.S.
Houwaart, De hygiënisten. Artsen, staat & volksgezondheid in Nederland 1840-1890 (Groningen: Historische
Uitgeverij, 1991, 425 blz., ISBN 90-6554-151-9, ƒ65); W. Rutten, De vreselijkste aller harpijen. Pokkenepidemieën
en pokkenbestrijding in Nederland in de achttiende en negentiende eeuw; een sociaal-histor
sche en historisch-demografische studie (Houten: HES, 1997, 562 blz., ISBN 90-6194-368 X, ƒ49,50);
B.J.M. Aulbers en GJ. Bremer (red.), De huisarts van toen. Een historische benadering (Rotterdam: Erasmus
Publishing, 1995, 188 blz., ISBN 90-5235-086-8, ƒ42,50)
Recensies
heid, demografie, elite en kerkelijke ontwikkelingen.
Tussen de vier auteurs vond een duidelijke
Jan van Herwaarden, Dick de Boer, Fred van Kan taakverdeling plaats, waarbij De Boer de econo­
en Gerrit Verhoeven, Geschiedenis van Dordrecht misch tot getinte hoofdstukken voor zijn rekening
1572 (Dordrecht: Gemeentearchief, en Hilver­ nam, Van Kan de behandeling van de elite en Versum:
Verloren, 1996, 416 blz., ISBN 90-6550-600-4, hoeven die van de religieuze geschiedenis, terwijl
ƒ85)
de algemene en politiek-bestuurlijke geschiedenis
in handen van Van Herwaarden werd gegeven, bij
wie tevens de eindredactie berustte. Maar met de
bedoeling tot grotere integratie van het werk te
komen, hebben de auteurs onderling stukken
tekst uitgewisseld, reden waarom zij niet afzonderlijk
voor de hoofdstukken signeren.
Voor de productie van stadsgeschiedenissen is het
getij in de jaren negentig gunstig: schaalvergroting
in Europees verband lokt blijkbaar een tegenbeweging
uit die leidt tot profilering van lokale
identiteit met inzet van alle, waaronder historische
middelen. Nadat, om ons tot Holland te beperken,
deze trend onlangs al voor Haarlem een
fraaie stadsgeschiedenis opleverde - G.F. van der
Er valt in dit boek veel te genieten. Het hoofdstuk
over de politieke elite, bijvoorbeeld, is geschreven
door een specialist op dit terrein. Die kon
Ree-Scholtens (red.), Deugd boven geweld: een getevens
steunen op het monnikenwerk van vrijwillischiedenis
van Haarlem 1245-1995 (Hilversum gers bij het stadsarchief, die de moeizame taak van
1995) - is nu een geschiedenis van het middel­ het bijeenbrengen van een prosopografisch gegeeeuwse
Dordrecht verschenen. Vergelijkbare provensbestand voor hun rekening namen. Het resuljecten
zijn onlangs gestart voor Gouda, 's-Graventaat is in al zijn beknoptheid helder. Het wordt bohage
en Leiden. De nieuwe geschiedenis van de vendien steeds zinvol vergeleken met wat bekend
stad Dordrecht is in haar soort een meer dan ge­ is over de politieke elite van Leiden: van Van Kan
middeld ambitieus project. Het eerste deel behan­ verwacht men ook niet anders. Het bestuurlijke bedelt
de periode tot 1572; het is de bedoeling dat stel wordt in een afzonderlijk hoofdstuk systema­
op korte termijn over Dordrecht in de Nieuwe en tisch uit de doeken gedaan, al zou een schema de
in de Nieuwste Tijd afzonderlijke delen zullen vol­ zaak nog wat helderder hebben kunnen maken.
gen. De laatste integrale geschiedenis van Dor­ Met het uitvergroten van de details van"de zoendrecht
verscheen in twee delen in 1931-1933 van procedure na de doodslag op Claes Oem in 1290
de hand vanJ.L. van Dalen.
wordt de lezer bepaald een dienst bewezen. De
Het nu verschenen deel vertelt de geschiedenis hoofdstukken over de Dordtse parochies en over
van de stad in grote lijnen chronologisch, maar de kloosters bieden goed geschreven overzichten
wisselt deze hoofdlijn af met afzonderlijke behan­ van geheel nieuw uit de bronnen gewonnen kendelingen
van thema's als het Dordtse stapelrecht, nis. Een fraai staaltje van interpretatie wordt gele­
het stadsbestuur, de rechtspraak, handel en nijververd bij de uitleg van de muurschildering die in de
43

Boekbesprekingen
kooromgang van de Grote Kerk werd gevonden en
die de onbekende 'Sunte Gheleyen' en koning
Heynrykus als kerkstichters vertoont: we zouden
hier met een 15e-eeuwse herleving van de investi­
tuurstrijd in verband met het beruchte Schisma
van Utrecht te maken hebben. Natuurlijk kunnen
bij onderdelen vraagtekens geplaatst worden. De
mogelijkheid van het beslaan in Dordrecht van
een convent van 'Magdalenazusters', waarin ex-
prostituées werden ondergebracht, wordt mis­
schien al te krachtig van de hand gewezen. De be­
handeling van de 'sleutelgilden' in het 15e-eeuwse
politieke bestel had aan betekenis kunnen winnen
door een vergelijking met de politieke rol van de
gilden in Utrecht.
Hoogtepunten in het boek zijn het dertiende
hoofdstuk, dat de demografie van Dordrecht tot
onderwerp heeft, en hoofdstuk elf over de ontwik­
keling van handel en nijverheid. De auteur van
hoofdstuk dertien geeft een nieuwe interpretatie
van de gegevens uit de bekende Informatie van
1514 en stelt op grond daarvan het bevolkingsge­
tal van de stad op dat moment in opwaartse rich­
ting bij (11.000 inwoners). Dit aantal confronteert
hij met een eveneens nieuw beredeneerd getal
voor het midden van de 16e eeuw (10.500 inwo­
ners), zodat voor de 16e eeuw van stagnatie en
zelfs van een lichte teruggang kan worden gespro­
ken. Dat sluit aan bij het beeld dat wordt gegeven
van de ontwikkeling van de Dordtse economie.
Nieuw hierin ten opzichte van de vroegere litera­
tuur (Unger, Sneller, Niermeyer, Jansma) is de
aandacht die De Boer vraagt voor de diversificatie
binnen de Dordtse economie. De stapel en de lan­
ge afstandshandel waren weliswaar belangrijk,
maar 'bescheidener' activiteiten op het gebied
van handel, scheepvaart en visvangst in regionaal
perspectief zijn in het verleden ten onrechte ver­
waarloosd, terwijl ook de lokale nijverheid meetel­
de, al kon zij de vergelijking met die van de echte
industriesteden in Holland niet doorstaan. Juist
deze spreiding van economische activiteiten zorg­
de ervoor dat in Dordrecht, toen de stad in de 16e
eeuw haar internationale positie kwijt was geraakt,
toch een behoorlijk welvaartspeil kon worden ge­
handhaafd. Van belang is de correctie die De Boer
aanbrengt op de eerder door Unger gereconstru­
eerde beroepenstructuur in het midden van de
16e eeuw. Unger baseerde zich op het Schoor-
steengeld van 1555, De Boer komt tot veel grotere
nuancering door er ook de Tiende-Penningkohie-
ren van 1542 en 1558 bij te betrekken. Dezelfde
documenten, plus enkele registraties van aan de
II
stad verstrekte leningen in de stadsrekeningen,
vormen de bronnen voor een analyse van de ver­
deling van de rijkdom in de stad over diverse stra-
ta en ook over de vier kwartieren. Curieus is dat
uit recente opgravingen op het Statenplein blijkt
dat deze omgeving, in de 16e eeuw een armeluis-
buurt, eerder in de Middeleeuwen nog werd be­
woond door 'nouveaux riches' (De Volkskrant, 6 de­
cember 1997).
Helaas bevat de Geschiedenis van Dordrecht tot
1572 ook nogal wat ongenietbaars. De behande­
ling van de algemene en politieke geschiedenis
kan niet geslaagd worden genoemd. Vooropge­
steld zij dat een politieke geschiedenis van Dordt
in de Middeleeuwen ook een erg lastig karwei is.
De historie van Dordrecht is zo verweven met die
van het graafschap, dat een stadsgeschiedenis
licht ontaardt in een geschiedenis van Holland als
geheel. Vervolgens hangt veel af van de vraag wat
de auteurs nu eigenlijk willen: alleen de bestaan­
de kennis over de politieke geschiedenis van de
stad bundelen of ook nieuw onderzoek uitvoeren.
In dit laatste geval is voor uitvoerige beredenering
van de nieuw verworven inzichten in een stadsge­
schiedenis geen plaats, zelfs als die zo royaal is op­
gezet als deze. Het zal nodig zijn deelverslagen in
flankerende publicaties aan te bieden: in de stads­
geschiedenis moet een duidelijke hoofdlijn wor­
den uitgezet. Precies dit laatste is nu wat in de Ge­
schiedenis van Dordrecht tot 1572 niet gebeurt.
Stukjes detailwerk, vers opgediept uit de stadsre­
keningen, worden afgewisseld door onscherp ge­
formuleerde algemene beschouwingen en door
thematische passages die het chronologisch stra­
mien doorbreken. Deze passages kunnen overi­
gens wel nuttig zijn - zoals de behandeling van
verbanningen als politiek wapen - maar ze leiden
er nogal eens toe dat brokken politieke geschiede­
nis op de verkeerde plek in het boek terechtko­
men. De lezer kan ze dan, bij het ontbreken van
een zakenindex, ook nauwelijks nog terugvinden.
Het vergt bijvoorbeeld intensieve bestudering van
de beknopte inhoudsopgave om te beseffen dat
de 'bovenlandse oorlog' van 1442-1445 al op blad­
zijde 86 wordt besproken, waar we met de hoofd­
lijn nog maar net Melis Stoke zijn gepasseerd en
de Hoekse en Kabeljauwse twisten nog moeten be­
ginnen. Wat die twisten betreft: we krijgen wel
twee keer een lijstje voorgeschoteld met jaartallen
waarin het Dordtse stadsbestuur Hoeks respectie­
velijk Kabeljauws was, maar echt inzicht in het ver­
loop van de politieke strijd wordt niet geboden, of
het moet de algemene constatering zijn dat de

partijdigheid van de stadsbestuurders in het algemeen
veel gematigder was dan men wel eens heeft
gedacht.
Hier wreekt zich bovendien dat de auteurs in
hun bedoeling tot integratie van de verschillende
delen van het boek te komen, niet bijzonder zijn
geslaagd. Voor het feit dat in het hoofdstuk over
de elite de partij-indeling van de besturende families
buiten beschouwing wordt gelaten, kan men
nog wel begrip opbrengen, gezien de buitensporige
bewerkelijkheid van het materiaal. Maar het
valt wel op dat, waar Van Kan de term 'patriciaat'
vermijdt (anders dan in zijn dissertatie Sleutels tot
de macht), deze term in de politiek-evenementiële
hoofdstukken gewoon weer opduikt, meestal in
discussie met Niermeyer, en dan nog zonder toelichting
en zonder dat duidelijkheid wordt verschaft
over de waag of hiermee de 'eigenerfden'
zijn bedoeld. Zelfs het woord 'clan' wordt niet vermeden
(p. 125), alsof Hoppenbrouwers met zijn
'Maagschap en vriendschap' van 1985 en, vanuit
een ander perspectief, Brand in zijn artikel 'Twistende
Leidenaars' van 1990 onze gewetens op het
gebied van familiestructuur niet hadden gescherpt.
Aan ons inzicht in het politieke bedrijf in
het verstedelijkte Holland draagt dit boek niets
wezenlijks bij.
Er is daarnaast veel dat men in deze stadsgeschiedenis
van Dordrecht tevergeefs zoekt. Ook
deze algemene uitspraak moet eerst worden verzacht:
de vier auteurs hebben groot gelijk als ze in
het 'Woord vooraf' stellen dat ze door de rijkdom
van het materiaal tot een keus waren gedwongen.
En keuzes worden mede bepaald door smaak, dus
daarover valt niet te twisten. Toch kan men er niet
omheen enkele manco's te signaleren, vooral op
die terreinen waar datgene dat wél wordt behandeld
om completering met bepaalde deelthema's
roept. Zo wordt herhaaldelijk op de rol van Dordrecht
als financieel centrum gezinspeeld, en van
tijd tot tijd komen we Lombarden in het verhaal
tegen. Er wordt zelfs een apart hoofdstuk aan de
werking van de Munt gewijd. Maar een integrale
behandeling van Dordrecht als stad van kapitaal
en van de rol die Dordtse renteniers in en buiten
de stad speelden, zoeken we tevergeefs. En dat terwijl
er met name door J.D. Tracy, Afinancial revolution
in the Habsburg Netherlands (Berkeley etc,
1985), al het nodige voorwerk is verricht. Op de
archeologische gegevens voor de stedebouwkundige
ontwikkeling wordt hier en daar wel ingegaan,
maar wie daar een duidelijk beeld van wil
krijgen kan beter de behandeling daarvan door
Boekbesprekingen
Sarfatij in het Floris-herdenkingsboek Wi Florens
opslaan. Met de gegevens die de archeologie aanreikt
voor de internationale handelscontacten van
Dordrecht is, voorzover ik zie, niets gedaan. Over
de plaats die de kloosters in de stad innamen,
wordt naar aanleiding van de augustijnen en de
minderbroeders wel het een en ander gezegd,
maar we zouden er vooral bij de vrouwenkloosters
meer over willen horen. Hier kan men overigens
vermoeden dat het bronnenmateriaal niet toereikend
is: kloosterarchief is er weinig bewaard, het
meeste materiaal komt uit de rechterlijke archieven.
Bronnenschaarste kan echter niet het motief
zijn waarom aan armenzorg geen aandacht is besteed.
Wie iets te weten wil komen over het rijke
Dordtse gaslhuiswezen, grijpt tevergeefs naar dit
boek. Tussen de kerkelijk-institutionele geschiedenis
en de globaal geschetste verdeling van rijkdom
en armoede blijft zo het hele veld van de caritas
braak liggen. Ook over processies en andere uitingen
van stadscultuur, een aspect dat in geen moderne
stadsgeschiedenis ontbreekt, is dit boek opmerkelijk
summier. Kunst en mecenaat krijgen
aandacht in enkele kleurenkaternen. Maar hoe
fraai ze ook zijn aangevoerd, in de rest van het
boek functioneren de afbeeldingen nauwelijks.
Met plattegrondjes en schema's had de redactie
wel wat kwistiger mogen omspringen. Het kaartje
van de waterwegen om Dordrecht op p. 16 functioneert
niet, omdat de lezer pas op p. 74-75 verneemt
hoe het rivierensysteem eigenlijk in elkaar
stak. Naast de indices van persoons- en geografische
namen zou een zakenindex niet hebben misstaan,
om redenen die in het voorgaande al zijn
uiteengezet. De typografische vormgeving is verzorgd,
maar van de eindredactie van de tekst kan
dat niet worden gezegd. Op tal van plaatsen zijn
woorden blijven staan die ge-'deleet' hadden
moeten worden. Dit kan men de lezer, die toch
een fors bedrag voor het boek neertelt, niet aandoen.
Ondanks de genoemde tekortkomingen mag
het verschijnen van dit belangrijke boek toch worden
toegejuicht. We spreken de wens uit, dat in
het tweede deel de draad van het verhaal krachtig
wordt opgepakt op het punt waar de vief auteurs
van het eerste deel hem hebben moeten loslaten.
Koen Goudriaan
15

Boekbesprekingen
Koen Goudriaan, Martha Hulshof, Piet Lourens glementen van de Goudse ambachtsgilden. Dit
en Jan Lucassen, De gilden in Gouda (Gouda: Muvormt
een logisch vervolg op de bijdrage van
seum het Catharina Gasthuis, en Zwolle: Uitgeve­ Goudriaan. Hulshof laat zien dat de ambachtsgilrij
Waanders B.V., 1996, 160 blz., ISBN 90-400- den van de 17e en 18e eeuw een veelheid aan re­
9924-3, ƒ39,95)
gels kenden die, al naar gelang er sprake was van
economische op- of neergang, soepeler dan wel
strenger werden toegepast. Een belangrijke taak
van deze gilden was de zorg voor haar leden bij
ziekte, ouderdom en overlijden. Daartoe werden
aparte kassen opgericht, de zogenaamde 'bossen'
of 'bussen'. De komst van de Fransen in 1795 luidde
het einde van de gilden in. Geworteld in een
eeuwenlange traditie wisten veel gilden hun bestaan
te rekken, sommige zelfs tot in 1812. Een
poging tot herstel na de bevrijding in 1813 mislukte.
Vervolgens beschrijft Hulshof in de bijdrage
'De gilden' een groot aantal gilden uit Gouda. Dit
betreft niet alleen ambachtsgilden, maar ook het
schuttersgilde, belast met de verdediging van de
stad, en de drie rederijkersgilden of-kamers.
De aanleiding voor het fraai verzorgde boekwerk
De gilden in Gouda vormde de gelijknamige tentoonstelling
die van 14 december 1996 tot en met
31 maart 1997 in het sfeervolle Goudse Museum
het Catharina Gasthuis was ingericht. Piet Lourens
en Jan Lucassen tekenen voor het inleidende
hoofdstuk 'Ambachtsgilden in Nederland, een beknopt
overzicht'. Zij schetsen het algemene kader
dat de andere, specifiek Goudse bijdragen, reliëf
geeft. Centraal in deze bijdrage staan de fasering
van het ontstaan van de ambachtsgilden in Holland
en de verandering van hun betekenis van
economische belangenbehartiging naar de verstrekking
van sociale zekerheid voor de leden.
Koen Goudriaan, kenner van het middeleeuwse
Gouda bij uitstek, beschrijft in zijn bijdrage 'Gilden
en broederschappen in de Middeleeuwen'
uitputtend het belang van de middeleeuwse gilden
en broederschappen die vooral een sociaalgodsdienstige
betekenis hadden. De auteur gaat
daarbij in op de spiritualiteit, de gildenmaaltijd,
de begrafenis, de sociale zorg en de processies.
Verder besteedt Goudriaan aandacht aan de ontwikkeling
van de broederschappen in de tijd. Aansluitend
geeft hij van elk van de in Gouda aangetroffen
broederschappen een schets, lopend langs
de lijn van oprichting, karakter, werkzaamheid en
opheffing.
Enkele belangrijke bevindingen van Goudriaan
zijn dat de gilden te Gouda in de Middeleeuwen
geen politieke invloed hadden, hetgeen het ontbreken
van monumentale gildenhuizen verklaart.
De gildenmaaltijden werden vermoedelijk in herbergen
gehouden, terwijl de meer plechtige bijeenkomsten
rond de gildenaltaren in de monumentale
Sint-Janskerk plaatsvonden. Het altaar
moet dan ook gezien worden als het eigenlijke domicilie
van de middeleeuwse gilden. Goudriaan
toont aan dat de gilden in de moeilijke en onzekere
jaren na 1572 niet ten onder zijn gegaan, zoals
de vroegere stadsarchivaris Geselschap stelt. Ook
al verdween het godsdienstige karakter, het economische
belang en de sociale betekenis bleven
aanwezig.
De laatste twee bijdragen zijn van de hand van
Martha Hulshof. In 'De Goudse ambachtsgilden'
gaat zij in op het bestuur, het werkterrein en de re­
Aan de Goudse bijdragen ligt een uitgebreid archiefonderzoek
ten grondslag, wat het boek van
blijvende waarde maakt. Het is voor de Goudse geschiedenis
een aanwinst en voor andere Hollandse
steden een voorbeeldstudie die navolging verdient.
Nico Habermehl
G. Pikkemaat, De Vesting Naarden (Zwolle: Waanders
Uitgevers, 1996, 120 blz., ISBN 90-400-9923-
5)
Dit deeltje uit Waanders Monumenten Reeks is
bedoeld als gids voor degenen die een bezoek aan
het vestingstadje Naarden brengen. De structuur
van het werkje weerspiegelt dit dan ook. Allereerst
wordt de geschiedenis van Naarden beschreven.
Vervolgens komt Naarden als monumentenstad in
enkele bladzijden aan de orde. Tenslotte gaat men
- met het boek in de hand uiteraard - op een monumententocht.
Wanneer Naarden precies ontstaan is, is niet
meer te achterhalen. Het moet wel ruimschoots
voor het jaar 900 zijn geweest, getuige het voorkomen
van de naam Naruthi in een oorkonde uit
het begin van de 10e eeuw. Het Duitse klooster
Werden bezat 'bij Naruthi de kerk en het kerkeland
dat zich uitstrekt van Almere tot aan de Tafelberg'.
In 1280 ging het Naerdinckland tegen
een financiële vergoeding over in Hollandse handen.
Naarden ontving omstreeks 1300 van Jan van

Avesnes (graaf fan II van Holland) stadsrechten.
In 1350 werd de nederzetting door Hoeken in de
as gelegd. De wederopbouw werd snel ter hand
genomen, maar nu op een plek die minder werd
bedreigd door de Zuiderzee. De Hollandse graaf
Willem V wilde bovendien dat Naarden de enige
behoorlijke toegangsweg vanuit het oosten naar
Holland zou gaan beheersen. Deze weg lag tussen
de Zuiderzee en het Naardermeer. Doordat Naarden
aldus ging functioneren als een soort toegangspoort
tot Holland, begon daarmee in feite
haar geschiedenis als vesting.
Deze nieuwe status bracht met zich mee dat het
een aantrekkelijk doelwit werd voor vijanden. Vooral
Stichtenaren en Geldersen plachten in de late
Middeleeuwen voor de poorten van Naarden te veschijnen.
Deze vijandelijkheden eindigden toen Karel
V in 1543 Gelre annexeerde. De rust duurde
door het uitbreken van de Tachtigjarige Oorlog
echter niet lang, want in 1572 viel het stadje in handen
van de opstandelingen. Aan het einde van het
jaar ging Naarden echter weer over in Spaanse handen.
De stadsmuur werd geslecht en Naarden werd
een weerloze stad, totdat de Spanjaarden het in
1576 op hun beurt verlieten. Naarden werd toen ingebed
in een nieuw defensiesysteem, waarin het
weer zijn oude taak kreeg als toegangspoort voor
het gewest Holland. De nieuwe vesting werd gebouwd
volgens de principes van het 'Oud-Nederlands
vestingstelsel'. Men werkte niet meer met
hoog, duur en kwetsbaar metselwerk, maar de
nieuwbouw werd opgeworpen uit aarde. Dit materiaal
had twee grote voordelen: de kogels smoorden
erin en het was goedkoop. Een ander kenmerk van
de nieuwe bouwprincipes was het gebruik van een
'onderwal'. Dit is een borstwering gelegen voor de
hoofdwal en daarvan gescheiden door een 'walgang'.
Verder kreeg de vesting zes bolwerken.
Naarmate de Spanjaarden verder van de Hollandse
grenzen verwijderd raakten, werd Amsterdam
als de grote financier van de Naardense vestingbouw
steeds minder toeschietelijk. Na de
Vrede van Munster had Amsterdam de belangstelling
voor Naarden verloren. In 1672 kregen de
Fransen een sterk verwaarloosde vesting in handen.
Hun commandant wilde van Naarden een
veilige uitvalsbasis maken voor een opmars naar
Amsterdam. Hij versterkte het stadje, maar moest
in 1673 de vesting prijsgeven aan de troepen van
Willem III.
De praktijk had laten zien dat een effectieve
verdediging niet mogelijk was. Om Naarden in de
Hollandse waterlinie op te nemen, moest men de
Boekbesprekingen
zandgronden om Naarden afgraven. Ter vermijding
van de mankementen die kleefden aan het
'Oud-Nederlands vestingstelsel' werden verbeteringen
en nieuwe inzichten doorgevoerd. Deze
vernieuwingen vormden de basis van het 'Nieuw-
Nederlands vestingstelsel'. Hierin werden de bastions
vergroot en werden er in de gracht ravelijnen
aangelegd ter bescherming van de wal tussen
de bastions. Tevens werden de wallen aan de
grachtzijde met baksteen versterkt. Een voorman
van dit nieuwe bouwen was de Nederlandse ingenieur
Menno baron van Coehoorn. Willem III
koos echter voor het plan van bouwmeester
Adriaan Dorstman, die enige tijd onder de Franse
vestingbouwer Vauban had gewerkt. Met dit plan
kreeg Naarden zijn karakteristieke stervorm.
In het begin van de 18e eeuw werd er geen hoge
prioriteit gegeven aan de vestingbouw. Dit leidde
tot trage bouw en verwaarlozing van de vestingwerken.
Wanneer er oorlogsdreiging bestond, kreeg
het bouwen en onderhouden van de vesting een
impuls. Zodra het gevaar geweken was, verviel men
in de oude fout. Toen de Pruisen in 1787 voor
Naarden verschenen, kregen zij de stad vrijwel
zonder slag of stoot in handen, en toen de Fransen
in 1794 Naarden meteen bezoek vereerden, gaf de
vesting zich zonder een schot gelost te hebben aan
hen over. Ook in de 19e eeuw bestond er aanvankelijk
weinig belangstelling voor Naarden. Pas in
1850 werd er enige serieuze aandacht aan de vesting
geschonken. Na de Frans-Duitse oorlog wenste
men verbetering en versterking van de Hollanse
Waterlinie naar de eisen van die tijd. De introductie
van de brisantgranaat maakte Naarden tenslotte
strategisch waardeloos. De betekenis als vesting
nam af en de bevolking voelde zich beklemd binnen
de wallen. Hiermee werd het proces ingeleid
dat zijn einde zou vinden in de opheffing van de
vesting Naarden in 1926 bij Koninklijk Besluit. Het
verscheen op de monumentenlijst.
Het boek, dat zeer rijk van illustraties voorzien
is, geeft in 70 vlot leesbare pagina's de geschiedenis
van de stad, met nadruk op de vestingbouwkundige
aspecten. Vervolgens wordt de lezer geconfronteerd
met de problemen van een stad als
monument, waarna in het laatste hoofdstuk een
beschrijving wordt gegeven van de belangrijke
bouwwerken die Naarden rijk is. Achterin het
boek is een lijst van geraadpleegde literatuur opgenomen.
Tevens is er een register van plaats-,
zaak- en persoonsnamen.
WJ. Dral
17

Boekbesprekingen
W. van Anrooij (red.), De Haarlemse gravenportret-
ten. Hollandse geschiedenis in woord en beeld (Mid­
deleeuwse studies en bronnen 49; Hilversum: Ver­
loren, 1997, 230 blz., ISBN 90-6550-279-3, ƒ39).
Iedereen die wel eens een boek ter hand neemt
over de middeleeuwse geschiedenis van Holland
komt ze met enige regelmaat tegen, de afbeeldin­
gen van de Hollandse graven uit de laat-l5e-eeuw-
se reeks portretten die nu in het Haarlemse stad­
huis hangen, en die zich aanvankelijk bevonden
in de kloostergang van het Haarlemse karmelie­
tenklooster. De reeks bestaat uit op panelen ge­
schilderde afbeeldingen ten voeten uit van de op­
eenvolgende Hollandse graven, gravinnen en
ruwaards, van Dirk I tot en met Maximiliaan van
Habsburg, waarbij elk portret vergezeld gaat van
een korte beschrijving op rijm van het leven van
de betreffende heerser. De rij wordt geopend
door de afbeelding van een heraut, die in een in­
leidend gedicht de legendarische afkomst van het
Hollandse gravenhuis beschrijft, en gesloten dooi­
de Dood, die zich lot de voorafgaande vorsten
richt en hen eraan herinnert dat zij ooit het land
regeerden, maar nu aan zijn zijde dansen. De hele
reeks vormt dus niet alleen een portrettengalerij
van de Hollandse heersers, maar tevens een korte
rijmkroniek van het graafschap, opgehangen aan
de vorsten. Het is opmerkelijk dat de reeks in de-
moderne (kunst) historische literatuur relatief
weinig aandacht heeft gekregen; de verwaarlozing
van deze historische bron blijkt bijvoorbeeld uit
het ontbreken ervan in het Repertorium van M. Ca-
rasso-Kok. Het voorliggende boek, geschreven
door een team van medioneerlandici en kunsthis­
torici, maakt aan die misstand nu een einde.
In de eerste drie hoofdstukken onderzoekt W.
van Anrooij het ontstaan van de reeks. Hij maakt
duidelijk dat de portretten en de tekst tussen 1486
en 1491 moeten zijn ontstaan. De schilderijen zijn
de enig overgebleven getuigenissen van een 15e-
eeuwse traditie; er waren toen meer reeksen gra-
venportretten, geschilderd dan wel in hout gesne­
den. Ook in Haarlem bevond zich trouwens al zo'n
'stamreeks', want het is waarschijnlijk dat de op pa­
neel geschilderde portretten dienden ter vervan­
ging van een oudere reeks muurschilderingen in
de kloostergang van de Haarlemse karmelieten.
De auteur van de tekst blijft anoniem, maar is mo­
gelijk identiek met de bekende geschiedschrijver
Jan Gerbrandszoon van Leiden, prior en later sub­
prior van de karmelieten in Haarlem. De tekst
blijkt al vroeg een eigen leven te leiden; in 1516-
•18
1518 is zij afgeschreven en in het Frans vertaald.
Deze versie in afschrift, die bewaard is gebleven in
een laat-16e-eeuws Haarlems handschrift, staat
mogelijk dichter bij de oorspronkelijke tekst dan
de op veel plaatsen corrupte lezing zoals die nu op
de panelen wordt aangetroffen.
Vervolgens wijdt R. Falkenburg drie hoofdstuk­
ken aan de schilderijen. Hij plaatst de reeks in de
laat-middeleeuwse handschriftelijke en beeldende
tradities. Zo zijn de gravenportretten vergelijk­
baar met de geïllustreerde genealogieën, waarin
een korte omschrijving van een persoon gepaard
ging met een afbeelding van diens wapenschild,
later ook van diens portret. De auteur maakt dui­
delijk dat de Haarlemse reeks en de andere series
niet zijn op te vatten als levensechte portretten,
maar als stereotiepe afbeeldingen. Dat geldt ook
voor de kleding, die een mengsel vertoont van
15e-eeuwse elementen en pure fantasie. De stam­
reeksen waren vervaardigd voor propagandadoel­
einden; zij dienden ter legitimering van het rege­
rende vorstenhuis. In Haarlem blijkt zulks uit het
feit dal de vervaardiging van de portretten werd
'gesubsidieerd' door Maximiliaan van Habsburg.
Waarschijnlijk is de reeks tevens te plaatsen in het
kader van een verzoening tussen de landsheer en
de Brederodes, de begunstigers van het Haarlem­
se Karmelietenklooster; juist in de periode vóór
1490 waren er spanningen opgetreden tussen de
Hoeksgezinde Brederodes en Maximiliaan. Overi­
gens is in deze tijd ook een Brederodekroniek ge­
schreven, waarin tevens verzoeningsgezinde ten­
densen waarneembaar zijn; de auteur daarvan was
niemand anders dan de eerder genoemde Jan
Gerbrandszoon van Leiden.
T. van Bueren maakt vervolgens duidelijk dat de
overbrenging van de portretreeks in 1578 van het
klooster naar het Haarlemse stadhuis aansloot bij
de toenmalige actuele belangstelling voor de
oude graven van Holland, die werden voorgesteld
als goede heersers die de oude privileges respec­
teerden, dit in tegenstelling tot de regerende vorst
Filips II. De twee volgende hoofdstukken, van de
hand van J. de Jong, zijn gewijd aan de invloed van
de portretten gedurende de 17e en 18e eeuw. Het
blijkt dat in vele toen verschenen boeken over de
Hollandse geschiedenis afbeeldingen zijn opge­
nomen van de graven. Aanvankelijk werden daar­
bij het meest de 16e-eeuwse prentreeksen nage­
volgd van Galle en vooral van Goltzius, die zich op
hun beurt hadden gebaseerd op tekeningen die
Willem Thybaut in 1573 had vervaardigd naar de
oude muurschilderingen in het karmelietenkloos-

ter. Niet geheel onlogisch veronderstelde men dat
die afbeeldingen, die immers ouder waren dan de
paneelschilderingen, de meest levensechte por­
tretten van de graven waren. In 1699 verschenen
in Cornelis van Alkemade's editie van de Rijmkro­
niek van Melis Stoke evenwel illustraties die waren
gebaseerd op de portretten in het stadhuis - Van
Alkemade claimde dat die toch het meest be­
trouwbaarwaren, evenwel zonder die aanspraak te
onderbouwen. Toch waren het deze afbeeldingen
waarop vervolgens in de 18e eeuw verschillende
prentreeksen waren gebaseerd. In het slothoofd­
stuk geeft Van Bueren een overzicht van de ver­
schillende restauraties die de Haarlemse panelen
in de loop der eeuwen hebben ondergaan; de
conclusie luidt dat de schilderijen intussen zeer
sterk moeten afwijken van hun oorspronkelijke
15e-eeuwse gedaante.
Het boek sluit af met niet het minst waardevolle
deel, de bijlagen. Daarin vinden we een overzicht
van de huidige plaats van de schilderijen in het
Haarlemse stadhuis, een verslag van een infra-
roodonderzoek van de schilderijen, alsmede drie
tekstedities door Van Anrooij en M. Mooijaart: ten
eerste afbeeldingen van alle portretten met daar­
naast een geannoteerde transcriptie van de tek­
sten, en daarna een editie van de versie van de
tekst van 1516-1518, met daarnaast de daarop ge­
baseerde Franse vertaling van 1518. Een bibliogra­
fie en een register completeren het boek.
Met dit werk is dus een tot nu toe verwaarloosde
laat-middeleeuwse bron ontsloten en bestudeerd,
maar het lijkt me niet dat hiermee het laatste
woord is gesproken over de Haarlemse graven-
reeks. Zo is een nadere bestudering op zijn plaats
van de portretten binnen het kader van de flore­
rende Haarlemse schilderkunst van de 15e eeuw,
waarover toch een en ander bekend is. Ook is wel
meer te zeggen over de historiografische bronnen
die de begeleidende teksten (kunnen) hebben
beïnvloed; het is duidelijk dat ook die in een tra­
ditie zijn te plaatsen, ook al zou een ander dan de
gerenommeerde Jan van Leiden de schrijver zijn
geweest. De auteurs hebben zich bekwaam van
hun taken gekweten, maar medewerking van een
'echte' historicus had kunnen zorgen voor een
wat scherpere belichting bij bepaalde zaken. Deze
zou zich bijvoorbeeld minder dan Falkenburg en
De Jong hebben verbaasd over de slordigheid en
ongefundeerde uitspraken van Cornelis van Al­
kemade; al bij de geleerden van de 17e en 18e
eeuw stond die vlijtige verzamelaar en kopiist van
oude teksten bekend als niet bepaald een groot
Boekbesprekingen
licht. Als eerste aanzet voor een hernieuwde seri­
euze aandacht voor de portretreeks is dit boek
evenwel geslaagd te noemen. Veel wordt hierin
onderzocht en boven water gehaald, al komt van­
wege de opzet van het werk — verschillende au­
teurs die ieder enkele aspecten belichten - in de
tekst wel een aantal verdubbelingen voor. Het
boek is mooi uitgevoerd en onbekrompen geïllus­
treerd.
J.W.J. Burgers
Ericjan Weterings en Ed van der Vlist, 'Wie maakt
me los?'. Negen eeuwen markt in Leiden (Leiden:
Stichting Marklpromoüe Leiden, 1996, 96 blz.,
ISBN 90-9009617-5)
De bekendste markt van Leiden is waarschijnlijk
de 3 oktobermarkt. De graaf van Holland gaf ter
herdenking van Leidens Ontzet in 1577 aan de
Leidse bevolking toestemming om ieder jaar van 1
tot 10 oktober een marktfeest te houden. Behalve
een warenmarkt waren er ook een wapenschouw
van de schutterij en een toneelspel te zien. Hal­
verwege de 17e eeuw werd deze jaarmarkt vanwe­
ge de afgenomen belangstelling door het stadsbe­
stuur afgeschaft. Het volksfeest zoals we dat nu
nog rond 3 oktober in Leiden kennen, is aan het
einde van de 19e eeuw ingesteld. De geschiedenis
van deze jaarmarkt, maar ook van de vele andere
week- en jaarmarkten die Leiden door de eeuwen
heen gekend heeft, wordt in het boek 'Wie maakt
me fosf'voor een breed publiek beschreven.
Het is niet verwonderlijk dat Leiden al vroeg
een marktfunctie had. De stad is gelegen op een
kruispunt van waterwegen, waar boeren en vissers
elkaar al van oudsher troffen om hun waren uit te
wisselen. De vondst van muntjes geeft aan dat in
het gebied van het huidige Leiden waarschijnlijk
al in de 11e eeuw handel plaatsvond, maar van
een georganiseerde markt is pas sprake in de 12e
eeuw. Welke producten wanneer en op welke
plaatsen door de eeuwen heen in de stad verhan­
deld werden, wordt duidelijk uiteengezet. De rol
van de overheid, die zich door middel Van regel­
geving altijd sterk met de ambulante handel be­
moeid heeft, komt hierbij goed naar voren.
Het is een gemis dat in het boek nauwelijks
wordt ingegaan op de vraag wie de marktkooplie­
den nu precies waren. Aan het einde van hoofd­
stuk vier (p. 68) wordt opgemerkt dat een groot
deel van de markt aan het einde van de Tweede
49

Boekbesprekingen
Wereldoorlog verdwenen was omdat de joodse
kooplieden op transport gesteld waren. Vooral in
de groente- en fruithandel zouden zij lange tijd
het gezicht van de Leidse warenmarkt bepaald
hebben. Bij lezing dringt zich de vraag op of dit
ook in de andere sectoren van de markt het geval
is geweest en zo ja, sinds wanneer. Ontbreekt in­
formatie over vroegere periodes op dit gebied?
Hierop wordt in het boek niet ingegaan. Voor de
meest recente periode komen de kooplieden
meer in beeld. In het laatste hoofdstuk, over de
tijd na de Tweede Wereldoorlog, wordt opge­
merkt dat op de Leidse warenmarkt veel familie­
bedrijven zijn te vinden. Twee telgen uit familie­
bedrijven die al een paar generaties op de markt
staan, worden geportretteerd. Een gestructureer-
der verhaal over de achtergronden van de koop­
lieden zou het boek echter interessanter hebben
gemaakt.
De ontwikkelingen van de afgelopen tien a vijf­
tienjaar, waarbij Turkse en Marokkaanse kooplie­
den, maar ook Vietnamese loempia-verkopers op
de markt verschenen zijn, worden weliswaar ge­
noemd, maar niet verder uitgewerkt. Dat neemt
niet weg dat dit gemakkelijk toegankelijke boek
voor inwoners van Leiden en andere belangstel­
lenden zal bijdragen tot een beter begrip van een
stukje van de stadsgeschiedenis. Veel straatnamen
herinneren immers aan een eerdere marktfunctie
(zoals Beschuitsteeg, Turfmarkt, Beestenmarkt).
Vooral het historische fotomateriaal (al vanaf eind
vorige eeuw) maakt dit boek zeer aantrekkelijk.
Het boek is overigens niet voorzien van noten en
verwijzingen. Wel is een lijst van geraadpleegde ar­
chivalia en literatuur opgenomen.
Biene Meijerman
A.M.L.E. Erkelens, 'Delffs porcelijn' van koningin
Mary II. Ceramiek op het Loo in de tijd van Willem III
en Mary II (Zwolle: Waanders Uitgevers, 1996, 160
blz., ISBN 90-400-9768-2)
Delfts aardewerk kreeg in het interieur en de tui­
nen van de paleizen van Willem en Mary een be­
langrijke plaats. Van het aardewerk dat in die tijd
op Het Loo aanwezig was, is echter niet meer be­
waard gebleven dan de scherven die bij de opgra­
vingen tijdens een recente restauratie zijn aange­
troffen. Daaruit kan worden afgeleid dat Willem
en Mary reeds vóór 1686 vele Delftse voorwerpen
van hoge kwaliteit bezaten, die in relatie staan tot
exemplaren in hun Engelse paleizen. Paleis Het
Loo heeft in de loop der tijd veel Delfts aardewerk
verworven en beschikt thans over een collectie ge­
lijkwaardig aan die uit de tijd van Willem en Mary.
In dit boek - waarin op elke pagina naast de Ne­
derlandse de Engelse tekst is afgedrukt - wordt
aan de hand van die collectie de vorm en decora­
tie van het Delfts aardewerk in een breder kader
geplaatst. Het boek is verdeeld in drie hoofdstuk­
ken, waarin de vazen, de tuinpotten en de voor­
werpen 'bij en op een tafel' van Willem en Mary
worden behandeld. Per hoofdstuk is eerst een
deel gewijd aan de ontstaansgeschiedenis, de her­
komst en het gebruik van de voorwerpen; daarna
volgt een catalogus. De tekst is voorzien van mooie
afbeeldingen en is goed gedocumenteerd met een
notenapparaat en een literatuurlijst. Naast een
zeer gedegen behandeling van bovengenoemde
onderwerpen en van individuele voorwerpen, ver­
meldt de auteur ook aardige wetenswaardighe­
den. Zo gaat hij in het hoofdstuk 'Vazen' onder
meer in op de ontwikkeling van de zogenaamde
tulpvazen (in de tijd van Willem en Mary bloem-
pyramiden genoemd) en vertelt hij dat de wens
van Mary dat haar kamers 'dagelycx abondant met
allerley bloemen' uit de tuinen werden voorzien,
in die tijd helemaal niet vanzelfsprekend was. Na­
tuurlijke materialen waren een ongewoon feno­
meen in het 17e-eeuwse interieur. Zowel Amalia
van Solms als Lodewijk XIV sierden hun vertrek­
ken blijkens inventarissen met aanzienlijke aantal­
len kunstbloemen.
Veel aandacht is er in het boek ook voor de ma­
kers van het aardewerk, die meestal aan hun mo­
nogram op de voorwerpen kunnen worden her­
kend. De gegevens van de makers keren terug in
de catalogi die in elk hoofdstuk zijn opgenomen.
Daarin zijn foto's afgedrukt van de opgegraven
scherven en van het door Paleis Het Loo verwor­
ven aardewerk, voorzien van gegevens omtrent de
uiterlijke kenmerken en de herkomst van de voor­
werpen. Voorts zijn aan elk voorwerp nog één of
meer alinea's tekst gewijd, waarin wordt ingegaan
op - eveneens afgebeelde - soortgelijke voorwer­
pen uit andere collecties. De auteur heeft aldus
een zeer interessante analyse en beschrijving ge­
geven van het Delfts aardewerk uit de tijd van Wil­
lem en Mary.
Simone Wijna

Boekbesprekingen
J. Taylor, A relation of a voyage to the army in several British Travellers in Holland during the Sluart Period
letters from a gentleman to his friend in theyear 1707. (Leiden 1993) - en ook reeds eerder een reisver­
Uitgegeven door CD. van Strien (Leiden: Acade­
mie Press, 1997, 143 blz., ISBN 90-74372-16-3)
Joseph Taylor (1679PT759) was in de zomer van
1707 net klaar met zijn rechtenstudie toen hij een
ruim twee maanden durende toer door de Lage
Landen aanving. De reis ging van Londen naar
Rotterdam en vandaar naar de Zuidelijke Neder­
landen. Hij bracht - en dit was ongetwijfeld het
hoogtepunt van de reis - een bezoek aan het geal­
lieerde leger ten zuiden van Brussel, waar op dat
moment de Spaanse Successieoorlog werd uitge­
vochten. Vandaar reisde hij via onder andere Gent
en Brugge terug naar de Noordelijke Nederlan­
den om vervolgens nog Dordrecht, Delft, Den
Haag en Amsterdam te bezoeken. Van deze reis
deed Taylor verslag in elf brieven aan zijn neef in
London.
In de brieven beschreef Taylor gedetailleerd
zijn reis, die werd afgelegd per boot, rijtuig en
trekschuit. In elke stad die Taylor aandeed, maak­
te hij een toeristische rondgang, waarbij hij met
name de kerken bezocht. Een beschrijving van het
altaar ontbreekt zelden. Ook heeft hij een enkele
keer een kerkdienst bezocht en een processie
meegemaakt, waarbij hij als protestant duidelijk
zijn ogen uitkeek. In de meeste plaatsen zocht hij
contact met landgenoten en in Brussel en Brugge
bezocht hij Engelse kloostergemeenschappen. Tot
zijn schrik ontmoette hij bij een dergelijk bezoek
een oude reisgenote. Zij was zojuist tot de orde
toegetreden.
Het meest fascinerend zijn de brieven waarin
Taylor zijn bezoek aan het leger beschreef. Overi­
gens was een dergelijk bezoek niet ongebruikelijk
voor toeristen in die tijd, al vergde hel verkrijgen
van een geschikt paspoort en goede begeleiding
wel enige organisatie. Taylor kreeg van vrienden
een paard en trok zes dagen op met het leger, dat
zich juist begon te verplaatsen. Hij gaf commen­
taar op het prachtige uiterlijk van de troepen en
op het landschap. Ontberingen werden niet gele­
den en van gevechten was weinig sprake.
Dankzij de editie die nu door CD. van Strien is
bezorgd zijn Taylors brieven voor het eerst in druk
verschenen. De oorspronkelijk brieven zijn niet
bewaard gebleven. Gezien de fouten in het Lalijn
die in het enige voorhanden manuscripl te vinden
zijn, neemt Van Strien aan dat dit handschrift een
afschrift betreft. Van Strien, die eerder publiceer­
de over Britse toeristen in de 17e en 18e eeuw -
slag uitgaf, heeft een Engelstalige inleiding ge­
schreven en bovendien getracht alle in de brieven
genoemde personen en plaatsen te identificeren.
Dit heeft geleid tot een boek met een uitvoerig
notenapparaat, een naam- en plaatsregister en
een bibliografie.
Na een korte inleiding met daarin de beknopte
gegevens over het leven van Taylor, plaatst Van
Strien zijn brieven in de 17e- en 18e-eeuwse reis­
verslagen-traditie. Gezien het ontbreken van zake­
lijke mededelingen of vragen over personen op­
pert hij de mogelijkheid dat Taylor de brieven na
afloop van zijn reis geschreven of herschreven
heeft. Taylor kende naar alle waarschijnlijkheid
reisverslagen van tijdgenoten en gebruikte tijdens
zijn reis het boek van M. Mission, A new voyage to
llaly (1695), waaruit hij veelvuldig citeerde.
Niet alleen Taylor kende de reisverslagen van
tijdgenoten, ook Van Strien is goed gedocumen­
teerd. Helaas leidt dit in de inleiding geregeld tot
verwarring. Van Strien beschrijft uitvoerig de
plaatsen die Taylor bezocht en wat hij daar mee­
maakte. Bij deze beschrijvingen gebruikt Van
Strien citaten uit andere reisverslagen. Zo bijvoor­
beeld op p. 33, waar hij beschrijft hoe Taylor in
Rotterdam aankwam per schip. Er staat dan: 'The
town looked splendid from the river, particularly
the Boompjes, a magnificent row of trees and hou-
ses or rather palaces on the riverside'. Dit blijkt
dan niet in de brief van Taylor te staan, maar in
een heel ander verhaal. Telkens worden de op­
merkingen van Taylor in zijn brieven door Van
Strien gelezen in het licht van andere reisverha­
len. In zijn eerste brief (p. 53) beschreef Taylor
hoe hij in Rotterdam in een kelder wat gaat drin­
ken: 'they gave me what they call barnevelt, which
is a deep glass either of bitter sack or Rhenish, for
each of which is paid two stivers'. Van Strien merkt
hierover in zijn inleiding (p. 20) op dat de prijs
van alcoholische dranken een belangrijk thema
was voor Brilse reizigers, en haalt dan een ander
18e-eeuws reisverslag aan.
Wat het liefdesleven van Taylor betreft, lijkt Van
Strien over informatie te beschikken waarin hij de
lezer geen inzicht verschaft. Op p. 17 van de inlei­
ding schrijft Van Strien: 'His (Taylors) personal
love story has several parallels', om dan vervolgens
enkele anekdotes uit de brieven aan te halen van
zeer uiteenlopende aard. Waar de overeenkomst
uit bestaat legt hij nergens uit. Tenslotte maakt de
uitvoerigheid van de inleiding (op p. 47 begint
51

Boekbesprekingen
pas de eerste brief), dat bij lezing van de brieven (1747-1820) bouwde het enigszins sober uitziende
het idee postvat alles al eens gelezen te hebben. complex. Sinds de bouw is de inrichting van de
Ondanks de bovenstaande opmerkingen over verschillende huizen voortdurend aangepast aan
de inleiding vind ik dit een zorgvuldig uitgegeven de wensen van de tijd. Zo kan men de ontwikke­
boek. De brieven zijn fascinerende en goed leesbaling volgen van waterpomp naar waterleiding en
re documenten van een 18e-eeuwse Britse toerist. van gezamenlijke 'secreten' naar het eigen toilet.
Ook de verschillende verbouwingen en restaura­
Biene Meijerman
ties krijgen de aandacht. In 1885/1886 werd bijvoorbeeld
de eerste verdieping geschikt gemaakt
voor bewoning. In 1993 werd het de Stichting
P.J. Margry (red.), Hojje van Brienen. Twee eeuwen Brienens Gesticht De Star duidelijk dat het hofje
Amsterdams hojjesleven (Amsterdam: Stichting Brie- gerestaureerd en de woningen gerenoveerd moesnens
Gesticht De Star en Woningbouwvereniging ten worden. Zij kwam in contact met de Amster­
Het Oosten, en Hilversum: Verloren, 1997, 155 damse woningbouwvereniging Het Oosten, die in
blz., ISBN-90-6550-55-98)
1995 eigenaar van het hofje werd en de kosten
voor de verbouwingen voor haar rekening nam.
De Stichting bleef zich met de sociale begeleiding
van het hofje bezighouden. Nu is het hofje, geheel
gemoderniseerd, meer dan ooit een geliefde
woonplek.
Aan de Prinsengracht in Amsterdam, schuin tegenover
de Noordermarkt, bevindt zich het in
1804 gestichte Hofje van Brienen, waarvan de geschiedenis
nu te boek is gesteld. Het hofje werd
gesticht door Arnoud Jan van Brienen (1735-
1804) en zijn echtgenote Sophia Maria (van) Half-
Wassenaer (1727-1802). Zij wilden een toevlucht
bieden aan rooms-katholieke mannen uit de kleine
burgerij die anders tot armoede zouden vervallen.
Zij kochten hiervoor het gebouw van de voormalige
bierbrouwerij De Star. Al snel kwamen er
echter ook katholieke vrouwen en echtparen op
het hofje te wonen. De bewoners werden op een
aantal punten geselecteerd. Zij moesten reeds
twintig jaar in Amsterdam wonen, het katholieke
geloof actief blijven belijden, beschikken over
goede omgangsvormen en bij intrek op het hofje
een entreegeld betalen van twintig gulden. Sommigen
hadden jarenlang op de wachtlijst gestaan
en werden door hun voormalige werkgever aanbevolen
bij de regenten van het hofje. Naast vrije woning
kregen de bewoners een bedeling van bepaalde
levensmiddelen. In latere jaren moesten zij
jaarlijks een eigen bijdrage betalen.
In het eerste deel van het boek laat Jurjen Vis
verschillende regenten, portiers/portiersters en
administrateurs naar voren komen, alsook de bewoners
en hun dagelijks leven. In het tweede deel
gaat Ester Vink in op de bouwgeschiedenis van
het hofje. Bouwmeester Abraham van der Hart
52
In het laatste deel werpt Peter Jan Margry licht
op het archief van het hofje, dat zich thans in het
Gemeentearchief van Amsterdam bevindt. Het bevat
bijvoorbeeld over de periode 1909-1984 persoons-
en bewoningskaarten, waarop de beroepen
en de redenen voor opname en vertrek vermeld
slaan. De volledige archiefinventaris is in het
boekje opgenomen, hetgeen zeer handig is voor
degenen die bepaalde aspecten van het hofje verder
zouden willen onderzoeken. Tenslotte geeft
het boekje in twee bijlagen een lijst van stichters,
regenten, administrateurs en portiers en een vereenvoudigde
stamboom van de regenten van het
hofje van 1804 tot 1956.
Het boek is toegankelijk geschreven en interessant
voor iedereen die geïnteresseerd is in de geschiedenis
van Amsterdam, het leven op een hofje
of de geschiedenis van architectuur en woninginrichting.
De fraaie illustraties en de thematische
indeling van het werk maken het lezen aangenaam.
Men kan er tenslotte niet omheen ook zelf
een bezoek aan het hofje brengen en de rust te ervaren
die daar nog altijd heerst.
Marijke van den Esschert

Museumnieuws
De Vrede van Munster herdacht en getoond
In 1648 werd de Vrede van Munster gesloten tus­
sen de Staten-Generaal der Verenigde Nederlan­
den en Filips rV van Spanje. Bij deze gelegenheid
erkende de Spaanse koning formeel de soeve­
reiniteit van elk der zeven Noord-Nederlandse ge­
westen. In deze erkenning werd hij gevolgd door
zijn verwant, keizer Ferdinand III van het Duitse
Rijk, toen deze in Munster en Osnabrück vrede
sloot met diverse vorsten. Als gevolg hiervan ont­
stond een reeks vredes, die tezamen bekend zijn
geworden als de Vrede van Westfalen. Daarbij
kwam tevens een einde aan de oude, zij het zeer
losse band van de Noord-Nederlandse gewesten
met het Rijk. Dit feit, de formele onafhankelijk­
heidsverklaring van de Noord-Nederlandse staat,
wordt in 1998 centraal gesteld in diverse herden­
kingen en manifestaties.
Op 12 september 1996 installeerde minister­
president Kok het Nationaal Comité Vrede van
Munster, dat de 350-jarige herdenking organi­
seert en coördineert. Onder directe verantwoor­
delijkheid van dit Nationaal Comité is, behalve
enkele plechtigheden, een heel scala van vooral
culturele activiteiten ontwikkeld. Grootschalige
projecten betreffen met name diverse museale
presentaties. Daarnaast zijn activiteiten van be­
scheidener omvang georganiseerd.
Algemeen
Wat de plechtigheden betreft is ernaar gestreefd,
deze steeds te laten plaatsvinden op data, die in
1648 het vredesproces markeerden. Zo werd het
herdenkingsjaar geopend op 30 januari, de dag
waarop de onderhandelaars destijds in Munster
hun handtekeningen onder het vredestraktaat
zetten. Deze herdenking vond plaats in de Jans-
kerk in Utrecht. Een plechtigheid van landelijke
allure zal worden gehouden op 5 juni, de datum
waarop de vrede overal in de Nederlandse Repu­
bliek werd afgekondigd. In de Haagse Ridderzaal
vindt een gemeenschappelijke bijeenkomst van
regering en beide kamers der Staten-Generaal
plaats. Op 15 mei, de historische datum waarop
het geratificeerde vredesverdrag in Munster werd
beëdigd door de ambassadeurs van beide partij­
en, wordt een plechtigheid in Munster georgani­
seerd.
Onder auspiciën van het Nationaal Comité is
bovendien een drietal voorstellingen van de Leeu­
wendalers, het toneelstuk datjoost van den Vondel
in 1648 ter gelegenheid van de vrede schreef, ge­
pland in de Amsterdamse Stadsschouwburg (op 5,
6 en 7 juni). Deze zullen worden verzorgd door
de theatergroep Het toneel speelt. Het muziekgezel­
schap Cameratn Trajeclina bereidt een muzikaal,
avondvullend programma voor met liederen uit
de Tachtigjarige Oorlog. Eveneens wordt een
bundel 17e-eeuwse carillonmuziek gepresen­
teerd, samengesteld door Heieen van der Weel,
de stadsbeiaardier van Den Haag. Deze bundel zal
alle beiaardiers in Nederland ter beschikking wor­
den gesteld, zodat regelmatig vanaf tal van torens
muziek rond de Vrede van Munster zal klinken.
Voorts zijn enkele historische, politicologische en
juridische congressen in voorbereiding, die nog
nader aangekondigd zullen worden, benevens
een reeks openbare colleges aan de Universiteit
van Leiden (van februari tot en met mei).
Een omvangrijk educatief project omvat lesma­
terialen voor het basis- en voortgezet onderwijs,
ten behoeve van het vak geschiedenis en de beel-
Afb. 1. Huberlus Qucllinus, Het Vredesbeeld
van Artus Quellinus met olijftak en Mercuriusstaf,
de symbolen van vrede en handel, en de hoorn
des overvloeds. Gravure, 1663. Stichting Konink­
lijk Paleis Amsterdam.
5.",

Museumnieuws
dende vakken ontwikkeld door Stichting Leerplan
Ontwikkeling in Enschede. Daarbij sluiten
enkele wedstrijden en een nationale manifestatie
voor scholieren aan, een jongerenconferentie
over nationale identiteit en samenwerking, en bijeenkomsten
voor docenten (bel voor meer informatie
het informatienummer).
In september 1997 verscheen de bundel 1648.
Vrede van Munster (Hilversum 1997), die teksten
bevat van congreslezingen over dit thema, uitgesproken
in Nijmegen en Kleef in 1996 - een handelseditie
van het tijdschrift De Zeventiende Eeuw
13.1 (1997). Een beknopt en royaal geïllustreerd
boekje over de vrede en de daaraan voorafgaande
periode, van de hand van schrijver dezes, is verschenen
onder de titel T'is ghenoegh, oorloghsmannen.
De Vrede van Munster: rle afsluiting van de Tachtigjarige
Oorlog (Den Haag 1997). Onder redaktie
van H. Lademacher en ondergetekende zal in mei
1998 in Munster de bundel Krieg und Kullur. Die
Rezejrlion von Krieg und Frieden in der Niederlandi-
schen Republik und im Deutschen Reich 1568-1648 -
Ein Vergleich verschijnen. Een laatste boek komt
hieronder ter sprake.
Tentoonstellingen
Onder auspiciën van het Nationaal Comité bereiden
zes instellingen in onderling overleg een
reeks tentoonstellingen rond het thema Vrede
van Munster voor. Het betreft Het Prinsenhof en
het Legermuseum in Delft, de Atlas van Stolk in
Rotterdam, het Catharijneconvent en het Centraal
Museum in Utrecht en het Koninklijk Paleis
in Amsterdam. De zes instellingen hebben hun samenwerking
bovendien gestalte willen geven
door één rijk geïllustreerde catalogus bij hun exposities
uit te brengen, onder de titel 1648. De Vrede
van Munster in feit en verbeelding. Aan deze bundel
heeft ieder van bovengenoemde instellingen
een bijdrage geleverd, over het door haar behandelde
thema. Daarnaast brengt het Delftse Prinsenhofeen
aparte catalogus uit.
Het Prinsenhof
De tentoonstelling in Het Prinsenhof te Delft
draagt als titel 'Beelden van een strijd. Oorlog en
kunst vóór de Vrede van Munster, 1621-1648'. Uitgangspunt
is de oorlogvoering die in 1621, na het
Twaalfjarig Bestand, werd hervat. In de volgendejaren
concentreerde de Republiek zich op het beveiligen
van haar kerngebied door het veroveren
van buffers aan de overkant van de grote rivieren.
Die strijd leidde tot de beheersing van Twente, de
5-1
Afb. 2. Pauwels van Hillegaert, Frederik Hendrik
te paard, met het op de Spanjaarden veroverde
Maastricht op de achtergrond. Doek, 1632. Stedelijk
Museum Het Prinsenhof in Delft.
Achterhoek, Staats-Limburg, Staats-Brabant en
Staats-Vlaanderen.
Voor deze oorlogvoering bestond grote belangstelling,
zowel nationaal als internationaal. Dat
gold trouwens ook voor de eerste fase van de
Tachtigjarige Oorlog: de Nederlandse Opstand.
In die tijd werd de informatie over de strijd vooral
verspreid via prenten die inhoudelijk soms zeer
partijdig waren, of voorzien van eenzijdige bijschriften.
Ook in de schilderkunst drongen de
oorlogsthema's door. De schilderijen deden wat
propaganda betreft soms niet onder voor de
prentkunst. Dit genre wordt voor het eerst in de
Zuidelijke Nederlanden gesignaleerd, bij Sebastiaen
Vrancx en zijn leerling Pieter Snayers, die allerlei
belegeringen op het doek vastlegden. Begin
17e eeuw kwamen nieuwe genres tot ontwikkeling:
ruitergevechten, overvalscènes, plunderingen,
en kampementen, met name uitbeeldingen
van soldaten in wachtlokalen, de 'cortegaardjes'.
Geleidelijk doken deze thema's in steeds grotere
aantallen ook in de Noordelijke gewesten op. De
Amsterdamse schilder Pauwels van Hillegaert onderscheidde
zich in de eerste plaats door tal van
belegeringen, terwijl de andere genres hun mees-

DVYTS' LAK Ul, IKEVRTONnELÓFTE SPIEGEL DER HONOV.RS DWANG K
Museumnieuws
Afb. 3. Hongersnood en wreedheden ten gevolge van de Dertigjarige oorlog in Duitsland. Ets, ca.
1636. Stichting Atlas van Stolk, Rotterdam.
ters vonden in Esaias van de Velde, Palamedes Pa-
lamedesz, Jan Martszen de Jonge en Jan Jansz van
der Stoflë.
Vooral aan de populaire oorlogsschilderkunst
besteedt Het Prinsenhof aandacht. Schilderijen
worden afgewisseld met prenten, gedenkbekers,
tegels en tapijten, penningen, wapens en zilver­
werk.
Legermuseum
Hierbij sluit de expositie van het Legermuseum in
Delft nauw aan. Onder de titel 'Van Maurits tot
Munster. Tactiek en triomf van het Staatse leger'
staat hier het leger van de Republiek centraal. Dit
leger was dankzij hervormingen door prins Mau­
rits en zijn Friese neef Willem Lodewijk sinds circa
1590 opmerkelijk vooruitstrevend en voor menig
aankomend militair de leerschool in het krijgsam-
bacht bij uitstek. Het leger had zijn succes overi­
gens mede verworven dankzij de goede financie­
ring, die door de nieuwe bestuursinstellingen van
de Republiek werd nagestreefd.
In deze tentoonstelling wordt getoond, hoe de
grote professionaliteit en discipline van dit model-
leger ontstonden en in volgende decennia wer­
den toegepast. Uitgangspunt vormen 17e-eeuwse
studies betreffende de militaire tactiek, afkomstig
uit de directe omgeving van prins Maurits, en zo­
genaamde drilboeken, waarin nauwkeurig werd
getoond, met gebruikmaking van prenten, hoe
bepaalde wapens gehanteerd dienden te worden
en hoe een ruiter moest opereren. De beroemd­
ste van deze drilboeken zijn ongetwijfeld vervaar­
digd doorjacob de Gheyn. Deze thematiek wordt
in de expositie verder uitgewerkt aan de hand van
allerhande wapens en harnassen, gereedschap­
pen voor veldslagen en belegeringen. Ze worden
bovendien door animaties verduidelijkt.
55

Museumnieuws
Catharijneconvent
Terwijl bij de Delftse tentoonstellingen op verschillende
wijzen de oorlogvoering centraal staat,
gaat het Catharijneconvent te Utrecht vooral in op
het godsdienstige aspect van de Nederlandse samenleving
ten tijde van de Vrede van Munster. Na
1572 werd, te beginnen met Holland, de calvinistische,
gereformeerde kerk de publieke kerk in
deze gewesten. De kerk had een bevoorrechte positie,
maar geen monopolie, zoals de staatskerken
in andere landen. Iedereen had gewetensvrijheid.
Andere kerkelijke stromingen werden getolereerd
en hun erediensten oogluikend toegestaan.
Leden van andere stromingen hadden minder
rechten dan de gereformeerden. De lutheranen
waren nog het beste af, remonstranten en doopsgezinden
hadden minder speelruimte, en het
meest beperkt waren de katholieken. Tussen al
deze stromingen in bewogen zich grote groepen
mensen, die tot geen enkele kerk behoorden,
hun keuze nog uilstelden, en dikwijls belangstellend
een kerkdienst bijwoonden.
Opmerkelijk is, dal in de periode 1620-1650
kerkelijk Nederland zijn definitieve vorm kreeg.
Bij de Synode van Dordrecht van 1618-1619 werd
de gereformeerde kerk afgebakend. In de eerste
twintig jaar van de 17e eeuw omvatte deze echter
hooguit tien tol twintig procent van de inwoners.
In de volgende decennia groeide zij doordat tal
van onbeslisten haar gelederen kwamen versterken.
Tegelijk nam ook de katholieke kerk in omvang
toe door toetredingen uit datzelfde godsdienstige
midden. Doopsgezinden zagen hun
aanhang echter teruglopen, terwijl remonstranten
en lutheranen wel groeiden, maar niet talrijk
werden.
Al deze godsdienstige groeperingen komen in
deze Utrechtse expositie aan bod aan de hand van
schilderijen, documenten en voorwerpen van allerlei
aard. De aandacht gaat niet alleen uit naar
de religieuze aspecten van het kerkelijk leven,
maar evenzeer naar uitingen van beeldende
kunst, literatuur en godsdienstige invloeden op
het leven van alledag. Het getoonde biedt de mogelijkheid
onderlinge vergelijkingen te trekken
tussen de verschillende stromingen.
Atlas van Stolk
Met de tentoonstelling van de Atlas van Stolk te
Rotterdam komt de vrede zelf aan bod. Deze expositie
is voornamelijk gebaseerd op stukken uit
deze omvangrijke prentenverzameling. Onder de
titel 'De Vrede verbeeld' worden hier allerlei as­
5(i
pecten van 17e-eeuwse vredessluitingen gevisualiseerd.
Vanzelfsprekend vormt de Vrede van Munster
daarbij het centrale punt.
Vredessluiting was een proces dat een groot aantal
stadia doorliep. Het begon, na openingszetten,
met het betrekken van logementen door de ambassadeurs
van de twee partijen, gevolgd door het onderhandelen
zelf. Met een beetje geluk liep het uit
op de ondertekening van de vredestraktaten, de ratificatie
daarvan door de regeringen van de oorlogvoerende
staten, de beëdiging van de vrede door de
ambassadeurs der partijen, en de afkondiging van
het verdrag of van een kortere proclamatie. Een
reeks van feestelijkheden besloot het hele proces.
De Vrede van Munster wordt in een bijzonder
licht gesteld dankzij het beroemde schilderij dat
Gerard ter Borch maakte van de beëdiging van
het Munsterse traktaat. Het schilderij toont de
Spaanse en Staatse onderhandelaars in de raadzaal
van het stadhuis van Munster. Van dit historisch
betrouwbaar gebleken schilderij vervaardigde
Jonas Suyderhoef een even grote prent, die
alom circuleerde en het voorbeeld werd voor
weergaven van soortgelijke zittingen bij andere
vredessluitingen. Aan deze prent gaan in de expositie
uitbeeldingen van het ontvangen van gezanten
vooraf. Na deze prent volgen beelden van de
afkondiging van de vrede, vreugdevuren in avondlijke
uren en van tableaux vivants die op allerlei
plaatsen werden opgesteld. Het geheel wordt omgeven
met prenten waarop de vrede op allegorische
wijze is uitgebeeld.
Centraal Museum
Een zeer specifieke kant van de Munsterse vrede
komt aan de orde in de tentoonstelling georganiseerd
door het Centraal Museum te Utrecht. Deze
expositie zal daar worden gehouden in de Dom.
De titel spreekt voor zich: 'Tegen de Vrede!
Utrecht en de vredesonderhandelingen in Munster'.
Tot diep in 1648 verzette het gewest Utrecht
zich tegen de sluiting van de Munsterse vrede.
Daarin stond hel niet alleen: ook Zeeland bestreed
haar, zelfs tot na de beëdiging in Munster,
evenals de stad Leiden. De argumenten van de tegenstanders
liepen sterk uiteen. De tentoonstelling
richt zich op de tegenstand in het algemeen,
schenkt wat meer aandacht aan de Zeeuwse en
Leidse argumenten, en werkl het Utrechtse voorbeeld
gedetailleerd uit.
In Utrecht werd de toon in feite gezet door één
man en zijn factie. Godard van Reede, heer van
Nederhorst was een man die vanaf 1640 de

Utrechtse Staten op een uiterst pragmatische ma­
nier domineerde, en die niet schroomde om eer­
dere standpunten zo nodig opzij te schuiven. In
zijn bestrijding van de vrede vond hij, hoewel zelf
godsdienstig van rekkelijke snit, aansluiting bij
steile calvinisten zoals Gisbertus Voetius. Politiek
streefde hij naar sterke banden met stadhouder
Frederik Hendrik, in wie hij een nadrukkelijk
voorstander van oorlogvoering meende te be­
speuren. Maar vóór alles lijkt zijn houding te zijn
bepaald door zijn nijpende financiële toestand.
Frankrijk heeft hem, naar vrij stellig wordt aange­
toond, van heel wat geld voorzien opdat hij de Re­
publiek aan Franse zijde in de oorlog zou hou­
den. Tenslotte moest Van Reede het hoofd echter
buigen voor een nieuwe, opkomende factie in het
Utrechtse gewestelijke bestuur en de Vrede van
Munster accepteren.
Deze Utrechtse tentoonstelling toont met een
veelheid aan kunst- en historische voorwerpen het
leven en handelen van deze invloedrijke figuur,
die wel eens een prototype zou kunnen blijken
van een ook elders voorkomend slag provinciale
bestuurders.
Koninklijk Paleis op de Dam
De apotheose van de Vrede van Munster vindt
plaats in het Koninklijk Poleis oj> de Dam in Amster­
dam. De expositie is getiteld 'Een vredesmonu-
ment na tachtig jaar oorlog' en is gewijd aan het
Munsterse vredesverdrag zelf, dat ook zal worden
tentoongesteld, omringd door documenten, voor­
werpen, penningen, schilderijen en cartografisch
materiaal. Maar dat vooral ook wordt geplaatst, als
men het zo wil uitdrukken, in een reliekschrijn -
namelijk het gebouw zelf. Immers, de bouw van
het Paleis, destijds stadhuis, begon in 1648 met de
legging van de eerste steen op 28 oktober.
Zowel in de bouwgeschiedenis van het Paleis als
in het decoratieprogramma is de invloed van de
Vrede van Munster nadrukkelijk zichtbaar. Met de
vrede in het verschiet besloten de Amsterdamse
stadsregeerders begin 1648 het reeds ontworpen
gebouw te vergroten. Aan de Dam werd door ont­
eigening en sloop een veel groter bouwterrein
vrijgemaakt dan oorspronkelijk de bedoeling was.
In de decoratie overheerst het grote vredesbeeld
op het fronton. Een marmeren versie siert de be­
roemde Burgerzaal. In de gevel figureren voorts
de kardinale deugden als toespeling op vrede en
welvaart. In de grote galerij op de hoofdverdie­
ping van het stadhuis werden de hoekvlakken te­
gen de plafonds versierd met schilderingen van
Museumnieuws
Afb. 4. Jacob van Campen en Artus Quellinus,
het timpaan van het Koninklijk Paleis, voormalig
stadhuis van Amsterdam. Bovenop staat het Vre­
desbeeld van Quellinus, verwijzend naar de Vrede
van Munster in het bouwjaar 1648. Stichting Ko­
ninklijk Paleis Amsterdam.
de opstand van de Bataven tegen de Romeinen in
69 na Chr. Deze strijd om de vrijheid tegen de
overheersing van vreemde gezagsdragers werd in
de 17e en 18e eeuw voortdurend gebruikt als
rechtvaardiging voor de Nederlandse Opstand te­
gen Filips II.
Flankerende tentoonstellingen
Naast de exposities onder auspiciën van het Na­
tionaal Comité worden enkele flankerende ten­
toonstellingen voorbereid.
Het Haagse Mauritshuis organiseert een kleine
tentoonstelling, getiteld 'Gerard ter Borch en de
Vrede van Munster'. De Overijsselse schilder Ter
Borch was in de periode van de vredesonderhan­
deling in Munster aanwezig. Hij was eerst in
dienst van de Staatse onderhandelaar Adriaen
Pauw, en stond tijdens de beëdiging op de loon­
lijst van de Spaanse ambassadeur Pefiaranda. Als
57

Museumnieuws
lid van diens gevolg was hij bij de eedsaflegging
op de vrede aanwezig; links op zijn eigen schilderij
heeft hij zichzelf afgebeeld.
Ter Borch was in Munster een belangrijk portretschilder.
Niet alleen zijn beide opdrachtgevers,
maar ook andere onderhandelaars lieten
zich één of meermalen door hem portretteren.
Deze portretten vormen, samen met werk van Anselmus
van Hulle, de basis voor de beroemde serie
geschilderde portretten, die nu nog te vinden zijn
in de raadhuizen van Munster en Osnabrück, en
van de gegraveerde afbeeldingen van alle ambassadeurs
en hun vorsten. Zij bieden een uitstekende
mogelijkheid om de personen die voorkomen
op Ter Borchs centrale schilderij te identificeren.
Een verrassend aspect van de Tachtigjarige
Oorlog en de Vrede van Munster biedt Kasteel
Huis Bergh, in het Gelderse 's-Heerenberg. Hier
wordt de tentoonstelling 'Tussen Spanje en Oranje'
gehouden. Dit fraaie kasteel was eeuwenlang
de woonplaats van de graven Van den Bergh, die
in de Tachtigjarige Oorlog een rol van betekenis
hebben gespeeld. Graaf Willem IV van den Bergh
was gehuwd met een zuster van Willem van Oranje.
Zoals veel van zijn tijdgenoten kampte hij met
het probleem, naar welke zijde uiteindelijk zijn
trouw moest uitgaan tijdens de Nederlandse Opstand.
Aanvankelijk fel medestander van Oranje,
keerde hij tenslotte, berooid en wel, terug naar de
dienst van zijn vorst, Filips II. Graaf Willem IV van
den Bergh hoort daarmee thuis in de rij van notoire
'landverraders' uit de tijd van de Opstand -
een benaming die thans met de nodige voorzichtigheid
moet worden gehanteerd. Ook Van den
Berghs zonen waren bestuurders en militairen in
Habsburgse dienst, totdat één van hen, Hendrik,
in 1632 ten dele uit opportunisme uitweek naar
Staatse zijde.
De tentoonstelling in Kasteel Huis Bergh geeft
een beeld van het handelen van deze graven in
oorlogstijd. Voor deze speciale gelegenheid zal
het portret van graaf Willem IV van den Bergh,
geschilderd door Anthony Mor, als bruikleen uil
Canada te bezichtigen zijn. De expositie wordt geplaatst
tegen de achtergrond van de Gelderse verhoudingen
en ontwikkelingen.
Als onderdeel van de Vrede van Westfalen was
de Vrede van Munster mede bepalend voor de Europese
verhoudingen na 1648. Daarin traden
steeds meer staten zelfstandig op, zodat een toename
van het aantal internationale conflicten niet
uitbleef. Een grote bedreiging voor 'het Westfaalse
systeem' werd gevormd door de gemeenschap­
58
pelijke aanval van Frankrijk, Engeland, Munster
en Keulen op de Republiek in 1672. Voor het
eerst sinds 1648 voerden de Zeven Provinciën een
hachelijke strijd om hun voortbestaan als zelfstandige
staat. Over deze serieuze bedreiging handelt
de tentoonstelling 'Naarden in de schaduw van
Munster. De bevrijding van Naarden door Mariniers
in 1673' die wordt gehouden in het Nederlands
Vestingmuseum te Naarden, en vervolgens in
het Mariniersmuseum in Rotterdam in reprise
wordt genomen.
Deze expositie besteedt aandacht aan de bezetting
van de vestingstad Naarden door de Fransen,
in 1672, en de bevrijding ervan door mariniers,
het jaar daarop. De inname van Naarden vormde
een directe bedreiging voor Holland, omdat de
stad één van de grensvestingen van het gewest
was. De herovering ervan betekende dan ook het
einde van de Franse opmars. De tentoonstelling
toont niet alleen de militaire aspecten van de
strijd rond de stad, maar laat aan de hand van diverse
objecten tevens een beeld zien van het leven
in een vestings- en garnizoensplaats in het derde
kwart van de 17e eeuw.
Buitenlandse activiteiten
Het overzicht zou niet compleet zijn, zonder de
internationale activiteiten te noemen. Het gehele
vredesproces was in de jaren 1644-1648 een internationale
aangelegenheid. Dat wordt vooral in
Duitsland onder de aandacht gebracht. Vanaf oktober
'98 wordt op drie lokaties de tentoonstelling
'1648 - Krieg und Frieden in Europa' opgesteld:
in Münster in het Westfalisches Landesmuseum, en
in Osnabrück in hel Kultuigesehichtliches Museum
en de Kunsthalle Dominikanerkirche. Deze drie omvangrijke
exposities beogen een weergave van de
loop der gebeurtenissen zowel in Duitsland als in
andere delen van Europa te zijn. De nadruk wordt
vooral gelegd op het dagelijks leven in oorlogstijd.
Bovendien komt de vraag aan de orde, welke betekenis
de Westfaalse Vrede voor het Europa van
de daaropvolgende eeuwen heeft gehad. Naar
Duitse gewoonte wordt de expositie begeleid door
een gewichtige catalogus.
Niet in, maar afkomstig uit het buitenland is de
tentoonstelling 'Spaanse cultuurschatten uit de
periode 1598-1648', te bezichtigen in de Nieuwe
Kerk te Amsterdam. Hier wordt een beeld gegeven
van 'Spanjes Gouden Eeuw', de culturele bloei
die plaatsvond in dezelfde tijd waarin het land pohtiekjmst
een diópe cnoio doormaakte. Schilderij

Musetimnieuws
Afb. 5. Theodoor van Thulden (1606-1669), Allegorie op Gerechtigheid en Vrede. Doek, Westfalisches
Landesmuseum Munster.
en van Velazques en De Zurbaran, beeldhouwwerk,
wandtapijten, muziekinstrumenten en documenten
zijn in nauwe samenwerking met het
Spaanse Ministerie van Cultuur voor deze gelegenheid
uit onder andere het Prado en het Koninklijk
Paleis in Madrid verzameld en naar Amsterdam
overgebracht. Hiermee wordt de
Nederlandse toeschouwer geïntroduceerd in het
land van 'de vijand van destijds', van wie in de
Staatse propaganda steeds een eenzijdig en vooral
negatief beeld werd gegeven.
Deze grote wintertentoonstelling kan men beschouwen
als het slotakkoord van een veelstemmige
herdenkingssymfonie in Nederland.
Simon Groenveld
Lid van het Nationaal Comité Vrede van Munster
Nederlandse herdenkingstentoonstellingen:
Stedelijk Museum Het Prinsenhof, Sint Agathaplein
1, Delft:
'Beelden van een strijd. Oorlog en kunst vóór
de Vrede van Munster, 1621-1648'. 14 maart
t/m 14 juni 1998; di t/m zo 10-17 uur.
Legermuseum, Korte Geer 1, Delft:
'Van Maurits tot Munster. Tactiek en triomf van
het Staatse leger'. 15 maart 1998 t/m 3 januari
1999; di t/m za 10-17 uur, zo 13-17 uur.
Museum Catharijneconvent, Nieuwegracht 63,
Utrecht:
'Geloven in verdraagzaamheid'. 14 maart t/m
26 juli 1998; di t/m vrij 10-17 uur, za en zo 11-17
uur.
Atlas van Stolk, Het Schielandshuis, Korte Hoogstraat
31, Rotterdam:
'De Vrede verbeeld'. 14 maart t/m 28 juni
1998; di t/m vrij 10-17 uur, za en zo 11-17 uur.
Centraal Museum, expositieruimte in de Domkerk,
Utrecht:
'Tegen de Vrede! Utrecht en de vredesonderhandelingen
in Munster'. 14 maart t/m 7 juni
1998; tot 1 mei: ma t/m za 1 1-Hi uur, zo 14-16
uur; na 1 mei: ma t/m za 10-17 uur, zo 14-17
uur.
Koninklijk Paleis op de Dam, Amsterdam:
'Een vredesmonument na tachtig jaar oorlog'.
6juni tot 7 september 1998; ma t/m zo 12.30-17
uur.
59

Museumnieuws
Mauritshuis, Korte Vijverberg 8, Den Haag:
'Gerard ter Borch en de Vrede van Munster'. 3
juli t/m 11 oktober 1998; di t/m za 10-17 uur,
zo 11-17 uur.
Kasteel Huis Bergh, 's-Heerenberg:
'Tussen Spanje en Oranje'. 13 juni t/m 27 september
1998; in juni en september: ma t/m zo
13-17 uur; in juli en augustus: ma t/m vri j 11-17
uur, za en zo 13-17 uur.
Het Nederlands Veslingmuseum, Westwalstraat 6,
Naarden:
'Naarden in de schaduw van Munster'. 27 juli
t/m 30 oktober 1998; di t/m vrij 10.30-17 uur,
za en zo 12-17 uur. In juli en augustus ook op
maandag geopend.
Mariniersmuseum der Koninklijke Marine, Wijnhaven
7, Rotterdam:
'De bevrijding van Naarden door Mariniers in
1673'. 15 november 1998 t/m januari 1999; di
t/m za 10-17 uur, zo 11-17 uur.
De Nieuwe Kerk, Dam, Amsterdam:
'Spaanse cultuurschatten uit de periode 1598-
1648'. November 1998 t/m april 1999.
Voor meer informatie: het secretariaat van het Nationaal
Comité Vrede van Munster, Postbus 25000,
2700 LZ Zoetermeer, telefoon: 079-3232311/
3234064, telefax: 079-3232320.
CO

Rectificatie
Rectificatie
In tabel 2, behorend bij het artikel van Henk Gras, 'De Rotterdamse kermis in de 19e eeuw: het einde
van een feesttraditie', in het themanummer Vermaak in Holland 29, 4/5 (1997) 240-256, zijn enkele fou­
ten geslopen. Hieronder volgt de gecorrigeerde versie.
Tabel 2. Aantallen en marktaandeel van de kermisspellen
Spel: 1773-1794 1795-1813 1814-1830 1834-1853
Opera 2 0,6% 2 0,7% 3 0,8%
Toneel 3 0,9% 6 2,0% 15 4,0% 40 7,0%
totaal 5 1,6% 8 2,7% 18 5,8% 40 7,0%
Marionetten 19 5,9% 33 10,9% 28 7,5% 31 5,4%
Metamorfose 4 1,1% 2 0,3%
Schimmen 10 3,1% 1 0,3%
Pantomime 1 0,3% 10 2,7% 10 1,7%
Mechanieken 26 8,1% 23 7,6% 23 6,1% 5 0,9%
totaal 55 17,1% 58 19,1% 65 17,4% 48 8,3%
Wassenbeeld 27 8,4% 48 15,8% 33 8,8% 21 3,7%
Lev.Beelden 3 0,5%
totaal 27 8,4% 48 15,8% 33 8,8% 24 4,2%
Koorddansen 8 2,5% 14 4,6% 14 3,7% 44 7,7%
Acrobatiek 8 2,5% 6 2,0% 11 2,9% 25 4,3%
Paardenspel 6 1,9% 4 1,3% 3 0,8% 21 3,7%
Circus 1 0,3% 11 3,6% 22 5,9% 27 4,7%
totaal 23 7,2% 35 11,5% 50 13,3% 117 20,4%
Goochelen 10 3,1% 6 2,0% 10 2,7% 26 4,5%
Fysica 18 5,6% 13 4,3% 6 1,6%
Geesten 3 1,0% 1 0,3%
Kracht 8 2,6% 13 3,5% 6 1,0%
Kennis 1 0,3% 2? 0,5%
totaal 28 8,7% 31 10,2% 32 8,6% 32 5,5%
Dressuur 28 8,7% 7 2,3% 16 4,3% 12 2,1%
Menagerie 8 2,5% 7 2,3% 33 8,8% 16 2,8%
Vreemd Dier 15 4,7% 12 4,0% 8 2,1% 10 1,7%
Gedrocht 7 2,2% 2 0,7% 6 1,6% 4 0,7%
totaal 58 18,1% 28 9,3% 63 16,8% 42 7,3%
Gezichten 53 16,5% 11 3,6% 18 4,8% 41 7,1%
Kijkkasten 3 0,8% 19 3,3%
Th.Opüque 6 1,6% 2? 5,0%
totaal 53 16,5% 11 3,6% 27 7,2% 89 15,3%
Freaks 48 14,9% 43 14,2% 51 13,6% 47 8,2%
Kunst 11 3.4% 4 1,3% 13 3,5% 12 2,1%
Medisch 5 1.6% 5 1,7%
Draaien 9 2,8% 31 10,2% 23 6,1% 124 21,6%
Ongeïd. 1 0,3%
Totaal 322 100% 303 100% 375 100% 575 100%
(il

Uitgeverij Verloren
in samenwerking met de Historische Vereniging Holland
De laatste delen van de Hollandse Studieën zijn hieronder opgesomd. Alle delen zijn geïllustreerd.
Het formaat wisselt en is met een code aangegeven: c voor 21x26 cm, k voor 16x24 cm. Ook de
meeste delen vóór deel 22 zijn nog leverbaar. Voor een volledig overzicht zij verwezen naar de
Fondscatalogus van de Historische Vereniging Holland en de Fondslijst van Uitgeverij Verloren.
22. S. FABER e.a., Criminaliteit in de negentiende eeuw.
1989, ISBN 90-70403-23-4, 150 blz. (G) ƒ49,00 (leden Holland ƒ25,00)
23. R.G. FUKS-MANSFEIU, De Sefardim in Amsterdam tot 1795. Aspecten van de ontwikkeling van
een joodse minderheid in een Hollandse srad.
1989, ISBN 90-70403-24-2, 224 blz. (K) /37>5° ('eden Holland ƒ 20,00)
24. W.GM. WÜSTEFELD, De boeken van de Grote of Sint Bavokerk. Een bijdrage tot de geschiedenis
van het middeleeuwse boek in Haarlem.
1989, ISBN 90-70403-25-0, 152 blz. (G) ƒ40,00 (leden Holland ƒ30,00)
25. J.G.M. SANDERS, Waterland als woestijn. Geschiedenis van het Kartuizerklooster 'Het Hollandse
Huis' bij Geertruidenberg 1336-1595.
1990, ISBN 90-70403-26-9, 239 blz. (G)
0 0
ƒ55. (leden Holland ƒ27,50)
26. CM. LESGER, Hoorn als stedelijk knooppunt. Stedensystemen tijdens de late middeleeuwen en
vroegmoderne tijd.
1990, ISBN 90-70403-27-7, 240 blz. (G) ƒ50,00 (leden Holland ƒ30,00)
27. JAN KOK, Langs verboden wegen. De achtergronden van buitenechtelijke geboorten in Noord-
Holland 1812-1914.
1991, ISBN 90-70403-29-3, 176 blz. (G) ./'45.°° (leden Holland ƒ25,00)
28. FRANS GROOT, Roomsen, rechtzinnigen en nieuwlichters. Verzuiling in een Hollandse plattelandsgemeente,
Naaldwijk 1850-1930.
1992, ISBN 90-70403-30-7, 301 blz. (K) ƒ49,00 (leden Holland ƒ25,00)
29. J.A.M.Y BOS-ROPS, Graven op zoek naar geld. De inkomsten van de graven van Holland en Zeeland
1389-1433.
1993, ISBN 90-70403-31-5, 426 blz. (K) ƒ70,00 (leden Holland ƒ40,00)
30. A. VAN BRAAM, Zaandam in de middeleeuwen.
1993, ISBN 90-70403-32-3, 223 blz. (K) ƒ42,00 (leden Holland ƒ27,50)
31. PETER POT, Arm Leiden. Levensstandaard, bedeling en bedeelden, 1750-1854.
1993, ISBN 90-70403-33-1, 367 blz. (k) ./59. 00
('eden Holland ƒ32,50)
32. PAUL KNEVEL, Burgers in het geweer. De schutterijen in Holland, 1550-1700.
1994, ISBN 90-70403-36-6, 420 blz. (K) ƒ70,00 (leden Holland ƒ40,00)
33. MARIKA KEBLUSEK, Boeken in de Hofstad. De rol van het boek in het politieke centrum van de
Republiek 1625-1650.
1997, ISBN 90-70403-38-2, 382 blz. (K) ƒ67,5" (leden Holland ƒ42,50)
62
Leden van Holland kunnen exemplaren voor de ledenprijs bestellen door het aangegeven bedrag,
vermeerderd met ƒ6,00 als bijdrage in de verzendkosten per boek, over te maken op postgirorekening
3593767 t.n.v. Holland o.v.v. het gewenste boek. De laatste 2 delen kunnen ook worden afgehaald
op de bekende adressen.
De boeken van Verloren zijn verkrijgbaar in er erkende boekhandel. Bij bestellingen rechtstreeks
bij de uitgever wordt een kleine bijdrage in de verzendkosten in rekening gebracht. Onze nieuwe
Fondslijst met een compleet overzicht van al onze uitgaven is op aanvraag gratis verkrijgbaar.

Inhoud
30e jaargang nr. 1, 1998
J.W.J. Burgers
Eer en schande van Floris V. Twee oude twistpunten over de geschiedenis van een
Hollandse graaf
Boudien de Vries
Stabiliteit in een periode van verandering: de huwelijksleeftijd van de Amsterdamse
elite, 1811-1883 22
Boekbesprekingen 35
Museumnieuws 53
Rectificatie artikel H. Gras, Holland 29, 4/5 (1997) 240-256 61
Verkrijgbaar via Holland 62
Aan dit nummer werkten mee:
Dr. J.W.J. Burgers (1953) is als vast onderzoeker verbonden aan de leerstoelgroep middel­
eeuwse geschiedenis van de Universiteit van Amsterdam. Hij legt de laatste hand aan een stu­
die over de Rijmkroniek van Holland. Adres: Historisch Seminarium, Spuistraat 134, 1012 VB
Amsterdam.
Dr. Boudien de Vries (1951) is werkzaam als universitair docent bij de vakgroep geschiedenis
van de Rijksuniversiteit Leiden. Haar dissertatie (1986) ging over de sociale structuur van Am­
sterdam in de 19e eeuw. Momenteel houdt zij zich bezig met het onderzoek naar de burgerij
in de 19e eeuw, in het bijzonder naar de leescultuur. Adres: Vakgroep Geschiedenis, Postbus
9515, 2300 RA Leiden.
Omslagontwerp: Ester Wouthuysen.
Productie: Uitgeverij Verloren, Postbus 1741, 1200 BS Hilversum, telefoon 035-6859856,
fax 035-6836557, e-mail verloren@wxs.nl.
1