'Jouw broertje is Turk?' - Thuis in Brabant

In Brabant
Jos Swanenberg
Jos Swanenberg
(Gemert 1968)
groeide op in Middel-
rode. Hij studeerde
Nederlandse taal-
en letterkunde in
Utrecht en werkte
vervolgens in Nijme-
gen van 1995-2008
aan diverse onder-
zoeksprojecten op
het gebied van de
Brabantse dialecten.
Sinds 2004 is hij
streektaalfunctio-
naris voor de provin-
cie Noord-Brabant,
vanaf 2009 namens
de stichting Erfgoed
Brabant. Daarnaast
is hij sinds 2009 bij-
zonder hoogleraar
‘Diversiteit in taal en
cultuur in Brabant’ in
Tilburg.
‘Jouw broertje is Turk?’
Taal en identiteit onder jongeren
in Noord-Brabant
Auteur
28
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
De New Kids uit Maaskantje. Een act die
niet alleen zeer populair is bij de jeugd in
Noord-Brabant, maar ook in de rest van
Nederland en zelfs bij onze oosterburen.

Zonder het enthousiaste werk van de vele onderzoekers die zich met het Brabantse erfgoed bezighouden, zou de bron waaruit ook
In Brabant put weldra leeg raken. In Brabant biedt daarom iedere editie een gastauteur uitgebreid de ruimte om zijn of haar verhaal
te doen, om te tonen hoe diep hij of zij in het Brabantse verleden is gedoken.
Niemand spreekt onvervalst Algemeen Beschaafd Nederlands. Hetzelfde geldt voor het Brabants.
Populaire acts zoals de New Kids uit Maaskantje doen misschien anders vermoeden, maar van één
absoluut standaard ABB (‘Algemeen Beschaafd Brabants’) is in de praktijk geen sprake. Het is wel
zo dat de diverse dialecten die in Noord-Brabant worden gesproken enkele grote kenmerken in
woordgebruik en uitspraak gemeen hebben, met de zachte ‘g’ wellicht als bekendste voorbeeld.
Samen kunnen we ze betitelen als ‘het’ Brabants. De verschillen tussen de dialecten onderling
worden echter wel kleiner, net als de afstand tot het ABN. Jongeren gaan op een andere en creatie-
vere manier om met streektaal. Wat betekent dat voor de positie van het Brabants?
De spreektaal in Noord-Brabant bevindt zich in
het proces van regiolectisering. Dialecten worden
regiolecten, streekvariëteiten met een duidelijk
accent maar met minder van de oude, lokale
dialectwoorden en andere kenmerken. Het verschijnsel
‘regiolect’ werd in 1990 door Cor Hoppenbrouwers,
een Groningse taalwetenschapper die
opgroeide in Westerhoven en Valkenswaard, beschreven
als een taalvariëteit die in eerste instantie
vooral door jongeren in gebruik werd genomen.
De wording van regiolecten impliceert dat dialect
niet zonder meer verdwijnt, maar verandert. De
taalsituatie onder jongeren in Noord-Brabant verkeert
in een stadium waarin een continuüm van tussenvormen
is ontstaan. De vormen bevinden zich
tussen lokaal dialect en standaardtaal en variëren
in de mate van streekgebondenheid. Tussenvormen
kunnen als regionaal dialect getypeerd worden en
andere tussenvormen als algemene Nederlandse
omgangstaal met een herkenbaar regionaal accent.
Zulke tussenvormen zijn dus anders dan het dialect
dat wij traditioneel beschouwen als de taal van een
plaats, als de authentieke plaatsgebonden moedertaal
zoals die in Noord-Brabant nog vooral door
de oudste generaties gebezigd wordt.
Authenticiteit wordt bij lokale dialecten belangrijk
gevonden, vooral als zij als moedertaal gelden,
hetgeen bijvoorbeeld tot uiting komt in culturele
uitingen zoals dialectliteratuur of dialectdictees.
Rondom authenticiteit hanteert men dan een
norm: zo hoort het dialect van bijvoorbeeld de
stad Tilburg gesproken te worden, dat is echt of
typisch Tilburgs. Natuurlijk heeft het plaatselijke
dialect zijn eigen grammatica en woordenschat en
kan het beschouwd worden als gebonden aan bepaalde
regels. Maar bij correctieve handelingen
die naar authenticiteit verwijzen, lijkt het dialect
als iets stabiels en onveranderlijks te worden behandeld.
Nieuwe kenmerken worden dan al gauw
als fouten tegen het lokale dialect aangemerkt.
Als we evenwel hedendaagse taalvariatie in
Noord-Brabant nader beschouwen, hebben we
niet langer te maken met dialect van het zojuist
geschetste type. De traditionele, lokale dorps- of
stadsdialecten worden door de jongere generatie
zelden gebruikt; er zijn nauwelijks jongeren die
enkel en alleen een dergelijk dialect beheersen.
De grote meerderheid van jongeren wordt in het
Nederlands opgevoed of in elk geval toch met het
Nederlands. Dat neemt niet weg dat er nog wel veel
typisch plaatsgebonden kenmerken in de taal van
jongeren in Brabant te horen zijn. Het is te horen
dat ze uit Brabant komen, en meestal ook uit welke
regio van Brabant. Zulke kenmerken kunnen deel
uit maken van het accent, maar ook van het woordgebruik,
de woordvorming of de zinsbouw.
inbrabant NUMMER 4 AUGUSTUS 2011 29

30
Het taalgedrag van jongeren verandert vooral
sterk tijdens de tienerjaren, in de periode van de
zogenoemde secundaire socialisatie. Het gezin is
de vormende omgeving van de primaire socialisatie,
de periode die kinderen doormaken totdat ze
van de basisschool afkomen. Scholen, verenigingen
en andere netwerken met leeftijdsgenoten zijn belangrijke
plaatsen van handeling in het secundaire
socialisatieproces.
Globalisering
De spreektaal in Noord-Brabant is niet slechts een
afgesleten of genivelleerde vorm van het oorspronkelijke
dialect. Sommige kenmerken lijken
bewust in stand te worden gehouden en er worden
zelfs nieuwe eigenschappen toegevoegd. Bestaande
dialectkenmerken kunnen op nieuwe manieren
gebruikt worden en daarbij overdreven ingezet
worden (‘hyperdialect’) en nieuwe elementen kunnen
uit andere dialecten worden ingevoerd (bijvoorbeeld
leenwoorden uit Limburgse dialecten). Maar
elementen kunnen ook uit het Engels of uit talen van
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
Prof. dr. Jos Swanenberg
geeft een lezing over taal
en identiteit onder jonge-
ren in Noord-Brabant
tijdens de Dag van de
Brabantse volkscultuur,
2 oktober 2011. (Foto:
Maikel Samuels)
immigranten, zoals het Sranan Tongo van Suriname,
worden overgenomen. In deze tijden van globalisering
kennen groepen en verbanden van mensen
steeds vaker een wisselende samenstelling van
nationaliteit en etniciteit. Jongeren van de tweede
en derde generatie immigranten beheersen
het Nederlands over het algemeen goed, maar gebruiken
vaak elementen uit talen van (niet noodzakelijk
de eigen) minderheidsgroepen in Nederland
om hun taalgebruik te kleuren, en ook kinderen
van autochtone ouders doen daar volop aan mee.
Zij spreken dan niet het bijzondere Nederlands
van een bepaalde etnische groep, maar ze gebruiken
variëteiten die uit diverse registers putten: multietnolecten.
De zogenaamde ‘straattaal’ zoals die
door Nederlandse hiphopartiesten uitgedragen
wordt, is zo’n multi-etnolect: Nederlands met een
Amsterdams of ander Randstedelijk accent, doorspekt
met woorden uit het Sranan Tongo, Papiamento,
Turks of Arabisch. Dergelijke taalvariëteiten kunnen
niet langer beschouwd worden als variëteiten die
ontstaan doordat sprekers het Nederlands onvol

doende beheersen, maar moeten gezien worden als
variëteiten waar moedwillig kenmerken uit andere
talen aan worden toegevoegd.
Schrijftaal
We hebben het bij de globalisering voornamelijk
over spreektaal. Maar ook op het gebied van
de schrijftaal, met name in digitale media, vallen
deze tendensen op. Digitale communicatie is vooral
schriftelijk, gemengd met figuren, symbolen,
foto’s, beelden en video’s en daarmee ook wel
met spreektaal. Deze communicatie is over het
algemeen zeer informeel en direct. Schrijven was
voorheen voor de meeste mensen zo goed mogelijk
geformuleerd en formeel (met uitzondering
van het boodschappenlijstje enz.). Schrijven was
bovendien moeizaam. Schrijven op digitale media
is voor jongeren echter vanzelfsprekend. Er
is nog nooit zoveel geschreven in de geschiedenis
van de mensheid. Schrijven is voor jongeren
volkscultuur geworden. Roeland van Hout, taalwetenschapper
in Nijmegen, laat aan de hand van
de volgende voorbeelden zien dat in dergelijke
informele schriftelijke communicatie ook ruimte
voor Brabants regionaal taalgebruik is:
- ‘daarna had spap het vuur aan gestoken’
- ‘ben kei high!’
- ‘ben kei moeee.’
- ‘volgns mij word het egt kaj gezellig’
- ‘Kei sweet vind je niet?’
- ‘vandaag: laatste school dag, geweldig bekant
het enige wat we hebben gedaan is tv gekeken!!’
Jongeren gaan creatief om met taal en scheppen
een eigen code, inclusief een aangepaste spellingscode.
Dat eigen jargon lijkt een Nederlands
dat moedwillig doorspekt wordt met ‘fouten’ tegen
de spellingsregels, met cijfers, emoticons en
afkortingen (w8 ff), en met stukjes uit andere
repertoires zoals het Engels of Brabants dialect.
In communicatie moet je immers laten zien wie
Titelpagina van het oudst bewaard gebleven drukwerk
in het Papiaments. Een editie van de rooms-katholieke
catechismus uit 1837. (Bron: Wikimedia Commons)
je bent, waar je bij wilt horen en waar je vandaan
komt.
Van ‘zien’, ‘kei’, ‘dinger’ en ‘mongools’
In de afgelopen twee jaar hebben we vanuit de bijzondere
leerstoel ‘Diversiteit in taal en cultuur in
Brabant’ (gevestigd aan Tilburg University en mogelijk
gemaakt door de Toon Weijnen Stichting en de
provincie Noord-Brabant) onderzoek gedaan naar
jongerentaal en -cultuur op middelbare scholen
in Mill, Uden, Veghel, Bladel en ’s-Hertogenbosch.
Hieruit blijkt dat jongeren nauwelijks gesprekken
voeren die volledig uit lokaal dialect of geheel uit
inbrabant NUMMER 4 AUGUSTUS 2011 31

32
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
foto links: Professor Antonius Angelus Weijnen (Fijnaart
1909 - Malden 2008), toonaangevend dialectoloog met
bijzondere belangstelling voor Noord-Brabant en vergelijkend
taalwetenschapper aan de Katholieke Universiteit Nijmegen,
van 1958 tot 1980. (Foto: Familiearchief Weijnen). foto onder:
Regionale spreiding van het gebruik van ‘van’ of ‘af’ als
tweede lid van voornaamwoordelijke bijwoorden in Noord-
Brabant. ‘Van’ wordt in de dialecten van oostelijk Noord-
Brabant uitgedrukt door ‘af’.
Algemeen Nederlands bestaan. Het repertoire
bestaat uit de hierboven voorgestelde tussenvariëteiten.
Hieronder sommen we enkele opvallende
uitspraken op.
In de volgende uiting wordt ‘zijn’ uitgesproken
als zien. ‘Ja, als dat erop staat, zal dat wel zien, ja.’
(Mill). In de dialecten van het Land van Cuijk, waartoe
Mill behoort, heeft geen diftongering plaatsgevonden:
waar in het Standaardnederlands de
klank ie is veranderd in ij gebruiken ook de Millse
jongeren nog de steeds de oudere variant. Zo
wordt pijn-pien, schrijf-schrief en kijk-kiek.

Het weglaten van de -t aan het eind van een woord
vindt in deze regio volop plaats bij woorden als
‘dat’, ‘wat’ en ‘niet’:
Melvin in Mill: ‘En hoe laat begint da?’
Van als tweede lid van voornaamwoordelijke
bijwoorden wordt in de dialecten van oostelijk
Noord-Brabant uitgedrukt door af, zoals ook in
de volgende zin:
Melvin: ‘Daar word ik niet bang af’ (gezegd van de
grote hoeveelheid sms-berichtjes die de spreker
door zijn vriendin toegestuurd krijgt.)
In Noord-Brabantse dialecten komen als meervoudsvormen
bij ding voor: dinge, ding (zonder
uitgang) en dinger iets dat we ook terugzien bij
een andere deelnemer aan het onderzoek, Arnoud
uit Mill. De meervoudsvorm dinger is in Noord-
Brabant beperkt tot het oosten. De westelijke
grens van dat gebied ligt tussen Baarle-Nassau
en Lage Zwaluwe.
Het gebruik van als na een bijvoeglijk naamwoord
in de vergrotende trap is echter wel algemeen in
Brabantse dialecten. Zo ook bij Melvin: ‘Dat is lekkerder
als bruin’. Dialectbeschrijver A.P. de Bont
constateerde al in 1962 voor het dialect van Kempenland
dat de vergrotende trap niet gevolgd wordt
door ‘dan’ maar door ‘als’: hij heejget nog hóggerder
és gij (‘hij heeft het nog hoger dan jij’).
Bij het bespreken van scheldwoorden komt het
volgende aan de orde:
John in Mill praat over wat je zoal aan nieuwe
scheldwoorden aantreft: ‘En mongool heb je tegenwoordig
hè, mongool.’
Melvin antwoordt: ‘Ja, maar die lopen er ook echt
rond hier, af en toe, ik zit hier ook met twee van die
mongools aan tafel.’
De meervoudsvorm mongools wijkt af en zou
men niet verwachten bij het Nederlandse woord
‘mongool’. Waarschijnlijk is deze meervoudsvorm
ontstaan onder invloed van de nieuwe uitspraakvariant
die vooral populair is geworden dankzij New
Kids uit Maaskantje: móngol, met de klemtoon op
de eerste lettergreep en een ‘g’ in het midden van
het woord, uit te spreken als in het Engelse guy of
het Franse garçon. Door de klemtoonverplaatsing
wordt het woord blijkbaar geplaatst in de categorie
van woorden die een s-meervoud krijgen, zoals
‘lepel’.
Kei wordt in de zin van ‘heel erg’ gebruikt, niet alleen
in keihard, maar ook in bijvoorbeeld keigaaf,
inbrabant NUMMER 4 AUGUSTUS 2011
33
(Bron: www.
niefokkemee-
brabant.nl)

34
keimooi, keistoer, keivlug, keichic of zelfs kei bedankt,
kei gefeliciteerd. Hélène in Uden: ‘Is iedereen
chagrijnig, ik ben kei vrolijk.’
In de volgende uiting werd het verkleinwoord gevormd
met een achtervoegsel dat tot het dialect
behoort, bijvoorbeeld door Eric in Uden: ‘Was het
een vrouwke?’.
In het meer traditionele dialect van Uden zou je
dan wefke (‘wijfje’) verwachten, maar het woord
‘wijf’ heeft in hedendaags taalgebruik een negatieve
connotatie gekregen. ‘Wijf’ wordt als ordinair
beschouwd. Als het woord in een vriendelijke
of neutrale context wordt gebruikt, gebruikt
men tegenwoordig liever ‘vrouw’.
Op het gebied van de zinsbouw is er in spreektaal
veel variatie waar te nemen. In de volgende uiting
is een zinsdeel achter op geplaatst: ‘Wat gingen
we ook alweer doen voor spellen?’, zegt Eric uit
Uden, terwijl je hier zou verwachten: ‘Wat voor
spelletjes gaan we doen?’
Ook worden vaak Engelse leenwoorden gebruikt,
zoals to smoke in het volgende voorbeeld, waarbij
het werkwoord volgens de regels van het Nederlands
werd verbogen. Maikel in Uden: ‘En gister iets
anders gesmoked?’
Daarbij wordt natuurlijk zo nu en dan ook gevloekt
of gescholden. Joey in Bladel (is met zijn broodtrommel
bezig): ‘Volgens mij zit ie er echt al drie
weken in.’ Brent antwoordt: ‘Ah, stink face!’
Ten oosten van de lijn Den Dungen-Oirschot-Reusel
kennen dialecten bij een groot aantal bijvoeglijke
naamwoorden geen uitgang in het meervoud.
Max in Bladel bijvoorbeeld: ‘Ja, en hij hee dik goei
punte net als Brent’, in plaats van ‘Hij heeft dikwijls
goeie/goede punten.’
Maar niet alleen dit soort dialectkenmerken, die
op regiolect wijzen, kleuren de jongerentaal in
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
Het Brabants ‘leesplenkske’, een idee van dialect-
zanger Nico van de Wetering.
Brabant. In Veghel, waar we geen spontane gesprekken
hebben opgenomen, maar participeerden
in groepsgesprekken, werden bij onze vraag
naar typerende Veghelse woordenschat voor
jongeren de termen mof (‘misselijk’, gezegd van
een handeling: hij doe mof), pitje (meisje), piefke
(joint) en laaie (zoenen) gegeven. Deze termen
maken niet deel uit van de authentieke Veghelse
dialectwoordenschat, maar zijn geleend uit andere
dialecten via het jongerencircuit. Mof is waarschijnlijk
een variant op ‘muf’, dat vooral ‘onfris,
bedompt’ betekent, en pitje moet het nog zonder
verklaring stellen. Piefke hoort bij het Zuid-
Limburgs pieve (‘roken’), maar wordt daar gezegd
voor een gewone, handgedraaide sigaret oftewel
een sjekkie, terwijl de jongens uit Veghel het vertaalden
met jonco. En dat woord is dan weer een
voorbeeld van multi-etnolect. Jonco is immers
Surinaams voor ‘joint, sigaret met marihuana’,
maar er zaten geen Surinamers in deze Veghelse
klas. Laaie lijkt een variant op ‘laden’ te zijn, afgaand
op het volgend internetcitaat dat uit Oploo

komt: ‘Die mennekes zien heel goed int laaie het
makt nie uut wa of het nou bier is of het vrouwlik
schoon of zelfs shoarma is, ze laaie het gelijk.’
De uitingen die nu volgen, komen van Erol, met
ouders die geboren en getogen zijn in Turkije en
naar Nederland geëmigreerd zijn. Ze bevatten
elementen die wel vaker geconstateerd worden
bij sprekers met een andere moedertaal dan het
Nederlands en die mogelijk veroorzaakt zijn door
onvolledige tweedetaalverwerving. Let op de
ontbrekende lidwoorden en het overbodig hulpwerkwoord
‘doen’ in de volgende fragmenten.
Erol in Uden: ‘Ik had zwembroek aan, shirt aan,
slippers, was ik scooter gaan rijden. (…) Ik deed
dat gister ook op werk, vonden ze niet zo leuk. (…)
Ik deed gister, deed ik bediening maar soms doe ik
ook afwassen.’
In alle 12 gesprekken constateerden we 37 gevallen
van het ontbreken van een lidwoord. Daarvan
waren er 19 afkomstig van Erol. Zinnen waarin
een vorm van doen als overbodig hulpwerkwoord
voorkwam, telden we 17 keer, waarvan 9 afkomstig
waren van Erol.
Een kleine meerderheid van de jongens en meiden
heeft in ons onderzoek aangegeven het dialect te
spreken van de plaats waar hij of zij is opgegroeid.
Het grootste gedeelte van die kleine meerderheid
verklaart ook trots te zijn dat ze het dialect spreken
van de plaats waar ze zijn opgegroeid. De houding
ten opzichte van het dialect en de zelfrapportage
van het dialectgebruik van de tieners is echter dikwijls
niet in overeenstemming met het werkelijke
taalgebruik dat tijdens de opnames waargenomen
is. Zij zijn waarschijnlijk niet bekend met het verschil
tussen lokaal dialect en regiolect of zelfs met
het onderscheid tussen dialect en accent.
Het spreken van regiolect werd bij een kleine
meerderheid geconstateerd. Volledig in het lokale
Ook de ‘Cursus Brabants’ van ‘Theo en Victor’s TV
Televisie’ uit het VPRO-programma ‘Draadstaal’
geniet brede provinciale en nationale belangstel-
ling. (Bron: YouTube)
dialect gesproken zinnen ontbreken vrijwel. Regionale
kenmerken beperken zich meestal tot accent,
zinsvolgorde en incidentele woordkeuze. De overgrote
meerderheid van de jongeren zegt trots te
zijn op het Brabantse accent waarmee ze spreken.
Een enkeling daarentegen geeft in het onderzoek
aan niet trots te zijn op het herkenbare Brabantse
accent waarmee men spreekt. Die mening is dan
in overeenstemming met het taalgebruik tijdens
de opname. De betreffende jongeren spreken in
dat laatste geval dan ook een variëteit die meer
Algemeen Nederlands is.
Tussen lokaal dialect en standaardtaal
De hedendaagse taal van jongeren uit oostelijk
Noord-Brabant kan voornamelijk gekarakteriseerd
worden door variatie op fonologisch gebied (het
palet aan klanken). De grote diversiteit die daarin
te vinden is, is typerend voor regionale spreektaal.
inbrabant NUMMER 4 AUGUSTUS 2011 35

36
Vervolgens is vooral verscheidenheid te vinden
op lexicaal gebied (de woordenschat), met name
in de domeinen van scheldwoorden, vloekwoorden
en obsceen taalgebruik. Ook de belangrijke
positie die het Engels in de jongerentaal inneemt
is goed waarneembaar, hoewel de frequentie
waarin het Engels voorkomt tussen de groepen
verschilt. Engelse woorden behoren in ieder geval
tot het taalrepertoire van Brabantse jongeren.
Het Engels kan niet langer gezien worden als een
vreemde taal, die pas in de tienerjaren wordt geleerd
op school. Kinderen groeien ermee op. Ze horen het
op televisie, in de muziek en in games.
Lokale dialectwoorden werden ook, weliswaar in
mindere mate, gevonden, maar men zei bijvoorbeeld
pakken waar we vatten zouden mogen verwachten,
mooi en leuk waar we schoon, skon zou-
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
den kunnen verwachten. Diversiteit in de taal van
hedendaagse jongeren uit Noordoost-Brabant
is geringer in de zinsvolgorde en nog schaarser
op het gebied van de woordvorming (verkleinwoordjes,
meervoudsvorming, vervoegde werkwoorden
enz.). Zo ontbrak in onze gegevens bijvoorbeeld
de genusgebonden flexie. Dat zijn de
uitgangen die, afhankelijk van het woordgeslacht,
aan lidwoorden, bijvoeglijk voornaamwoorden of
voornaamwoorden worden geplakt, bijvoorbeeld:
unne jonge vs. un meid, deezen boer vs. dees boerin.
Zulke uitgangen mogen toch opvallend voor de
Brabantse dialecten genoemd worden, als je die
vergelijkt met het Algemeen Nederlands, maar
waren bij de deelnemers aan het onderzoek dus
niet meer terug te horen. Het taalgebruik van de
jongeren bevindt zich in het brede spectrum tus-

sen lokaal dialect en standaardtaal. Sommige
sprekers gebruiken meer regionale kenmerken
dan andere, maar uitingen die volledig in het dialect
(zowel in klank, woord, zinsbouw als in woordvorming)
werden gezegd, waren zoals gezegd
schaars.
Ewa koelie
Kenmerken die waarschijnlijk zijn terug te voeren
op onvolledige tweedetaalverwerving bleven
in Uden beperkt tot de zinsbouw (syntactische
kenmerken) met voorbeelden als het weglaten
van het lidwoord of het overbodig gebruik van
een hulpwerkwoord. We zagen het terug in de
opname van spreker Erol met ouders van Turkse
origine. Multi-etnolect, de mengvorm van Nederlands
met woorden en uitdrukkingen uit verschil-
lende talen, kwam in die opname echter niet voor.
In Mill en Bladel hebben we zelfs helemaal geen
sporen van immigrantentalen gevonden, maar de
deelnemers van die scholen waren dan ook allen
Nederlands. In het Udens deel van het onderzoek
komt wel straattaal als gespreksonderwerp aan
bod. Als de andere deelnemer aan het gesprek,
foto links: Portret van Noureoldine Koutabi (links) en Hanid Boufrad,
medewerkers van het Marokkaans Jongerencentrum. Hinthamerstraat,
‘s-Hertogenbosch, 13 september 1990. (Foto: Felix Janssens, collectie
Stadsarchief ’s-Hertogenbosch) foto onder: Voorlichtingsbrochures
voor buitenlandse werknemers in het stedelijk informatiecentrum.
’s-Hertogenbosch, circa 1980. (Collectie Stadsarchief ’s-Hertogenbosch)
inbrabant NUMMER 4 AUGUSTUS 2011 37

38
een jongen wiens moeder is geboren op Curaçao
en opgegroeid in Nieuw-Zeeland, vertelt dat zijn
broer wel eens een Turks woord gebruikt, reageert
Erol met de opmerkelijke vraag: ‘Jouw broertje is
Turk?’
Peter in Uden: ‘Oh ja, wat was trouwens ‘lelijk’ in
het Turks? Iets met ‘sukir’?’
‘Çirkin’, antwoordt Erol.
Peter: ‘Çirkin, ja, dat zei mijn broertje. Die kende,
kende çirkin.’
Erol: ‘Jouw broertje is Turk?’
Peter: ‘Ja, hij gaat, hij gaat, hij gaat om met Turken.
Leert hij allemaal van die, ja, noemen ze straattaal,
maar ik noem het Turks, dus ja.’
Uit ons onderzoek in ’s-Hertogenbosch komt het
volgende voorbeeld, uit een gsm-gesprek waarvan
we met slechts een spreker kunnen meeluisteren:
Nesli in ’s-Hertogenbosch: ‘Ewa koelie…ewa dreri,
hoe izzie?’ (…gsm…) ‘Oh god, jongen.’ (…gsm…)
‘Eeh gabbuh, hoe izzie jonguh, dreri?’
Nesli is geboren en getogen in ’s-Hertogenbosch
en heeft ouders die in Turkije zijn geboren. Koelie
(‘sjouwer, dagloner’) is een woord dat hier gebruikt
wordt als geuzennaam, maar dat eigenlijk een
negatieve, denigrerende term is voor een andere
etnische groepering, namelijk mensen van Hindoestaanse
of Indonesische origine. Voorts gebruikt
de spreker een opvallend stemhebbende medeklinker
in de verbinding izzie (‘is ie’) en klemtoon in
de laatste lettergreep van gabber en jongen waarbij
de medeklinkers aan het woordeinde worden
weggelaten. Tot slot vinden we twee Arabische
woorden in deze uiting: ewa (dat zich nog het best
laat omschrijven met ‘hé’) en dreri (‘jongen’). Dit
is een typisch geval van multi-etnolect, waarbij
wordt geput uit verschillende immigrantentalen.
Hier wordt niet bij wijze van fout teruggevallen
op de moedertaal. Arabisch is niet de moedertaal
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
van Nesli, dat is immers Turks. Dat ook Nesli termen
uit andere talen dan het Nederlands of het
Turks gebruikt, sluit mooi aan bij onderzoek van
Leonie Cornips en Vincent de Rooij in Rotterdam,
waar Surinaamse jongens termen uit het Papiamento,
de taal van Antillianen, in hun straattaal gebruiken.
Volgens Cornips en De Rooij zijn Surinamers
en Turken veel minder negatief in het nieuws dan
Marokkanen en Antillianen, en worden die laatste
allochtone jongerengroepen dus meer beschouwd
als buiten de samenleving geplaatst. Dat geeft
ze een stoerder imago. Zodoende gaan Turken en
Surinamers andere allochtone talen gebruiken,
de meest stereotiepe allochtone talen. Daarmee
kun je als gekleurde jongen een stoere identiteit
beter uiten dan in de eigen taal, van de ‘brave’
Turkse allochtonen.
Overigens gebruikt Nesli ook Bossche dialectvormen
zoals zeetie (‘zei hij’) en ocherm (‘och arme’)
die zo opvallend zijn dat ze denkelijk niet per ongeluk
worden gebruikt. Het lijken eerder lokale,
zelfs gestigmatiseerde dialectvormen die expres
worden ingezet. Dat is opvallend, ook omdat hij
als deelnemer aan het onderzoek in de enquête
rapporteert dialect helemaal niet stoer te vinden.
Hij zegt het overigens ook niet plat of slordig te
vinden. Op deze wijze mixt Nesli zijn Nederlands
met Arabisch en Bosch, en spreekt hij bovendien
soms met een allochtoon accent en met kromme
zinnen, die onvolledige tweedetaalverwerving
typeren. Maar in de hele opname (met een duur
van 20 minuten) spreekt hij opvallend genoeg
geen woord in het Turks. We kunnen dit typeren
als superdiversiteit: taalgebruik en cultuuruitingen
volgen niet langer het patroon van bekende waarden
van nationaliteit, etniciteit en lokaliteit.
Hier is geen sprake van authentiek lokaal taalgebruik
volgens de geaccepteerde normen van een
gemeenschap, zoals in de inleiding van deze bijdrage
werd beschreven. Integendeel, er wordt gespeeld
met taal. Het is een creatief en non-conformistisch
proces, waartoe ook het moedwillig fouten maken

om etnolectgebruik te suggereren, behoort. De
situatie is niet statisch of uniek, naar gelang
context en groep worden taalgebruik en sociaal
gedrag constant aangepast. Daarbij lijkt het concept
authenticiteit telkens opnieuw ingevuld te
worden. Het gaat niet langer om de beheersing
van het lokale dialect of het correct spreken van
een immigrantentaal: authenticiteit wordt naar
gelang context en groep bepaald. Daarbij kunnen
elementen uit diverse repertoires in het taalgebruik
worden ingezet, ook al zijn die repertoires niet verbonden
aan traditionele waarden als etniciteit,
nationaliteit of lokaliteit.
Brabants verdwijnt niet
Als we naar het profiel van hedendaagse jongeren
uit Noordoost-Brabant kijken aan de hand van hun
achtergrondkenmerken, sociale karakteristieken
en talige kenmerken, dan zien we een aantal voor
(Foto: Moshiano)
de hand liggende parallellen. Zo zijn Melvin, John
en hun kameraad Thijs (van wie in dit artikel geen
citaten zijn opgenomen) drie vmbo-jongens die uit
een klein dorp (Mill) in Noordoost-Brabant komen,
nog veel dialectkenmerken gebruiken en houden
van motorcross, sleutelen en vissen. Anderzijds is
Nesli een allochtone vmbo’er die opgroeit en schoolgaat
in de stad (’s-Hertogenbosch), houdt van kickboxen,
hiphop en hardlopen, en op creatieve wijze
allerlei taalrepertoires mixt. Maar we willen natuurlijk
niet bijdragen aan stereotypering van jongeren.
Het ligt wel in de lijn der verwachting dat jongeren
naar aanleiding van hun sociaal-culturele en talige
kenmerken in bepaalde groepen geplaatst kunnen
worden. Maar bepaalde sociaal-culturele kenmerken
en talige kenmerken kunnen slechts zelden aan
een bepaalde groep gekoppeld worden.
Dat dialect zijn lokale kenmerken verliest, komt
bij het beluisteren van jongeren in Noordoost-
inbrabant NUMMER 4 AUGUSTUS 2011 39

Literatuur
n Leonie Cornips en Vincent de Rooij, Selfing and othering through
categories of race, place, and language among minority youths in
Rotterdam, The Netherlands. (2010, manuscript, nog niet gepu-
bliceerd)
n Cor Hoppenbrouwers, Het regiolect. Van dialect tot algemeen
Nederlands. (Coutinho. Muiderberg, 1990)
n Roeland van Hout, ‘Streektaal plus: waarom is de streektaal goed
voor kinderen? De voor- en nadelen van meertaligheid voor jon-
geren/kinderen, hun taalontwikkeling en de rol van de streek-
taal.’ (André Hottenhuislezing, 30 maart 2011)
n Paul Mutsaers en Jos Swanenberg, Ewa dreri hoe izzie? Raden
raad raad wie ik ben. Language Variety and Identity among
Adolescents in North Brabant.(Working Paper Tilburg Univer-
sity, Tilburg, 2010)
n Jos Swanenberg en Jolijn Meulepas, Het nieuwe Brabants. Een
onderzoek naardiversiteit in taal en cultuur onder jongeren in
Noordoost-Brabant (2011, manuscript, nog niet gepubliceerd)
n www.ed.nl/specials/meebuurten: Documentaire ‘Boks Ouwe’ van
Daan Willemsen.
40
Brabant duidelijk naar voren. Toch blijven we veel
regionale kenmerken vinden in het taalgebruik.
De jongerentaal in Noordoost-Brabant kan gekarakteriseerd
worden als een breed spectrum van
regionale variatie, met opvallende en veel minder
opvallende dialectkenmerken, waarin de meeste
variatie waar te nemen is in het klankenpalet en
in de woordenschat. Verscheidenheid in het klankenpalet
is vaak terug te voeren op het dialect, in
de zin van het authentieke, lokale dialect ofwel
van de jongere variëteit die in een groter gebied
gebezigd wordt, bijvoorbeeld da of dè voor ‘dat’,
zien voor ‘zijn’ of hee voor ‘heeft’. Verscheidenheid
in de woordenschat is veel minder vaak terug
te voeren op het dialect, zoals wel het geval is bij
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
daar…af voor ‘daar…van’. De woordenschat wordt
meer beïnvloed door Engelse en Nederlandse
vloek- en scheldwoorden (stinkface, kutgast),
bijwoorden van graad (fokking gaaf, super vet) en
woorden die afkeuring of waardering aanduiden
(da suckt, vette vent).
De factoren waaraan dialectverlies over het algemeen
wordt toegeschreven, zijn ook de factoren
die nieuwe taalvariatie mogelijk maken. Die factoren
zijn onder andere het onderwijs, de media en
verstedelijking. In de loop van de twintigste eeuw
deden de kwaliteitsverbetering van het onderwijs,
maar ook het uitbannen van dialect in het onderwijs,
de komst van televisie met als voertaal het
Algemeen Beschaafd Nederlands en de verstedelijking,
gepaard gaand met immigratie van ‘import’-
Nederlanders uit andere regio’s die geen Brabants
dialect spraken, dat Brabantse dialect afnemen
in gebruik. In het laatste decennium hebben het
minder correctief optreden in het schoolvak
Nederlands, het meer informele televisieaanbod
(vooral op de commerciële zenders) en het opgroeien
van kinderen van allochtonen met elkaar
en met autochtone kinderen, juist de weg vrij gemaakt
voor nieuwe vormen van diversiteit in taal
en cultuur. Taalvariatie bestaat dan niet langer
uit lokale verscheidenheid, maar wordt bepaald
door plaatsen van handeling, of liever nog, door
de mensen die die communicatieve handelingen
uitvoeren. Wat je praat en hoe je klinkt hangt
voor jongeren dus vooral af van waar en met wie
je bent. Zo blijven taalvariëteiten verbonden met
bepaalde plaatsen, al zijn dat niet langer buurten,
wijken of dorpjes, maar schoolklassen, kantines
of hangplekken. Het Brabants verdwijnt niet, het
gaat met zijn tijd mee.