Downloaden - Stichting Bolswards Historie

C U L T U U R D R A G E R S
I N D E
M A R T I N I K E R K
Die als een gestrande, stenen ark van Noach boven de rode huizendaken
uitrijst. Zo schreef Bertus Aafjes ooit over de Martinikerk van Bolsward.
Ja, deze breedgeschouderde, veilig beslotene en vertrouwenwekkende
kerk als op een berg bood onderdak en ruimte aan cultuurdragers door
de eeuwen heen. Zes van hen passeren nu de revue.
JAN BRUGMAN
Praten als Brugman kon hij en zo is hij tot op de dag van heden vermaard om hoe
hij het in zijn preken wist te zeggen. Veel van deze sermoenen zijn bewaard
gebleven, trouwens – onder meer – ook zijn Speculum Imperfectionis (Spiegel der
Onvolmaaktheid), geschreven te Mechelen en het Leven (Vita) van de heilige
Lidwina van Schiedam (1380 – 1433), bovendien zijn Devote Oefeninghe in de
volkstaal (met betrekking tot het leven van Jezus) uit Nijmegen. In het klooster
van de franciscanen aldaar besloot hij zijn werkzame leven met de Devotus
Tractatus, in het Latijn gesteld en bestemd voor ordebroeders. Hij was voor
dit alles uitstekend gekwalificeerd: eerst monnik (minderbroeder) in Gouda en
misschien studie in Parijs, korte tijd ook gardiaan of kloosteroverste in Mechelen
en Sluis, lector in de theologie te Sint Omaars in Frans-Vlaanderen en vicaris voor
de Keulse kloosterprovincie. Twee uitgebreide preekreizen maakte hij, toen hij al
niet meer zo jong was, door het gebied van de IJsselvallei en andere gebieden in
Nederland en het Duitse Noord-Rijnland.
Zo verscheen Johannes Brugman, geboren omstreeks 1400 in het Rijnland ten
oosten van Nijmegen en overleden in deze stad in 1473, in juni van het jaar 1455
in Bolsward. Sinds ongeveer 1270 was een franciscaner of minderbroeder klooster
in de stad gevestigd. Evenals elders ging het hem hier om de observantie
(inachtneming) van de kloosterregels en de regulering van het leven in het
algemeen. Kloosterlingen die als gaudenten leefden en het dus nogal vreugdevol
aanpakten, werden tot de oorspronkelijke orde geroepen. Burgers dienden zich
van dobbelen ende van andere boeverye te onthouden, luidt de echo van zijn
1

preken in kapittel 87 van het stadsrecht van Bolsward uit 1455 (ghemaekt by
raede en consente des Eerbaren Vaders Johannis Brugman, zoals in de aanhef
vermeld).
Overigens propageerde pater Jan geen eindeloos vasten of algehele onthouding.
Op reis genoot hij graag van een goede maaltijd, waarbij hij de wijn zag als een
hemelse geneugte die reeds in het heden beschikbaar was. Vervolgens is er ook
wel sprake van medeneming van een paar flessen voor onderweg, zoals een oude
stadsrekening meldt. Maar het ging om meer volgens hem. Hij miste de
offerbereidheid in deze overgangstijd vol misstanden, tegenstellingen en
onzekerheden. Daarom hield hij allen het lijden van Christus voor. In dat licht
moesten mensen, kloosterlingen of niet, ook tot lijden bereid zijn om dat eens,
menigmaal heel spoedig, met eeuwige glorie te verwisselen. Bij dit alles ging hij
steeds meer toekomst zien voor de maatschappij, ook godsdienstig, in het
gemeenschapsleven van de Broeders en Zusters des Gemenen Levens (Moderne
Devotie), zoals in Deventer, met een kritische opstelling ten opzichte van de
kerkelijke structuren en daarbij nadruk op persoonlijk geloof, eigen
verantwoordelijkheid en goede scholing.
Een echte boeteprediker dus, althans in eerste instantie, deze Johannes, ook wel
Janneke Brugmans, hartstochtelijk en retorisch, rijk aan persoonlijke anecdotes en
dichterlijk begaafd, zowel in het Nederlands als het Latijn, soms buiten, vooral
binnen. Zo schoof hij ook in Bolsward aan in het toenmalige stadhuis. Maar
gedurende zijn drie maanden aldaar beklom hij meestal de kansel van de
Broerekerk en wat de Martinikerk betreft benutte hij hooguit de bouwplaats of het
al gereedgekomen koor (waar in de negentiende eeuw het koorgestoelte van de
minderbroeders zou komen te staan) dan wel de oude kerk binnen de nieuwe
muren. Maar in deze Grote Kerk heeft men zich later nog vaak al zingend met hem
en zijn streven vereenzelvigd. Van zijn hand is namelijk het lied Ic heb ghejaecht
mijn leven lanc, wel eens met overgrote gretigheid als een Bolswards gezang
bestempeld. In de bewerking van ds. Hendrik Pierson (1834 – 1923) staat het nu
te boek onder Gezang 471: Ik heb gejaagd, wel jaren lang.
GYSBERT JAPICX
Vanaf het jaar 1637 trad Gysbert Japicx, geboren
in 1603 te Bolsward en eind augustus 1666 aldaar
overleden, op als voorzanger in de Martinikerk. Hij
was in Bolsward tevens schoolmeester, zoals
eerder in het dorp Witmarsum, nu dan van de
stadsjongensschool. Als voorzanger in de
calvinistische eredienst (en ook zelf diepgelovig
calvinist) stond hij achter een lessenaartje en
vanaf dat punt had hij een goed zicht op de
kerkgangers. Allen kon hij met ver dragende stem
bereiken en zingend meenemen. Overigens was
de orgelbegeleiding van de gemeentezang niet
langer verboden. In 1631 namelijk had de
provinciale synode van Friesland, gehouden te
Harlingen, toestemming gegeven tot gebruik van
het orgel bij de gemeentezang. In de jaren van
zijn voorzangerschap bespeelde Jurjen Jans
Ilpendam het orgel, dat in 1539 zou zijn gebouwd.
2

Als voorzanger en dus muzikaal man moet Gysbert Japicx te kampen hebben
gehad met de problemen die de officiële psalmberijming van Petrus Datheen uit
1566 opleverde. Het eerste probleem werd gevormd door het feit, dat de
berijming een herberijming was: uyt den Francoyschen in Nederlantschen Dichte
overgeset. Het tweede probleem bestond uit het gebrek aan samenhang tussen
de zo ontstane tekst en de melodieën uit Genève en Straatsburg (ook nu nog in
gebruik). Voor iemand die bovendien een bekwaam dichter was en daarbij op den
duur aan het Fries als literaire taal de voorkeur was gaan geven, betekende dit
een grote uitdaging. Zo is hij in ongeveer 1654 gekomen tot het berijmen van
psalmen in het Fries. Van hem zijn 52 psalmen in berijming bekend: uiterst
compact en inmiddels nogal barok van stijl. Ook heeft hij de Juwn-bede (Jûnbea of
Avondgebed) geschreven: Nu iz de Dey forronn' mey uwre' in stuwne (Nu is de
dag vergaan met ure en stonden, zoals Douwe Tamminga het heeft herdicht). Niet
ten onrechte heeft dit lied van bijzondere schoonheid door middel van diverse
vertalingen internationale bekendheid verkregen.
Overigens heeft voorzanger Gysbert het niet beleefd, dat zijn geestelijke liederen
in de Grote Kerk werden gezongen. Het is trouwens onwaarschijnlijk, dat hij dit
heeft verwacht of gevraagd. Zijn kerk, de hoofdkerk van Bolsward en de
moederkerk van Westergo, stond binnen een stad die in 1455 in Friese vrijheid
voor in het Nederlands gesteld stadsrecht koos en waar zich over het officiële
taalgebruik zowel in het stadhuis als in de kerk en de school al lang geen discussie
meer voordeed. De geboren Hagenaar Abraham Alt heeft eeuwen later met zijn
Kerkkoor psalmen uit de Friese berijming van Gysbert Japicx getracht uit te
voeren. Hij schreef hierover echter op 28 september 1941, dat het enthousiasme
van de Bolswarders voor deze dingen gelijk nul is (brief bewaard in Tresoar,
Leeuwarden). En wat de Jûnbea betreft moet worden aangenomen, dat de eerste
kerkelijke uitvoering in de Martini heeft plaatsgevonden op 21 januari 1978 bij de
aanbieding van het Lieteboek foar de Tsjerken.
Desalniettemin bevindt zich een borstbeeld van Gysbert Japicx sinds 1823 in de
Martinikerk en is een standbeeld van hem sinds 1966 opgesteld buiten deze kerk
op het voormalige kerkhof. Hij behoorde immers tot de groten onder de
renaissanceschrijvers in het zeventiende-eeuwse Nederland en was bekend met
het werk van zijn medeliteratoren in Holland. Zijn dichtwerk is eveneens zeer
gestructureerd en vertegenwoordigt dezelfde genres. Als Friestalig dichter, zoon
van een renaissancearchitect en opgeleid aan de Latijnse school, stond hij in zijn
tijd zelfs op eenzame hoogte. De jaartallen van beide gedenktekens markeren
tevens het begin van perioden van herwaardering. De waardering viel namelijk
snel weg na de eerste drukken van de Friessche Tjerne bij Claude Fonteyne te
Leeuwarden (1640) en van de Friesche Rymlerye bij Samuel van Haringhouck te
Bolsward (1668, dus na de dood van de auteur) en anderen. Pas in de negentiende
en twintigste eeuw volgden nieuwe uitgaven en tal van boeken daarover, ook over
de dichter zelf.
NICOLAUS ELGERSMA
Een echte regent was hij: deze Nicolaus, op 6 mei 1739 geboren te Harlingen en
op 11 februari 1810 overleden te Bolsward. Passend bij zijn status droeg hij een
Latijnse voornaam. Nicolaus Johannes Elgersma was notaris van beroep, trad
bestuurlijk op als burgemeester, lid van de vroedschap of de raad, ook als
schepen, telkens in Bolsward. Bovendien speelde hij zijn rol als voogd van het Sint
Anthoniegasthuis, het Armhuis en het Weeshuis. En wat zijn familie betreft: veel
notarissen, burgemeesters, officieren en vooral predikanten, ook enkele
3

aangetrouwde predikanten van de Martinikerk in Bolsward. Ondertussen loopt er
een lijn van de kunst die hij als voogd liet toepassen in het Sint Anthoniegasthuis
en andere instellingen, trouwens ook in zijn huis, het Elgersmahuis, aan de Grote
Dijlakker, naar de klank, kleur en vorm van het nieuwe orgel in deze Grote Kerk in
het jaar 1781.
Toch lag het initiatief voor de bouw van dit orgel in
de familie Elgersma niet bij Nicolaus, maar bij
Franciscus, die zyn pligt, volgens dichter Jan
Auckes Backer uit Harlingen, In 't leven heeft
verricht. Hij, geboren in 1688 en in 1775
overleden, had namelijk in het testament van hem
en zijn (zeer rijke en aanzienlijke) vrouw Pietje
Algra bepaald, dat 12.000 gulden uit hun
nalatenschap was bestemd voor een nieuw orgel
in de grootte off Martinikerk alhier ter Steede. Het
echtpaar had geen kinderen en Nicolaus werd
belast met de uitvoering van het testament.
Nicolaus (of Nicolaas en anders Claas) was een
verre (en jonge) neef van Franciscus, maar dichtbij
hem levend en actief in dezelfde kringen en
besturen. Overigens steunde de neef op dat vlak
in 1785 enige tijd de patriotten.
Met grote voortvarendheid en kennelijke deskundigheid kweet Nicolaus zich van
zijn taak als executeur. Hij toog naar zijn geboorteplaats Harlingen, waar in de
Grote Kerk een orgel in aanbouw was. Zo kwam hij in contact met de beste en
belangrijkste orgelbouwer van Noord-Nederland: Albertus Antoni Hinsz, geboren in
Hamburg en werkend vanuit Groningen, die al in 1776 met de uitvoering van de
opdracht begon. Nicolaus voegde hieraan een opdracht toe. Hij verzocht namelijk
Hermanus Berkenbijl in Leeuwarden het bijbehorende beeldhouwwerk te
vervaardigen. Deze kunstenaar was hem al bekend door zijn werk in de
voogdenkamer van Sint Anthoon. Ook andere kunstenaars werden door hem
ingeschakeld voor het orgel. Dat hij daarvoor zelf 10.000 gulden extra beschikbaar
moest stellen, vormde geen bezwaar. Trouwens voor de inwijding van het orgel op
28 juni 1781 werden Kerk-Gezangen door de eerder genoemde Jan A. Backer
gedicht en door Christian Ernst Graaf, kapelmeester van de Prins van Oranje in
Den Haag, op muziek gezet. Het werk als geheel werd plechtig gezongen door een
gezelschap van Heeren en Jufvrouwen onder leiding van Dirk Vellinga uit
Harlingen. Vaste organist Anthony Antonides liet orgelspel horen. Wat hij speelde
is echter onbekend. De speciale uitgave van de stedelijke magistraat onder de
titel Kerk-Gezangen biedt de volledige tekst van deze cantate (voor en na de
predikatie) en ook wat ter Gedachtenisse van Franciscus Elgersma is gedicht.
Maar over de organist en zijn orgelspel staat wonderlijkerwijs geen woord te lezen.
Nicolaus Johannes Elgersma had met het oog op het nieuwe orgel ruim een week
eerder de schriftelijke verklaring van de kerkvoogden ontvangen: hem gedurende
syn Leeven lang een volkomen, vryen, onverhinderden toegang en gebruik van
dit Orgel toe te staan. De sleutel stond hem voor dit doel ter beschikking. Hij
scheen goed te kunnen spelen en daarvoor de tijd te vinden: naast ook nog het
directeurschap van het Departement Bolsward van de Oeconomische tak van de
Haarlemsche Maatschappij (wetenschap/opleiding), het samenstellen van een
bundel met oude volksverhalen (later verwerkt door de gebroeders Halbertsma)
en meer verantwoordelijkheden in stad en provincie.
4

MARINUS ERNESTUS VAN DER MEULEN
Van 1862 tot 1898 woonde Van der Meulen aan het (Groot) Kerkhof te Bolsward in
de schaduw van wat hij consequent de St. Martini-kerk noemde. Hij resideerde er
in één van beide pastorieën en was als predikant verbonden aan deze Grote Kerk
op het Groot Kerkhof. Dat resideren moet vooral letterlijk worden opgevat. Marinus
Ernestus van der Meulen, geboren op 18 november 1826 te Tienhoven en
overleden op 24 maart 1904 te 's-Gravenhage, was liberaal met de liberale
bestuurders uit de Bolswardse burgerij van toen en modern met de aanhangers
van de moderne wetenschap in de negentiende eeuw. Deftig was hij en bereisd,
publicitair begaafd en toch ook pastoraal en sociaal ingesteld. Daarnaast
redigeerde hij vele jaren de Bolswardsche Courant en werd tenslotte
stadsarchivaris bovendien. Over de lange rij van publicaties, hogere functies en
lezingen her en der op deze plaats gezwegen.
Ds. van der Meulen was in meer dan één opzicht een
man van voortschrijdend inzicht. Kwam hij uit een
orthodox domineesnest, via de evangelische richting
(mild, ondogmatisch, open en cultureel) van
Groningen ontwikkelde hij zich tot een gematigde
sympathisant van de moderne richting die zich als
nadrukkelijk vrijzinnig presenteerde. Inzake kunst en
cultuur keerde hij zich gaandeweg juist tegen de
moderniteit van de maatschappij van die dagen. Het
is haast onvoorstelbaar, wat er in het midden van de
negentiende eeuw aan stadswallen, stadspoorten en
andere stedelijke gebouwen met een bijzondere
geschiedenis is gesloopt, zeker ook in Bolsward. De
kerkvoogdij bestond het nota bene in 1864, kort na
de komst van de nieuwe dominee, de kaarsenkronen
in de Martini voor een schamel bedrag van de hand
te doen. En de dominee was het zelf die de Broerekerk, waarvoor kerkenraad en
kerkvoogdij geen duidelijke functie zagen, nog in 1877 een smakeloze steenklomp
noemde.
Toch was Marinus Ernestus in hetzelfde jaar betrokken bij de koorbanken van
zowel de Martini- als de Broerekerk. Dat gold in het bijzonder voor de paar banken
die als Bolswardse bijdrage deel uitmaakten van een Historische Tentoonstelling in
het oude stadhouderlijk paleis te Leeuwarden. Baron von Rothschild uit het Duitse
Frankfort zag de waarde ervan in en wilde de banken graag overnemen voor wel
20.000 gulden. Maar de stemgerechtigde lidmaten wezen dit met overgrote
meerderheid af. Ondertussen was al de aandacht van Jonkheer mr. Victor E.L. de
Stuers, hoofd van de afdeling Kunsten en Wetenschappen van het Ministerie van
Binnenlandse Zaken, op het lot van de koorbanken gevallen. In de Nederlandsche
Kunstbode schreef deze grote en rondreizende kunstkenner uitgebreid over de
schande van de dreigende verkoop. Het cultuurbesef won. In 1883 werd het met
een groene verflaag bedekte koorgestoelte uit de Broerekerk naar Amsterdam
overgebracht om daar te worden gerestaureerd onder leiding van directeur
Collinet van de Quellinusschool. Na terugkomst hiervan kregen alle koorbanken
een plaats in het afgesloten koor van de Martinikerk. Met het oude orgel van de
Broerekerk en ander kerkelijk meubilair sierden zij de speciale ruimte die Van der
Meulen in 1889 als museum kon openen. Halverwege de twintigste eeuw is het
koor met het schip herenigd tot één ruimte voor de eredienst.
5

Passend bij de ontwikkeling in de negentiende eeuw verscheen in 1888 van de
hand van de dominee Bolsward's Kunst en Kunstgeschiedenis. Het is een uiterst
deskundig en fraai verzorgd boek geworden, bovendien voorzien van voortreffelijk
fotomateriaal. In het woord vooraf kon Marinus Ernestus van der Meulen niet nalaten
te schrijven over den tijd, dien ik aan mijn ambt ontwoekeren mocht, gewijd
aan het onderzoek der aanwezige kunstschatten. Dat mocht was overigens niet
zonder tegenstand in de vriendelijke landstad. Vandaar de toevoeging, dat hij er
gedurende het vierde eener eeuw veel liefs en veel leeds ondervond.
CORNELIS JOHAN NIEMEYER
In 1899 deed Niemeyer zijn intrede in de Martinikerk van Bolsward en werd
daarmee de opvolger van ds. M.E. van der Meulen. Evenals zijn vader, predikant in
Sneek, was hij gepromoveerd. Na studie bij grote theologen in Leiden ontving hij
daar in 1889 de doctorstitel. Zijn dissertatie betrof De strijd over de leer der
praedestinatie in de IXde eeuw. Door middel van dit boek gaf hij blijk de
verschillende standpunten van theologen en kerkelijke leiders van die tijd te
kunnen analyseren. Tegelijk werd zo een thema behandeld dat telkens opnieuw in
de kerkgeschiedenis actueel zou worden. Cornelis Johan Niemeyer, geboren op 28
oktober 1864 te Vierhuizen in Groningen en overleden op 27 oktober 1932 te
Bolsward, betoonde zich ook verder een kritisch en modern theoloog die de
geloofsleer doordacht zonder dogmatisch te worden en zich toch welbewust
bewoog in de brede traditie van het christendom. Het professoraat waarvan
sprake schijnt te zijn geweest, kwam er echter niet van.
Of het aan Bolsward lag, is de vraag. Wel bevond de
Grote of Martinikerk met die ene bijzondere stad zich
midden op het veld van godsdienst en politiek in deze
tijd van eeuwwisseling. De liberalen verloren invloed in
de politiek en de liberalen in de kerk die zich modernen
noemden, waren eveneens op de terugtocht. De
gegoede burgerij van de negentiende eeuw had het niet
meer voor het zeggen en stond voor de gevolgen van
het stemrecht van mensen uit andere bevolkingslagen.
Orthodoxe groepen, ook in Bolsward, lieten zich
opnieuw gelden en socialistisch georiënteerden
weigerden verdere bevoogding. Onder de laatsten bevonden
zich ook predikanten, zoals de rode dominee
Sybe Kornelis Bakker die vanaf 1905 gedurende drie
jaren de links-moderne collega en buurman van de
deftige en strategische Cornelis Johan was.
Voor iemand als deze Niemeyer, politiek liberaal en
kerkelijk modern, was het tijd om zich in de praktische
strijd te storten. In 1905 kandideerde hij – vergeefs –
voor het lidmaatschap van de Tweede Kamer namens het district Sneek. Later
zette hij zich in voor de organisatie in Friesland van zijn liberale partij, de
Vrijheidsbond. Ondertussen deed zich een soortgelijke ontwikkeling voor op
kerkelijk gebied. In 1904 werd de Vereeniging van Vrijzinnige Hervormden in
Friesland opgericht, in 1913 overgegaan in de Vereeniging van Vrijzinnige
Hervormden in Nederland. In beide gevallen trad hij als voorzitter op. In 1908 was
hij al hoofdredacteur van het Weekblad voor de Vrijzinnige Hervormden geworden.
De nieuwe vrijzinnige groepering was minder intellectualistisch en optimistisch
dan de moderne stroming van weleer, meer gericht op Ons Recht en Onze Plicht
in de Ned. Hervormde Kerk, zoals de titel van een strijdlustige brochure van zijn
6

hand luidt. Het blijkt, dat hij zich zeer verbonden voelde met de oude volkskerk.
Godsdienst moet echter gepaard gaan met vrijheid. Verder: Rome en de
Gereformeerde Kerken moeten in het oog worden gehouden, omdat zij een gevaar
vormen voor de vrijheid. En als dan wordt gepleit voor evenredige
vertegenwoordiging en vrouwenkiesrecht binnen de eigen kerk klinken de
politieke thema's van zijn dagen door.
In 1933, een jaar na het overlijden van Cornelis Johan Niemeyer, werd tussen
kansel en pastorie, aan de binnenmuur van de Martinikerk een gedenkteken met
zijn beeltenis onthuld. Het is in opdracht van de Vereeniging van Vrijzinnige
Hervormden in Nederland vervaardigd door de bekende beeldhouwer Oscar
Wenckebach. De tekst daaronder luidt: In dankbare hulde aan haar stichter en
leider voor zijn arbeid tot zegen van de Nederlandsche Hervormde Kerk. Waar de
Geest des Heeren is, daar is vrijheid 2 Kor. 3 : 17. De stenen plaat wordt
vastgehouden door de oudchristelijke symbolen van de schrijvers van de vier
evangeliën waarin hij zich, modern en vrijzinnig, bij uitstek herkende.
ABRAHAM ALT
Toen Alt als de nieuwe organist van de Martini in Bolsward verscheen, had hij de
nodige ervaring opgedaan. Eerst was hij organist in Voorburg, daarna verbond hij
zich aan de Grote Kerk in Heusden. In 1910 volgde zijn benoeming in Bolsward.
Het moet een eervolle benoeming zijn geweest: opvolger van de bekende Bauke
de Vries en nu de beschikking over één van de grootste en mooiste orgels van
Nederland. Abraham Alt, van afkomst een Oostenrijker, geboren op 24 maart 1881
in Den Haag en overleden op 16 december 1941 in Bolsward, mocht zo wel een
groot orgel bespelen, maar hij ontving geen groot salaris. Toen hij in Hoorn meer
kon verdienen, verhoogde de kerkvoogdij ijlings zijn toelage. Het is trouwens de
vraag, of deze rasmusicus ooit Bolsward met Hoorn had willen verwisselen. Hij
woonde eerst aan de Jongemastraat en later aan de Nieuwe Turfkade. Bij de stratenaanleg
in Noord is hij geëerd met de Abraham Altstraat.
Al in het jaar na zijn aanstelling begon Abraham met orgelconcerten in de
Martinikerk. Orgelbespelingen of voordrachten noemde hij ze. Hij wilde het orgel
meer bekendheid geven en als romantisch virtuoos (de romantische stroming is in
de muziek nooit helemaal
verdwenen) beschikte hij over alle
mogelijkheden om een breed
publiek te boeien. Breed was zijn
programmering trouwens ook.
Natuurlijk stonden er regelmatig
werken van Johann Sebastian
Bach op het programma. Een
voornamere plaats kregen
romantische componisten als
Felix Mendelssohn Bartholdy,
César Franck, Alexandre Guilmant
en Charles Marie Widor (tintelend
bravourwerk volgens Alt). Maar hij
liet ook zonder bezwaar werk
horen dat oorspronkelijk niet voor uitvoering op het orgel was bestemd. Toch
moeten veel luisteraars hebben genoten van de Morgenstimmung uit de Peer
Gynt-suite van Edvard Grieg of van het Pelgrimskoor uit Tannhäuser van Richard
Wagner als finale. Ook speelde hij met veel plezier verzoeknummers. De
verzoeken stroomden binnen. Op het programma voor maandag 17 september
7

1923 liet Abraham Alt dan ook weten: Op den laatsten dag werden er nog vele
(zeer mooie) nummers aangevraagd, waarvoor echter, jammer genoeg, geen
plaats meer kon worden ingeruimd. Deze nummers (7 in getal) betreffen bijna alle
een of ander werk van Beethoven.
Alt was natuurlijk in de eerste plaats organist om de kerkdiensten te begeleiden
en toonde daarbij zijn improvisatietalent. Maar ook de koordirectie diende zich
aan. In 1926 werd het Vrijzinnig Kerkkoor opgericht. Ja, Vrijzinnig moest erbij
worden genoemd. Het koor hoorde immers niet bij de rechtzinnige hervormden die
inmiddels de nieuwe gebruikers van de Broerekerk waren geworden. Na perioden
met achtereenvolgens twee dirigenten ging men, aldus een krantenartikel,
schoorvoetend naar de Bolswarder troubadour, de heer A. Alt. Ook dit werk als
dirigent lag duidelijk op de weg van mijnheer Alt, mede in het kader van de
diensten in de Grote Kerk. Hij introduceerde echte koorliteratuur bij het
gezelschap, dat na zijn tijd de Martinicantorij zou gaan heten. Met het oog op zijn
koor heeft hij bijvoorbeeld de muziek voor De Oud-Testamentische zegen
gecomponeerd. Verder organiseerde hij in 1934 met de bekende organist Jan
Zwart uit Amsterdam een landelijke orgeldag in Bolsward en voerde hij elders
orgelconcerten uit, met name in Sneek. Daarnaast dirigeerde hij (zelf ook violist)
later vaak een strijkersensemble in de Bolswardse Martini en begeleidde hij daar
als organist bekende zangers. Bovendien gaf hij tal van muzieklessen in zijn
woonplaats en reisde hij per auto een groot deel van het land af voor het houden
van lezingen over opera's met grammofoonplaten en lichtbeelden.
Kleurrijk als musicus en als mens was Abraham Alt, iemand met een joyeuze
uitstraling. De kunstzinnige kwalificaties varieerden van organist van groote
vermaardheid tot duivelskunstenaar. Afgaande op de volksoverlevering moet
worden aangenomen, dat hij een goed glas niet schuwde. Bovendien zou hij soms
een toonbeeld van ontstuimigheid zijn geweest. Zo wordt verteld, dat op een
zekere zondagmorgen bij zijn speeltafel in de Martinikerk een rood lampje bleek te
zijn aangebracht. De voorganger zou dit vanaf zijn plaats met een drukknop
kunnen bedienen als teken voor beëindiging van het orgelspel. Alt was
onaangenaam verrast, rukte het lampje woedend van de wand en gooide het met
kracht de kerkruimte in.
Literatuur:
Bertus Aafjes, In de Nederlanden zingt de tijd, Amsterdam 1976
E.S. de Jong, Bolsward bezien en bezongen, Bolsward 1971
H.A.M. Andela, Bolsward. Zeven eeuwen Minderbroeders, Bolsward 1976
J.J. Kalma, Mensen in en om de Martini. Beelden uit Bolswards kerkgeschiedenis,
Bolsward 1980
F.A.H. van den Hombergh, Leven en werk van Jan Brugman O.F.M., Groningen 1967
Nico Lettinck, Praten als Brugman. De wereld van een Nederlandse volksprediker
aan het einde van de Middeleeuwen, Hilversum 1999
Dr. Otto J. de Jong, Nederlandse Kerkgeschiedenis, Nijkerk 1972
J.J. Kalma, Om Gysbert Japiks hinne. Fryslân yn de XVII-de ieu, Bolsward 1963
Philippus Breuker (inl.), Gysbert Japix (1603-1666), Skriuwers yn byld, nummer 1,
Leeuwarden/Bolsward 2003
Philippus Breuker (red.), Gysbert Japix. Een keuze uit zijn werk, Bolsward/Leeuwarden
2003
D.A. Tamminga, Gysbert Japicx. Gedichten, Leeuwarden 1989
E.B. Folkertsma, De Christen Gysbert Japiks, Sneek 1946
G. Stuiveling, Gysbert Japiks en zijn psalmberijming, Frysk Jierboek 1938, Assen
8

Petrus Dathenus, De CL Psalmen des propheten Davids, Kruiningen 1977
Jan Luth, Jan Pasveer, Jan Smelik (red.), Het kerklied. Een geschiedenis,
Zoetermeer 2001
Onno Yebs Elgersma, Zes eeuwen Elgersma's, Geldrop 2009
Willem Jan Dorgelo Hzn, Orgels, Organisten en Kosters van de Grote- of
Martinikerk te Bolsward, Zaandam-Leeuwarden 1996
Wiebe H. Keikes, Sint Anthoon te Bolsward. Uit de rijke historie van het “rijcke”
gasthuis, Herdruk uit de Vrije Fries van 1966, Emmeloord 1998
J.J. Wijma, Het Oude Bolsward 713-1955, Bolsward 1994
Jan A. Backer, KERK-GEZANGEN ter inwydinge van het orgel in de Groote Kerk te
Bolsward, in 't licht gegeeven op gezag van den edelen achtbaaren magistraat
dier stede 1781 (daarin opgenomen: Ter Gedachtenisse van den Achtbaaren
Heere Franciscus Elgersma)
D. Nauta, A. de Groot, O.J. de Jong, S. van der Linde, G.H.M. Posthumus Meyes
(red.), Biografisch Lexicon voor de geschiedenis van het Nederlandse
Protestantisme, Deel 1, Kampen 1978
M.E. van der Meulen, Bolsward's Kunst en Kunstgeschiedenis, Sneek 1888
J.A.J.M. Verspaandonk, Bolsward. De Martinikerk, Misericorde-reeks II, 1974
Rienk Klooster, Het Vrijzinnig Protestantisme in Nederland, Serie Wegwijs, Kampen
2006
C.J. Niemeyer, De strijd over de leer der praedestinatie in de IXde eeuw,
Groningen 1889
Dr. C.J. Niemeyer, Ons Recht en Onze Plicht in de Ned. Hervormde Kerk, Bolsward
1924
A. Alt, Programma's van 12 orgelbespelingen, Bolsward 1911 en 1919, Sneek
1921, Bolsward 1923
A. Alt, De Oud-Testamentische zegen, koormuziek z.j.
Nog een jubileum in Bolsward. 1926-1966: Van vrijz. Kerkkoor tot Martini Cantorij,
waarschijnlijk Bolswards Nieuwsblad, Bolsward 1966
N.C.J. de Boer, Ph.H. Breuker, J. van de Brug, O.Y. Elgersma, K. Eringa, J. Lageweg,
Martinicantorij, P. van der Meer, J.F. Sterenberg, Tresoar, A. Vlagsma, A.H. Vlagsma,
documentatie en informatie, zowel rechtstreeks als doorgegeven, Bolsward 2002
en 2010, Bozum 2010, Franeker 2010, Geldrop 2010, Burgwerd 2010, Leeuwarden
2010, Steenwijk 2010
Internet: Wikipedia, afbeeldingen van Jan Brugman en Gysbert Japicx, 2010
Lodewijk A. Nell
predikant van de Martinikerk te Bolsward 1972 – 1980
Franeker, 28 mei 2010
9