van Staden, Ancilia. "Skupe - onbewoonde huise ... - National Museum

Skulpe
onbewoonde huise van die natuur
Ancilia van Staden
Seeskulpe is die uitwendige skelet van weekdiere soos
slakke, mossels, oesters en kauri's. Hulle bewoon die
oseane van die wêreld in 'n groot verskeidenheid van
omgewings en op verskillende dieptes. Hulle habitat wissel
van getypoele langs die strand tot die diepsee. Hierdie
skulpe kan gevind word waar hulle op die strande uitspoel,
in rotspoele, onder sand tydens lae getye, in die vlak waters
van die see, sowel as in die donker dieptes van die
seebodem.
Daar is wêreldwyd nagenoeg 100 000 lewende spesies
weekdiere. Party, soos die bobbelvlot-slakke, lewe in die
oop see waar hulle op vlotte van slymerige lugbelle ronddryf.
Ander, soos klipmossels, klou alte hardnekkig en amper
Die skulp-uitstalling in die Nasionale Museum.
Wie van ons het nie al op die strand geloop en skulpies opgetel nie? Dis een van daardie natuur-pasellas wat die
meeste van ons betower. Skielik voel jy weer vry en sorgeloos wanneer jy kaalvoet, met seesand tussen jou tone,
telkens buk om die kleinste skulpies op te tel en jou te verwonder aan die verskeidenheid, mooi kleure, vorms en patrone.
bewegingloos aan rotse en ander oppervlakke vas, terwyl
sommige hulle weer onder die sand ingrawe. Skulpe dien
nie net as sterk metaalpakke wat hierdie sagte, weerlose
diere beskerm nie. In sommige gevalle bied hulle
spieraanhegtingspunte en partykeer is hulle daar vir
kamoeflering. Skulpe word deur 'n afskeiding van die sagte
mantel van die weekdiere gevorm en bestaan gewoonlik uit
'n horingagtige buitenste laag, 'n aantal middelste kalkagtige
lae en 'n binneste gladde, blinkerige perlemoenlaag. Soos
wat die weekdiere groei, groei hul skulpe ook.
Elke soort skulp het sy eie unieke ontwerp en patroon, maar
almal word op dieselfde argitektoniese manier gevorm. 'n
Skulp is 'n spiraal wat om 'n sentrale as waaraan die spiere

van die diertjie vasgeheg is,
draai. Elke draai word breër
namate die diertjie groei. Die
meeste weekdiere spiraal die
draaie kloksgewys, maar daar is
'n paar uitsonderings waar die
draaie antikloksgewys vorm.
Sommige soorte skulpe het baie
mooi vorms en helder kleure,
ander weer is baie eenvoudig en
kleurloos. Van die kleinste
skulpe is dié van seeslakke
(vitrinellids) wat in baie dele van
die wêreld voorkom. Sommige
van hierdie skulpe groei net so
groot soos 'n sandkorreltjie. Die
grootste skulp is dié van die
reuse mossel van die Suidelike Stille- en Indiese Oseaan.
Hierdie skulp kan 'n lengte van 1,2 m bereik en tot 230 kg
weeg.
Die kos wat weekdiere eet asook die water en grond waarin
hulle leef, voorsien die minerale wat aan die skulp sy vorm
en kleur gee. Die bloedstroom van die dier vervoer die
minerale na die sagte, vlesige mantel wat die skulp
vervaardig. Die binneste laag van die mantel vorm die
binneste skulplaag, terwyl die buitenste kante van die
mantel help om die middelste en buitenste lae van die skulp
te vorm. 'n Deel van die mantel vervaardig ook die dun lagie
wat die buitekant van die skulp bedek – hoe dunner hierdie
beskermingslagie, hoe ligter van kleur is die skulp.
Die patroon van die skulpkleur hang hoofsaaklik van twee
faktore af. Eerstens of kleur aaneenlopend bygesit word en
tweedens die hoeveelheid plekke in die mantel
waarvandaan kleur bygesit word. As kleur deurlopend vanaf
net een plek op die mantel bygevoeg word, het die skulp net
een streep. As kleur deurlopend vanaf vier plekke bygevoeg
word, sal die skulp vier strepe hê en as die kleurvloei van tyd
tot tyd onderbreek word, sal kolle of strepe op die skulp
vorm.
As 'n skulpdier lyk die oester allesbehalwe indrukwekkend,
en tog vervaardig die pêreloester een van die gesogste
juwele in die wêreld, die bekorende pêrel. Alle
skulpdraende weekdiere kan die binneste perlemoenlaag
gebruik om pêrels te vorm, maar slegs die pêrels van twee
spesies oesters het enige handelswaarde. Wanneer die
binneste perlemoenlaag gevorm word, steek daar soms 'n
vreemde voorwerp soos 'n sandkorreltjie of 'n stukkie
gebreekte skulp tussen die mantel en die perlemoenlaag
vas. Die mantel word geïrriteer deur die indringer en
produseer ekstra perlemoen. Die perlemoen bou in
konsentriese lae rondom die voorwerp op en vorm op dié
manier 'n pêrel. Die twee grootste verskille tussen
natuurlike en gekweekte pêrels is dat eersgenoemde se
binnekern kleiner is en dit het meer, maar dunner,
perlemoenlae.
Vanaf die vroegste tye hou skulpe 'n besonderse bekoring vir
die mens in. Talle argeologiese opgrawings van
prehistoriese nedersettings lewer deurgaans baie skulpe op.
Dit dui aan dat weekdiere nie net as kos geëet is nie, maar
die skulpe is ook onder andere as ornamente, gereedskap
en verskeie werktuie gebruik.
Die bekende logo van die Shell-oliemaatskappy is
deur 'n skulp geïnspireer. (Foto: Elizabeth Brown)
Die Fenisiërs en Romeine het
die kosbare seeslakke,
Haustellum brandaris, nie
hoofsaaklik vir hulle skulpe of
as kos versamel nie, maar
vanweë 'n klein kliertjie naby hul
kieue wat die kosbare kleurstof,
“die keiserlike purper”, afgeskei
het. Hulle het geglo dat
materiaal wat hiermee gekleur
is, meer werd was as goud.
Die slakke wat in die verlede
waarskynlik die kosbaarste
skulpe besit het, is die kauri's.
In antieke tye is die kauri- en
tandskulpe as geld gebruik. Die
Italiaanse woord vir die glansende kauriskulp is
“porcellana”, waarvan ons woord “porselein” afgelei is. Die
kauri se skulp word dan ook die porseleinskulp genoem. In
sekere dele van die wêreld is dié skulpe by die tonne van
hawens aan die Indiese Oseaan na Afrika verskeep, waar dit
in die binneland verhandel is. Die rykdom van sekere Afrikaheersers
is eerder gemeet volgens die hoeveelheid
kauriskulpe as die hoeveelheid edelmetale in hul besit,
terwyl slawe ook met hierdie skulpe gekoop is.
Skulpe is en was nog altyd 'n groot bron van inspirasie vir
allerlei kunstenaars - van juweliers wat die mooiste
armbande, oorringetjies en halssnoere daarvan maak tot
vakmanne wat musiekinstrumente, spieëls,
parfuumbotteltjies ens. daarmee versier. Voordat plastiek
populêr was, het kleremaaksters die skulpe van
varswatermossels gesny om knope mee te maak.
Die Shell-oliemaatskappy gebruik die vorm van die
kartelskulp (Pecten), as sy bekende logo.
Vandag is baie invertebraat-spesies in gevaar om uit te sterf,
hoofsaaklik as gevolg van menslike bedrywighede. Seeinvertebrate
word wêreldwyd grootliks deur roekelose
oseaan-besoedeling bedreig.
Shells – Uninhabited Houses of Nature - Ancilia van Staden.
Sea shells are the exoskeletons of molluscs such as sea
snails, mussels and oysters. There are some 100 000 living
species inhabiting a wide range of ocean environments. The
shell is a secretion of the mollusc’s mantle, which is a skirt
of skin covering the animal and enclosing its gills. The
minerals from which the shell is formed are derived from the
mollusc’s food as well as from the water and substrate in
which it lives. Shells have always been of value to people,
having been used as implements, jewellery and even money.
Besoek gerus die indrukwekkende skulpuitstalling in die
Invertebraatsaal van die Nasionale Museum waar 'n groot
aantal verskillende seeskulpe besigtig kan word.
Bronne
http://en.wikipedia.org/wiki/Seashell. (geraadpleeg 10 Jun 2011)
World Book Encyclopedia. 2001. Vol. 17. Chicago: World Book Inc.
World Book's Young Scientist. 2001. Vol. 3. Chicago: World Book Inc.
Wye, K.R. 1991. The Illustrated Encyclopaedia of Shells. London: Headline
Book Publishing PLC.