door Herman Vandormael Laurens De Keyzer Jos V ... - Tento.be

Gaasbeek, een historisch overzicht
De heren van Leuven
Wie vandaag het kasteel van Gaasbeek
bezoekt, moet bedenken dat het nog slechts een
klein stukje betreft van wat eens een van de
belangrijkste heerlijkheden van Brabant was.
Haar ontstaan dankte zij aan een akkoord tussen de
zonen van Hendrik I; de oudste volgde zijn vader op
als Hendrik 11, de jongste verkreeg de heerlijke
rechten in een gebied in het zuidwesten van het
hertogdom dat het "Land van Gaasbeek" zou
worden.
Dat Gaasbeek het centrum werd van de nieuwe
heerlijkheid valt op basis van verscheidene gegevens
te verklaren. Ten eerste was Gaasbeek een goed
verdedigbare site in de Brabantse enclave tussen
Vlaanderen en Henegouwen. Op de tweede plaats
kreeg de hertog hier een kans om zijn rechten te
vrijwaren tegenover de abdij van Nijvel, die in het
gebied uitgestrekte domeinen bezat. En ten slotte
was het een zet om het gezag van de Brabantse
opperheer duidelijk te stellen tegenover de machtige
familie van Aa, die gronden en heerlijke rechten
bezat in Lennik, Sint-Pieters-Leeuw, O.L.V.-Lombeek
en enkele andere plaatsen die onder Gaasbeek
ressorteerden.
Het territorium van de nieuwe heerlijkheid omvatte
van in het begin de dorpen Gaasbeek (aanvankelijk
een gehucht van Lennik, zonder eigen kerk),
Sint-Kwintens- en Sint-Martens-Lennik, Vlezenbeek,
Sint-Laureins-Berchem, Oudenaken, Dilbeek,
Itterbeek, Sint-Martens-Bodegem en Strijtem.
Godfried van Leuven overleed in 1254. Zijn zoon,
Hendrik van Leuven, verleende zijn onderdanen in
1284 de zogenaamde "Keure van Gaasbeek".
Voor de inwoners van het gebied betekende de
geschreven wettekst ongetwijfeld een vorm van
bescherming tegen willekeur van gerechtsdienaars of
van de heer zelf. Voor de heer hield zij echter ook
een bevestiging van zijn heerlijke macht in, niet
alleen tegenover zijn onderdanen, maar ook
tegenover de oude rivalen, met name de abdij van
Nijvel en de heren van Aa.
De keure bevat een aantal bepalingen in verband
met de veiligheid, de bescherming van personen en
eigendom, de rechtsprocedure en eventueel
machtsmisbruik door de justitie van de heer. Maar
de klemtoon ligt toch wel op de artikelen die de
macht van de heer verduidelijken. De hogere,
middelbare en lagere rechtsmacht, die hij onbeperkt
bezat, maakten hem tot de onbetwiste heerser in
zijn gebied. De schandpaal op het Gaasbeekse
dorpsplein en de galg, tussen Vlezenbeek en
Sint-Pieters-Leeuw opgesteld, waarschuwden
voortaan "al die hier storet rust ende vrede".
Het volgende jaar, in 1285, stierf Hend rik in Spanje,
in de rangen van het Franse leger dat tegen Aragon
optrok. Dat zijn zoon Jan (van Leuven) nog
minderjarig was, kon niet beletten dat Gaasbeekse
troepen, aangevoerd door baljuw Willem Pipenpoy,
zich in 1288 verdienstelijk maakten in de Slag van
Woeringen, waar hertog Jan I het Brabantse
machtsoverwicht tussen Maas en Rijn bekrachtigde.
Jans zuster, Beatrijs, die hem in 1325 opvolgde,
stond de heerlijkheid Gaasbeek af aan haar neef
Willem van Horne.
Abcoude contra 'T Serclaes
Willem van Horne kon de invloed van de
familie van Aa wat terugdringen; in 1336 werd het
akkoord gesloten waarin bepaald werd dat alleen de
heer van Gaasbeek kon optreden bij een misdrijf dat
tot de "hogere rechtsmacht" behoorde. Zijn zoon
Gerard sneuvelde in 1345 zodat Gaasbeek via zijn
zuster Johanna, gehuwd met Gijsbert van Abcoude,
aan deze Hollandse edelman ging toebehoren.
Een van de bekendste heren van Gaasbeek was
Sweder van Abcoude. Met zijn vader en zijn broer
Willem moest hij zijn erfenis verdedigen tegen de
Hornes, die bleven vasthouden aan de traditie van
de overerving in uitsluitend mannelijke lijn. In 1357
viel het vonnis. Enkel Gaasbeek en Loon werden
Sweder toegewezen, de gebieden die hem van
moederszijde toekwamen (Horne, Altena,
Monniklande, Heede, Leende, Mantcornet en
Herstal) vielen Diederik van Horne te beurt.
In 1376 vond een merkwaardige ruil plaats.
Sweder nam de heerlijkheden van zijn overleden
vader, Abcoude en Wijk, in bezit en stond Gaasbeek
en Loon af aan zijn broer. Vijf jaar later werd deze
ruil weer ongedaan gemaakt.
Met de bezittingen van zijn broer verwierf Sweder
ook die van zijn schoonzuster, Maria van Walcourt,
laatste erfgename van de familie van Aa. Het jaar
1381 betekende aldus het eindpunt van de
eenmaking van het Land van Gaasbeek, die met de
keure van Hendrik van Leuven honderd jaar vroeger
was ingezet. Nog in hetzelfde jaar werd Gaasbeek
een zelfstandige parochie; voor de heer van
Gaasbeek was het zeker niet zonder belang dat de
kern van zijn gebied ook in kerkelijk opzicht een
centrum werd.
Sweder zette ook een gebiedsuitbreiding in, die
echter zou uitlopen op een ramp, de verwoesting
van het kasteel. Hij wilde de voogdij verwerven over
bepaalde heerlijkheden binnen de meierij van (Sint­
Genesius-)Rode, ondanks het verzet van de
Brusselse schepenraad die voorgezeten werd door
Everard 'T Serclaes.
Op Witte Donderdag (26 maart) 1388 reed
'T Serclaes van Lennik naar Brussel. Hij botste op de
Gaasbeekse baljuw, Melys Utenenghe, en Sweders
bastaardzoon Willem van Kleef, die hem aanvielen
en vreselijk toetakelden.
De schandpaal op het
Gaasbeekse dorpsplein,
symbool van de (strenge)
heerlijke macht
3