De Jeker - Vlaamse Milieumaatschappij

De Jeker
Naar een
ecologisch herstel
van waterloop
en vallei

Deze brochure is een uitgave van
de afdeling Water van AMINAL
Ferrarisgebouw
Koning Albert II-laan 20, bus 16
1000 Brussel
tel: 02-553 21 11
fax: 02-553 21 05
e-mail: water@lin.vlaanderen.be
www.waterinfo.be
Het volledig rapport alsook de overzichtskaarten zijn in te
kijken bij de afdeling Water. Hier zijn tevens modelleringsbrochures
van het stroomgebied van de Jeker te bekomen.
Samenstelling en redactie
Aeolus bvba
Redactieadvies
AMINAL - afdeling Water: Karen Welkenhuysen,
Adelheid Vanhille, Marjan Sterckx, Koen Martens,
Veronique Vens, Ivo Terrens, Paul Thomas
Fotografie
Rollin Verlinde, natuurfotograaf ©: blz. 19, 22 27
Aeolus bvba
Marc De Vos (AMINAL-afdeling Natuur)
www.kulak.ac.be/bioweb: © blz. 18
Rudi Franssen: © blz. 9
Toeristische dienst Tongeren (Henri Savenay): © blz. 33
Aquarel: L. Schreurs: © blz. 39
Roger Nijssen: © blz. 4, 13, 15, 16, 24, 26, 28, 34, 35, 37, 43
AMINAL – afdeling Water
Cover: Rollin Verlinde, Yves Adams en afdeling Water
Vormgeving
Lay-out en bewerken kaarten en figuren
Luk Guillaume (ArtWork, artwork@scarlet.be)
Depotnummer
D/2003/3241/146
Verantwoordelijke uitgever
Paul Thomas, afdelingshoofd
AMINAL - afdeling Water
Ferrarisgebouw
Koning Albert II-laan 20, bus 16
1000 Brussel
Lijst van alle stroomgebieden
Deze brochure van de Jeker behoort tot een eerste reeks van
10 brochures die in de loop van 2004 zijn gemaakt.
Ze behandelen de ecologische inventarisatiestudies die in
2000 in verschillende stroomgebieden werden gestart.
Deze stroomgebieden zijn:
de Bellebeek, de Jeker, de Velpe, de Winterbeek, de IJse, de
Marke, de Zwalm, de Barebeek, de Grote Nete-Grote Laak en
de Kleine Nete-Aa.
Inhoud
Colofon / Lijst van alle projecten 2
Voorwoord 4
1 Beschrijving van waterloop en stroomgebied 8
2 Ecologische inventarisatie 15
Focus: Dotterbloemgraslanden 20
3 Elk gebied op maat aanpakken 23
4 Streefbeelden op lange termijn 26
5 Streefbeelden, knelpunten en maatregelen per deelgebied 29
Focus: Beekherstel van de Jeker in de Kevie 36
6 Toekomst 42
De afdeling Water 44

De Oude Jeker
in Tongeren:
gekanaliseerd
en structuurarm.
Voorwoord
De afdeling Water van het
Ministerie van de Vlaamse
Gemeenschap is samen met andere
instanties verantwoordelijk
voor het waterbeheer in
Vlaanderen. De afdeling Water
beheert zelf de grotere onbevaarbare
waterlopen. Vanuit het oogpunt
van integraal waterbeheer is
het ecologisch-landschappelijke
herstel van zowel de waterloop
als zijn vallei één van de hoofddoelstellingen.
De opmaak van
een ecologische visie voor waterloop
en vallei is hiervoor een
noodzakelijke basis.
Reeds eeuwen past de mens rivieren en beken
aan om zich veilig te stellen voor overstromingen
en om grond te winnen op de waterlopen
en hun vallei. Het aanleggen van dijken, het
rechttrekken van waterlopen en het vergroten
van de dwarssecties waren gangbare maatregelen.
Het verstevigen van oevers met harde
materialen hoorde daar bij.
De waterlopen werden steeds meer in een
keurslijf gedrongen. Door deze ingrepen is de
dynamiek van de waterloop en de relatie met
zijn vallei ernstig verstoord geraakt. Niet alleen
vanuit ecologisch oogpunt zijn zulke ingrepen
nefast, ze hebben vaak ook een averechts effect
op waterbeheersing en veiligheid. Het verhogen
van oevers en het aanleggen van dijken vermindert
het waterbergende vermogen van de
waterloop en meer bepaald zijn vallei. Het
rechttrekken en verbreden van waterlopen
zorgt voor een versnelde afvoer van water
waardoor benedenstrooms de kans op overstromingen
toeneemt.
Naar een geïntegreerde benadering
Een nieuwe aanpak dringt zich dan ook op. Het
waterbeheer is de laatste jaren verschoven van
een gefragmenteerde aanpak naar een meer
geïntegreerde benadering. In tegenstelling tot de
gefragmenteerde aanpak gaat het integrale
waterbeheer uit van de stroomgebiedsbenadering,
zijnde een aanpak van de problemen waarbij
de omstandigheden in het hele stroomgebied
worden meegenomen om zo dicht mogelijk
terug bij het natuurlijke watersysteem te kunnen
aansluiten.
De kenmerken van een natuurlijke waterloop
en zijn stroomgebied (regime, helling, meandering,
overstroombaarheid, ...) en de processen
die er zich afspelen (overstromingen, erosie,
aanslibbing, infiltratie, drainage, ...) zijn van nature
in evenwicht. Het respecteren van de natuurlijke
kenmerken van watersystemen biedt de
beste garanties voor het vermijden van problemen.Werken
“met” de processen is efficiënter
dan ze te bestrijden, en de prijs-effect verhouding
is beter dan die van het meer technische
beheer dat tot voor kort nog toegepast werd.
Een belangrijke voorwaarde hierbij is dat “water
als een ordenend principe” aanvaard wordt. Dit
betekent dat het watersysteem (mede) bepalend
moet zijn bij keuzes inzake ruimtelijke
planning en inrichting van het gebied, bijvoorbeeld
bij het vrijwaren van de valleigebieden
waardoor deze terug als natuurlijke bergingsgebieden
kunnen functioneren.
Goede ecologische toestand
als doel van EU-kaderrichtlijn
Een verhoogde aandacht voor het ecologische
herstel van onze watersystemen wordt ook
vanuit Europa gevraagd. De EU-kaderrichtlijn
Water stelt dat een goede ecologische toestand
De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
5

van onze oppervlaktewateren bereikt moet
worden in 2015. Dit betekent dat de waarden
van de biologische kwaliteitselementen voor elk
type van oppervlaktewaterlichaam slechts een
geringe mate van verstoring ten gevolge van
menselijke activiteiten mogen vertonen. Dit wil
zeggen dat ze slechts licht mogen afwijken van
wat normaal is voor dat type van oppervlaktewaterlichaam
in onverstoorde staat. Deze biologische
kwaliteitselementen zijn sterk afhankelijk
van de hydromorfologische kwaliteitselementen
(structuurkwaliteit van de waterloop, (vrije)
meandering, stroomkuilenpatroon, connectiviteit,
...) en van de fysico-chemische kwaliteitselementen.
Concreet betekent dit dat er naast
een verdere verbetering van de waterkwaliteit
ook een herstel van de structuurkwaliteit van
onze watersystemen gewenst is en gevraagd
wordt door Europa.
Watersysteemkennis als
basis voor beheer en inrichting
Een goede kennis van het watersysteem is één
van de basisvoorwaarden voor een geïntegreerd
waterbeheer. In 1997 startte de afdeling Water
met de opmaak van computerafvoerstudies
(modellering) van al haar waterlopen. Met deze
modellen kunnen o.a. de effecten berekend
worden van ingrepen op de waterafvoer en
overstromingen, waardoor oplossingen voor
wateroverlast met meer kennis van zaken kunnen
uitgewerkt en onderbouwd worden.
In 2000 werd aansluitend door de afdeling
Water gestart met de opmaak van ecologische
inventarisaties en visies voor de stroomgebieden
waarvoor de afvoerstudies afgerond waren.
Deze ecologische studies bestaan uit drie
6 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
belangrijke luiken.
In eerste instantie wordt een grondige ecologische
inventarisatie van de waterloop en zijn vallei
uitgevoerd. Daarbij wordt zowel aandacht
besteed aan abiotische factoren (structuurkwaliteit
van de waterloop, waterpeil in de vallei,
waterkwaliteit, ...) als aan biotische factoren
(vegetatie in de waterloop, op de oever en in
de vallei, fauna, enz.) en hun onderlinge relaties.
Vooral de invloed van het waterbeheer op de
ecologische kwaliteit staat centraal.
In een tweede luik wordt een toekomstvisie
voor de vallei opgemaakt. Deze visie wordt
voornamelijk vanuit ecologisch oogpunt uitgewerkt,
maar er wordt ook rekening gehouden
met heel wat randfactoren zoals het landschap
en de ruimtelijke bestemming van het gebied.
Tenslotte worden maatregelen geformuleerd die
op korte of lange termijn wenselijk zijn om het
beoogde streefbeeld te kunnen realiseren.
Een aanpak op maat van het gebied
Algemeen uitgangspunt van het integrale
waterbeheer is de maximale afstemming van
het beheer van het watersysteem op de natuurlijke
werking ervan, rekening houdend met de
functies in en om de waterloop. Deze algemene
beleidslijn moet van gebied tot gebied verder
geconcretiseerd worden. Afbakeningen in het
kader van de ruimtelijke ordening en het natuurbeleid
vragen om een dergelijke gedifferentieerde
aanpak. Dit is voor de waterloopbeheerder
niet eenvoudig omdat onbevaarbare
waterlopen geen bestemming hebben op onder
andere de gewestplannen maar de aanpalende
gebieden wel.
Zo wordt in gebieden met een natuurfunctie
(natuurgebied, gebieden behorende tot het
Vlaams Ecologisch Netwerk, EU-habitatrichtlijngebieden,
...) gestreefd naar een maximale
afstemming van de waterhuishouding op de
gewenste natuurtypes (vegetatie) en naar een
structuurherstel van de waterloop. Dit mag
echter geen disproportionele gevolgen hebben
voor omliggende gebieden. In meer intensief
aangewende gebieden (landbouwgebied, woongebied)
is de ruimte voor natuurlijk herstel van
de waterloop veel beperkter. Hier zullen de
waterlopen eerder een belangrijke ecologische
verbindingsfunctie vervullen. In deze gebieden
wordt vooral gestreefd naar de buffering van de
waterloop tegen inspoelende meststoffen en
bestrijdingsmiddelen en het behoud en/of herstel
van de structuurkenmerken.
Resultaten van de studies
in beheer en beleid
Belangrijkste einddoel van al deze studies is het
waterbeheer op korte tot middellange termijn
bij te sturen. Zo kan het beheer van de wateren
oevervegetatie gewijzigd worden op basis
van de inzichten uit de ecologische inventarisatie.
Ook is het de bedoeling om herinrichtingswerken
op te starten die kaderen binnen de
opgestelde visie.
Een aantal maatregelen, zoals wijzigingen van de
ruimtelijke bestemming, zijn echter niet op
korte termijn realiseerbaar. Bovendien is het de
bedoeling dat maatregelen die uitgewerkt werden
vanuit ecologisch oogpunt, afgewogen worden
tegen andere beleidsdoelstellingen. De bekkenbeheerplannen
zijn hiervoor het ideale instrument.
Bij de opmaak van de ecologische
visie worden daarom andere partners (lokale
overheden, administraties, belangengroepen, ...)
reeds op een ruime, informele manier betrokken
via het lokale wateroverleg. Bij de opmaak
van de bekkenbeheerplannen zijn nog meer
inspraakmogelijkheden voorzien. Bovendien
kunnen de gegevens van de studies voor de
opmaak van de bekkenbeheerplannen worden
gebruikt.
De Jeker ter studie
Deze brochure stelt de resultaten voor van de
ecologische inventarisatie en visievorming van
het stroomgebied van de Jeker, een deelgebied
van het Maasbekken. De studie werd uitgevoerd
door het studiebureau Aeolus uit Diest. De
plaatselijke gemeenten, de provincie Limburg,
verschillende afdelingen van AMINAL,Aquafin,
het Instituut voor Bos- en Wildbeheer, het
Instituut voor Natuurbehoud, de Vlaamse
Landmaatschappij en de Vlaamse
Milieumaatschappij waren vertegenwoordigd in
het lokaal wateroverleg.
De hoofddoelstelling van de visie is het versterken
van de ecologische kwaliteit van het
stroomgebied, die in samenhang met andere
doelstellingen - zoals de aanpak van de wateroverlast
- zal gerealiseerd worden. Door middel
van deze brochure wil de afdeling Water
bekend maken welke maatregelen voorgesteld
worden in de ecologische inventarisatie- studie
en welke (prioritaire) maatregelen in de nabije
toekomst ten uitvoering zullen gebracht worden
in de vallei van de Jeker. De gegevens zullen
ook aangewend worden in het op te stellen
bekkenbeheerplan voor de Maas.
AMINAL - afdeling Water / september 2005
De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
7

1
Beschrijving van waterloop en stroomgebied
De oorsprong van de Jeker, als de “Geer”, is gesitueerd in verschillende
bronnen in Wallonië, in de nabijheid van Lens, St. Servais en Hesbaye. De
Jeker komt Vlaanderen binnen in Lauw, waarna zij in noordoostelijke richting
stroomt tot Tongeren. Hier maakt de Jeker een bocht in zuidoostelijke
richting, stroomt door Mal en Sluizen, en verlaat Vlaanderen in Glons.
In Glons buigt de Jeker negentig
graden af in noordoostelijke richting.
De Jeker komt Vlaanderen
terug binnen in Opkanne waar ze
iets verder via een duiker het
Albertkanaal kruist. In Kanne is de
Jeker gekanaliseerd en is de natuurlijke
loop verdwenen. Eenmaal over
de grens op Nederlands grondgebied
meandert de Jeker terug om
uiteindelijk in Maastricht in de
Maas uit te monden.
In deze brochure wordt de Jeker
op Vlaams grondgebied behandeld.
Delen in Wallonië en in Nederland
komen hier niet expliciet aan bod.
Een verdere samenwerking tussen
Nederland,Wallonië en Vlaanderen
is gewenst om tot een visie en
actieplan te komen voor het volledige
stroomgebied van de Jeker.
Geologie,
morfologie en reliëf
De Jekervallei is in Vlaanderen gelegen
binnen Droog Haspengouw en
wordt gekenmerkt door een zachtgolvend
landschap waarin de
Kwartaire afdeklaag van löss de
oude, meer uitgesproken reliëfvormen
verdoezelt. Het rivierennet is
niet erg dicht. Opvallend is de zuidwest-noordoostelijke
oriëntatie van
de valleien van de Jeker, de Ezelsbeek,
de (Dorps)Beek, … In het
landschap komen veel droge dalen
voor, zoals de vallei van de Ezelsbeek.Tijdens
de ijstijden vormde
zich een uitgebreid net van rivieren
dat tijdens de korte zomers gevoed
werd door smeltwater.
Tegenwoordig voeren de droge
dalen vooral veel water af tijdens
hevige regenbuien.
Opvallend is de sterke variatie in
het dwarsprofiel van de Jekervallei.
In de omgeving van de bron te
8 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
Geer is het profiel te beschrijven
als een zacht komdal. Bij Lauw,
reeds op Vlaams grondgebied,
stroomt de Jeker door een dal met
een vlakke bodem (alluviale vlakte)
en aan weerszijden steile dalflanken
waarin soms bodemlagen uit het
Krijt dagzomen.Vervolgens, vanaf
de Jekerbocht bij Tongeren, heeft
de Jeker een zeer breed dal, tot
meer dan één kilometer breed. De
Jeker
Jekervallei is hier gevormd in fijn
Tertiair zand en niet in krijtlagen,
waardoor een brede vallei is ontstaan.
Later werd, zoals elders in de
Jekervallei, een dik pakket löss en
alluvium afgezet in de uitgeschuurde
vallei. In deze brede vallei zijn
verschillende zijrivieren aanwezig:
de Overslag, de Oude Jeker en de
Flotsbeek.
Vlaanderen
Brussel
Situering van het
stroomgebied van de Jeker
Stroomgebied van
de Jeker
Maasbekken
Wallonië
NEDERLAND
Jeker
Een nog
meanderende
Jeker stroomafwaarts
van
Tongeren.

Plaatselijk
komen
bodemlagen
uit het krijt
aan de oppervlakte,
zoals
hier in
Sluizen.
Voorbij Mal wordt de vallei dieper
en versmalt ze zich bruusk tot een
breedte van nauwelijks 250 meter
te Sluizen. In de Krijtafzettingen
vormt de Jeker hier een steilwandig
vlakbodemprofiel dat zo blijft tot
aan de monding in de Maasvallei te
Maastricht.
Bodemkundige
aspecten van de vallei
De opbouw van de bodem hangt in
sterke mate samen met de geologische
ontwikkeling van het gebied.
De gelaagdheid binnen de alluviale
afzettingen is complexer dan hoger
op het plateau. In de Jekervallei
bestaat de basis meestal uit een
laag met veel silexen en grinden die
uitgespoeld zijn uit hun oorspronkelijk
afzettingsgesteente.
Daarboven ligt meestal een pakket
met grove zanden dat is uitgespoeld
en opnieuw afgezet werd.
Van het leem dat door de wind
werd afgezet, zijn sporen terug te
vinden in de fluviatiele afzettingen.
10 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
De leempakketten worden van
elkaar gescheiden door veenlagen.
In alle rivierdalen, die de leemplateaus
draineren, heeft het leempakket
een aanzienlijke dikte. In de
zandleemzone is de bodem vaak
opgebouwd uit een fijngelaagde
afwisseling van lemen, zanden en
kleien die door de rivieren werden
meegevoerd en afgezet.
Ook het deel aan de Jekerbocht
van Tongeren heeft met zijn voormalige
typische moerassige, relatief
grote venige zones (ook nu nog
deels het geval) een bijzonder
bodemkundig karakter. Het verval
van de Jeker is hier relatief laag wat
resulteerde in de zeer grote bochten
die de Jeker hier ooit maakte.
Binnen deze grote bochten ontwikkelden
zich geïsoleerde depressies
waarvan de bodem bestaat uit
venig materiaal. Deze natuurlijke
depressies worden aangeduid met
toponiemen die ondubbelzinnig wijzen
op de gesteldheid van het terrein.
Rechts: kleine
landschapselementen
zoals
veedrinkpoelen
zijn op heel
wat plaatsen
verdwenen.
Van west naar oost onderscheiden
we: het “Hardel” (del = laagte), de
“Kevie” (latijn cavea = kelder) en
het “Grootmeers” (meers = moeras).
Ook bij Klein-Mal is sprake
van oude veenafzettingen.
Historisch landgebruik
De vruchtbare leembodem in de
omgeving van Tongeren werd als
het ware ontdekt door de eerste
landbouwers omstreeks 5300 voor
Christus. Het was in die periode
dat de eerste grootschalige ontbossingen
plaatsvonden.
De stad Tongeren en een aantal van
de huidige dorpen (Mal en Sluizen)
vinden hun oorsprong in de Gallo-
Romeinse periode. De groei van
Tongeren heeft de landbouwactiviteiten
wellicht in een stroomversnelling
gebracht. Vestigingen situeerden
zich vaak op iets drogere
donken in de vallei kort bij het
water of op de valleirand in de
richting van de plateaus. Van oudsher
werden in de directe omgeving
van de dorpskernen weilanden en
boomgaarden ingericht terwijl de
hoger gelegen plateaus als akkerland
werden gebruikt.
De vochtige en natte delen van de
vallei hebben vaak een verleden als
hooiland en/of hooiweide.
Verbindingswegen tussen de hoger
gelegen akkers en de lager gelegen
dopskernen ontwikkelden zich tot
holle wegen. Op de hogere valleidelen
zijn deze holle wegen met hun
begeleidende boom- en struiklaag
nagenoeg de belangrijkste ecologische
zones.
Wanneer we de valleien van de zijrivieren
de Ezelsbeek en de Beek
met elkaar vergelijken dan valt
vooral het sterke verschil in bebouwing
op. Langs de Ezelsbeek bevinden
zich nagenoeg geen woningen,
wat verklaard kan worden door de
hoge afvoerdebieten in de winterperiode
die frequent aanleiding
geven tot overstromingen.
De bronnen langs de Beek voorzagen
in de watervoorziening waardoor
bewoning werd aangetrokken

Heel wat waardevolle
hooi- en
graasweiden in
de Jekervallei
zijn vervangen
door intensief
bewerkte
akkers en populierenteelt.
Medio 20ste
eeuw verdwenen
holle
wegen uit het
landschap door
perceelsuitbreidingen
ten
behoeve van
grootschalige
landbouw.
12 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
wat resulteerde in een sterke
bebouwing langs de beek. Diets-
Heur, Vreren en Nerem zijn hier
door de jaren heen met elkaar vergroeid
en vormen nu een aaneengesloten
lintbebouwing.
In de tweede helft van de 20ste
eeuw heeft de schaalvergroting en
modernisering van de landbouw
het landgebruik en de perceelsindeling,
mede onder impuls van een
aantal ruilverkavelingen, nog gevoelig
veranderd. Kleine landschapselementen
(KLE’s) zoals holle wegen,
houtkanten en veedrinkpoelen verdwenen
hierbij uit het landschap. In
die periode situeert zich vermoedelijk
ook de opkomst van de populierenteelt
in de Jekervallei, waarbij
het historisch landgebruik als grasland
of hooiweide grotendeels
werd opgegeven.
De relatief weinig doorlaatbare
leembodem in Droog Haspengouw
geeft bij hoge neerslagdebieten
jaarlijks problemen van wateroverlast.
Naast het bodemtype hebben
allerlei menselijke ingrepen bijgedragen
tot dit probleem.
Voorbeelden daarvan zijn de aanleg
van wegen, de uitbreiding van dorpen,
rechttrekkingen van waterlo-
pen, versteviging van oevers en
opstuwingen ten behoeve van
molens, intensieve landbouwmethodes,
… De brochure “De Jeker,
computermodellering als methode,
hoogwaterbeheer als doel” geeft
hierover meer uitleg. De belangrijkste
problemen doen zich op dit
moment voor ter hoogte van Lauw.
Om dit probleem op te lossen
wordt onder meer aangedrongen
op de inrichting van een wachtbekken
stroomopwaarts van Lauw.
Beleidsmatige
aspecten: ruimtelijk
beleid en natuurbeleid
Niet enkel in het waterbeheer,
maar ook in andere beleidsdomeinen
zoals ruimtelijke ordening,
leefmilieu en natuur worden
beleidsmatige aspecten vastgelegd.
Een maximale afstemming van de
verschillende beleidsdomeinen is
essentieel om te komen tot goed
realiseerbare doelstellingen.
Gewestplan
Op het gewestplan heeft de vallei
van de Jeker veel groene bestemmingen.Van
de totale oppervlakte
(912 ha) heeft 41,4 % bestemming
natuurgebied.
Het Ruimtelijk Structuurplan
Vlaanderen (RSV)
Het Ruimtelijk Structuurplan
Vlaanderen voorziet in 10.000 ha
ecologisch verantwoorde bosuitbreiding
en 38.000 ha extra natuur-
De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
13
De impact van
het landgebruik:
een
volledig
bebouwde,
rechtgetrokken
(Dorps)Beek
(midden) en
een relatief
structuurrijke
Ezelsbeek in
open gebied
(rechts).
Deze luchtfoto
illustreert de
menselijke
invloed op de
Jekervallei:
bebouwing,
verkaveling,
akkerbouw en
populierenteelt.

Beschermingszones
in het
stroomgebied
van de Jeker
Deze kaart situeert
de ligging
van de speciale
beschermingszones(Habitatrichtlijn)
en gebieden
met een
natuurbestemming
op het
gewestplan.
De ‘natuurgebieden
met hoogste
prioriteit’ zijn
(potentiële) VENgebieden,
de
‘natuuraandachtszones’
(potentiële)
IVON-gebieden.
gebied. Die doelstellingen moeten
via groene gewestplanwijzigingen en
via uitvoering van natuurrichtplannen
worden geconcretiseerd. Het
RSV benadrukt het structuurbepalend
karakter van riviervalleien en
het sterk vertakt netwerk van
beekvalleien voor het buitengebied.
Ruimtelijk Structuurplan
Limburg (RSPL)
Het Ruimtelijk Structuurplan
Limburg werd goedgekeurd op
12 februari 2003.
De bindende bepalingen voor het
buitengebied omvatten een aantal
maatregelen die het belang van de
Jekervallei als verbindend natuurlint
doorheen het landbouwlandschap
ondersteunen.Ten oosten wordt dit
natuurlint begrensd door de Sint-
Pietersberg en het Plateau van
Caestert.
In westelijke richting wordt de
Jekervallei aangetakt aan de natuurlijke
systemen van het
Haspengouws Demerbekken.
14 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
Vlaams Ecologisch Netwerk
(VEN)
Op 18 juli 2003 besliste de Vlaamse
regering over de definitieve afbakening
van het eerste deel van het
VEN. Grote delen van het stroomgebied
van de Jeker werden daarbij
vastgesteld als Grote Eenheid
Natuur (GEN). Het gaat hier om
het gebied stroomopwaarts van
Lauw, het gebied Rutten-Koninksem,
het landschapspark de Kevie
en Grootmeers.
Habitatrichtlijn en
Vogelrichtlijn
De alluviale vlakte van de Jeker en
met name het landschapspark de
Kevie maken deel uit van het habitatrichtlijngebied
“De Jekervallei en
bovenloop van de Demervallei”.
De totale oppervlakte van dit habitatrichtlijngebied
bedraagt 633 ha.
Binnen het Vlaamse stroomgebied
van de Jeker, maar buiten de alluviale
vlakte van de Jeker is nog een
Habitatrichtlijngebied gelegen: het
Plateau van Caestert met zijn mergelgrotten
en hellingbossen, waaron-
der de Sint-Pietersberg en de
Tiendeberg te Kanne. Binnen het
stroomgebied van de Jeker zijn geen
vogelrichtlijngebieden afgebakend.
Natuurreservaten
De Vlaamse Regering kan terreinen
die van belang zijn voor het behoud
en de ontwikkeling van de natuur
of het natuurlijk milieu aanwijzen of
erkennen als natuurreservaat.
Binnen de Jekervallei zijn er twee
natuurreservaten: Landschapspark
de Kevie en Kleinmeers. 117 ha van
de Kevie is eigendom van Natuurpunt
vzw. De Kevie vormt samen
met de rietmoerassen van het
Grootmeers en het Hardel drie
venige depressies in het Park van
de Oostelijke Jeker. Het schaarse
natuurlijke landschap is er teruggedrongen
tot beekdalen, hellingbosjes,
holle wegen en andere kleine
landschapselementen. De Kevie telt
meer dan 300 hogere plantensoorten
en herbergt een groot aantal
diersoorten. ■
2
Ecologische inventarisatie
Structuurkenmerken van het
stroomgebied van de Jeker
Deze kaart illustreert het potentieel
verband tussen de habitat-,
de waterkwaliteit en het bodemgebruik.
In tegenstelling tot de
doelstellingen voor het gebied
en de beschikbare openbare
ruimte scoort de habitat- en
waterkwaliteit van de Jeker in
de Kevie matig tot slecht.
In het kader van deze studie werd een
uitgebreide inventarisatiecampagne opgestart.
Hierbij werden zowel de hydromorfologie
(structuurkenmerken van de waterloop,
continuïteit,…), de fysico-chemische waterkwaliteit
(grond- en oppervlaktewater), als de
biologie (vegetatie, macro-invertebraten, visfauna,…)
onder de loep genomen.
De afbakening van het studiegebied
betreft in eerste instantie de valleigebieden
van eerste categorie hetgeen
voor de Jeker in Vlaanderen
overeenkomt met de volledige
waterloop én de rechtgetrokken
Oude Jeker.
Habitatkwaliteit
Een belangrijk onderdeel bestaat uit
een nauwkeurige opname van de
structuur van de waterloop.
De waterlopen werden hiervoor in
ecologisch homogene segmenten
opgedeeld. Voor de 151 waterloopsegmenten
werden onder meer het
oeverprofiel, de meandering, het
voorkomen van holle oevers, diepte-ondieptepatronen
en het voorkomen
van sedimentplaten in de
waterloop in kaart gebracht. De
genoemde kenmerken bepalen in
De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
15
Foto links: de
oorspronkelijke
loop van de
Jeker in de
Kevie is grotendeelsafgesloten,
heeft een
povere habitatkwaliteit
en
vertoont een
sterke eutrofiëring.

Rechttrekkingen en harde materialen zoals schanskorven,
metselwerk en houten beschoeiingen zorgen
voor een sterke verarming van de habitatkwaliteit in
de Jekervallei.
Rechts: sterk vervuild
water komt
hier terecht in het
ecologisch zeer
waardevolle
Hardel.
Uiterst rechts:
aanvoer van vuil
afvalwater naar
het Grootmeers.
16 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
sterke mate de habitatkwaliteit van
de waterloop. Een belangrijke resultante
van de opnames, gebaseerd
op meandering, holle oevers en
diepte-ondiepte patronen, is de
zogenaamde synthesemaat voor
structuurkenmerken.
Geconcludeerd kan worden dat de
habitatkwaliteit tussen Lauw en
Koninksem lokaal goed scoort.
Tussen Mal en Sluizen werd de
waterloop het minst verstoord.
Belangrijke delen van de waterloop
scoren er waardevol tot zeer waardevol.
Uiterst opvallend is de situatie
in het landschapspark de Kevie.
De oorspronkelijke loop van de
Jeker is er grotendeels afgesneden
en de habitatkwaliteit zeer pover.
De genormaliseerde ‘Oude Jeker’
levert naar habitatkwaliteit ook
geen goede scores op. In dit valleigedeelte
treffen we nagenoeg in
alle segmenten schanskorven aan.
Het menselijk ingrijpen is ook goed
zichtbaar door de kunstmatige
bedijking. Door het gebruik van
stortsteen, beton en schanskorven
en op basis van de lage scores voor
holle oevers, meandering en diepteondieptepatroon,
krijgt het
Jekergedeelte bij Kanne eveneens
een lage ecologische waardering.
Voor de zijvalleien kan helaas geen
positiever beeld geschetst worden.
De Ezelsbeek scoort doorgaans
uiterst zwak tot matig voor wat
betreft de habitatkwaliteit. Op basis
van visuele waarnemingen kan men
stellen dat de habitatkwaliteit van
de Beek, die niet werd geïnventariseerd
in deze studie, alvast niet
goed is.
Waterkwaliteit
Oppervlaktewater
De kwaliteit van het oppervlaktewater
werd zowel fysico-chemisch
als biologisch onderzocht. Op een
vijftal punten, hetzij, drie punten op
de Jeker zelf, één op de Beek en
één op de Zouw, werden fysicochemische
metingen uitgevoerd.
Daarnaast werd op 13 lokaties in
het stroomgebied het oppervlaktewater
bemonsterd en werden
macro-invertebraten gedetermineerd
om de Belgische Biotische
Index (BBI) te bepalen.
De fysico-chemische waterkwaliteit
van de drie staalnamelokaties
op de Jeker liggen onderling
zeer dicht bij elkaar voor alle parameters.
Ze vertonen gelijkaardige
schommelingen in de tijd met een
patroon van hoge nitraatconcentraties
en lage organische belasting in
de zomerperiode én lage nitraatconcentraties
en hoge organische
belasting in de winterperiode.
Opvallend zijn de iets hogere chlorideconcentraties
in de winterperiode
wat te wijten kan zijn aan het
strooien van zout op het wegdek.
Over het algemeen zijn er geen
drastische normoverschrijdingen
van de geldende basiskwaliteitsnormen
waargenomen. Een aantal
opgemeten parameters, zoals electrische
geleidbaarheid, zwevende
stoffen, BZV, CZV, ammonium en
mangaan, voldoen echter globaal
niet aan de basiswaterkwaliteitsnorm.
De verdere uitbouw van de
waterzuivering in Wallonië is
belangrijk voor de vermindering
van de vuilvracht. Een ander belang-
rijk knelpunt is de vervuiling door
de suikerfabriek van Oreye.
Tijdelijk lage zuurstofconcentraties,
zoals verwacht zou worden als
gevolg van de bietenverwerking in
het najaar, werden niet geregistreerd.
Anders is het gesteld met
de zijrivier de Zouw waar zeer
hoge concentraties aan fosfaat,
ammonium en organische belasting
(in de vorm van zwevende stof én
BZV) gevonden werden die duiden
op een sterke verontreiniging door
huishoudelijk afvalwater. De Beek
door Vreren en Nerem is minder
vervuild dan de Zouw, maar in vergelijking
met de Jeker is de verontreiniging
toch gevoelig hoger. De
verklaring ligt in het feit dat het
huishoudelijk afvalwater nog rechtstreeks
in de zijrivier geloosd
wordt.
De resultaten voor de Belgische
Biotische Index wijzen voor de Jeker
zelf doorgaans op een matige
waterkwaliteit (BBI = 5 of 6). Voor
zijwaterlopen is de spreiding van de
resultaten iets groter met resultaten
die wijzen op een zeer slechte
(BBI = 2) tot goede kwaliteit (BBI
= 7). Wellicht dienen de eerder
lage BBI-waarden verklaard te wor-
den door een combinatie van een
over het algemeen lage habitatkwaliteit
en een weinig uitmuntende
waterkwaliteit.
Grondwater
Het grondwateronderzoek bevatte
zowel kwalitatieve als kwantitatieve
aspecten. In twee meetraaien met
peilbuizen, loodrecht op de waterloop,
werd elke twee weken het
grondwaterpeil gemeten. In augustus
werd de fysico-chemische
grondwaterkwaliteit bepaald. Voor
de meetraai te Koniksem, maar
vooral voor de meetraai in het
landschapspark de Kevie, valt op
dat de concentraties aan natrium,
calcium en magnesium sterk stijgen
naarmate de metingen zich hoger
in de vallei, dus verder van de oorspronkelijke
waterloop, situeren.
Typeringen van de grondwatersamenstelling
bevestigen dat het
water hoger in de vallei een veel
meer uitgesproken lithoclien karakter
heeft. Anders gezegd, en ecologisch
erg belangrijk, worden de valleiflanken
gekenmerkt door zeer
basenrijk kwelwater. Het landschapspark
de Kevie wordt getypeerd
door een gemiddeld hoog grondwaterpeil
met relatief kleine
schommelingen.
De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
17
Het vervuilingstoleranteschedefonteinkruid
komt nagenoeg
in de volledige
Jeker voor.

Op natte standplaatsen langs de Jeker groeien zeldzame
soorten zoals beekpunge (boven) en blauwe
waterereprijs (midden). De uiterste zeldzame rietorchis
(onderaan) gedijt goed in de venige depressies
van het landschapspark de Kevie.
Flora
Vegetatieopnamen werden uitgevoerd
voor de waterloop, de
oeverzone en de valleigronden.
Voor de waterloop en de oeverzone
werden opnames gemaakt voor
dezelfde segmenten als voor de
opname van de structuurkenmerken
van de waterloop. Voor de valleien
werd de Biologische Waarderingskaart
(BWK) geactualiseerd
en verfijnd. Vervolgens werden alle
biologisch zeer waardevolle en een
deel van de biologisch waardevolle
percelen in de vallei geïnventariseerd.
De vegetatieopnames tonen aan
dat het aantal plantensoorten in de
geïnventariseerde waterlopen van
het stroomgebied van de Jeker zeer
beperkt is. De vervuilingstolerante
waterplant schedefonteinkruid
komt nagenoeg over de volledige
Vlaamse Jeker voor. Op plaatsen
met een grotere morfologische
variatie, zoals ter hoogte van zachthellende
beddingen en sedimentplaten,
werden duidelijk meer waterplanten
en planten gebonden aan
natte standplaatsen aangetroffen.
Soorten waargenomen in de directe
omgeving van de hoofdwaterloop
zijn onder andere beekpunge,
pijlkruid, blauwe waterereprijs en
aarvederkruid. Dit zijn op dit
moment de meest zeldzame soorten.
Historische gegevens (Van Es
en Vanhecke, 2000) vermelden dat
de Jeker eens gekenmerkt was
door waterplanten typisch voor
zowel voedselarme als voor voedselrijke
milieus, zwak zuur tot
basisch water én droogvallende en
diepwater-standplaatsen. Heel wat
zeldzame soorten kwamen in of in
de omgeving van de waterloop
voor, zoals vlottende waterranonkel
en lidsteng.
Door vegetatiekundige analyse van
de inventarisatie kunnen in de
Jekervallei diverse plantengroepen
onderscheiden worden: (1) kamgrasweides
met overgang naar dottergrasland,
(2) voedselrijke graslanden,
(3) zeer soortenrijke gras-
(lees door blz. 22)
18 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
De kamsalamander
is een zeldzame
watersalamander
in Europa en wordt
via de Europese
habitatrichtlijn
beschermd.
Het verdwijnen
van KLE’s zoals
veedrinkpoelen,
hagen en knotbomen
heeft een
belangrijke negatieve
impact op het
voorkomen van de
soort.

Focus
Dotterbloemgraslanden:
met verdwijning bedreigd
Dotterbloemgraslanden (Calthions) zijn vochtige hooilanden op matig voedselrijke
mineraalrijke, stikstofhoudende bodems die onder invloed staan van kwel (bronnen).
Ze bevatten natte grasland-vegetaties met soorten uit graslanden, broekbossen en
moerassen. Dotterbloemgraslanden zijn zeer bloemenrijk en een pracht voor het oog.
Gezien hun hoge eisen aan vocht- en bodemcondities zijn dotterbloemhooilanden een
uiterst kwetsbaar biotoop.
Goed ontwikkelde dottergraslanden herbergen een hoge plantendiversiteit.
Ze zijn botanisch zeer waardevol en zijn uiterst
zeldzaam geworden in Vlaanderen.
De best bruikbare indicatoren of kensoorten
voor het dotterbloemverbond zijn: echte
koekoeksbloem, grote ratelaar, dotterbloem,
tweerijige zegge, brede orchis en gevleugeld
hertshooi. Al naargelang het bodemtype,
de watervoorziening en de beheersvorm
ontwikkelen zich vrij uiteenlopende vegetaties
in het dotterbloemverbond. Op iets
voedselarmere bodemtypes krijgt men dotterbloemhooilanden
van het Veldrus-associatietype,
terwijl op rijkere bodem meerdere
types kunnen onderscheiden worden.
Beheer
Dotterbloemgraslanden zijn half-natuurlijke
graslanden die voor hun voortbestaan
afhangen van een aangepast en consequent
beheer. Deze graslanden verdragen een
lichte bemesting of worden soms nabegraasd.
Een vorm van gratis bemesting
gebeurde vroeger via natuurlijke of gestuur-
20 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
de periodieke overstromingen
waarbij (niet verontreinigde)
vette slib of het zogenaamde
'spier' werd afgezet. Bemesting
met kunst- of drijfmest is echter
uit den boze. De 'zuiverste'
Calthions, met de meer karakteristieke
soorten, ontwikkelen
zich onder nulbemesting en via
hooibeheer, met een één- tot
tweejaarlijks maairegime en
nabegrazing in het najaar.
Deze beheersvorm wordt quasi
alleen in natuurreservaten op
continue wijze toegepast, zodat
goed ontwikkelde dotterbloemverbond-vegetaties
zowat alleen
nog in deze reservaten worden
aangetroffen.
Waterhuishouding
Het dotterbloemverbond is grondwaterafhankelijk.
Op deze graslanden staat het
water vaak tot aan het maaiveld. Kwel,
veelal mineraal- en basenrijk, kan aanwezig
zijn. Dotterbloemgraslanden worden in de
winter vaak overstroomd. De tolerantiegrens
van dotterbloemgraslandsoorten voor
overstromingen varieert echter sterk in
functie van de voorkomende soorten of
associaties. Zo blijken orchideeën sterk achteruit
te gaan bij periodieke winterse overstromingen.
Onderzoek naar het effect van
toenemende overstroming op Calthions
toonde aan dat dit vaak nefaste gevolgen
heeft. Een goed maaibeheer, gericht op verschraling,
kan dit ten dele compenseren. In
de zomer is een zekere doorluchting van de
bodem nodig, meer dan bijvoorbeeld voor
zeggenvegetaties, die vaak grenzen aan
dotterbloemgrasland.
Voorkomen en verspreiding in Vlaanderen
Gesteld kan worden dat Calthions uiterst
zeldzaam zijn. De oppervlakte aan onbemest
dotterbloemhooiland wordt geschat op
minimaal 1190 en maximaal 2560 ha groot,
wat overeenstemt met 0,09 tot 0,19 % van
de oppervlakte van het Vlaams grondgebied.
En zelfs deze waarden zijn zeer waarschijnlijk
overschat. Door gebrek
aan beheer, onregelmatig of verkeerd
beheer,… zijn heel veel, zo
niet de meeste Calthions in
Vlaanderen sterk verarmd. Vele
zitten door een afname van het
hooilandbeheer in een verruigingsfase,
of worden (intensief)
begraasd. Ook een gewijzigde
waterhuishouding door stijgen of
dalen van het grondwaterpeil en
eutrofiëring liggen aan de oorzaak
van het verdwijnen van dit
graslandtype.
De verspreiding van Calthions is
zeer gefragmenteerd.
Dotterbloemhooilanden vindt
men voornamelijk in rivier- en
beekvalleien. Veelal zijn er nog
slechts relicten te vinden in perceelsranden
en in wegbermen.
Dotterbloemgraslanden in de Jekervallei
Een belangrijk deel van de graslanden in de
alluviale vlakte van de Jeker wordt op de
BWK als waardevol tot zeer waardevol
gewaardeerd. Calthionsoorten, zoals knolsteenbreek,
zomp- en moerasvergeet-mijnietje
en dotterbloem reflecteren er het
vochtig en weinig bemest karakter van de
graslanden. Echt goed ontwikkelde dotterbloemgraslanden
vindt men enkel stroomopwaarts
van Lauw. Het is dan ook belangrijk
dat bij de inrichting van het overstromingsgebied
gepoogd wordt dit waardevolle
biotoop maximaal te behouden en verdere
herstelkansen te geven. Een bijzonder
waardevol, verruigd dotterbloemgrasland
bevindt zich in deelgebied 3: Rutten-
Koniksem. Dit grasland bevat grote aantallen
moerasspirea. Er groeit geknikte vossen-
staart en dotterbloem. In het landschapspark
de Kevie liggen een aantal kamgrasweides
met overgang naar dotterbloemgrasland.
Door herstel van de waterhuishouding
in het landschapspark de Kevie kan
wellicht een biotisch herstel van dit waardevolle
biotoop gerealiseerd worden. Ter
hoogte van Klein Mal liggen enkele dotter-
Echte koekoeksbloem (rechts) en dotterbloem zijn indicatorsoorten voor
dotterbloemgraslanden.
bloemgraslanden die echter ingeplant zijn
met populieren.
Ecologische waarde en bescherming
De ouderdom van Calthions is moeilijk te
achterhalen, maar aangenomen mag worden
dat de meeste goed ontwikkelde associaties
een ontwikkelingsgeschiedenis van
minstens decennia tot meerdere honderden
jaren achter de rug hebben. Het is dus van
groot belang dat de nodige aandacht
besteed wordt aan de bescherming van
deze graslanden.
Dotterbloemgrasland valt onder de wettelijke
categorie 'historisch permanent grasland'
(hpg) en is dus natuurvergunnningsplichtig.
In diverse gebieden is er een verbod
tot omzetting. ■
Bronnen: Arnout Zwaenepoel et al., 2002. Schaminée et al.,
1996. / Natuurrapport. Kuijken et al., 1999
De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
21

Bermpjes zijn
in vergelijking
tot sommige
andere vissoorten
minder
gevoelig aan
vervuiling en
vermesting.
Toch is dit
momenteel de
meest kritische
soort in de visarme
Jeker.
(vervolg van blz. 18)
landen, (4) moerasspirearuigtes, (5)
brandnetelruigtes onder canadapopulier,
(6) brandnetelruigtes en
(7) vijvertjes, poeltjes en natte
vegetaties.
De venige depressies van het landschapspark
de Kevie leverde zeldzaamheden
op als wateraardbei,
vleeskleurige orchis en rietorchis,
die hun optimum kennen in de
klasse der kleine zeggen. Dit zijn
plantengemeenschappen die uiterst
zeldzaam zijn in Vlaanderen.
Typisch voor de Jekervallei zijn ook
soorten als knolsteenbreek, brede
orchis, dotterbloem en trosdravik,
die allen typische soorten zijn voor
het zogenaamde Molinio-arrhenatheretea
waarin dottergraslanden en
glanshaverhooilanden zijn vertegenwoordigd.
De mooiste voorbeelden
zijn momenteel zichtbaar stroomopwaarts
van Lauw en in het landschapspark
de Kevie.
22 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
Fauna
De visfauna in de Jeker was in het
begin van de 20ste eeuw uiterst
waardevol door de aanwezigheid
van diverse ‘echte’ beekvissen
waaronder beekprik, beekforel,
gestippelde alver, elrits, serpeling,
sneep en rivierdonderpad. Deze
soorten trokken vanuit de Maas de
Jeker op om er te paaien. Het is
onduidelijk of deze soorten permanent
in het Vlaamse deel van de
Jeker voorkwamen. De beekvissen
zijn inmiddels stuk voor stuk verdwenen.
Het aantal en de variatie is
nu overal laag.
De meest kritische soort is
momenteel het bermpje. Deze dramatische
verslechtering van het visbestand
is zonder twijfel het gevolg
van een verminderde waterkwaliteit,
de afname van de habitatkwaliteit
van de beek en de aanwezigheid
van vismigratieknelpunten. Veel
watermolens hadden vroeger een
omleidingskanaal, dikwijls “achter-
beek” genoemd, en waren, in tegenstelling
tot nu, geen migratiebarrière.
De molens beletten nu een
optrek vanuit de Maas.
De avifauna herbergt voor Limburgs
Droog Haspengouw unieke soorten
waaronder blauwborst, waterral en
rietgors. Deze soorten hebben duidelijk
geprofiteerd van de beheeractiviteiten
in het landschapspark de
Kevie, zoals extensieve begrazing en
onderhoud van rietlanden. De talrijke
populierenbossen met lokaal
natte ruigten, verspreid over nagenoeg
de volledige Jekervallei, verklaren
de hoge dichtheden van bosrietzanger,
wielewaal en in mindere
mate van buizerd.
De das vindt door de combinatie
van akkerlanden en weilanden en
holle wegen een uitstekend biotoop
in en op de rand van de Jekervallei.
De kamsalamander is dan weer
zeer sterk achteruitgegaan. ■
3
Elk gebied op maat aanpakken
Het voorbije decennium is het beleid van de afdeling Water bij het beheer
van onbevaarbare waterlopen geëvolueerd naar een duurzame en geïntegreerde
visie. Het beheer en de inrichting van een watersysteem wordt
vooral bepaald door de functies van het valleigebied. De afdeling Water
kiest er evenwel voor om de natuurlijke processen alle kansen te geven.
Meer ruimte creëren voor de
waterloop, bijvoorbeeld door het
voorzien van oeverzones, draagt
hier zeker toe bij. Omdat oeverafkalvingen
(en aanslibbingen) natuurlijke
processen zijn die deel uitmaken
van een evenwichtig en dynamisch
watersysteem, worden, waar
mogelijk, oevers niet verstevigd of
hersteld.
De uitwerking van zo’n visie is
gebaseerd op de gebiedskennis,
verzameld in het kader van de ecologische
inventarisatie en op de
beleidsintenties voor het gebied. Er
moet ook rekening gehouden worden
met stroomopwaartse en
-afwaartse invloeden en gevolgen,
aangezien een watersysteem één
geheel vormt en een ingreep in één
zone ook een impact heeft op een
andere zone.
Het geïntegreerde en gedifferentieerde
beleid resulteert in ver-
schillende inrichtingsvisies voor
natuurgebied, landbouwgebied, verwevingsgebied,
bebouwd gebied, ...
Buitengebied
met natuur of bos als
hoofdfunctie
Vlaams Ecologisch Netwerk, vogel- of
habitatrichtlijngebied, groen- of bosgebied
op het gewestplan, ...
Streefbeeld:
- maximaal behoud en herstel van
de natuurlijke structuur van de
waterloop;
- afstemming van de waterhuishouding
op het gewenste natuur- of
bostype zonder buitensporige
gevolgen voor andere
functies in de vallei.
Inrichtings- en beheermaatregelen:
- enkel levende of biologisch
afbreekbare materialen gebruiken
Gewestplan en
beschermd landschap
41,4 % van de vallei is volgens het
gewestplan natuurgebied. 23 % is woongebied,
met als belangrijkste woonkern
Tongeren.
31,5 % is agrarisch gebied, waarvan
8,5 % landschappelijk waardevol.
De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
23
waarde

De verschillende types van waterloop en omringende vallei van de Jeker
Hoofdfunctie natuur Hoofdfuncties landbouw
Bebouwd gebied
wanneer oeverherstel nodig is;
- maximaal ongewenste harde
oeververstevigingsmaterialen verwijderen;
- potentiële hermeandering (inclusief
vrije meandering) en het ecologisch
herstel van het watersysteem
stimuleren;
- brede oeverzones inrichten als
overgangszone tussen water en
land om de natuurlijke dynamiek
van de waterloop te behouden of
te herstellen.
Buitengebied
met natuur en landbouw als
nevengeschikte hoofdfuncties
Integraal Verwevings- en Ondersteunend
Netwerk (natuurverwevings- en
natuurverbindingsgebied), valleigebied
en agrarische gebied met ecologisch
belang op het gewestplan, ...
Streefbeeld:
- maximaal behoud en herstel van
de natuurlijke structuur van de
waterloop;
- afstemming van de waterhuishouding
op de gewenste natuurtypes
én andere functies van het valleigebied.
Inrichtings- en
beheermaatregelen:
- enkel levende of biologisch
afbreekbare materialen gebruiken
wanneer oeverherstel nodig is;
- waar mogelijk ongewenste harde
oeververstevigingsmaterialen verwijderen;
- oeverzones inrichten als overgangszone
tussen water en land om
de natuurlijke dynamiek en de corridorfunctie
van de waterloop te
bevorderen;
- de huidige natuurwaarden (Rode
Lijst-soorten, habitatrichtlijnsoorten,
...) optimaal beschermen om
een verdere achteruitgang te voorkomen
(standstillbeginsel).
Buitengebied
met landbouw als hoofdfunctie
agrarisch gebied
Streefbeeld:
- maximaal behoud en waar mogelijk
herstel van de natuurlijke structuur
van de waterloop zonder de
landbouwfunctie te ondermijnen;
- afstemming van de waterhuishouding
op de landbouwfunctie zonder
buitensporige gevolgen voor andere
watersysteemfuncties in de vallei.
Inrichtings- en
beheermaatregelen:
- levende of biologisch afbreekbare
materialen gebruiken wanneer
oeverherstel nodig is;
- zwaardere,‘harde’ oeververstevigingsmaterialen
enkel bij uitzondering
gebruiken als er geen watersysteemfuncties
of belangrijke
natuurwaarden geschaad worden;
- oeverzones aanwenden als bufferzone
tegen rechtstreekse insijpeling
van nutriënten en pesticiden in de
waterloop;
- oppervlaktewatergebruik aanmoedigen
bijvoorbeeld door de aanleg
van wachtbekkens;
- de huidige natuurwaarden (Rode
Lijst-soorten, habitatrichtlijnsoorten,
...) optimaal beschermen om
een verdere achteruitgang te voorkomen
(standstillbeginsel).
Oeverzones vervullen hier een
belangrijke rol!
Bebouwd gebied
en infrastructuur
woongebied, industriegebied, ...
Streefbeeld:
- maximaal behoud van de natuurlijke
structuur van de waterloop zonder
de harde bestemmingen te
schaden;
- waar mogelijk een natuurvriendelijke
herinrichting van de waterloop
in stedelijk gebied om de maatschappelijke
waardering te versterken;
- afstemming van de waterhuishouding
op de verharde omgeving zonder
buitensporige gevolgen voor
andere watersysteemfuncties in de
vallei.
Inrichtings- en
beheermaatregelen:
- gebouwen, constructies en infrastructuur
beschermen;
- overwelfde delen van waterlopen
zo mogelijk terug in open bedding
leggen;
- bij voorkeur levende of biologisch
afbreekbare materialen gebruiken
voor oeverherstel;
- wanneer ‘natuurvriendelijke’
oeververstevigingsmaterialen niet
volstaan, erosiewerende en nietbiologisch
afbreekbare materialen
als bestortingen of schanskorven
gebruiken. Materialen op basis van
beton, kunststof of staal worden
vermeden en kunnen enkel bij uitzondering
aangewend worden.
Andere gebieden
parkgebieden, recreatiegebieden, ...
Voor de andere bestemmingen
werden geen specifieke richtlijnen
uitgewerkt en gelden dezelfde algemene
richtlijnen als voor het buitengebied
of bebouwd gebied.
Bij het toepassen van deze richtlijnen
wordt steeds rekening gehouden
met de lokale streefbeelden
voor de waterloop, de bestemming,
specifieke omstandigheden, ... ■
De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
25
Oeverzones
voorkomen
de directe
insijpeling
van meststoffen
en
pesticiden,
laten een
natuurlijke
structuurontwikkeling
van de beek
toe en vormen
een corridor,rustenfoerageerplaats
voor
dieren.

Het ideale
streefbeeld: op
plaatsen met
voldoende open
ruimte kan de
natuur zijn
gang gaan.
Omgevallen
bomen induceren
de vorming
van nieuwe
meanders.
Gevolg is een
structuurrijke
beek, die zelf
zijn weg zoekt
doorheen de
vallei.
4
Streefbeeld op lange termijn
Ecologische kwaliteitsdoelstellingen beogen een herstel van het
natuurlijk vallei-ecosysteem van de Jeker. Deze doelstellingen hebben
betrekking op het meanderende karakter van de Jeker, de waterkwaliteit,
de waterpeilen, de faunistische en floristische samenstelling van de
Jekervallei en de functie van de omliggende valleigronden.
Het streefbeeld is een toekomstbeeld waar stapsgewijs naartoe gewerkt
kan worden. Hierachter schetsen we het toekomstbeeld voor de Jeker.
Bij niet al te sterke vervuiling
kunnen rietvelden bijdragen tot
de waterzuivering. Hier een
KWZI stroomafwaarts van de
Blaarmolen.
26 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
Vrije afwatering
en vrije meandering
De Jeker heeft in de toekomst op
vele plaatsen opnieuw zijn oorspronkelijk
karakter van vrije
meandering gekregen, wat leidt tot
een diversiteit aan stroomsnelheden
en karakteristieken van de
onderwaterbodem. De oeverwallen
volgen waar mogelijk een natuurlijk
patroon en zijn slechts licht verheven
boven de aanleunende komgronden.
Door het regelmatig
voorkomen van bomen op de
oeverwal zijn holle oevers frequent
aanwezig. De komgronden zijn
variabel in breedte, afhankelijk van
de vorm en de breedte van het dal
maar hebben steeds een vochtig
karakter. De grondwaterstand is
waar mogelijk relatief hoog zodat
natuurlijke inundatie in het winterhalfjaar
geen uitzondering is. Nabij
woonzones worden overstromingen
vermeden door het waterbergend
vermogen van niet bebouwde
gronden in de vallei optimaal te
benutten en waar nodig dijken aan
te leggen. De aanwezige dijken hebben
een natuurlijk karakter en vormen
geen onoverkomelijke barrière
voor dieren. Door de mens opgeworpen
structuren die een hindernis
vormen voor de vrije migratie
van beekvissen komen niet meer
voor.
Schoon water
De waterkwaliteit voldoet op middellange
termijn overal aan de
basiskwaliteitsnormen. Lokaal kan
een zeer goede waterkwaliteit worden
bekomen, zodat ook zeer veeleisende
macro-ongewervelden kunnen
overleven, in de veronderstelling
dat deze aangepast zijn aan de
De Velpe: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
29
De das vindt
door de combinatie
van akkerlanden,
weilanden en holle
wegen een uitstekend
biotoop in en
op de rand van de
Jekervallei.
Belangrijke foerageergebieden
zijn
de Kevie en de
Ezelsbeekvallei.

Grote delen
alluviale
oppervlakten
worden
momenteel
ingenomen
door populierenteelt.
Natuurlijke
alluviale bossen,
zijn veelal
soortenrijker
en ecologisch
waardevoller.
Bij een goede
waterkwaliteit
kunnen ook
Rode-Lijstsoorten
zoals
pijlkruid in
grote getale
voorkomen.
lokale abiotische kenmerken van de
beek.Woningen aan de rand van de
alluviale vlakte van de Jeker zijn
allen aangesloten op het rioleringsnet.
Er vindt geen lozing van huishoudelijk
afvalwater meer plaats.
Industrieel afvalwater wordt door
de bedrijven zelf volledig gezuiverd.
Het in de beek geloosde afvalwater
is in onverdunde toestand niet
toxisch.
Op lange termijn wordt een zeer
goede waterkwaliteit bekomen,
zodat op termijn de beekvissen de
Jeker terug ontdekken.
Waterplanten zijn talrijk en ook
soorten als pijlkruid en beekpunge
zijn geen zeldzaamheid in het water
of langs de oever. In de dorpskernen
kan door de beperkte ruimte
de dichtheid van soorten als ijsvogel
en grote gele kwikstaart beperk
zijn, maar elders is deze optimaal.
Zeldzame dieren
in de Jekervallei
Op middellange termijn is vrije
migratie van vissoorten mogelijk
over de hele waterloop. Op lange
termijn is voor het grootste deel
van de Jeker een hermeandering
uitgevoerd en komen weer veeleisende
vissoorten zoals serpeling
voor.Wie geduld heeft kan in de
vallei op zoek gaan naar dieren als
de das, kamsalamander en eventueel
moerassprinkhaan, zilveren
maan en grauwe klauwier.
Grote variatie van vaak
unieke plantengemeenschappen
Volgens het streefbeeld varieert de
vegetatie in de Jekervallei sterk,
zowel in dwarse- als in lengterichting.
De talrijke gradiënten in
bodemkarakteristieken, vochtig-
heidsgraad en de variatie in beheer
verklaren dit. Lokaal komen voor
Vlaanderen unieke plantengemeenschappen
voor zoals op de zuidelijk
georiënteerde kalkhellingen te
Lauw. Hier vindt men dottergraslanden,
glanshaverhooilanden en
vegetaties van de marjolein-klasse.
Ten oosten van Tongeren, nabij de
venige depressies vindt men kleine
zeggengemeenschappen, dottergraslanden,
….
Landschap vol met kleine
landschapselementen
Kleinere bosjes zijn verspreid aanwezig
in de vallei; ook hagen, houtkanten
en kleine landschapselementen
zoals poelen komen veel voor.
De alluviale vlakte heeft een kleinschalig
en afwisselend karakter.
Natuurlijke alluviale
bossen
Er is ruimte voor natuurlijke alluviale
bossen, ook al voorziet het
streefbeeld een veel groter aandeel
van allerlei gras- en hooilandtypen
en natte ruigten. De alluviale bostypes
kunnen getypeerd worden als
moerasbosjes met veenvorming en
alluviale bosjes met voorjaarsaspect.
Zowel de bloemrijke en schrale
hooilanden als de natuurlijke alluviale
bosjes zijn in oppervlakte
sterk toegenomen, omdat populierenteelt
bijna volledig uit de vallei
is verdwenen. ■
Streefbeelden, knelpunten en
maatregelen per deelgebied
De Jekervallei kan worden opgesplitst in 6 deelgebieden. Voor elk deelgebied
worden verschillende visies of streefbeelden voorgesteld.
De realisatie van die streefbeelden is pas mogelijk na de aanpak van
gebiedsspecifieke knelpunten.
Vanuit de ecologische doorlichting
van de waterlopen eerste categorie
en hun valleigebieden worden
mogelijkheden aangereikt voor een
ecologische herwaardering van het
watersysteem. Deze maatregelen
zijn sterk gedifferentieerd. Ze kunnen
op korte termijn realiseerbaar
zijn met beperkte middelen of ze
kunnen omwille van hun belangrijke
impact op het watersysteem, implementeerbaar
zijn op lange termijn.
Een prioritering is gewenst om de
maatregelen te selecteren die met
een minimale ingreep een maximum
aan resultaat leveren.
DEELGEBIED 1
Stroomopwaarts
Lauw
Dit deelgebied loopt van de
grens met Wallonië, stroomafwaarts
van Oreye, tot aan de
dorpskern van Lauw.
Streefbeeld
Hier wordt vanuit ecologisch
standpunt gestreefd naar een vrij
open landschap met hagen en houtwallen
die ruigtes en half-natuurlij-
28 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei 29
5
Beekbegeleidende
knotwilgen zijn
zeer waardevol
als corridor. Zij
zijn bovendien
belangrijke nestplaatsen
voor
vogels, zoals
steenuil en
spechten.
Het afstromen
van nutriënten
van hoger
gelegen akkers
vormt een
potentiële
bedreiging voor
de relatief goed
ontwikkelde
dottergraslanden.

ke graslanden van diverse vegetatietypes
scheiden. Voor de natste
delen in de vallei wordt gestreefd
naar beekbegeleidende knotwilgen
met lokale wilgenbossen die in
geval van regelmatige en langdurige
overstroming zouden kunnen ontwikkelen
tot zogenaamde wilgenbroekbossen
of ooibossen.
Knelpunten & maatregelen
De waterkwaliteit is nu nog steeds
niet goed. De lozing van huishoudelijk
afvalwater en afvalwater van de
suikerfabrieken te Oreye vormen
wellicht nog steeds een sterke
bedreiging voor de waterkwaliteit
in de Jeker, met tijdelijke lage zuurstofconcentraties
ten gevolge van
een hoge organische belasting.
Verder overleg en afspraken tussen
Vlaanderen,Wallonië en Nederland
zijn noodzakelijk.
De populierenteelt die hier een
groot deel van de alluviale vlakte
inneemt, wordt enkel mogelijk
gemaakt door talrijke drainagesloten.
De ondergroei wordt in sterke
mate gedomineerd door ruigtekruiden
met onder meer grote brandnetel.
De vrij steile valleihelling op
de linkeroever bestaat volledig uit
intensief bewerkte akkers die
direct aansluiten bij de eigenlijke
alluviale vlakte. Afspoeling van
bodemdeeltjes en nutriënten vormt
hier een reëel gevaar en indirect
een potentiële bedreiging voor de
relatief goed ontwikkelde dottergraslanden
gelegen in de komgronden
op de linkeroever.
Recente computermodelleringen
voor de vallei van de Jeker wezen
de vallei stroomopwaarts van Lauw
Verdwijnen dottergraslanden
Ecologisch arme
populierenbestanden
Lokaal lage habitatkwaliteit
Lokaal lage habitatkwaliteit
(hogere ambitie)
Akkerlanden op valleiflanken
Exoot reuzenbalsemien
Overstroming van dorpscentrum
Lauw
Deelgebieden van het
stroomgebied van de Jeker
Deze kaart illustreert de opdeling
van de Jekervallei in deelgebieden
in het kader van deze studie.
Deelgebied 1
aan als gebied in te richten als
wachtbekken om het dorpscentrum
van Lauw te vrijwaren van
toekomstige overstromingen. De
Deelgebied 3
Verwijderen jonge populieren op dottergraslanden
en hooilandbeheer alluviale vlakte
Bosomvorming naar wilgenbroekbos of
elzenbroekboss
Aanleg drasberm / plasberm
Verhogen structuurkwaliteit (stroomdeflectoren
en/of omgevallen bomen)
Vervangen door extensieve begrazing en/of
hooilandbeheer valleiflanken
Bestrijding reuzenbalsemien
Inrichting als overstromingszone
Deelgebied 2
slechte waterkwaliteit van de Jeker
zorgt bij deze overstromingen, die
nu ook al grotendeels plaats vinden,
voor een verdere aanrijking
Overzicht knelpunten en maatregelen deelgebied 1
Knelpunt Actieplan / aandachtspunt Prioriteit
Hoog
Middelmatig
Middelmatig
Middelmatig
Laag
Hoog
Laag-middelmatig*
Hoog**
* (ecologisch) ** (overstroming)
Deelgebied 4
Deelgebied 5
van de percelen in de vallei door
de aanvoer van slib en eutroof
water. Zonder compenserende
maatregelen zal dit nefast zijn voor
de waardevolle vegetaties van de
dottergraslanden.
De eventuele aanleg van een
wachtbekken mag de huidige ecologische
waarde niet in het gedrang
brengen (met name de dottergraslanden)
en bovendien geen hypotheek
leggen op de ontwikkeling
van potentieel aanwezige natuurwaarden.
Om die reden is het
absoluut noodzakelijk dat een
inrichting als wachtbekken gepaard
gaat met de volgende maatregelen:
• een lokatiespecifieke afwisseling
van maaibeheer en begrazingsbe-
Deelgebied 7
Deelgebied 6
heer met als resultaat een
mozaïekpatroon van natuurelementen;
• verwijderen van jonge populierenaanplanten;
• maximaal tegengaan van afspoeling
van nutriënten van de valleiflanken;
• zo beperkt mogelijke duur en frequentie
van de overstromingen.
De habitatkwaliteit van de Jeker
stroomopwaarts van Lauw is suboptimaal.
Een sterkere meandering
in het verleden wordt vermoed
maar de oorspronkelijke ligging van
de oude meanders kan noch in het
landschap, noch via kaartmateriaal
worden achterhaald. Om de habitatkwaliteit
van de waterloop te
verhogen worden daarom drasbermen
of plasbermen voorgesteld. Na
inrichting van het wachtbekken kan
aangenomen worden dat dit leidt
tot het uitschieten van smalbladige
wilgen (eventueel handmatig te
stekken). Dit zal op zijn beurt kansen
geven aan een breder gamma
aan macro-ongewervelden, zeker in
combinatie met een gevarieerd
natuurbeheer in de vallei. ■
DEELGEBIED 2
Centrum Lauw
Dit deelgebied is volledig in bebouwde
omgeving gelegen, meer
bepaald in het centrum van
Lauw. Door de sterke bebouwing
tot tegen de Jeker en de lage
prioriteit voor natuur, zijn de
mogelijkheden voor een ecologische
opwaardering beperkt. ■
DEELGEBIED 3
Rutten-Koniksem
Dit deelgebied start stroomafwaarts
van de dorpskern van
Lauw en loopt tot de renbaan
aan de westzijde van Tongeren.
Streefbeeld
De vallei heeft in de toekomst over
het algemeen een vrij open karakter,
waarin weilanden afgezoomd
met heggen en houtkanten het
30 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei 31
Overstromingen
in september
1998: het voetbalveld
te Lauw.
Poelen zijn vaak
niet onderhouden,
waardoor ze
verlanden en
droogvallen.

1: een bedijkte,
meanderende
Jeker, met
sedimentplaten
begroeid
met onder meer
rietgras en beekpunge.
2: op de oevers
van de Jeker
wordt vaak
maaiafval
gestort. Gevolg
daarvan zijn
onstabiele, onbegroeide
oevers
en een extra
nutriëntentoevoer
in de
waterloop.
3: vele trajecten
zijn gekanaliseerd
en verstevigd;
hier met
stortsteen.
Vismigratieknelpunt
Vismigratieknelpunt
Lage habitatkwaliteit
Overzicht knelpunten en maatregelen deelgebied 3
Knelpunt Actieplan / aandachtspunt Prioriteit
Vervuilende waterkerskwekerij
Exoot reuzenbalsemien
Akkers in de alluviale vlakte
Ecologisch arme
populierenbestanden
Geen ecologisch beheer
in De Beemden
Drainage
1
2
3
Opheffen vismigratieknelpunt Daalmolen Lauw
via vistrap
Opheffen vismigratieknelpunt Ruttermolen via
bypass door oude meander (event. met vistrappen)
Verhogen van de structuurvariatie/habitatkwaliteit
door hermeandering en/of een ecologische
inrichting van de oevers
Opleggen beperkingen aan waterkerskwekerij
Bestrijding reuzenbalsemien
Opleggen beperkingen aan landbouwactiviteiten
Verwijderen populieren op waardevolle graslanden
Ecologisch beheren van De Beemden
Herstellen grondwaterpeil/hydrologie De Beemden
landschapsbeeld bepalen. De graslanden
zijn eerder extensief
beheerd, waardoor een zogenaamde
‘grassen-kruidenmix-fase’ ontstaat.
De Jeker meandert vrij zonder
harde én zachte oeverbeschoeiingen
behalve in de directe
omgeving van wegen die de waterloop
kruisen. Hier en daar zijn kleine
bosjes aanwezig.
Zeker voor een (deels) ecologisch
zeer waardevol gebied als De
Beemden wordt natuurherstel
beoogd. Kernbegrippen naar
beheer zijn hier: vernatting, natte
ruigtes, kleinere bosjes gekenmerkt
door een opper- en nevenetage van
inheemse boomsoorten, een struiklaag
én een kruidlaag, zomen en
bosranden, inheemse wilgensoorten,
gradiëntsituaties, mozaïkpatronen
en extensief beheer met grote
grazers.
Knelpunten & maatregelen
De natuurlijkheid en de habitatkwaliteit
van de waterloop zijn
momenteel laag en erg variabel.
Op sommige plaatsen werd de
Jeker sterk gekanaliseerd met
harde oeververstevigingen.
Op meerdere plaatsen zijn dijken
aanwezig. Maatregelen zijn nodig
voor de verbetering van de habitatkwaliteit
van de Jeker in deze zone.
Het wegnemen van harde, en waar
mogelijk ook zachte oeverbeschoeiingen,
is aangewezen.
Plaatselijk kan een hermeandering
geïnitieerd worden. Omgevallen
Middelmatig
Middelmatig
Middelmatig
Hoog
Hoog
Hoog
Middelmatig -Hoog
Hoog
Hoog
bomen kunnen als stroomdeflectoren
dienst doen, maar gezien de
bodemtextuur (leem en klei) is het
niet uitgesloten dat dit pas op middellange
termijn leidt tot een
natuurlijk meanderend patroon.
Daar waar het naburig landgebruik
een hermeandering niet toelaat,
kunnen zwak hellende oevers ingericht
worden.
De populierenteelt wordt op korte
termijn best teruggedrongen in de
vallei. Om de ecologische waarde
van de populierenbossen te verhogen
kunnen een aantal voorwaarden
worden opgelegd. De belangrijkste
zijn:
(1) het respecteren van lange
bedrijfstijden (minstens 50 jaar), en,
(2) de opbouw van een middelhoutstructuur
met:
• Canadese populier in de opperetage,
• gewone es of zomereik in de
nevenetage van het hooghoutelement,
• veldesdoorn, zwarte els en boskers
in het hakhoutelement,
• hazelaar en andere struiken in de
struiklaag.
Het gebied De Beemden wordt op
dit moment gedraineerd via talrijke
sloten om populierenteelt mogelijk
te maken. Net ten noorden van De
Beemden heeft men recent via
grootschalige drainagewerken
akkers aangelegd in een van nature
zeer nat, alluviaal gebied. In het
kader van het hoger geschetst
Het vismigratieknelpunt
aan
de Ruttermolen
zal worden
opgelost door
de aanleg van
een nevengeul
of bypass.
32 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei 33

Hagen, zoals deze
oude meidoornhaag,
hebben een
landschappelijke
en ecologische
waarde. Ze vormen
een biotoop voor
planten en dieren
en vormen een
corridor tussen
verschillende
(natuur)gebieden.
Het behoud en
beheer van rietlanden
is belangrijk
voor heel wat
vogelsoorten, zoals
bruine kiekendief,
waterral en
rietgors.
streefbeeld kan een aankoopbeleid
aangevuld met beheerovereenkomsten
een oplossing zijn.
De bestrijding van de exoot reuzenbalsemien,
die lokaal voorkomt
op de oevers en de natuurlijke
DEELGEBIED 4
Verbinding tussen
westelijke en
oostelijke jekervallei
Streefbeeld
De vallei van de Ezelsbeek kan in
de toekomst een belangrijke rol 1
vervullen als ecologisch verbindingsgebied
tussen de Jekervallei
ten zuidwesten van Tongeren en de
Jekervallei ten oosten van Tongeren
met onder meer het natuurreservaat
de Kevie. De vallei is dan nagenoeg
volledig open.
Kleine landschapselementen (KLE's)
zoals hagen, houtkanten en poelen
komen er verspreid voor zodat de
2
vallei van de Ezelsbeek maximaal
dienst doet als corridor voor zoogdieren,
zoals de das en amfibieën,
zoals de kamsalamander.
Knelpunten & maatregelen
De voortschrijdende lintbebouwing
DEELGEBIED 5
Landschapspark
de Kevie
Dit deelgebied start oostelijk van
de wijk Willebroek bij Tongeren
en loopt tot ongeveer de samenvloeiing
van Jeker en Oude Jeker
ter hoogte van Klein Mal.
Streefbeeld
Het landschapspark de Kevie kent
een sterke landschappelijke
34 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
vegetatie onderdrukt, is een bijkomende
maatregel.
Het belangrijkste vismigratieknelpunt,
ter hoogte van de
Ruttermolen, kan via een bypass
worden opgelost. ■
langs de E20 dreigt de corridorfunctie
van de vallei van de Ezelsbeek
onherroepelijk in het gedrang
te brengen. Met name daar waar de
E20 de Ezelsbeekvallei doorsnijdt,
moet verdere lintbebouwing tegengegaan
worden.
Hier kan door ondertunneling de
passeerbaarheid van de E20 mogelijk
gemaakt worden voor zoogdieren
zoals dassen.
Voorts moet het zeer waardevolle,
natte valleigedeelte ten zuidoosten
van Tongeren een hoge beschermingsgraad
krijgen, zodat deze kan
fungeren als stapsteen tussen de
Jekervallei ten oosten van Tongeren
en de Ezelsbeek. ■
bescherming en natuurbescherming.
Het park is grotendeels
eigendom van de natuurvereniging
Natuurpunt. In het park kan
gestreefd worden naar een vrij
meanderende Jeker met een gemiddeld
hoge grondwaterstand, zonder
dat zeer grote delen van het gebied
langdurig onder water staan in de
winterperiode. Deze hydro-morfologische
randvoorwaarden maken
de optimale ontwikkeling van diverse
valleigebonden natuurtypes
mogelijk. Dankzij de grote oppervlakte
van het gebied is een verscheidenheid
aan biotopen met vrij
volledige levensgemeenschappen
haalbaar. Typisch binnen de alluviale
bossen zijn moerasbossen met
veenvorming. Verder zijn naast rietlanden
vooral botanisch waardevolle
graslanden goed vertegenwoordigd.
Het betreft bloemenrijk hooiland
en schraalland, zoals goed ontwikkelde
dottergraslanden met
orchideeën en blauwgraslanden.
Er is geen externe verstoring.
De venige depressies herbergen
een natuurlijke vegetatie in verschillende
succesiestadia, zodat een
natuurlijke contactzone ontstaat
tussen basenrijk kwelwater en stagnerend
oppervlaktewater. Mits specifiek
beheer ontwikkelen zich op
de veenranden plantengemeenschappen
van de klasse der kleine
zeggen. Deze zijn op Vlaams niveau
van zeer hoge ecologische waarde.
Knelpunten & maatregelen
De venige depressies in het landschapspark
de Kevie, met name het
Hardel en het Grootmeers, ontvangen
op dit moment huishoudelijk
en/of industrieel afvalwater. Om te
vermijden dat de venige depressies
in het landschapspark de Kevie nog
langer verontreinigd water en slib
ontvangen, moet het huishoudelijk
en industrieel afvalwater naar de
rioolwaterzuiveringinstallatie
(RWZI) worden afgeleid. Lokaal
kunnen KWZI volstaan, maar in
geval van belangrijke vuilvrachten en
vuilvrachten met een belangrijk chemisch
aandeel volstaat dit niet als
maatregel.
De rechttrekkingen van de Jeker in
'68 en de talrijke gegraven sloten en
waterwegen, zoals de Flotsbeek en
de zogenaamde Verbindingsbeek,
dragen in belangrijke mate bij tot
een povere habitatkwaliteit in het
gebied. De locale hydrologie is zeer
complex geworden, zodat beheermaatregelen
ten gunste van zeldzame
plantengemeenschappen, zoals
maaibeheer en (na)begrazing, moeilijk
te plannen zijn.
De oevers van beide lopen zijn over
Beeknormalisatie
Artificiële maar blijvende
rechte Oude Jeker
Rechte verbinding tussen
Jeker en Oude Jeker
Vervuiling
Vervuiling (hogere ambitie)
Exoot japanse duizendknoop
Weinig gekende hydrologie
Ecologisch arme
populierenbestanden
Niet benutten ecologische
potenties
Een waardevol grasland in de
Kevie, met moerasspirea, een
soort van vochtige ruigtes.
bijna de volledige lengte verstevigd
met harde materialen zoals schanskorven,
stortsteen of met zachtere
materialen, zoals houten palen en
vlechtwerk. Aangezien in het gebied
hoge prioriteiten voor natuur worden
gesteld, moet binnen korte termijn
werk worden gemaakt van het
verwijderen van deze oeverbeschoeiiingen.
Voor het maximaal
opvolgen van het hydrologisch
effect van de hermeandering én met
het oog op een evaluatie en eventuele
bijsturing van het huidig maaien
begrazingsbeheer in het natuurgebied
is het plaatsen van een peilbuizenmeetnet
aanbevolen.
Via een hermeanderingsproject zullen
diverse habitatverbeterende
maatregelen uitgewerkt worden
voor de Jeker en de Oude Jeker
binnen het landschapspark de Kevie.
Dit project wordt verder toegelicht
in de FOCUS Beekherstel van de
Jeker in de Kevie. ■
(lees door blz. 39)
Overzicht knelpunten en maatregelen deelgebied 5
Knelpunt Actieplan / aandachtspunt Prioriteit
Herstel van de oorspronkelijke loop van de Jeker
Verbetering habitatkwaliteit, door: 1) aanplant
knotwilgen, 2) stroomdeflectoren 3), dood hout in
de waterloop laten liggen, 4) afgraven van dijken en
5) aanleg van brede zacht hellende oevers
Afsluiten van verbinding, behouden als open wateroppervlak
KWZI’s op sloten die afvalwater binnenbrengen in
veengebied
Volledig omleiden van afvalwater (huishoudelijk
+ industrieel) dat nu via het Hardel en
Grootmeers binnenkomt
Bestrijding japanse duizendknoop op oever
Monitoring grondwater via peilbuizennet
Bosomvorming zuidelijk deel van het Hardel
Beheer gericht op Kleine zeggengemeenschappen
1
3
Hoogste
Middelmatig
Middelmatig
Hoog
Hoog
Hoog
Hoog
Middelmatig
Hoogste
De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
35
Foto’s onder:
1 2
De venige
depressies in de
Kevie, het Hardel
en het Grootmeers,
ontvangen vuil,
huishoudelijk en/of
industrieel afvalwater.
3 4 Harde
verstevigingen,
rechttrekkingen
en herprofileringen
zorgen voor
een sterke verarming
en inkrimping
van het leefgebied
voor diverse
planten en dieren:
de zogenaamdeVerbindingsbeek
(3), de Oude
Jeker (4).
2
4

Focus
Beekherstel van de Jeker in de Kevie:
een eerste project in voorbereiding
AMINAL afdeling Water is, in samenwerking met de stad Tongeren,
afdeling Monumenten en Landschappen van AROHM, afdeling Natuur
van AMINAL en Natuurpunt, gestart met de voorbereiding van een
beekherstelproject in het Landschapspark de Kevie.
Historiek en situering
Stroomopwaarts het centrum
van Tongeren splitst de Jeker
in een noordelijke en zuidelijke
tak, respectievelijk de
(Nieuwe) Jeker en de Oude
Jeker. Ter hoogte van het
landschapspark de Kevie vloeien
de twee opnieuw samen.
De waterlopen stromen er met
een laag verval door een breed
dal. Vroeger vertoonde de
Jeker brede bochten waarbinnen
zich geïsoleerde depressies
ontwikkelden met een
bodem bestaande uit venig
materiaal.
In 1968 werd de Jeker via een
korter traject (de zogenaamde
Verbindingsbeek) naar de
Oude Jeker geleid, waarbij een
deel van de oorspronkelijke
bedding gedempt werd en de
rest grotendeels droog kwam
te staan. De Oude Jeker werd
verbreed, verdiept en rechtgetrokken.
Door deze ingrepen
ging de structuur- en habitatkwaliteit
van de beek sterk
achteruit, daalde het grondwaterpeil,
verdroogde de vallei en
werd de watermolen te Blaar
buiten werking gesteld.
Projectdoelstelling
Het beekherstelproject tracht de aangebrachte
ecologische schade te herstellen of
tenminste te compenseren. Centraal staat
structuurherstel en het creëren van dynamiek
in de waterloop. Ook het herstel van
de natuurlijke waterhuishouding door onder
meer een vertraagde afvoer is een belangrijke
doelstelling.
36 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
Maatregelenkaart
voor het stroomgebied
van de Jeker
Deze kaart schetst alle
mogelijk te nemen
maatregelen voor een
ecologisch herstel van
de Jeker en de Oude
Jeker in de Kevie. De
maatregelen moeten
nog verder afgewogen
worden.
Meanders hebben een belangrijke betekenis
voor de biologische rijkdom van een
waterloop. Ze zorgen voor verschillen in
diepte en stroomsnelheid, herbergen een
grote verscheidenheid aan habitats en trekken
zo een grotere diversiteit aan vissen en
ongewervelde soorten aan. Door hun positieve
effect op de biomassa, de stroomsnelheid
en de turbulentie dragen ze ook in
hoge mate bij tot de zuiveringscapaciteit
van de rivier.
Herstelmaatregelen -
het maximalistisch scenario
Alle mogelijke herstelmaatregelen in het
landschapspark kunnen opgedeeld worden
in volgende 5 deelprojecten.
HERMEANDERING VAN DE BESTAANDE JEKER
Stroomafwaarts van de oude spoorlijn (nu
een onverharde weg) zullen twee oude
meanders terug ingeschakeld worden.
Omwille van de geplande aanleg van de ring
rond Tongeren komen de twee meer stroomopwaarts
gelegen meanders niet in aanmerking
voor herstel.
Een eerste, snelle analyse van de Atlas van
de onbevaarbare waterlopen uit 1965 toont
dat de toenmalige dimensies van de Jeker
weinig verschillen van de huidige afmetingen.
Maar aangezien de bedding genormali-
seerd is, kan dit project aangegrepen worden
om ook een natuurvriendelijker oeverprofiel
aan te leggen.
HERINSCHAKELING VAN DE
GEDEMPTE JEKER EN DE BLAARMOLEN
Toen in 1968 de verbinding tussen de Jeker
en de Oude Jeker gegraven werd, werd de
niet meer watervoerende Jeker grotendeels
Foto rechtsboven: op deze locatie mondde de oorspronkelijke Jeker in de huidige Jeker. Onder: het rechtgetrokken deel van de Oude Jeker
stroomafwaarts van de huidige samenvloeiing van Oude en Nieuwe Jeker.
gedempt. De makkelijk te traceren bedding
loopt grotendeels parallel met de weg,
zodat een versterking van de linkeroever
mogelijks noodzakelijk is. De vervuilde
gracht die in het eerste gedeelte onder de
weg duikt, vormt een nog op te lossen knelpunt.
De situatie van de Blaarmolen vormt echter
het grootste vraagstuk van dit herstelproject.
De molen en de directe omgeving zijn
privé-bezit. De oorspronkelijke bedding is
De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
37

Focus
nog openbare eigendom
maar doorsnijdt de
tuin die zich uitstrekt
op beide toenmalige
oevers. Uitgebreid
overleg met alle betrokken
partijen moet uitwijzen
wat de meest
opportune oplossing is.
Indien haalbaar wenst
afdeling Water de Jeker
terug in zijn oorspronkelijke
bedding naast
de watermolen te laten
stromen. Hierdoor
wordt niet alleen een
ecologisch maar ook
cultuur-historisch herstel
gerealiseerd.
STRUCTUURHERSTEL
VAN DE OUDE JEKER
De Ouder Jeker is
momenteel een rechtgetrokken
“kanaal”.
Herstelmaatregelen,
zoals de aanleg van
stroomdeflectoren en
een bosbuffer, zijn hier
het meest aangewezen.
Deze ingrepen beogen
het verhogen van de
habitatkwaliteit en de
structuurvariatie van
de Jeker en haar oevers
en kunnen met relatief
weinig kosten gerealiseerd
worden.
VERONDIEPING VAN DE
VERBINDINGSBEEK EN DE FLOTSBEEK
Teneinde zoveel mogelijk open water in het
gebied te brengen of te houden, kan de verbindingsbeek
stroomopwaarts afgesloten
worden door een dam of drempel.
De Flotsbeek, in twee gesneden door de
verbindingsbeek, verloor bij de aanleg van
de nieuwe spoorlijn zijn oorspronkelijke
functie. De Flotsbeek wordt nu gevoed
door grondwater uit het landschapspark en
ontwatert het gebied. Het gedeeltelijk dempen
of verondiepen van de beek kan een
vernatting van de vallei opleveren.
Een vismigratieknelpunt: de Oude Jeker loopt hier onder de
spoorwegbrug in de Kevie.
In 1970 werd de Jeker verlegd en gekanaliseerd. Sedertdien
ligt het molenrad van de Blaarmolen stil. Van 1970 tot eind
1990 werd de molen draaiende gehouden met behulp van
elektrische drijfkracht.
38 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
Het bodempeil zal
gekozen worden in
functie van de verwachte
en gewenste
vernatting.
VRIJE MISMIGRATIE
Migrerende vissen
ondervinden tijdens
hun verplaatsing door
de Jeker diverse obstakels,
zoals bodemvallen,
stuwen, duikers,…
De modellering zal uitwijzen
hoe vismigratie
langs het volledige traject
tussen de splitsing
en de samenvloeiing
van de Jeker en de
Oude Jeker het best
verwezenlijkt kan worden.
Naast een goede
passeerbaarheid is ook
de debietsverhouding
en de structuurkwaliteit
belangrijk bij deze
keuze.
AFWEGING
MAATREGELEN
Bovenstaande maatregelen
kaderen in een
maximalistisch scenario.
Een berekening
van de impact van deze
ingrepen, aan de hand
van een hydraulisch
model, zal bepalen
welke maatregelen
effectief in uitvoering kunnen gebracht worden.
Daarbij zal bijzondere aandacht gaan
naar de effecten op de waterhuishouding
en de ecologie, zowel bovenstrooms en
benedenstrooms, als in het landschapspark
de Kevie. De studie zal resulteren in de
keuze van een aantal scenario's met goede
resultaten voor veiligheid en ecologie. De
afweging in de keuze van de ingrepen zal
in verder overleg gebeuren met de betrokken
actoren. In de daaropvolgende fase
kunnen dan gedetailleerde uitvoeringsplannen
opgemaakt worden. ■
(vervolg van blz. 35)
DEELGEBIED 6
Mal-Sluizen
Dit deelgebied start ter hoogte
van de samenvloeiing van de
Jeker en de Oude Jeker (Klein
Mal) en loopt tot de grens met
Wallonië.
Streefbeeld
Het streefbeeld voor het deelgebied
Mal-Sluizen houdt in belangrijke
mate rekening met de dichte
bewoning binnen de alluviale vlakte
in dit deelgebied. De natuurlijke
meandering en de structuurvariatie
worden zoveel mogelijk bewaard
en blijven zichtbaar.
De vallei behoudt zijn corridorfunctie
voor zoogdieren zoals das,
insecten zoals sleedoornpage en
voor amfibieën. Daarvoor moeten
lokaal goed beheerde, relatief bloemenrijke
weilandpercelen aanwezig
Lage habitatkwaliteit
Onnatuurlijke oevers
Onnatuurlijke oevers
Te beperkte corridorfunctie
Te beperkte corridorfunctie
Eén van de weinige, zeer waardevolle,
structuurrijke trajecten van de Jeker
ter hoogte van Mal.
zijn. Ook het verspreid voorkomen
van wilgenstruiken, meidoorn en
sleedoorn net als poeltjes is
belangrijk.
Knelpunten & maatregelen
De vallei van de Jeker is hier vrij
dicht bebouwd. Bosjes, overhoekjes,
half-natuurlijke graslanden en
heggen zijn schaars. Ecologische
verbetering en herwaardering van
de resterende natuurlijke elementen
zijn nodig om de corridorfunctie
van dit deelgebied, onder meer
voor de das, voor de toekomst veilig
te stellen. De vertuining van de
oevers en het storten van afval
nemen lokaal problematische proporties
aan. Het organisch afval kan
eutrofie in de Jeker in de hand
werken. Zowel de biotische index
Overzicht knelpunten en maatregelen deelgebied 6
Harde oeverbeschoeiingen verwijderen of vervangen
door levende beschoeiing
Optreden tegen sluikstorten
Aanleg boszone/heggen/houtkanten op de oever
+ aangrenzende percelen
Aankoop strategische percelen (hooilanden
+ kalkgraslanden)
Verspreide aanleg poelen
(BBI) als de arme visfauna wijzen
op een slechte waterkwaliteit.
Voor dit deelgebied kan een inrichtingsproject,
gericht op het verster-
Knelpunt Actieplan / aandachtspunt Prioriteit
Hoog
Hoogste
Middelmatig
Middelmatig
Middelmatig
De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
39
Sluikstorten op
de oevers van
de Jeker.
Een streefbeeld
voor deelgebied 6:
bloemenrijke
weilandpercelen,
hoogstamboomgaarden,
goed ontwikkelde
hagen en
een structuurrijke
Jeker.

Op soortenarme,
onbegroeide oevers
kan de aanplanting
van
hagen,knotwilgenrijen,
… een ecologische
meerwaarde
betekenen.
Bovendien zal dit
de stabiliteit van
de oevers verbeteren
door de doorworteling.
De Jeker stroomafwaarts
van
Kanne.
ken van de huidige natuur- en corridorwaarde
langsheen de Jeker,
worden uitgewerkt. Het is wenselijk
dat volgende elementen deel
uitmaken van het inrichtingsplan:
opruimen van de storten op de
Jekeroever, verwijderen van migra-
DEELGEBIED 7
Dit deelgebied is beperkt tot de
alluviale vlakte van de Jeker in
de directe omgeving van Kanne.
In het zuiden wordt het deelgebied
begrensd door Wallonië,
in het noorden door Nederland.
Streefbeeld
Gezien de overheersende woon-
Als de vrije dynamiek van de waterloop niet mogelijk is door bijvoorbeeld een gebrek aan
open ruimte, kunnen levende en/of natuurvriendelijke materialen een oplossing bieden.
Kanne
40 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
tiebelemmerende beschuttingen en
afsluitingen die dwars op de oeverwal
staan, aanleg van poeltjes in de
vallei, aanplanten van hagen en
houtkanten, uitvoeren van een ecologisch
maaibeheer op enkele open
perceeltjes. ■
functie kan enkel een verbeterde
waterkwaliteit en het ongehinderd
passeren van vissoorten tot ecologisch
doel worden gesteld.
Het meer open deel ten zuiden van
de dorpskern van Kanne vervult bij
voorkeur een stapsteenfunctie tussen
de Tiendeberg en de St.-Pietersberg.
Knelpunten & maatregelen
De habitatkwaliteit van de Jeker
scoort hier bijna voor het volledige
traject laag, onder meer door het
veelvuldig gebruik van schanskorven
als oeverversteviging. Door de
dichte bebouwing en het bestaande
wegennet is hier weinig of geen
verbetering mogelijk. De oevers
zijn doorgaans weinig natuurlijk,
steeds vrij steil en vaak deel uitmakend
van privétuintjes. Drie potentiële
vismigratieknelpunten zijn aanwezig:
de sifon onder het
Albertkanaal, een stuw stroomopwaarts
van het Albertkanaal en de
stuw aan de molen van Kanne. Een
oplossing voor beide stuwen is
natuurtechnisch haalbaar via de
aanleg van vistrappen. Daarnaast is
er in het dorpscentrum van Kanne
maar weinig ruimte voor een ecologische
opwaardering van de
waterloop.
Bij het vernieuwen van de brug ten
zuiden van de dorpskern van
Kanne werd de Jeker verlegd.
Omwille van de beperkte ruimte
en de stabiliteitsvoorwaarde voor
bruggenhoofden en ondergrondse
nutsvoorzieningen (bijvoorbeeld
collector) werden de oevers verstevigd.
Deze werken gingen
gepaard met de aanleg van een vispaaiplaats
zodat hier in de toekomst
bij een verbeterde waterkwaliteit
een belangrijke rustplaats
voor beekvissen ontstaat.
De resterende open ruimte in de
vallei ten zuiden van Kanne, inclusief
de beekoever, verdient een
beheer dat gericht is op de ontwikkeling
van een grote bloemenrijkdom.
Zo ontstaat, onder meer tussen
de St.-Pietersberg en de
Tiendeberg, een extra stapsteen
voor een rijke insectenfauna. ■
Aanleg nieuwe brug
over Jeker
Te lage habitatkwaliteit
beekvissen
Vismigratieknelpunt
Kennislacune vismigratie
Ontbrekende functie als
stapsteen tussen Tiendeberg
en St.-Pietersberg
Overzicht knelpunten en maatregelen deelgebied 7
Knelpunt Actieplan / aandachtspunt Prioriteit
1
Ecologische herinrichting van de Jeker met levende
materialen als oeverversteviging
Aanleg vispaaiplaats / visrustplaats
Opheffen vismigratieknelpunten aan stuwen via
vistrappen
Verder onderzoek sifon onder Albertkanaal als
mogelijk vismigratieknelpunt
Beheer als hooiweiden
2
Middelmatig - Hoog
Hoog (ecologisch)
Middelmatig
Middelmatig
Middelmatig
De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
1 Een vismigratieknelpunt
is het verval
aan de molenstuw
te Kanne.
2 Een ander knelpunt
is waar de
Jeker in Kanne
onder het Albertkanaal
stroomt.
3 De Jeker in
Kanne: hermeandering
in nieuwe bedding
en vispaaiplaatsen
in afgesloten
oude bedding.
39
3

6
Toekomst
De ecologische visie schetst de mogelijkheden
voor een natuurlijk herstel van het watersysteem
van de Jeker. Een grondige inventarisatie
van waterloop en vallei ligt aan de basis van
deze visie. De klemtoon ligt op het traject eerste
categorie maar ook voor de zijwaterlopen worden
reeds een aantal suggesties vermeld.
Uit de studie blijkt dat ecologische
potenties in het valleigebied van de
Jeker groot zijn. Prioritair is een
verdere verbetering van de waterkwaliteit
vereist. De belangrijkste
verontreinigingsbron situeert zich
op Waals grondgebied. Een herstel
van de waterkwaliteit is niet alleen
belangrijk voor het biotisch leven in
de waterloop maar ook voor de
kwaliteit van de vallei.
De oppervlaktekwantiteitsmodellering
wijst uit dat de vallei stroomopwaarts
van Lauw in aanmerking
komt als overstromingszone.
Plaatselijk zal dan de overstromingsfrequentie
van de Jeker licht toenemen.
Een blijvend slechte waterkwaliteit
zal een nefaste invloed uitoefenen
op de kwetsbare vegetaties
in het gebied. Op korte termijn zijn
een aantal compenserende maatregelen,
zoals de afvoer van nutriënten
door een maai- en/of begrazingsbeheer,
gewenst om een al te
sterke verruiging tegen te gaan.
Habitatherstel van de waterloop is
op verschillende plaatsen mogelijk
en wenselijk. Prioritair is alvast het
herstel van de oorspronkelijke loop
van de Jeker in het landschapspark
de Kevie. Gezien de gronden hier
volledig eigendom zijn van de overheid
of de terreinbeherende
natuurvereniging is een herstel wellicht
vrij eenvoudig realiseerbaar. Via
een hermeanderingsproject wordt
het verder herstel van het landschapspark,
en meer algemeen het
watersysteem van de Jeker, beoogd.
Belangrijk is dat de invloed van
deze maatregel op de afvoer van de
Jeker berekend wordt met het
hydraulische model.
Ook in andere zones is in beperktere
mate habitatherstel van de
waterloop mogelijk. Zo bieden het
valleigebied stroomopwaarts van
Lauw en het gebied De Beemden
heel wat potenties voor de ontwikkeling
van waardevolle vegetaties.
Naast een meer stabiel waterpeil
door beperking van de drainage is
een ecologisch grasland- en bosbeheer
essentieel. Ook een verhoogde
aandacht voor kleine landschapselementen
(KLE's), zoals solitaire
bomen, houtkanten, knotbomen,
poelen, ... is gewenst. KLE's zijn
naast hun landschappelijk waarde,
van groot belang voor heel wat
diersoorten (zoogdieren, amfibieën,
vlinders, ...).
De sanering van vismigratieknelpunten
wordt vooral belangrijk na het
bereiken van een goede waterkwaliteit.
Een aantal suggesties voor deze
sanering worden in de visie aangegeven.
In de nabije toekomst zal de afdeling
Water in samenspraak met de andere
overheidsinstanties en de lokale
waterbeheerders beslissen welke
maatregelen op het terrein uitgevoerd
zullen worden. Nu er zowel
vanuit kwantiteits- als ecologisch
oogpunt een degelijke visie voor het
deelbekken van de Jeker uitgewerkt
werd, is het mogelijk om de haalbaarheid
van de maatregelen in
detail door te rekenen. Na de realisatie
van het wachtbekken te Lauw
en de heraanleg van de brug te
Kanne is vooral de hermeandering in
het landschapspark de Kevie prioritair.
De afdeling Water hoopt dat
ook andere instanties, zowel Vlaams
als lokaal, eveneens stappen ondernemen
voor een herstel van het valleigebied.
De voorliggende visie kan
ook voor hen hierbij een belangrijke
leidraad zijn.
Bijsturing en verfijningen van de visie
zullen echter steeds mogelijk zijn. De
afdeling Water is graag bereid om
hierover verder in dialoog te treden
met alle partners. De opmaak van
bekkenbeheerplannen en deelbekkenbeheerplan
zullen hierbij wellicht
een ideaal forum zijn. ■
De Oude Jeker
in de Kevie.
42 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei 43

De afdeling Water
De afdeling Water maakt deel uit van de Vlaamse
leefmilieu-administratie AMINAL. Zij is actief op
verschillende fronten.
Eerst en vooral concentreert de afdeling Water zich op de
Het aanplanten Vervolg van blz. 37
van bomenrijen oprichting van is een duidelijk rivierbekkenbeleid. Een goede
een efficiente maatregel
overlegstructuur om het erosie- en organisatie per stroomgebied is
probleem immers in de nodig om aan ‘integraal’ waterbeheer te doen.
Markevallei in te
tomen. Daarbij worden oppervlaktewater, grondwater, waterloopstructuur
en oevers met de bijhorende levensgemeenschappen,
als één samenhangend watersysteem
beschouwd en beheerd.Verschillende aspecten waaronder
milieu, ruimtelijke ordening, landschap, recreatie en economische
sectoren worden bij dit beheer in acht genomen.
De afdeling Water zet zich ook in voor het behoud van
een kwantitatief evenwicht in de watersystemen. Hierbij
moet een duurzame balans tussen de onttrekking van
water en de hervoeding van de watersystemen worden
nagestreefd. Grondwatertekorten worden vermeden door
onder meer het verminderen van waterverspilling en door
meer regenwater, oppervlaktewater en gezuiverd afvalwater
te gebruiken. Gevallen van watertoevloed (bv. overstromingen)
worden aangepakt door de uitvoering van
infrastructuurwerken en door richtlijnen op de ruimtelijke
ordening en het landgebruik.
Verder besteedt de afdeling Water heel wat aandacht aan
het herstellen van de biodiversiteit van watergebonden
ecosystemen. Waterlopen en valleien moeten in deze visie
de ruggengraat worden van natuurgebieden door de heraanleg
van de bedding en de omgeving op een natuurlijke
manier. Ook de verontreiniging van grond- en oppervlaktewater
door puntlozingen en diffuse lozingen (pesticiden,
44 De Jeker: naar een ecologisch herstel van waterloop en vallei
meststoffen) krijgt de nodige aandacht door nieuwe wetgeving
en voorlichting van bevolking, landbouw en
industrie.
Concreet vertalen deze verschillende aandachtspunten in
de werking van de afdeling Water zich in allerhande
activiteiten:
het opstellen en uitbouwen van meetnetten, databanken
en computermodellen van waterlopen en ondergrondse
waterlagen, het opmaken en overleggen van beleidsplannen
en kaartmateriaal voor waterhuishouding en
rivierbekkenbeheer, het opstellen van wetgeving voor het
beheer van oppervlaktewater, grond- en drinkwater, het
sensibiliseren en stimuleren van burgers, bedrijfssectoren
en overheden, het ontwerpen, uitvoeren, ondersteunen,
adviseren, vergunnen en controleren van concrete projecten
waaronder de bouw en aanleg van overstromingsgebieden
en wachtbekkens, computergestuurde pompstations
en kunstwerken, natuurlijke oevers en visdoorgangen,
infiltratiegebieden en kleinschalige waterzuivering,
het ruimen van slib en het bestrijden van muskusratten,
het vergunnen van grondwaterwinningen en drinkwaterbeschermingszones,
de erkenning van laboratoria voor
wateranalyses, de subsidiëring van polders en wateringen
en de controle op de investeringen van Aquafin...
Voor de uitvoering van dit alles beschikt de afdeling Water
over een jaarlijks begrotingsbudget van ca. 45.000.000
euro (1,8 miljard BEF), de investeringen van Aquafin en de
subsidies voor gemeentelijke rioleringen niet meegerekend,
en een 265-tal medewerkers, waaronder een ploeg van
100 muskusrattenbestrijders. Naast het hoofdbestuur te
Brussel zijn er 5 buitendiensten, in de provinciale hoofdsteden
Antwerpen, Leuven, Brugge, Gent en Hasselt.