Untitled - Holland Historisch Tijdschrift

Holland, regionaal-historisch tijdschrift
Holland h een tweemaandelijkse uitgave van de Historische Vereniging Holland, die voorts de reeks
Hollandse Studiën uitgeeft. Holland wordt kosteloos aan de leden toegezonden. Voor de Hollandse
Studiën gelden speciale ledenprijzen/ledenkortingen.
Redactie
J. Brugman, J.W.J. Burgers, P.G.M. Diebeis, G.M.E. Dorren, P.C.Jansen, M. Keblusek, P Knevel
J.C.M. Penmngs, J. Steenhuis, G. Verhoeven, E.L. Wouthuysen.
Vaste medewerkers
H.J Metselaars (archief- en boekennieuws), F.J. van Rooijen (boekennieuws), W.A.M Hessing
(archeologie).
Kopij voor Holland en Hollandse Studiën te zenden aan de redactiesecretaris van Holland mevr drs M
Keblusek, Theophile de Bockstraat 19", 1058 TW Amsterdam, telefoon 020-6995548.
De kopij moet worden ingediend conform de richtlijnen van de redactie. Deze zijn verkrijgbaar bij de
redactiesecretaris.
Publikaties ter bespreking of aankondiging in Holland gaarne zenden aan de boekenredacteur dr G
Verhoeven, Botter 61, 1625 DD Hoorn, telefoon 02290-14089.
Historische Vereniging Holland
De Historische Vereniging Holland stelt zich ten doel de belangstelling voor en de beoefening van de
geschiedenis van Noord- en Zuid-Holland in het bijzonder in haar regionale en lokale aspecten te
bevorderen.
Secretariaat: mevr. drs G.J.A.M. Bolten, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18,
2012 CH Haarlem
Ledenadministratie: M.G. Rotteveel, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18 2012
CH Haarlem, telefoon 023-31 95 25. '
Contributie: ƒ 45 - per jaar voor gewone leden (personen), ƒ50,- per jaar voor buitengewone leden
(instellingen), na ontvangst van een acceptgirokaart te storten op postgirorekening nr 339121 ten
name van de Historische Vereniging Holland te Haarlem. Zij die in de loop van een kalenderjaar lid
worden, ontvangen kosteloos de in dat jaar reeds verschenen nummers van Holland.
Losse nummers: ƒ 7,50, dubbele nummers/15,-, vermeerderd met/3 - administratiekosten vooreen
enkel nummer, ƒ5,50 voor meerdere nummers of voor een dubbel nummer. Losse nummers kunnen
worden besteld door overmaking van het verschuldigde bedrag op postgirorekening nr. 3593767 ten
name van de penningmeester van de Historische Vereniging Holland, afd. verkoop publikaties te
Haarlem, onder vermelding van het gewenste.
Hollandse Studiën: delen in de serie Hollandse Studiën en het Apparaat voor de geschiedenis van Holland
kunnen op dezelfde wijze worden besteld als losse nummers van Holland. Gegevens over de publikaties
van de Vereniging zijn regelmatig te vinden in de rubriek Verkrijgbaar via Holland achterin het
tijdschrift.
ISSN 0166-2511
5 H i S t
c h e V e
° f mging Holland. Niets uit deze uitgave mag, op welke wijze dan ook, worden
reTc^e openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de

Holland, regionaal-historisch tijdschrift
Tweemaandelijkse uitgave van de Historische Vereniging Holland
Dordrecht Zevenentwintigste 1995
jaargang

E.H.P. Cordfunke en G.J.R. Maat
Sint Adelbert en Egmond: mythe of werkelijkheid?
De oudste geschiedenis van het graafschap Holland, de abdij van Egmond en Sint Adelbert,
de patroonheilige van deze abdij, zijn nauw met elkaar verbonden. De feiten zijn al eerder
beschreven, 1
zodat hier met een korte samenvatting kan worden volstaan: de Vita Sancti Adal-
berti, een omstreeks 985 in de abdij van Egmond geschreven leven van de heilige, 2
bericht
dat graaf Dirk, de vader van 'Dirk junior' ( = graaf Dirk II), in de nederzetting Egmond het
gebeente heeft opgegraven van een man die er al geruime tijd werd vereerd door christenen
en niet-christenen. 3
Volgens de overlevering was het gebeente afkomstig van Adelbert, van
wie verteld werd dat hij tot de metgezellen van Willibrord had behoord. Nu zijn de namen
van deze metgezellen op een enkele uitzondering na niet overgeleverd, 4
maar wel staat vast
dat Willibrord in deze streek is geweest. Tussen 719 en 722 stichtte hij in het nabijgelegen
Heiloo een houten kerkje, 5
dat hij na zijn dood schonk aan de abdij van Echternach, waar
hij zich had teruggetrokken.
Volgens de in de Vita opgetekende overlevering bleef Adelbert in het Egmondse, waar hij
een vroom en voorbeeldig leven leidde. Na zijn dood bouwden gelovigen op zijn graf een
houten kapelletje, dat al spoedig middelpunt van verering werd: daar 'schitterde Adelbert
door de tekenen van zijn wonderen'. 6
De Adelbertverering bestond al midden 10e eeuw, zoals
niet alleen blijkt uit de Vita maar ook uit gegevens die daarvan onafhankelijk zijn. 7
Al om­
streeks 985 was er echter nauwelijks iets over Adelbert bekend. De toeschrijving van Adel­
bert naar Willibrord zal dan ook moeten worden verklaard uit de relatie Willibrord - Hei­
loo, waar de herinnering aan de heilige, naar men mag aannemen, was blijven voortleven.
Ook het jaar van overlijden van Adelbert is niet bekend. Het jaartal 740 dat wordt aangeno­
men, is apocrief; in de middeleeuwse bronnen wordt het nergens vermeld. 8
De schrijver van de Vita heeft kennelijk veel mondelinge overlevering ter plaatse opgete­
kend. Daardoor weten we onder meer dat er tot tweemaal toe brand uitbrak in de kapel van
het houten klooster in Hallem (het latere Egmond-binnen), waarnaar het gebeente van Adel­
bert na de translatie uit de kapel in de duinen was overgebracht. 9
Deze branden moeten heb­
ben plaats gehad na 922 - toen graaf Dirk I de kapel in de duinen met bijbehorend goederen­
bezit kreeg - en vóór de bouw van de eerste stenen abdijkerk in het begin van de jaren vijftig
van de tiende eeuw. 10
Bij die branden zal ook het gebeente dat werd toegeschreven aan de
1 E.H.P. Cordfunke en J.M. van Winter, 'Egmond, Sint Adelbert en de eerste graven van Holland', Holland 18
(1986) 13-23; G.N.M. Vis, 'Adalbert van Egmond, een diaken in het gezelschap van Sint Willibrord?', in: Kenne-
mer Historie (Zutphen, Alkmaarse Historische Reeks VII, 1987) 17-36.
2 De Vita Sancti Adalberti Confessoris,_ ingeleid, uitgegeven en vertaald door G. N. M . Vis, in: Egmond en Berne. Twee
verhalende historische bronnen uit de middeleeuwen ('s-Gravenhage, Nederlandse Historische Bronnen VII, 1987).
3 Vita, caput 13 en 14.
4 A.G. Weiier, Willibrords missie (Hilversum 1989) 93.
5 E. H. P. Cordfunke, 'Over de oudste kerk van Heiloo en de verspreiding van het christelijk geloof langs de kust­
streken', in: Kennemer Contouren (Zutphen, Alkmaarse Historische Reeks III, 1979) 37-51.
6 Vita, caput 8.
7 Vis, 'Adalbert van Egmond', 21.
8 De eerste die het jaartal 740 noemt is dom Jean Mabillon in zijn uitgave uit 1672 van de Vita Adalberti, in: Acta
Sanctorum ordinis Sancti Benedicti, 631. Hij plaatste het overlijden van Adelbert uit reverentie één jaar na de dood
van Willibrord.
9 Vita, caput 25.
10 Cordfunke en Van Winter, 'Egmond', 23.
1

Sint Adelbert en Egmond: mythe of werkelijkheid?
heilige Adelbert een prooi van de vlammen zijn geweest. Dit zou dan geheel in overeenstem­
ming zijn met de resultaten van recent fysisch-antropologisch onderzoek van deze resten. 11
Toch mag hieruit niet zonder meer worden geconcludeerd dat het onderzochte skelet dat
van Adelbert is geweest, noch dat deze ooit in Egmond is geweest, of zelfs werkelijk heeft
bestaan.
Al sinds het begin van deze eeuw is de historiciteit van de heilige Adelbert in discussie
geweest 12
en nog onlangs is deze discussie opnieuw vanuit verschillende invalshoeken ge­
voerd, overigens zonder dat daarbij nieuwe feiten in het geding konden worden gebracht. 13
Modern natuurwetenschappelijk onderzoek stelt ons thans in staat nieuwe kennis toe te voe­
gen aan de weinige zekerheden die we hebben. Hierdoor waren wij in de gelegenheid om
met behulp van geringe hoeveelheden botmateriaal afkomstig uit de zogenaamde 'relieken-
schat van Sint Adelbert' een datering volgens de meest geavanceerde
1 4
C methode te laten
verrichten. Tevens hebben wij deze mogelijkheid benut om dateringen aan enkele andere
monsters, deels afkomstig uit de opgravingen op het abdijterrein te Egmond, te laten uitvoe­
ren. In deze bijdrage willen we de resultaten van dit onderzoek en de consequenties ervan
voor de geschiedenis van Adelbert en Egmond meedelen.
Het skeletmateriaal
Op 6 april 1983 werd door ons een belangrijk gedeelte van de relieken van de heilige Adelbert
aangetroffen in de pastorie van Egmond-Binnen, waar het na tal van omzwervingen was te­
recht gekomen. De bijbehorende beschrijving op perkamenten stroken maakte het mogelijk
deze omzwervingen nauwkeurig te traceren. 14
Het grootste gedeelte bevond zich in een gla­
zen kastje (het zgn. part 1), te zamen met een perkamenten strook met in lOe-eeuws hand­
1 5
schrift de tekst Hic requiescunt membra sci Adhelberti confessoris Xpi + . Naast overwegend ver­
koolde, deels gecalcineerde botfragmenten, bestond de inhoud uit houtskool, stukjes na­
tuursteen met brandsporen en enkele kleine scherfjes aardewerk. De vondst, aangevuld met
de in de abdij van Egmond aanwezige relieken van de heilige, werd indertijd voor onderzoek
overgebracht naar het Anatomisch Laboratorium van de Rijksuniversiteit te Leiden. Daar
bleek dat de botfragmenten alle delen van het menselijk skelet vertegenwoordigden. Op een
kleine hoeveelheid na, was verreweg het grootste gedeelte afkomstig van slechts één individu
van normale bouw. De reconstrueerbaarheid van dit skelet uit talloze fragmenten bevestigde
deze conclusie. Zo bleek het mogelijk om onder meer het schedeldak (afb. 1) en vele pijp-
beenderen te reconstrueren. Daaruit waren weer conclusies mogelijk over het geslacht, de
leeftijd van de persoon bij overlijden, en de staat waarin het skelet zich bevond ten tijde van
de verbranding. De resultaten van het onderzoek leidden tot de vaststelling dat het om een
persoon van het mannelijk geslacht ging, die op een leeftijd tussen 40 en 50 jaar was overle­
den en waarvan het skelet nog intact was bij de aanvang van de verbranding.
11 G. J. R. Maat, 'De relieken van St. Adelbert', in: Opgravingen in Egmond. De abdij van Egmond in histonsch-archeolo-
gisch perspectief (Zutphen 1984) 155-171.
12 C. Pijnacker Hordijk, 'Wat weten wij omtrent den heiligen Adelbert van Egmond?', Bijdragen voor Vaderlandsche
Geschiedenis en Oudheidkunde, 4e reeks, deel 1 (1900) 145-174.
13 Zie noot 1.
14 Maat, 'Relieken', 165.
15 Hic requiescunt membra sancti Adhelberti confessoris Christi (hier rust het gebeente van Sint Adelbert, belijder van
Christus).
2

aïi
Sint Adelbert en Egmond: mythe of werkelijkheid?
Afb. 1. Boven- en onderaanzicht van de reconstructie van het schedeldak samengesteld uit 53 fragmentjes
afkomstig uit de parten 1, 2, 3, 4 en 6 van dereliekenschat. 11
Bij het bovenaanzicht is plaatselijk
de uitwendige grijs-witte calcinering van botweefsel goed waarneembaar aan de achterhoofdszijde.
Opmerkelijk zijn de over meerdere fragmenten doorlopende verkleuringsgrenzen en de vele grillig
verlopende breuklijnen. Het netwerk van spalkjes houdt de reconstructie bijeen.
Op basis van de schaarse gegevens wordt wel aangenomen dat Adelbert is overleden op
een leeftijd tussen 45 en 70 jaar 16
en dat zijn relieken waarschijnlijk tussen 922 en circa 950
bij de branden in de door Dirk I gebouwde kapel van het houten klooster te Egmond betrok­
ken waren geraakt. Hoewel het resultaat van het onderzoek van de reliekenschat daarmee
16 We komen tot deze leeftijdsgrenzen door aan te nemen dat Adelbert op 15 a 20-jarige leeftijd als volgeling van
Willibrord in 690 uit Engeland kwam, omstreeks 720 de kerkstichting in Heiloo heeft meegemaakt (45 jaar)
en omstreeks 740 is overleden (70 jaar). Dit zijn echter aannamen waarvoor geen enkele historische aanwijzing
bestaat.
3

Sint Adelbert en Egmond: mythe of werkelijkheid?
in goede overeenstemming bleek, zou alleen een zogenaamde absolute datering duidelijkheid
kunnen verschaffen omtrent de ouderdom van het skelet.
Een C14-onderzoek volgens de conventionele methode, waarbij de nog aanwezige organische
bouwstof van het skelet (botcollageen) wordt verbrand en de verhouding van de 14
C/ 12
C
isotopen in het gas wordt gemeten, was echter destijds (1983) niet mogelijk omdat dan te veel
van het botmateriaal nodig zou zijn geweest. Wel was ons toen bekend dat een nieuwe methode
in ontwikkeling was, waarbij slechts milligram hoeveelheden koolstof nodig zouden zijn.
Anders dan in de eerder genoemde techniek, waarbij de radioactiviteit wordt gemeten,
wordt in de nieuwe methode het 14
C gehalte door directe meting in een massaspectrometer
bepaald. In 1993 was het mogelijk de nieuwe methode voor ons onderzoek te gebruiken.
Dank zij de welwillende toestemming van de abt van de Sint-Adelbertabdij te Egmond, pater
G. Mathijsen, kon een 14
C datering aan de aldaar bewaarde botresten worden uitgevoerd
in het Laboratorium voor Subatomaire Fysica van de Rijksuniversiteit Utrecht. 17
Het 14
C-onderzoek
Het eerste monster bestond uit één van de verkoolde botfragmenten van een skelet van normale
bouw, afkomstig uit het overgrote deel van door brand aangetaste fragmenten van part
1 dat eenzelfde normale bouw had. De zeer weinige botfragmenten uit part 1 die van een
ander individu afkomstig waren, werden reeds bij het onderzoek in 1983 afgezonderd omdat
zij niet alleen uitgesproken zwaar van bouw waren, maar bovendien anatomisch dubbel aanwezig
waren. 18
Om invloed van oppervlakteverontreiniging te voorkomen, werd voor onderzoek
een gedeelte uit het inwendige van het bot genomen. Als resultaat werd (1640 + 80) BP
(UtC-2542) verkregen, hetgeen na calibratie naar kalenderjaren met het Radio Carbon Program,
versie 3.03, 19
resulteert in een tijdvak dat tussen de grenzen 230 en 538 ligt. Omdat
bleek dat het collageen uit het bot zelf ten gevolge van de verbranding geheel verdwenen was,
heeft de 14
C datering van dit monster echter geen praktische betekenis. Immers, de nog dateerbare
14
C zal in wisselende verhouding afkomstig zijn van organische (plantaardige)
verontreinigingen die tijdens het verblijf van het skelet in de grond door inspoeling in het
botweefsel terecht zijn gekomen, verontreinigingen van koolstof tijdens de brand, en afbraakprodukten
van het collageen. We moeten dan ook concluderen dat de botfragmenten
geen bijdrage kunnen leveren aan de discussie over de ouderdom van de Adelbert-relieken.
Het tweede monster bestond uit brokjes houtskool, eveneens uit part 1 van de reliekschat,
die zich tussen de botfragmenten bevonden. Een 14
C datering van dit monster gaf als resultaat
(1140 ± 60) BP (UtC-2543), hetgeen na calibratie naar kalenderjaren resulteerde in (928
± 60) AD. Dit resultaat is in fraaie overeenstemming met het tijdstip van de historisch vaststaande
translatie van het gebeente kort na 922. De houtskoolresten kunnen uiteraard zowel
afkomstig zijn geweest van de oorspronkelijke reliekkist als van de kapel van het houten
klooster.
17 Dit onderzoek kon worden uitgevoerd dank zij een financiële bijdrage van de Stichting Nederlands Museum
voor Anthropologie en Praehistorie te Amsterdam. De auteurs zijn dr K. van der Borg (RU Utrecht) zeer erkentelijk
voor de uitvoerige discussies bij de interpretatie van de 14
C dateringen.
18 Maat, 'Relieken', 161 (tabel 6).
l 4
19 M. Stuiver en P.J. Reimer, 'Extended '*C data base and revised calib 3.0 C age calibration program', Radiocarbon
35 (1993), 215-230.
4

Sint Adelbert en Egmond: mythe of werkelijkheid?
Het derde monster bestond uit houtskool, afkomstig uit een brandlaag aangetroffen tij­
dens de opgraving op het abdijterrein te Egmond in 1948 ter plaatse van het houten klooster.
In het opgravingsverslag was de vondst als volgt omschreven: 'nr. 148, monster kool van oud
oppervlak op 1.50 m + NAP'. Deze laag bevond zich direct onder de lemen vloer van de eer­
ste (stenen) abdijkerk (op 1.70 m + NAP) en werd om die reden gehouden voor de brandlaag
ontstaan door de brand in het houten klooster. 20
De datering van deze brandlaag gaf echter
als resultaat (1820 +40) BP (UtC - 3107), hetgeen na calibratie naar kalenderjaren de date­
ring AD 140-249 oplevert. Kennelijk is de brandlaag niet afkomstig van het houten klooster,
maar van een bewoningslaag uit de Romeinse tijd die zich op grotere diepte onder de kerk­
vloer aftekende.
Het vierde monster dat voor onderzoek werd aangeboden, was het borstbeen afkomstig
van het skelet dat sinds de eerste opgraving ervan in 1904 door Bern. J. M. de Bont voor dat
van de Hollandse graaf Floris I ( jl061) werd gehouden. Blijkens de opgravingen in 1947/48
en het na-onderzoek in 1979, was dit skelet voor het koor van de eerste stenen abdijkerk bijge­
zet. 21
De datering van dit botstuk gaf als resultaat (1020 ±50) BP (UtC - 2930), hetgeen
na calibratie naar kalenderjaren AD 989-1032 oplevert. Op de betekenis van deze datering,
die iets afwijkt van de historisch vaststaande datum, komen wij later in dit artikel terug.
De relieken van Sint Adelbert?
1 4
Op grond van het C onderzoek van het houtskool staat het nu wel vast dat de verkoolde bot­
fragmenten afkomstig zijn van het skelet dat sinds het tweede kwart van de 10e eeuw voor dat
van Adelbert werd aangezien en dat na de translatie in een houten kist in het houten klooster
werd bewaard. Tijdens één van de in de Vita genoemde branden zal de verkoling van het skelet
hebben plaats gevonden, waarbij ook houtskoolresten van de reliekkist en/of de kapel ver­
mengd zijn geraakt met de botresten. De overwegend zwarte kleur van de deels gecalcineerde
botfragmenten wijst op een wisselende en matige verbrandingstemperatuur van ca 500 °C,
wat past bij een verbranding van (opgegraven) droog botweefsel in afwezigheid van mergvet. 22
Tijdens het gereedmaken van dit artikel werd onze aandacht gevestigd op een publikatie
van B. K. S. Dijkstra, getiteld De relieken van St. Adelbert. 22
- De schrijver vermeldt hierin de re­
1 4
sultaten van een C bepaling die hij heeft laten verrichten aan enkele botfragmentjes - die
hij in 1987 via onze bemiddeling heeft verkregen - overigens zonder hierover met ons con­
tact op te nemen. De botfragmentjes werden in Oxford gedateerd op (1300 ± 70) BP (OxA-
3025) hetgeen aanmerkelijk verschilt van onze datering. Zoals hiervoor werd uiteengezet,
mag ook aan dit getal om redenen van technisch-analytische aard geen enkele waarde wor­
den toegekend en derhalve ook niet aan de vergaande conclusie die hij daaruit trekt. Het
bot bevatte immers geen collageen meer. Ook wordt de door Dijkstra toegepaste correctie
voor een visrijk dieet, waardoor
1 4
C dateringen van botmateriaal uit de kuststreek onge-
20 E.H.P. Cordfunke, Opgravingen in Egmond. De abdij'van Egmond in historisch-archeologisch perspectief"(Zutphen 1984) 112.
21 Cordfunke, Abdij van Egmond, 92-96.
22 P. Holck, Cremated Bones, Antropologiske Skrifte 1, Anatomical Institute, University Oslo (Oslo 1986) 38-39; B.
Herrmann, Behandlungvon Leichenbrand, in: R. Knussmann(ed.),^4ziiAro/Wo|'!e. HandbuchdervergleichendeBiologie
desMenschen (Stuttgart 1988) 576-585.
23 B.K.S. Dijkstra, 'De relieken van St. Adelbert', in: Oud Alkmaar 17 (1993) 10-21.
5

Sint Adelbert en Egmond: mythe of werkelijkheid?
veer 240jaar te oud zouden uitvallen 24
- niet gesteund door het onderzoek aan het botmate-
riaal van Floris I. Weliswaar valt ook de datering van dit skelet, dat met een grote mate van
waarschijnlijkheid van Floris I afkomstig is, 25
iets ouder uit, maar een zo grote afwijking
als door Dijkstra wordt aangenomen op grond van de in Rijnsburg opgegraven grafelijke
skeletten, is dit niet.
Tot het botmateriaal behoort ook de gedeeltelijk gereconstrueerde schedel. Merkwaardig
is dat Dijkstra meent dat de schedel door geweld was gebroken na. de brand. Uit het patroon
van de hitteverkleuringen op de diverse skeletdelen, blijkt dat het skelet bij de aanvang van
de doorgemaakte verbranding nog intact was. Zowel op de schedel als op de pijpbeenderen
bleken de verkleuringsgrenzen vloeiend door te lopen over de diverse fragmenten (zie afb.
1). De sporen van geweld die hij meent te hebben aangetroffen, zijn ontleend aan een maar
zeer ten dele overgetrokken afbeelding uit de eerdere publikatie. 26
Op de originele afbeel­
ding zijn veel meer 'breuklijnen' en ontbrekende stukken te zien. Ook laten de originele re­
constructies uit botfragmenten noch afsnijdingen, noch zaagsporen op de onregelmatige
breukvlakken zien. Slechts op een linkerdijbeen-reconstructie 27
werden twee parallelle
groefjes gevonden, die echter vóór het breken van de schacht al aanwezig waren.
Het houten klooster
De Vita Sancti Adalberti vermeldt dat graaf Dirk I het gebeente van de heilige Adelbert liet
opgraven om het te vereren:
In de plaats die Hallem wordt genoemd, liet de bovengenoemde graaf zelfs een houten
kapel bouwen en op een door hem vastgestelde dag waarop de gelovigen gezamenlijk de
relieken konden vereren, liet hij de heilige schat daarheen vervoeren. 2f
Deze gebeurtenissen moeten kort na het jaar 922, toen de graaf in het bezit kwam van de
kapel in de duinen waar Adelbert aanvankelijk was begraven, hebben plaats gevonden.
Tijdens het archeologisch onderzoek dat in de jaren 1947/48 door het Biologisch-Archeo-
logisch Instituut te Groningen op het abdijterrein te Egmond onder leiding van prof. A.E.
van Giffen werd uitgevoerd, werden in de vlakken direct onder de vloer van de eerste stenen
abdijkerk verkleuringen van zware, rechthoekige palen aangetroffen, die de (onvolledige)
plattegrond van een houten gebouw van 13,5 x 6,5 meter vormen. Bij de uitwerking van de
opgravingsgegevens werd dit gebouw door ons toegeschreven aan het houten klooster met
kapel, waarin na de translatie het gebeente werd vereerd dat destijds voor dat van de heilige
Adelbert werd gehouden. De stratigrafische positie, de situering ten opzichte van de abdij­
kerk, de plaats van het graf van graaf Dirk I en de bouwstijl, pleiten voor deze interpretatie. 29
De kapel van dit gebouw zal door 'binnenbrandjes' enige malen beschadigd zijn geweest.
De Vita is over deze branden duidelijk: tot tweemaal toe werd de kapel door onvoldoende
24 J.C. Vogel, 'Over de radiokoolstof-datering van skeletten uit de abdijkerk te Rijnsburg', bijlage 2 in: B.K.S.
Dijkstra, Een stamboom in been (Amsterdam 1991) 151-153.
25 Zie noot 21.
26 Maat, 'Relieken', afb. 80d.
27 Maat, 'Relieken', 163, afb. 81.
28 Vita, caput 15.
29 Cordfunke, Abdij van Egmond, 109-111.
()

Sint Adelbert en Egmond: mythe of werkelijkheid?
Afb. 2. Situatietekening van het houten klooster
ten opzichte van de latere abdijkerken.
voorzichtigheid van de kosteressen die de wacht hielden, door een 'verterend vuur' verwoest,
maar 'hoewel alles wat in de kloosterkapel stond door het geweld van de vlammen in de as
werd gelegd, bleef de wade die het heiligste lichaam mocht omhullen, bij deze brand ge­
spaard.' 30
Onlangs heeft Dijkstra ook aan dit onderdeel van het Egmond-onderzoek een geheel an­
dere interpretatie gegeven. Hij stelde 31
:
Rond de acht forse palengaten op een zuid-noord verlopende lijn is geen enkel spoor van
brand gevonden. Het dateert deze paalgaten op een periode na de brand. Het bewijst bo­
vendien, dat de paalgaten geen betrekking kunnen hebben op de houten kerk.
Dit argument is niet steekhoudend omdat het loopvlak van het houten klooster (op circa 1,70
m + NAP) geheel verdwenen is bij de aanleg van de eerste stenen abdijkerk. De meeste paal­
gaten kwamen slechts tevoorschijn op veel grotere diepte, ver onder het oorspronkelijke
loopvlak, als gevolg van latere ingravingen. Op een heel beperkte plaats was een ongestoord
profiel waar te nemen. De brandlaag die daar werd aangetroffen op 1,50 m + NAP, dus circa
20 cm onder het niveau van het houten klooster, dateert blijkens de 14
C datering al uit de
Romeinse tijd! Wij handhaven dan ook onze mening dat de zware paalgaten afkomstig zijn
van het houten klooster en niet van een schutting waarmee omstreeks 1140 het juist voltooide
koor van de tweede stenen abdijkerk aan de westzijde zou zijn afgesloten om er diensten in
te kunnen houden. 32
30 Vita, caput 25.
31 Dijkstra, Stamboom, 67.
32 Dijkstra, Stamboom, 75. Deze conclusie is gebaseerd op een verkeerde interpretatie van de opgravingstekeningen,
mede doordat hij alléén het opgravingsvlak op 1.0 m + NAP heeft gebruikt. Als hij ook de vlakken op 0.75
7

Sint Adelbert en Egmond: mythe of werkelijkheid?
Mythe of werkelijkheid?
Welk skelet heeft men omstreeks 925 opgegraven? Zoals al eerder werd betoogd 33
heeft de
Adelbert verering een lange traditie die in elk geval aantoonbaar terug te voeren is tot de tijd
van de Noormanneninvallen (midden 9e eeuw). In zijn Vita legt Ruopert de oorsprong van
deze verering bij de komst van de heilige Willibrord, maar dat verband is uiterst zwak ge­
legd. Als Adelbert een metgezel van Willibrord zou zijn geweest, verwacht men zijn graf eer­
der in Heiloo in de gewijde grond van de kort tevoren gestichte kerk, 34
dan in ongewijde
grond in de duinen bij Egmond. Het is dan ook heel goed denkbaar dat een oorspronkelijke
heidense cultusplaats wellicht al ten tijde van Willibrord werd opgenomen in de christelijke
verering. 35
Dit zou kunnen verklaren dat zowel christenen als niet-christenen deze plaats
nog lang vereerden. Mythe en werkelijkheid zouden dan in de loop der eeuwen zijn gaan
samenvallen. Uiteraard blijft deze veronderstelling speculatief - hoewel niet meer specula­
tief dan de aanname dat het gebeente van Adelbert, een volgeling van Willibrord, was -
want het archeologisch onderzoek dat Holwerda in 1920 heeft uitgevoerd op de plaats waar
het gebeente werd opgegraven, 36
is in dat opzicht ontoereikend om er conclusies uit te trek­
ken. De aanwezigheid van 'laat-Fries' aardewerk op deze plaats sluit die mogelijkheid in elk
geval niet uit. Een zorgvuldig nieuw onderzoek zou opheldering kunnen verschaffen over
de ouderdom van de Adelbertus-akker.
Niettegenstaande het feit dat onze kennis omtrent het wel en wee van de reliekenschat van
Adelbert een belangrijke aanvulling heeft gekregen door de bevestiging van de in de Vita be­
schreven kapelbranden, blijft de Adelbert die eerst in de duinen, later in het klooster van
Egmond als heilige werd vereerd, de 'schimmige figuur' van wie we in feite niets weten en
'omtrent wie de historische wetenschap wel nooit veel meer te weten zal kunnen komen'. 37
m en 0.5 m +NAP in zijn beschouwing had betrokken, dan had hij alle paalgaten gezien, waarmee de afmetingen
van het klooster konden worden vastgesteld. Een aantal daarvan is op het hoger gelegen vlak nog niet te
zien. Daarentegen zou hij een afvalgat in de zuider zijbeuk, dat bovendien wordt oversneden door een graf uit
de eerste stenen abdijkerk (!), niet voor een paalgat behorende bij de tweede stenen abdijkerk hebben aangezien.
Het valt buiten het kader van dit artikel zijn overige opvattingen met betrekking tot de bouwgeschiedenis van
de beide abdijkerken van Egmond te weerleggen.
33 Cordfunke en Van Winter, 'Egmond', 16.
34 Bij opgravingen in de kerk van Heiloo is een vroeg-christelijk grafveld aangetroffen, gelegen bij een houten
gebouw dat mogelijk de door Willibrord omstreeks 720 gestichte kerk was; Cordfunke, 'oudste kerk van Heiloo',
43.
35 Weiier, Willibrords missie, 44-45.
36 Cordfunke, Abdij van Egmond, 45-48.
37 F.W.N. Hugenholtz, 'Adelbert in twee gedaanten', Benedictijns tijdschrift (1984) 47.
8

Lydia Hagoort
Onbekend uittreksel uit de Gedenkschriften van Laurens
Jacobsz. Reael*
Tijdens mijn onderzoek naar de weeshuisziekte van 1566 in Amsterdam werd ik door een
collega geattendeerd op een handschrift, waarin het tumult rond de wezen genoemd werd. 1
Het handschrift bevindt zich in het Huisarchief Marquette en heeft de titel Een warachügh
ende cort verhael van t'genegepasseert is indeprincipaelste troublen, insonderheyt in denjare 1566 ende
1567 besonderlyck inde stadt van Amsterdam, mitsgaders in eenighe omliggende plaetsen, aengaende de
dingen van de religie. 2
Het handschrift is ongedateerd en bestaat uit 19 niet genummerde folio's
(19 x 28,5). Het is waarschijnlijk vervaardigd door Gerrit Schaep Pietersz. (1599-1655) in de
eerste helft van de 17e eeuw. 3
Omdat in de kantlijn verschillende malen naar Bor verwezen
wordt ('de Historiën van Borre'), moet het na 1595 zijn geschreven. 4
Bij nader onderzoek blijkt dit handschrift een uittreksel te zijn van de Gedenkschriften van
Laurens Jacobsz. Reael. Tot nu toe was één handschrift van de Gedenkschriften bekend - het
auteurshandschrift van de Gedenkschriften is niet meer voorhanden. 5
Omdat het gevonden
handschrift completer is dan het tot nu toe bekende, is het de moeite waard deze archief­
vondst nader toe te lichten.
Laurens Jacobsz. Reael.
Laurens Jacobsz. Reael (1536-1601) was een gereformeerde Amsterdamse graankoopman;
hij speelde een vooraanstaande rol in de roerige jaren 1566 en 1567. Reael tekende inde eerste
jaren na de Alteratie van 1578, in heerlycken vryheyt, de gebeurtenissen op die hij in 1566 en 1567
als ooggetuige en betrokkene had meegemaakt. Omdat Reael als een soort 'onderhandelaar'
was opgetreden, beschrijft hij naast de gebeurtenissen in de stad ook de gesprekken die hij
voerde met de burgemeesters op het stadhuis, met Brederode en met de Prins van Oranje.
Een groot gedeelte van Reaels verslag is gewijd aan de hagepreken; Reael was één van
de Amsterdamse burgers die hiertoe het initiatief namen. Hij beschrijft de eerste vergade­
ring van zes man, buiten de stad in een bootje in het riet bij de Kadijk; in aanwezigheid van
predikant Jan Arentsz. werd besloten tot het houden van hagepreken in Holland.
Reael geeft een uitvoerig verslag van de achtergronden van de verschillende hagepreken
in Holland in juli en augustus; ook beschrijft hij hoe het stadsbestuur van Amsterdam met
provocaties en misleidingen de samenkomsten van de gereformeerden probeerde te verhin­
deren.
Toen eind augustus in Amsterdam de beelden van de Oude Kerk werden stuk geslagen,
* Met dank aan drs. G.N.M. Vis voor het kritisch doorlezen van het manuscript.
1 L Hagoort, 'De weeshuisziekte van 1566', Regionaal-historisch tijdschrift Holland 26 (1994) 71-86.
2 Gemeentearchief Amsterdam, Huisarchief Marquette, arch.nr 231, inv.nr 130.
3 Gerrit Schaep Pietersz. was rechtsgeleerde en staatsman; hij was zeer geïnteresseerd in de geschiedenis van Amsterdam
en was voornemens een geschiedenis van de stad te schrijven. Hij heeft zijn plannen niet kunnen verwezenlijken.
Aantekeningen van zijn hand zijn te vinden in het familie-archief Backer (arch.nr. 172).
4 PC. Bor, Oorspronck, begin, en vervolgh der Nederlandsche oorlogen etc. (Amsterdam 1595).
5 Joh. C. Breen, 'Uittreksel uit de Amsterdamsche gedenkschriften van Laurens Jacobsz. Reael, 1542-1567', Bijdragen
en Mededelingen van het Historisch Genootschap 17 (1896) 1-60. Het handschrift bevindt zich in de bibliotheek
van het Gemeentearchief te Amsterdam (B.no.1.001 (1566-1578) doos 1).
9

Onbekend uittreksel uit de Gedenkschriften van Laurens Jacobsz. Reael
keurde Reael dit sterk af. En toen het dolle volck het minderbroedersklooster bestormde, pro­
beerden hij en andere vooraanstaande burgers - vergeefs - het tot bedaren te brengen. De
stormers waren voor hem rapaille ende licht volck.
Na het Akkoord van 30 september 1566 tussen de gereformeerden en het stadsbestuur be­
gon de gereformeerde gemeente in Amsterdam openlijk gestalte te krijgen: Reael beschrijft
hoe - dewijle nu de oogst des Heeren groot was ende den aerbeyders weynigh - predikanten werden
aangesteld, diakenen (mannen en vrouwen) werden gekozen en hoe op 15 december 1566
het eerste avondmaal werd gevierd.
Zoals bekend keerde het politieke tij; op 25 april 1567 werd de laatste gereformeerde dienst
gehouden. Met een laatste brief van de gereformeerden aan het stadsbestuur op deze dag
eindigt het verslag van Reael.
Een paar dagen later verliet Reael de stad en vluchtte naar Emden. Daar werd hij lid van
de Amsterdamse gereformeerde gemeente in ballingschap en schreef onder andere in 1571
de 'Gathechismus offte kinderlere'. 6
Reael was een vertegenwoordiger van de stroming van
de 'rekkelijken'. 7
Na de Alteratie keerde hij terug naar Amsterdam en maakte verscheidene
keren deel uit van het stadsbestuur. Een dochter van Reael trouwde met de predikant Arminius.
Reael was lid van de Amsterdamse Kamer van de Rederijkers 'De Egelantier', die als motto
had 'In Liefde Bloeyende' en naar taalzuivering streefde. Reael heeft een groot aantal
stichtelijke liederen geschreven, die hij waarschijnlijk tijdens bijeenkomsten van deze Kamer
heeft voorgedragen. 8
Reael is echter vooral bekend geworden door zijn Gedenkschriften.
Twee handschriften
De Gedenkschriften van Reael zijn een dikwijls geraadpleegde bron voor onderzoek naar de
16e-eeuwse geschiedenis van Amsterdam; als eersten hebben RC. Hooft (1581-1647) en D. R
Pers (1581-1659) Reael voor hun geschiedschrijving gebruikt. 9
Ook Geeraert Brandt (1626-1685) heeft Reael uitvoerig geraadpleegd. 10
Omdat Brandt
vrij nauwkeurige verwijzingen geeft is het mogelijk om een reconstructie te maken van het
origineel. Op grond van Brandts' weergave kunnen we veronderstellen dat het om een hand­
schrift gaat dat heeft bestaan uit in ieder geval 100 folio's, namelijk 2a tot 101b.
In de jaren negentig van de vorige eeuw werd aan het Amsterdamse gemeentearchief een
aantal stukken geschonken dat afkomstig was uit een verzameling papieren van de familie
van PC. Hooft. Eén van die stukken herkende Fruin als een fragment van een uittreksel van
Reaels Gedenkschriften. Breen bezorgde dit excerpt in 1896. Hij gaf aan welke delen ervan wa­
ren ontleend aan het origineel (naar Brandt). Hij kwam tot de conclusie dat het uittreksel
6 Het handschrift van de 'kinderlere' bevindt zich in de Universiteitsbibliotheek van Gent. Zie: Joh. C. Breen
De "kinderlere" van Laurens Jacobszoon Reael', Archief uoor Nederlandsche Kerkgeschiedenis, dl II, afl. 2 (1897).
7 De Acta van de Emder Synode, die de grondslagen vormden van de Gereformeerde Kerken, werden ondertekend
door beide stromingen, de 'rekkelijken' en de 'preciezen'.
8 Joh. C. Breen, 'Stichtelijke Liederen van Laurens Jacobszoon Reael', Archief voor Nederlandsche Kerkgeschiedenis
dl IV, afl. 4 (1897).
9 P.C. Hooft, Nederlandsche historiën (Amsterdam 1642). D.P. Pers, De verwarde adelaer en ontstelde leeuw (Amsterdam
1646).
v
10 G. Brandt, Historie der Reformatie {Amsterdam 1677-1704).
10

Onbekend uittreksel uit de Gedenkschriften van Laurens Jacobsz. Reael
een kopie was van de folio's 13 tot en met 26 en van de folio's 40 tot en met 66. Het begin,
enkele losse folio's, een gedeelte van dertien tussenliggende folio's en het einde ontbreken.
Af en toe is het handschrift onleesbaar door de geschonden staat.
Ondanks deze lacunes achtte Breen het de moeite waard om het handschrift te bezorgen.
In de eerste plaats staan er bijzonderheden in die elders niet voorkomen. De tweede reden
die Breen noemde, is het feit dat Brandt nu getoetst kon worden op de juistheid van zijn
bronnenweergave. Aan de 'goede trouw' van de remonstrantse Brandt werd tot dan toe sterk
getwijfeld.
We kunnen zeggen dat Breen en zijn tijdgenoten op dit punt het belang van Reael zagen
in het licht van de historische debatten die toen gevoerd werden en die een sterk kerkhistorisch
karakter droegen.
De loop en samenstelling van het verhaal van het onlangs gevonden uittreksel komen overeen
met het origineel naar Brandt en het eerder gevonden handschrift. Op verschillende
punten echter is dit handschrift een verrijking.
In de eerste plaats gaat het om een 'compleet' uittreksel: het begin, de folio's 18b, 25b,
het tussengedeelte 27-39 en de folio's na 66 tot - nagenoeg - het einde, die in het handschrift -
Breen ontbreken, zijn aanwezig. Het uittreksel volgt het oorspronkelijke handschrift tot folio
99. De twee laatste folio's, met het relaas over de vlucht van Reael en de zijnen naar Emden,
ontbreken.
Voorts volgt dit excerpt het origineel nauwkeuriger dan Breens handschrift. In zijn bezorging
merkte Breen op dat in het handschrift verschillende doorhalingen zijn, met een vervanging
door een andere tekst, die sterk afwijkt van het origineel. 11
Ook zijn er verschillende
doorhalingen zonder vervanging, wat soms aanleiding gaf tot onjuistheden. Bij een vergelijking
van de twee handschriften blijkt dat het uittreksel-Schaep de oorspronkelijke, doorgehaalde
versie van het handschrift-Breen volgt.
Ten derde heeft dit excerpt een aanwijsbaar begin en een dito uitleiding, terwijl het
uittreksel-Breen plotseling afbreekt. Hoe de aanvangsregels zijn, zagen we hierboven; het
einde gaat als volgt:
Dit is christelijke leser, het besonderste van t'ghene tot Amsterdam inde principaelste
troublen gebeurt is [...] een warachtighe historie. Want het is aengeteeckent geweest van
den ghenen die in alle dese dingen van het beginsel tot het leste tegenwoordigh zijn geweest,
ende alles met oogen hebben angeschouwet [...] Amen.
Ten slotte is de staat waarin het handschift zich bevindt ongeschonden.
Slot
De tijden zijn veranderd. Breen had in 1896 zijn redenen om opgetogen te zijn over de vondst
van een uittreksel van Reael. Voor hem en zijn tijdgenoten was het van groot belang dat de
juistheid van Brandts bronweergave bewezen was.
Voor een hedendaagse historicus is het manuscript een prachtig voorbeeld van de bele-
11 Joh. C. Breen, 'Uittreksel', 2.
11

Onbekend uittreksel uit de Gedenkschriften van Laurens Jacobsz. Reael
vingswereld van de 16e-eeuwse Amsterdamse burger, die met één been in de Middeleeuwen
en het andere in de Nieuwe Tijd staat.
Reaels verslag van de gebeurtenissen in deze jaren in de stad is verweven met wonderlijke
verhalen over bovennatuurlijke verschijnselen; voor Reael waren deze een vanzelfsprekend
en integraal deel van de geschiedenis van die jaren en bewijzen van de wonderlycke regeringhe
Godes. Zo vertelt hij hoe een inwoonster van de stad, die als valse getuige betrokken was ge­
raakt bij het politieke conflict tussen de burgemeester Hendrick Dirckszoon, een priester
en de hervormingsgezinde schout Willem Bardes, na drie weken op het rad gelegen te heb­
ben gedurende zes weken uit haar beide neusgaten bleef bloeden; het bloed werd door veele
vrome burgers met doekjes opgevangen. Ook de wonderlycke passie van de weeskinderen is een
bewijs van Gods hand, die de geschiedenis bepaalt en de loop daarvan als door een ruysend
blat kan wijzigen.
Historici als Hooft en Brandt, die Reael als bron hebben gebruikt, hebben buitenissige
zaken weggelaten met het oog op de betrouwbaarheid en geloofwaardigheid van hun bron
en hun eigen werk.
In het manuscript zijn deze zaken echter ongecensureerd voorhanden; ze worden omstandig
verhaald.
12

Johan Koppenol
Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant':
het omstreden auteurschap van het Leidse Armenrapport
(1577)
Op 20 februari 1577 vergaderde de Grote Vroedschap van Leiden over een rapport met daar­
in een reeks verregaande voorstellen om te komen tot een effectieve stedelijke armenzorg. 1
Dit
zogenaamde Leidse Armenrapport heeft een heldere structuur. Na de vaststelling dat de zorg
voor de armen een taak is van elke christelijke overheid, beschrijft het rapport achtereenvol­
gens de misstanden in de bestaande armenzorg, analyseert het de oorzaken van de problemen
en komt het ten slotte met een reeks uitgewerkte voorstellen, die tot verbetering van de situatie
moeten leiden. Zo pleit het rapport onder meer voor centralisatie van de bestaande armen­
kassen, werkverschaffing, scholing en een volledig verbod op de bedelarij. Het geheel ademt
een humanistische geest. De ideeën in het rapport zijn vergelijkbaar met - en wellicht geïnspi­
reerd op - de denkbeelden van de Spaanse humanist Juan Ludovico Vives, zoals verwoord
in diens De subventionepauperum (1525). Het Leidse Armenrapport van 1577 geldt dan ook als
een 'kernmoment [...] in het sociale denken uit de beginjaren van de Republiek'. 2
In dit artikel staan de inhoudelijke aspecten van het Armenrapport, hoe belangrijk ook, niet
centraal. In plaats daarvan richt de aandacht zich op een oud twistpunt: wie is de schrijver
van het rapport? Deze vraag is noch op grond van het handschrift, noch op grond van de
gekende archivalia direct en ondubbelzinnig te beantwoorden.
De vergadering op 20 februari werd geopend door stadssecretaris Jan van Hout (1542-
1609). In enkele inleidende zinnen hield hij de aanwezigen voor dat burgemeesters en ge­
recht het raadzaam hadden geacht 'zeeckere gecommitteerden' aan te stellen om een oplos­
sing te zoeken voor het armenprobleem. 3
Het feit dat Jan van Hout sprak over 'zeeckere ge­
committeerden' suggereert dat het rapport het werk is van een commissie. Maar daar schuilt
een probleem: in het Armenrapport zelf is van een commissie geen sprake, in plaats daarvan
voert een ik-figuur het woord die zijn betoog doorspekt met persoonlijke informatie. Hij pre­
senteert zich in alle - vormelijke? - bescheidenheid als jongeling van 'cleyn verstant ende
onervarentheyt'; verder meldt hij dat hij van vaderszijde uit het vermaarde weversgeslacht
der Garrabynen stamt en dat zijn vader, grootvader en overgrootvader als wever in Leiden
werkzaam zijn geweest. 4
De vraag luidt: wie was deze anonymus van 'cleyn verstant'?
De discussie
J. Prinsen, die als eerste op het belang van het rapport wees en in 1905 de tekst uitgaf, schoof
Jan van Hout als vermoedelijke auteur naar voren. Prinsen noemde drie argumenten waarom
Van Hout de schrijver zou zijn. Ten eerste bevat het Armenrapport een felle aanklacht te-
1 Gemeentearchief Leiden (GAL), Secretariearchief (SA) II, inv.nr 5936. Geciteerd naar de uitgave door: J.
Prinsen Armenzorg te Leiden in 1577', Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genootschap 26 (1905) 113-160.
Zie ook- J Prinsen, 'Een rapport over armenzorg uit de zestiende eeuw', De Beweging 1 (1905-2) 69-89.
2 M Spies- [bespreking van] Bienfaisance et re'pression au XVIe siècle. Deux textes néerlandais. Jan van Hout. Rapport
présenté au Magistrat de Leyde. D. V. Coornhert. De la correction descoquins. Traduit et présentés par Pierre Brachin
(Paris 1984), Spektator 16 (1986-1887) 319.
3 Prinsen, 'Armenzorg', 129.
4 Idem, 136, 141-142.
13

Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant'
Afb. 1. Portret Jan van Hout (1542-1609). Kopergravure
door W. Swanenburch, 1608. Gemeentearchief
Leiden.
gen de werkgevers in de Leidse textielindustrie; de schrijver neemt zelfs het woord 'slaver-
nye' in de mond. 5
Prinsen wees op een vergelijkbare aanklacht tegen de uitbuiting van
groentetuinders of warmoezeniers, die voorkomt in een Leids rapport uit 1603. 6
Dit Warmoe-
zeniersrapport is volgens Prinsen door Van Hout geschreven en, zo redeneerde hij, blijkens
het Warmoezeniersrapport wasjan van Hout een man met een groot gevoel voor sociale recht­
vaardigheid en dus zal ook het Armenrapport met de daarin verwoorde sociale onvrede wel
van zijn hand zijn. Het tweede argument van Prinsen betreft het 'letterkundig cachet' van
het Armenrapport: stijl, taal en spelling zouden typerend zijn voor Van Hout. Ongelukkig ge­
noeg werkt Prinsen dit punt niet nader uit; in plaats daarvan krijgt de lezer het advies zelf
maar een vergelijking te maken. Zijn derde argument ten slotte is het in het Armenrapport
geopperde plan een liefdadigheidsloterij te houden, om op die manier de bouw van een
nieuw pest- en dolhuis te kunnen bekostigen. Prinsen wijst erop dat het Jan van Hout was
die dit plan zou verwezenlijken, zij het twintig jaar later. 7
Zijn suggestie lokte vrijwel onmiddellijk een aanval uit. Christina Ligtenberg, die werkte
aan een proefschrift over de Leidse armenzorg gedurende de 16e eeuw, haalde in de inleiding
van haar in 1908 verschenen boek tamelijk fel, maar niet steeds even weloverwogen uit. Vol­
gens haar kon Van Hout de auteur niet zijn. Van de vijf door Ligtenberg aangedragen tegen-
5 Idem, 139-140. Prinsen meende anno 1905 'dat sommige luiden tegenwoordig hem wellicht "een beetje rood"
zouden hebben genoemd.' Idem, 116.
6 Deductie of remonstrantie [...] jegens de gepretendeerde perceptie van thienden op wortelen, cool, ajuin, saladen, ploc-boonen
ende diergelijcke aertvruchten, in warmoeshoven wassende. In: P. van der Schelling, Hollands tiend-regt (Rotterdam 1727)
II, 159-210.
7 Prinsen, 'Armenzorg', 116-120.
14

Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant'
argumenten zijn er drie serieus te nemen. 8
Ten eerste is er sprake van een door het gerecht
ingestelde commissie en volgens Ligtenberg bestonden dergelijke commissies altijd uit bur­
gemeesters en schepenen of vroedschappen; dat een secretaris er deel van zou uitmaken acht
zij onwaarschijnlijk: 'Jan van Hout was in 1577 nog niet eens voor vast aangesteld, en dat
hij zo'n hoog woord gevoerd zou hebben, is a priori al niet zeer aannemelik'. 9
Ten tweede
had Ligtenberg, al haar speurwerk ten spijt, nergens een aanwijzing aangetroffen die wees
op weversactiviteiten in de familie van Van Hout. Van Hout zou dus niet uit een wevers­
geslacht stammen. Als laatste wees zij erop dat de Garrabynen, waar de auteur van zegt af
te stammen, onvindbaar zijn in het Leidse archief en zij meende daarom dat het een familie
van buiten Leiden moet zijn geweest. 10
Sinds de publikatie van het boek van Ligtenberg wordt er gediscussieerd over het auteur­
schap van het Armenrapport. De standpunten van Prinsen en Ligtenberg zijn daarbij bepa­
lend gebleven. Bij kritische beschouwing kan echter noch de bewijsvoering van Prinsen,
noch die van Ligtenberg de toets der kritiek doorstaan. Waar het Prinsen betreft: zijn eerste
argument, de corresponderende sociale bewogenheid in het Armenrapport en het Warmoeze-
niersrapport, blijft zwak zolang het niet nader wordt uitgewerkt. 11
Het argument van taal, stijl
en spelling, het tweede argument van Prinsen om het Armenrapport aan Van Hout toe te
schrijven, bevredigt evenmin zolang het onuitgewerkt blijft. Wat blijft staan is het argument
van de door Van Hout georganiseerde loterij. 12
Van de argumentatie van Ligtenberg blijft
nog minder overeind. Posthumus toonde in 1939 al aan dat Jan van Hout wel textielarbei­
ders in de familie had: zijn eigen vader, Cornelis Meesz. van Hout, was enige tijd als wever
werkzaam, daartoe gedwongen door de slechte tijdsomstandigheden. Posthumus putte zijn
informatie uit de Annales van Franciscus Dusseldorp. 13
Ook vond hij een rijmpje, waaruit
het bestaan van de door Ligtenberg onvindbaar genoemde Garrabynen viel af te leiden:
Waren daar niet de Gooien, de Coolen en de Garbrijnen,
De stad Leiden zou verdwijnen. 14
Met enig zoekwerk is bovendien aan te tonen dat Jan van Hout wel degelijk in gerechtscom­
missies kon zitten (als hij al niet altijd in die commissies zat uit hoofde van zijn secretaris­
ambt). Om één voorbeeld te noemen: in 1577, het jaar van het Armenrapport, vormde hij sa­
men met schepen Ghysbrecht Heynricxz. de commissie die het Leidse cellebroersklooster
moest ontmantelen. 15
8 C. Ligtenberg, De armezorg te Leiden tot het einde van de 16e eeuw ('s-Gravenhage 1908) 3-8. Dat het handschrift
niet van Jan van Hout is zegt ook Prinsen, dit is echter geen tegenargument. Dat in het Armenrapport 'eer een
konkurrent van de lakenwevers dan de bezoldigde stads-sekretaris' aan het woord zou zijn, is een onverklaarbare
opmerking; Ligtenberg heeft hier het Armenrapport slecht gelezen (Ligtenberg, Armezorg, 6-7; Prinsen, 'Armenzorg',
116, 141-142).
9 Ligtenberg, Armezorg, 4.
10 Idem 4-8. Overigens wijst de formulering in het Armenrapport juist wel op een Leidse familie, zie: Prinsen, 'Ar­
menzorg', 141-142.
11 Zie hiervoor: J.C.H. de Pater, Jan van Hout (1542-1609). Een levensbeeld uit de 16e eeuw ('s-Gravenhage 1946) 80.
12 A Huisman enj. Koppenol, Daer compt de Lotery met trommels en trompetten!Loterijen in de Nederlanden tot 1726 (Hil­
versum 1991) 35-51.
13 N W Posthumus, De geschiedenis van de Leidsche lakenindustrie II. De nieuwe tijd (zestiende tot achttiende eeuw) ('s-Gravenhage
1939) 10. Zie ook: Franciscus Dusseldorpius, Uittreksel uit Annales 1566-1616. Ed. R. Fruin ('s-Gravenhage
1893) 130: 'Johannes Houtenus ejusdem urbis secretarius, inde nomen Houteni sortitus, quod pater ejus
textor et fere mendicus illibenter ligno textorio insideret.'
14 Posthumus, Lakenindustrie, 10.
15 Frans van Mieris, Beschryving der stad Leyden (Leiden 1762-1784) I, 141-143.
15

Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant'
Zoals opgemerkt bleef de discussie steeds gekoppeld aan de standpunten van Ligtenberg
en Prinsen. Aanvankelijk leek de balans door te slaan ten gunste van Prinsen. Posthumus
durfde geen harde uitspraken te doen over het auteurschap, maar noemde een auteurschap
van Van Hout 'waarschijnlijk'. Hetzelfde deed de letterkundige Overdiep. 16
Van Hout-
biograaf De Pater schreef, na afweging van alle argumenten, het rapport wel zonder aarze­
ling toe aan de secretaris. 17
In recente publikaties wordt het auteurschap van Van Hout daar­
entegen weer sterk betwijfeld. In 1984 verscheen er een boekje met een Franse vertaling van
het Armenrapport en de Boeven-tucht van D.V Coornhert. Vertaler en tekstbezorger Pierre Bra-
chin plaatste de naam van Jan van Hout op de titelpagina, maar zei erbij dat deze keuze
voor het gemak is gemaakt. 18
In reactie op Brachin heeft Marijke Spies het auteurschap aan
Van Hout ontzegd. Joke Spaans noemt in haar bespreking van het rapport Van Houts naam
zelfs helemaal niet. Ongelukkig genoeg onderbouwen zij een en ander niet met nieuwe argu­
menten en blijken zij zelfs niet op de hoogte te zijn van de discussie zoals tot nu toe gevoerd. 19
De algemene teneur lijkt op dit moment te zijn dat men de kwestie het liefst in het ongewisse
laat. Deze situatie is weinig gelukkig. De oppervlakkigheid waarmee historici en literatuur­
historici over de problemen heenstappen doet geen recht aan het belang van het Armenrapport
en het kan geen kwaad de hele kwestie opnieuw aan de orde te stellen.
Vanaf de start opnieuw begonnen
Het handschrift van het A rmenrapport bestaat uit een katern van negen dubbelgevouwen folia.
De tekst, en op dit punt sluit ik me aan bij Prinsen en Ligtenberg, is vermoedelijk geschreven
door een klerk. 20
Hetzelfde handschrift komt voor in het Vroedschapsboek dat loopt vanaf 29
juli 1577. Klerken werkten de notulen van Van Hout uit in het net; van enkele vergaderingen
zijn zowel de kladversies van Van Hout, als de netversies bewaard. 21
Op deze manier is dus
geen zekerheid over het auteurschap te krijgen.
Het hoorde tot de taak van Jan van Hout de vroedschapsvergaderingen te notuleren. Over
de periode 1572 tot 1577 bestaan er geen in het net uitgewerkte notulen van de Leidse vroed­
schap; de reeks vroedschapboeken, waarin die geschreven werden, loopt pas weer vanaf 29
juli 1577. Wel bestaan er over de genoemde periode kladnotulen van Van Hout. Het hand­
schrift van het Armenrapport was kennelijk bedoeld te dienen als opening van een nieuw
vroedschapsboek, want op het titelblad staat: 'Vroetschappe bouck der Stad Leyden begonst
opten xx. februari] 1577'. Dit plan is niet uitgevoerd en het stuk bleef los. Het Armenrap­
port is dus in feite een losstaand, uitgewerkt fragment van de vroedschapsnotulen uit een pe­
riode dat er verder geen net-notulen zijn geschreven. Men zou zich kunnen afvragen waar-
16 G.S. Overdiep, 'Jan van Hout en Dousa Sr.', in: G.S. Overdiep [e.a.], De letterkunde van de renaissance tot Roemer
Visscher en zijn dochters ('s-Hertogenbosch 1944) 316-318.
17 De Pater, Jan van Hout, 77-80.
18 Bienfaisance et répression au XVIe siècle. Deux textes néerlandais. Jan van Hout: Rapport présenté au Magistrat de Leyde.
D V. Coornhert: De la correction des coquins. Traduits et présentés par Pierre Brachin (Paris 1984) 12: 'il nous a
paru commode, dans la suite de cette introduction, de dire «Van Hout» au lieu de «1'auteur du rapport». Zelf
beperkt Brachin zich tot het geven van een onvolledig overzicht van de standpunten.
19 Spies, [bespreking van] Bienfaisance, 319; J. Spaans, Haarlem na de Reformatie. Stedelijke cultuur en kerkelijk leven,
1577-1620 ('s-Gravenhage 1989) 171. Zie ook: D.V. Coornhert, Boeventucht. Ed. A.-J. Gelderblom, M. Meijer
Drees [e.a.] (Muiderberg 1985) 33-34.
20 Prinsen, 'Armenzorg', 116; Ligtenberg, Armezorg, 6-7.
21 GAL, SA II, inv.nr 741, Vroedschapsboek J, fol. 125 e.v. en fol. 170 e.v.
16

Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant'
om Jan van Hout, die verantwoordelijk was voor de notulen, juist met het Armenrapport een
nieuw vroedschapsboek wilde beginnen. Was het omdat hij dit stuk op gepaste wijze wilde
vastleggen? Van de vergadering van 20 februari 1577 is alleen de kwestie van het Armenrapport
in het net uitgewerkt, de overige punten ontbreken. Mogen we uit het feit dat het begonnen
vroedschapsboek niet werd bijgehouden Van Houts teleurstelling aflezen over het lauwe
onthaal dat het rapport ten deel viel? Het zijn en blijven vragen. Tijdens de vergadering
over het Armenrapport zelf maakte Van Hout in een werkelijk rampzalig handschrift slechts
een korte kladaantekening van de uiteindelijk genomen besluiten over het 'concept op de
vereening van den armen, by eenige gecommitteerden van burgemeesters ende gerechte ge-
maect'. 22
met succes.
Vijfmaanden later werd er opnieuw met een vroedschapsboek begonnen, ditmaal
De eerstvolgende vraag die beantwoord zal moeten worden, luidt of het rapport het werk
is van één persoon, danwel van een commissie. De 'ik'-figuur die in het rapport het woord
voert, zegt nergens dat hij namens een commissie spreekt. Hoogstens zou men in de zin
'naerdyen ick daertoe [namelijk het schrijven van een rapport] by mynen Eerw. Heeren Bur-
gemeesteren ende Gerechte onder andere, verzocht ende gelast zy' een verre echo kunnen ho­
ren die duidt op het bestaan van een commissie. 23
Het is daarbij dan wel de vraag hoe dit
'onder andere' gelezen moet worden: maakte de auteur deel uit van de commissie of waren
er verscheidene personen benaderd om elk hun eigen mening te geven? Maar verder voert
de schrijver letterlijk vanaf de eerste zin van het rapport op persoonlijke titel het woord en
verklaart hij dat het gerecht hem benaderd heeft om zijn mening te geven: 'twelck ick [...]
(des verzocht zijnde) [...] voor mijn goetduncken in dezen hebbe gezeyt'. 24
Het lijkt mij niet
dat een commissie haar standpunt presenteert als 'mijn goetduncken' en dat het dus veilig
is ervan uit te gaan dat het rapport geschreven is door één persoon.
Daarmee is het niet uitgesloten dat die ene woordvoerder in een persoonlijk gekleurd be­
toog het standpunt van een commissie weergeeft. Maar wie daarvan uitgaat zal moeten er­
kennen dat die woordvoerder een wel erg zware stem in het kapittel heeft gehad: door conse­
quent te spreken over zijn familie, zijn belangen en zijn eigen mening reduceert hij zijn veron­
derstelde mede-commissieleden tot minder dan een schaduw. Misschien heeft de schrijver
van het rapport hulp gehad, maar het Armenrapport wekt toch eerder de indruk een eenmans­
actie te zijn dan het resultaat van gecoördineerd groepswerk.
Dan: mogen er conclusies getrokken worden uit het feit dat Jan van Hout het rapport bij
de vroedschap inleidde, zoals De Pater dat doet? Weer is voorzichtigheid geboden: Jan van
Hout voerde wel vaker het woord in de vroedschap, namelijk in die gevallen dat stadspensio­
naris Gerrit Amelisz. van Hogeveen (1524-1580) afwezig was. 25
Van Hogeveen was de scha­
kel tussen het Leidse stadsbestuur en de Staten van Holland: het was zijn taak de standpun­
ten van beide partijen te verwoorden en de Staten in de Leidse vergaderingen te vertegen­
woordigen. 26
Dat juist Jan van Hout optrad als zijn plaatsvervanger, terwijl hij ook al moest
notuleren, is tekenend voor de machtspositie die de Leidse secretaris anno 1577 al bekleed­
de. Een argument om het Armenrapport aan hem toe te schrijven is het echter niet.
22 GAL, SA II, inv.nr 44, Gerechtsdagboek A, fol. 58v. Voor een transcriptie zie: Posthumus, Lakenindustrie, 10-11.
23 Prinsen, 'Armenzorg', 145.
24 Idem, 159-160.
25 In de jaren 1577-1579 gebeurde dat regelmatig, zie GAL, SA II, inv.nr 471, Vroedschapsboek J, fol. 36v-37r,
43v, 70r, 71v, 93r, 132r, 169r.
26 R.E.O. Ekkart, 'Sleutelfiguren', Leids Jaarboekje 66 (1974), 197-215, 206; P.J. Blok, Geschiedenis eener Hollandsche
stad. III Eene Hollandsche stad onder de Republiek ('s-Gravenhage 1916) 176.
17

Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant'
"ft
Afb. 2. Presentielijst en begin van de notulen
van de Leidse Vroedschapsvergadering van 20 fe­
bruari 1577. De vergadering kreeg een inleiding
op het Armenrapport 'by monde van Jan van Hout
Secretaris der voorsz. stede'. Gemeentearchief
Leiden.
Dat Jan van Hout het rapport ook voorlas, is wel een argument. Het voorlezen van het
rapport wordt aangekondigd met de volgende, niet-persoonsgebonden formulering: 'Ende
was vorder den voorsz. van de vroetschappe tvoorgaende rapport ende goetduncken in tlange
voorgehouden'. Zowel Prinsen als Ligtenberg nemen aan dat het rapport door Van Hout
werd voorgelezen; in de notulen is immers van een andere woordvoerder geen sprake. 27
Nu
zou Van Hout natuurlijk een door een ander op schrift gesteld advies voorgelezen kunnen
hebben. Het rapport lijkt mij echter te zijn opgesteld als redevoering, bestemd om in de vergadering
te worden uitgesproken. Er zijn vele verwijzingen naar het 'nu' van de voordracht;
bovendien wordt er steeds gesproken en gezegd, nooit geschreven. Enkele voorbeelden: 'Ick
en spreecke deze woorden alhier binnen deser stede'; 'van alle twelck ick verdraege alhyer
wyder te spreecken'; 'alle twelck ick alhier in Uwer Eerw. Heeren vergaderinge [...] niet en
hebbe verhaelt, omme yemant spijt te doen'; 'Twelck alhier zy gezeyt'. 28
Uitgaande van een
spreeksituatie, moet de opsteller van het rapport wel onder de aanwezigen gezocht worden
en het is logisch daarbij als eerste te denken aan de vermoedelijke woordvoerder: Jan van
Hout.
Ligtenberg denkt echter eerder aan een van de burgemeesters of schepenen. Dat zou inderdaad
ook mogelijk zijn. Ik wijs er echter op dat de auteur zich met een zekere afstandelijke
bescheidenheid opstelt en zichzelf zelfs onbevoegd tot spreken acht. Enkele voorbeelden:
mer bevinde my in desen beleth te zijn deur mijn joncheyt, cleyn verstant ende onervarentheyt,
des ick Uwer Eer. wil gebeden hebben naer mijn beduncken ende zoot my ge-
27 Prinsen, 'Armenzorg', 129-130; Ligtenberg, Armezorg, 4, 299.
28 Prinsen, 'Armenzorg', 136, I4l, 143 en I5l.
18

oorlooft es dezen aengaende vryelicken te spreecken
Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant'
hoewel ick mijn zelffs, als ick voir hebbe gezeyt, veel te jong ende onbequaem bevinde
yet goets voor te brengen [...] can ick [...] niet naelaeten mijn cleyn ende zoberen gevuelen
alhyer opelicken te verhaelen
Soe es dan ten dezen mijn gevuelen, twelck ick Uwer Eerw. Heeren hardtgrondelicken
gebeden wil hebben, dat my ten besten mach zijn affgenoemen 29
Natuurlijk zijn deze bescheidenheid en beleefdheden voor een deel gewone standaardformuleringen.
Toch lijkt de auteur van het rapport bewust een afstand te creëren tussen
zichzelf en de 'Heeren' burgemeesters, schepenen en vroedschappen. De toon van het rapport
zou erop kunnen wijzen dat we hier niet te maken hebben met een gedachtenwisseling
tussen gelijkwaardige ambtsbekleders onderling, maar met het rapport van iemand die
spreekt vanuit een ondergeschikte positie. De enige persoon in het aanwezige gezelschap die
hiervoor in aanmerking komt, is de secretaris, Jan van Hout, inderdaad een van de jongste
aanwezigen. 30
Meer dan een vage aanwijzing is het echter niet.
Naast alle bescheidenheid betoont de schrijver zich echter ook zeer zeker van zijn zaak.
Hij profileert zich zelfbewust en geeft op niet mis te verstane wijze zijn mening. Het is die
scherpheid, die Ligtenberg doet denken dat Van Hout niet de auteur is: 'dat hij zo'n hoog
woord gevoerd zou hebben, is a priori al niet zeer aannemelik'. 31
Maar is dat zo? Eén van
de groepen die de auteur in het raport hekelt, wordt gevormd door de Leidse bestuurders
die tijdens het Beleg het hoofd in de schoot legden. Jan van Hout behoorde samen met burgemeester
Pieter Adriaensz. van der Werff en legeraanvoerder Janus Dousa tot de felste verdedigers
van de stad. Van Hout was in de positie om op dit punt van zich te laten horen.
De felle aanval op de drapeniers zou verklaard kunnen worden uit het feit dat zijn familie,
zijn eigen vader, tot hun slachtoffers hadden behoord. Dat Van Hout er niet voor terugdeinsde
Leidse bestuurders op hun plaats te zetten blijkt bijvoorbeeld uit een veel later door Van
Hout opgesteld rapport over fraude met bieraccijnzen (1607). Nadat Van Hout heeft gemeld
dat er een commissie is aangesteld, bestaande uit Henric Egbertsz. van der Hal, Adriaen
Pietersz. van der Werf en Frans Adriaensz. van Leeuwen 'omme mit behulp ende assistentie
van Jan van Hout Secretarijs op alles ende elc poinct naerstich onderzouc te doen', vervolgt
hij:
Ende alsoe ic ondergescreven bevondt dat de genomde gecommitteerden in der zaecken
niet alleen niet en vorderden mer de zelve ooc niet eens by der handt en namen, [...] zo
hebbe ic ampts ende eedtshalven gedrongen geweest de zaecke alleen by der handt te nemen
ende naer myn vermogen te vorderen. [...] God gave dat wy van deze slaepzucht of
letargie die ons bevangen heeft ten laetsten eens wackergemaect mogen werden. 32
29 Idem, 136-137, 144-145.
30 Via de leeftijdstabellen in S. A. Lamet, Men ingovernment: the patriciate of Leiden, 1550-1600 (z.p. 1979) kan men
een overzicht krijgen van de samenstelling van de vroedschap naar leeftijd. Van Hout behoorde met zijn 34
jaar tot de jongeren.
31 Ligtenberg, Armezorg, 4.
32 GAL, SA II, inv.nr 1969, fol. lv-2v.
19

Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant'
De gecommitteerden, burgemeester of niet, worden hier genadeloos op hun plaats gezet
(men merke overigens op dat ook dit rapport gesteld is in de ik-vorm). Tact was duidelijk
niet Van Houts sterkste eigenschap. 33
Het eigenwijze zelfbewustzijn van Van Hout en de
toon waarop hij het stadsbestuur op zijn taken wijst, moet nogal wat vroedschapsleden tegen
de haren hebben ingestreken.
Blijft nog staan het feit dat de auteur zichzelf presenteert als telg uit het oude en vermaarde
Leidse weversgeslacht der Garrabynen. Dit probleem, dat overigens geldt voor elke kandidaat-auteur,
is nog altijd niet opgelost. Misschien moet er helemaal niet aan een echte familienaam
gedacht worden - de naam doet tenslotte erg on-Nederlands aan 34
- maar aan een
bijnaam. In elk geval zou dat een verklaring bieden voor de raadselachtige onvindbaarheid
van wat een van Leidens vooraanstaande geslachten zou zijn geweest. Toch is het goed nog
iets te zeggen over Van Houts familie.
Er zijn aanwijzingen dat verschillende generaties Van Hout een levendige belangstelling
hadden voor hun eigen voorgeslacht. Prinsen en De Pater hebben al gewezen op een in de
boedelinventaris van Van Hout vermelde 'Memorie taeffel van Bartholomees van Hout mit
de geconterfeijte effigien in het ronde'. 35
Bartholomees was de grootvader van Jan van Hout.
Vermoedelijk gaat het om een soort geschilderd bord met de familiestamboom, met daar
rondomheen de portretten van de stamhouders geschilderd. Jan van Hout heeft ook zelf genealogisch
onderzoek verricht en hij deed dat met een precisie en inzet die het amateurisme
ruimschoots ontstijgen. 36
De familiestambomen waren in 1641 nog in het bezit van Van
Houts neef en beschermelingjan Jansz. Orlers. Helaas zijn ze sindsdien verdwenen en moeten
ze, net als de 'Memorie taeffel' met portretten, als verloren worden beschouwd. Vast
staat echter dat Jan van Hout een levendige belangstelling had voor zijn afkomst en voorgeslacht.
Terecht merkt De Pater op dat dit voorgeslacht blijkbaar iets was om trots op te
zijn. 37
Jan van Houts vader, Cornelis Meesz. van Hout was een man met een meer dan gemiddelde
kennis. Hij was school- en schrijfmeester; ook was hij een getalenteerd rederijker. 38
De belangrijke rol die hij in de rederijkerskamer speelde, duidt ook op een zekere welstand:
hoewel het onderzoek naar de sociale achtergrond van de rederijkers in feite nog moet beginnen,
kan toch al wel voor zeker worden aangenomen dat de echte onderlaag van de bevolking
niet in de kamers vertegenwoordigd was.
Als laatste punt wil ik nog wijzen op een bij mijn weten in de literatuur over Van Hout
tot op heden onbekend gebleven feit, namelijk dat Jan van Hout een eigen wapen voerde.
Het gaat om een gequartilleerd wapen waarvan de velden linksboven en rechtsonder drie
gele kolven op een rood veld laten zien, terwijl de beide andere velden een witte, zwemmende
zwaan met een gele bek op een blauw veld vertonen. Volgens Van Rijckhuijsen is het wapen
samengesteld uit de wapens van Jan van Houts ouders, Cornelis Meesz. van Hout (de drie
33 Voor meer voorbeelden: De Pater, Jan van Hout, 21-39.
34 Prinsen suggereert dat het een Italiaanse familienaam is, de interpretatieproblemen worden daardoor alleen
maar groter. J. Prinsen, De Nederlandsche renaissance-dichter Jan van Hout (Amsterdam 1907) 9-10.
35 GAL, Bibliotheek, inv.nr 7000/5 Jan van Hout, fol. 15v. Prinsen, Renaissance-dichter, 10; De Paterna» van Hout,
80.
36 K. Bostoen, Christoffel Plantijn en Jan van Hout in 1583-1585. Opmerkingen naar aanleiding van hun vriendschap',
De Gulden Passer 66-67 (1988-1989) 61-84, m.n. 68-69.
37 De Pater, Jan van Hout, 80.
38 JanvanHout, Voorrede tot het Gezelschap. Voorrede bij zijn vertaling van Buchanans^vanchcanus. Ed. K.J.S. Bostoen,
S. Gabriëls en J. Koppenol (Soest 1993) 11, 22.
20

Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant'
kolven) en Margriete Pieter Jaspers (de zwaan). 39
Op grond van het feit dat Van Hout een
wapen voerde, zou men kunnen aannemen dat hij van aanzienlijke afkomst was. Toch moe­
ten we ook hier voorzichtig zijn: net als bij de 'Garrabynen' is het niet uit te sluiten dat het
wapen een grap of een verzinsel is. Maar echt of verzonnen, het is in elk geval niet ondenk­
baar dat Jan van Hout zich presenteerde als telg uit een aanzienlijk geslacht.
Jan van Hout en de inhoud van het Armenrapport
De presentatie van het Armenrapport in de vroedschapsvergadering en de wijze waarop de
auteur zich presenteert, zijn te lezen als eerste, voorzichtige aanwijzingen voor een auteur­
schap van Van Hout. Doorslaggevend is een en ander echter nog niet. Maar er zijn meer
punten aan te voeren die naar Van Hout leiden. Zo is het mogelijk een hele reeks inhoudelij­
ke punten uit het Armenrapport aan te wijzen die op de een of andere wijze een rol speelden
in het leven van Van Hout.
Opvallend is bijvoorbeeld de gebetenheid op alles wat rooms is en in kloosters leeft. De
meest gehate geestelijken in de eeuw van de Reformatie waren ongetwijfeld de mendicanten
of bedelmonniken, waarvan de franciscanen en dominicanen de talrijkste en belangrijkste
vertegenwoordigers waren. Met het op papier beleden armoede-ideaal namen veel monni­
ken het niet zo nauw en de overlast die zij met hun agressieve bedeltactieken veroorzaakten,
maakte hen gehaat bij een groot deel van de bevolking. Dat het inquisiteurs-ambt vooral
bekleed werd door dominicanen, deed ook al geen goed aan hun reputatie. De schrijver van
het Armenrapport beschouwt de bedelmonniken als een van de hoofdoorzaken van het armoe­
deprobleem. Hij prijst luidkeels de nieuwe situatie in Holland, waar sinds de successen in
de Opstand:
de graeumonicken ende andere bytende off biddende oorden, wezende den grontslach
ende tfundament, daer alle bedelrye op stont gegryffijt, vastgegrondet ende gebouwet,
niet alleen en zijn verdreven, mer oock haere plaetzen, nesten ende rotterien zoozeer zijn
verwoest, verstoort ende vernielt, dat men daervan gheen overblijffselen met allen meer
en weet te vinden. 40
Jan van Hout heeft zijn afkeer van de bedelmonniken gelucht in zijn Opdracht aan Broer Corne­
lis (1578). 41
Bij het schrijven van deze tekst ontleende hij allerlei elementen aan de anonieme,
tweedelige satire Historie van B. Cornelis Adriaensen van Dordrecht, Mtnrebroeder binnen die Stadt
van Brugghe (1569-1578), 42
een bron die ook aan de schrijver van het Armenrapport niet onbe­
kend lijkt te zijn geweest. Men vergelijke het hierboven aangehaalde citaat uit het Armenrap­
port met de volgende passage uit de Historie:
39 Het wapen is beschreven door Gijsbert van Rijckhuijsen (1707-1772). Brief van Van Rijckhuijsen aan mr Nicolaes
van Leeuwen, 17 februari 1765. GAL, Bibliotheek, inv.nr 7000/7 Van Hout. Een reliëfstempeling van het
wapen is te vinden in het tweede notariële protocol van Van Hout.
40 Prinsen, Armenzorg', 144. De woordgrap 'bytende off biddende oorden' in het Armenrapport is ook te vinden
in Marnix' Byencorjder H. Roomsche Kercke en de Historie van Broer Cornelis, geschriften waaraan Van Hout het
nodige ontleende voor zijn Opdracht aan Broer Cornelis.
41 Jan van Hout, Opdracht aan Broer Cornelis. Ed. K. Bostoen en S. Gabriëls (Leiden 1990).
42 Van Hout, Opdracht, 10-11.
21

Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant'
maer B. Cornelis merckende datmen het onbeschaemt bedelen voor een schande begonst
te achten, daer nochtans zijn orden op ghefondiert stonde, so heeft hy hem met veel onre-
delicke arguatien ende gruwelicke stampeyingen in zijn sermoonen daer tegen gestelt 43
Van Hout prijst in zijn Opdracht de 'kakelycksche' (kakelende, maar ook cacolycus: verdorven)
broeders en zegt het te betreuren dat in de stad Leiden:
vele cloosteren, zunderlinge van H. graeuwe oorden, deerlicke verwuestinge overgeco-
men was, ende dat de onnozele graeuwe broederkens voor een tijtlang verjaecht waren. 44
Natuurlijk is die treurnis deel van de satire; recent is nog gesuggereerd dat Jan van Hout
tijdens het Beleg er hoogst persoonlijk op heeft toegezien dat het Leidse Minderbroeder­
klooster tot op de laatste steen werd afgebroken. 45
De schrijver van het Armenrapport is dus
op zijn minst een geestverwant van Jan van Hout. Hij heeft bovendien iets tegen de celle-
broers: in het Armenrapport schildert hij hen af als lieden die onbeschaamd bedelen, terwijl
ze in het verborgene kapitalen bezitten:
niettegenstaende zy gansch gheen noot en hadden, mer dicwylen beeter van gelde ende
andere behoufflicheden waren voorzien, dan diegheene, van wyen zy daechlycx mit groo-
ter onschamelheyt thaer afbedelden 46
Nu had de orde van de alexianen of cellebroers zich toegelegd op de verpleging van pestlijders
en het begraven van doden, werkzaamheden waar het gros van de bevolking van gruwde. De
cellebroers konden daarom over het algemeen wel op enig krediet rekenen bij de bevolking en
in veel steden bleven ze na de omwentelingen van de Opstand dan ook gewoon hun werk doen.
In Leiden lag dat anders, daar werd het Cellebroersklooster ontruimd en gesloten en de ver­
antwoordelijke man voor die actie heette: Jan van Hout. 47
In een prachtig stuk proza heeft
Van Hout zijn bevindingen met de cellebroers opgetekend. 48
Wat was het geval?
Na het Ontzet van Leiden wasjan van Hout aangesteld tot superintendent van de celle­
broers, volgens Van Hout een 'soort van Monicken' die 'papistiger wyze heur leven aen-
gestelden naer de secte, ende den regel van eenen die zy Alexium noraden'.* 9
De religieuze
omwentelingen ten spijt woonden deze monniken nog steeds bijeen, alleen hun abt was tij­
dens de opstand uit zijn ambt gezet wegens manslag. Deze ex-abt, Gerrit Zyboutsz., ver­
voegde zich nu bij de stadsregering met het verzoek in zijn ambt hersteld te worden. Nadat
het gerecht zijn goedkeuring aan deze rehabilitatie had gehecht, bracht Van Hout samen
met Gerrit Zyboutsz. een bezoek aan het klooster met de bedoeling hem opnieuw in zijn
ambt te bevestigen.
43 Historie van B. Cornelis Adriaensen van Dordrecht/Minrebroeder binnen die Stadt van Brugghe. [...]. [z.p.] 1569, fol. *IVr.
Zie: K. Bostoen, 'De Historie van B. Cornelis (1596) [sic, lees: 1569]; satire bestemd voor redelijke lezers', Meta
16 (1982), 154-159, m.n 155.
44 Jan van Hout, Opdracht, 57.
45 Idem, 16.
46 Prinsen, 'Armenzorg', 131.
47 Zie voor de Leidse cellebroers: S.M.C. Leupen, 'Het Leidse Cellebroedersklooster', Leids Jaarboekje 84 (1992)
32-49.
48 Van Mieris, Beschryving I, 137-143.
49 Idem, 137.
Tl

Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant'
De overgebleven broeders bleken echter helemaal niet te zitten wachten op hun oude ge­
zagdrager; ze hadden inmiddels een nieuwe abt verkozen en deze weigerde plaats te maken
voor zijn voorganger. Van Hout greep onmiddellijk in. Het feit dat hij voor de zekerheid
alvast maar twee gerechtsdienaars had meegetroond, wijst er misschien op dat Van Hout
gehoopt had op een aanleiding het klooster eens grondig door te lichten. Zonder een moment
te aarzelen verschafte Van Hout zich, bijgestaan door de twee dienders, met geweld toegang
tot de kamer van de 'nieuwe abt'. Daar trof hij een forse hoeveelheid geld en edelmetaal aan,
waar hij onmiddellijk beslag op legde: alles ging in een koffer en de koffer ging mee met Van
Hout. In zijn verslag spuit Jan van Hout zijn verbazing en verontwaardiging over de aange­
troffen rijkdom. Van Hout meldt (men lette ook op de ik-vorm en de persoonlijke toon):
dat ic 't voorz. Clooster off huys niet alleenlyck van alle nootwendicheyden 't zy dan
coorn, vleysch, spec, visch, boter, casen, bier, beddens, dexel, lynwaet, ende anders 't
gundt den mensch nootelyck tot onderhout zyns levens behuuft meer dan genouch, jae
dubbelt over voorzien hadde, hadde bevonden, mer ooc mit veele overtolchen huysraet,
dienende alleenlyck tot chiragie, pragt, ende prael, ende veel anders dan men in de huy-
sen den geenre, die opelyck armoede belyden, ende dagelycks haeren cost bedelen, ende
de goede luyden off hylen ende gylen, verdocht off behoorde te vinden. 50
Om de verontwaardiging nog wat aan te wakkeren herinnert Jan van Hout er in zijn verslag
aan hoe de broeders kortgeleden nog een subsidie hadden gevraagd en gekregen voor de re­
paratie van het dak van hun klooster na een januari-storm anno 1576. Dat was dus wegge­
gooid geld, gezien de rijkdom van de broeders. Van Hout brengt vervolgens nog een hele
reeks wandaden van de cellebroers ter sprake, zoals dronkenschap, het uiten van onkuise
taal en het niet willen begraven van de doden. Hij eindigt zijn verslag triomfantelijk: beslo­
ten werd het klooster op te doeken, de monniken te verdrijven en de rijkdommen van het
klooster ter hand te stellen aan de weesmeesters. Een van de twee gecommitteerden die met
de uitvoer van dit besluit belast werden was, zoals gezegd, Jan van Hout. 51
Dat de auteur
van het Armenrapport met zijn verwijt aan de cellebroers doelt op de door Van Hout beschre­
ven gebeurtenissen, lijkt mij duidelijk. Dat, plus de overeenkomsten in visie op het armen-
probleem, de zorg voor een rechtvaardige verdeling van de rijkdom en de bezorgdheid om
de door uitvreters bedreigde belangen van de ware armen, zijn argumenten die het waar­
schijnlijker maken dat Jan van Hout het Armenrapport geschreven heeft.
Nog meer schakelpunten
Er zijn nog meer zaken aan te voeren waaruit blijkt dat Jan van Hout niet alleen betrokken
was, maar zich ook betrokken voelde bij de uitvoering van plannen uit het Armenrapport.
Prinsen heeft er al op gewezen dat de organisatie van de loterij, in 1596, een zaak was van
Jan van Hout. Het gaat te ver alle overige punten in extenso te behandelen, maar enkele
wil ik nog kort noemen.
Ten eerste de aandacht die de schrijver van het Armenrapport heeft voor de administratieve
50 Idem, 141.
51 De ander was schepen Ghysbrecht Heynricxzoon. Idem, 141-143.
23

Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant'
kanten van de armenzorg. De armen dienen te worden geregistreerd per stadswijk, met aan­
tekening van de duur van hun verblijf in de stad, hun leeftijd, burgerlijke staat en beroep. 52
Jan van Hout was in de jaren na het Leidse Ontzet de drijvende kracht achter de administra-
tief-bestuurlijke vernieuwing in Leiden en dit aspect ging hem dus zeker ter harte. 53
schrijver van het Armenrapport besteedt ook veel aandacht aan de indeling van Leiden in bon­
nen en gebuurten. Hij hamert op de noodzaak van een herindeling, waarbij elke buurt een
eigen armenopzichter zou moeten krijgen. 54
De beoogde herindeling van de Leidse buurten
vond plaats in 1593, volgens een door Jan van Hout opgesteld plan. 55
In het rapport wordt nauwkeurig aangegeven hoe en wanneer de armenmeesters verant­
woording van hun financiën afleggen. De schrijver van het rapport schrijft ook voor, dat er
een kopie van de rekening ter controle naar burgemeesters en schepenen moet, een tweede
kopie is bestemd voor het archief 'opt raedthuys, omme aldair by den anderen stadtsreecke-
ningen te werden bewaert'. 56
Wie kan een dergelijke opmerking plaatsen behalve Jan van
Hout, de grondlegger van het huidige Leidse gemeentearchief, de man die talloze oude stuk­
ken van de ondergang redde door ze te (laten) kopiëren en die de regels opstelde voor het
aanleggen en verzorgen van archieven? 57
De schrijver van het rapport wil ook werk verschaffen aan de armen, onder andere door
ze te laten werken in de textielindustrie. In 1602 werd Jan van Hout beloond voor zijn in­
spanningen de textielindustrie uit het slop te halen met een tweetal gebrandschilderde ra­
men in de saaihal: 'Ter eeren Godts ende ghedachtenis des vlijt ende naersticheyt bij Jan
van Hout, secretarius, bethoont; niet alleen tot vorderinge en onderstant van de oude, maar
ook in ontfangen, planten en queecken der gemeene draperyen, tsamen maeckende de
Hooftneringe deser stadt Leyden'. 58
Ten slotte nog een algemeen punt. Jan van Hout hield zich als een van de eerste volkstalige
auteurs in Noord-Nederland bezig met sociale kwesties; teksten als het Warmoezeniersrapport
en het rapport over de fraude met de bieraccijnzen leggen daar getuigenis van af. Van Hout
was niet de enige die zich op dit terrein bewoog. Ook zijn vrienden Dirk Volckertsz. Coorn­
hert, schrijver van de Boeven-tucht en Hendrik Laurensz. Spiegel waren met sociale kwesties
bezig. Spiegel legde zijn opvattingen over straf en gevangenschap vast in het geschrift Beden-
kinge op het Tuchthuis. Dit stuk bevindt zich, samen met de oudste versie van de Boeven-tucht,
in een door Jan van Hout aangelegde verzameling geschriften met betrekking tot een in Lei­
den op te richten tuchthuis. De stichting van het Leidse tuchthuis in 1598 doet Jan van Hout
andermaal kennen als koersbepalend figuur op sociaal terrein: hij had het idee ingebracht,
hij bezocht het Amsterdamse tuchthuis om informatie te verzamelen en hij stelde de advie­
zen en rapporten op. 59
Het lijdt geen twijfel dat er een levendige onderlinge uitwisseling van
52 Prinsen, 'Armenzorg', 157-158.
53 Zie: R.C.J. van Manen, Inventaris van het stadsarchief van Leiden (1253) 1574-1816 (1887) (Leiden 1986) XXX-
XXXVI; XXX.
54 Prinsen, 'Armenzorg', 152-153.
55 Van Hout verdeelde Leiden in 117 buurten. Zijn plan dateert van 1592; in 1593 werd het gedrukt op het Leidse
stadhuis onder de titel Generale Ordonnantiegemaect by die vande Gerechte dezer stadt Leyden, op allegebuyrten. Zie: GAL,
SA II, inv.nr 1260, 1220; G.Th. H.C. Pieck: 'Jan van Hout en de Leidse buurten', in: Leidse facetten: tien studies
over Leidse geschiedenis. Red. D.E.H. de Boer (Zwolle 1982) 35-51.
56 Prinsen, 'Armenzorg', 150.
57 De Pater, fan van Hout, 44-45; Van Manen, Inventaris, XXXIV-XXXVI.
58 P.J. Blok, Hollandsche stad, III, 189; De Pater, Jan van Hout, 87-88.
59 A. Hallema, 'Jan van Hout's rapporten en adviezen betreffende het Amsterdamsche Tuchthuis uit de jaren 1597
en 1598', Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genootschap 48 (1927), 69-99; De Pater, Jan van Hout, 98-101.
24
De

goicmnntrfrrcltm öarml Méttüfbt 6p
fjeintrintljpbetaïe Bat ttufljout; ifttt
niet in IDIOOT ijp tm-göcltta Btóröout;
jjtrft ijtjs 8&cê mat[)t/ittHt ötroojftele '
6ftoteaifiaafBtrtarfttr»rröÉ*r/
t'JlmffrrDam
©p ©armrn inutto/ frgurffnptttr/
inteu guiten ©aflet. 15 87,
Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant'
Afb. 3. Titelpagina van Coornherts Boeventucht,
verschenen te Amsterdam bij Harmen
Muller, 1587. Universiteitsbibliotheek Leiden.
gedachten over sociale kwesties bestond tussen Spiegel, Coornhert en Van Hout. Van Hout
was een van de meest prominente leden van de selecte kring waarin ideeën zoals beschreven
in het Armenrapport opgeld deden.
De Boeven-tucht levert trouwens een argument te meer om het Armenrapport aan Van Hout
toe te schrijven. In de meest recente editie van deze Coornhert-tekst bespreken de tekstbe­
zorgers onder het hoofdje 'De Boeventucht en enige verwante 16e-eeuwse geschriften' onder
andere het Armenrapport. Zij gaan er - kennelijk op gezag van Ligtenberg - van uit dat het
rapport het werk is van een commissie en reppen met geen woord over het betwiste auteur­
schap, noch over het feit dat Jan van Hout wellicht de schrijver is. Dit is nogal vreemd, aan­
gezien zij vervolgens wel een mogelijke invloed van het Armenrapport op Coornherts tekst sug­
gereren: Coornhert zou een omvangrijke ingelaste passage in de Boeven-tucht geschreven
kunnen hebben naar voorbeeld van het Leidse rapport, dat hij via zijn vriend Van Hout ge­
kend zou hebben. Maar als dat waar is, hebben we dan niet weer een - zij het zwak - spoor
te pakken dat leidt naar Jan van Hout als auteur van het Armenrapport? Het is toch onwaar­
schijnlijk dat Van Hout met Coornhert diepgaand van gedachten heeft gewisseld over een
rapport waar hij zelf niets mee te maken had en dat bovendien nogal koel onthaald was in
de vroedschap. 60
60 De vroedschapsvergadering nam geen concrete besluiten (Prinsen, 'Armenzorg', 160). Het is dan ook niet zo
(zoals gesuggereerd in Coornhert, Boeventucht, 34), dat men in 1579 in Leiden druk doende was de plannen uit
het Armenrapport te realiseren: de meeste plannen werden pas veel later uitgevoerd, terwijl er ook ideeën in het
rapport staan die nooit werkelijkheid werden. Zie: Ligtenberg, Armezorg, 303-305.
25

Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant'
Taal en stijl
Heeft de reeks raakpunten tussen het Armenrapport en de werkzaamheden van Van Hout de
toeschrijving van het rapport aan hem al verstevigd, taal- en stijlonderzoek bieden nog meer
aanknopingspunten. Prinsen wees al op wat hij het 'letterkundige cachet' van het rapport
noemde en sindsdien is iedereen het over een ding eens gebleven: het rapport is geschreven
in een zeer welluidend proza, hetgeen een zeldzaamheid was in ambtelijke kring. Ligtenberg
zegt over de schrijver: 'Hij had een mooie, levendige stijl, en maakte van zijn rapport een
stukje proza, dat naast het beste van zijn tijd gelegd kan worden, en dat naar vorm en naar
inhoud onder de eerste goede voortbrengselen van de renaissance in Noord-Nederland be­
hoort'. 61
Nu is taal- en stijlonderzoek een hachelijke onderneming. Toch, indachtig alle bezwaren
en ondanks alle voorbehoud, kan stijlonderzoek zijn nut hebben en het Armenrapport lijkt
daarbij niet een van de meest problematische gevallen te zijn. Het gaat om een ambtelijke
tekst, waarin van ambtelijk taalgebruik echter geen sprake is. Het rapport is in een zeer ver­
zorgd en zuiver Nederlands gesteld, vrijwel zonder gebruikmaking van bastaardwoorden.
En er was in Leiden één ambtenaar en literator die zich, als een van de eersten in de Noorde­
lijke Nederlanden, beijverd heeft voor de emancipatie van het Nederlands: Jan van Hout.
Het pleidooi voor de moedertaal is een constante in het werk van Van Hout. In vrijwel al
zijn literaire teksten keert het terug: in de Opdracht aan Broer Cornelis, in het Voorrede tot het
Gezelschap, in zijn uitnodigingen voor rederijkerswedstrijden, in de rijmbrief Tot Cuenraet de
Rechtere, in het Loterijspel. Op ambtelijk niveau is er de door Van Hout in 1592 geschreven
en gedrukte Ordonnantie ende onderrichtinge vander ordre oftegeregeltheyt die van nu voorts-aen ter Secre-
tarye of schrijf-camere dezer Stadt Leyden zal werden onderhouden, waarin de stadhuisklerken de op­
dracht krijgen 'goet plat neder-duytsch' te schrijven. 62
Een vergelijking tussen werk van Van
Hout en het Armenrapport ligt dus voor de hand.
Er zijn drie prozateksten van Van Hout die vrijwel tegelijkertijd met het Armenrapport zijn
geschreven. Twee van deze teksten hebben een literair karakter, te weten de Opdracht aan Broer
Cornelis en de Voorrede tot het Gezelschap; de derde, een ambtelijke tekst, is het verslag van Van
Houts bezoek aan de Leidse cellebroers. 63
Een eerste, opvallende overeenkomst tussen de teksten is dat ze alle vier in de ik-vorm zijn
geschreven. De bescheidenheidsformuleringen van de jonge en onervaren schrijver van het
Armenrapport zijn terug te vinden in de Voorrede:
Zo nu, als ic hope, de jegenwoordige mijne eerste vruchten U. L. eenichsins connen beha­
gen, [...] in de conste van poëziën, daerinneic mi noch jong ende onervaren kenne (Voorrede 74)
61 Ligtenberg, Armezorg, 299.
62 Ordonnantie [...]. Ten bevele van die vande Gerechte der voorschreven Stadt Leyden, Gedruct opt Raedhuys
alhier, in tlaetst vanden Jare 1592. Ex. UB Leiden 1498 D 7, fol. Gv. Zie: K. Bostoen, 'De wetenschappelijke
grondslag van de Nederlandse cultuurpolitiek: taal en letteren rondom Plantijn 1
, De Gulden Passer 69 (1991), 147-
170, m.n. 159-169; J. Koppenol, 'In mate volget mi: Jan van Hout als voorman van de renaissance', Spektator
20 (1991), 55-85, m.n. 68-70.
63 Gebruikt zijn: Van Hout, Opdracht; Van Hout, Voorrede; Van Mieris, Beschryving I, 137-143 (aangeduid als Cellebroers').
26

Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant'
Net als het Armenrapport zijn de teksten van Van Hout in soms opmerkelijk lange zinnen ge­
steld, terwijl het misschien nog wel opmerkelijker is dat die zinnen van soms meer dan een
bladzijde niet ontsporen, ondanks de vele ingebedde bijzinnen, infinitief- en participium­
constructies. De auteur van het Armenrapport deelt met Jan van Hout in elk geval een meer
dan gemiddelde schrijfvaardigheid.
De schrijver van het Armenrapport heeft een bijzondere voorkeur voor het verwoorden van
zijn ideeën in tripartities, drieslagen van termen met een min of meer gelijke betekenis. Deze
stijlfiguur is kenmerkend voor de ciceroniaanse prozastijl, in de Nederlandse letterkunde
van de 16e eeuw het duidelijkst vertegenwoordigd in de anonieme Historie van B. Cornelis en,
in mindere mate, in Marnix' Byencorf der H. Roomsche Kercke. Enkele voorbeelden uit het Ar­
menrapport:
van gheen honger, commer of gebreck en vergaen (Armenrapport 130)
zyen vergaen, verdwynen ende sterven (Armenrapport 136)
daer alle bedelrye op stont gegryffet, vastgegrondet ende gebouwet, niet alleen en zijn
verdreven, mer oock haere plaetzen, nesten ende rotterien zozeer zijn verwoest, verstoort
ende vernielt (Armenrapport 144)
Bij Van Hout, die blijkens zijn Opdracht aan Broer Cornelis zowel de Historie van B. Cornelis als
de Byencorf goed kende, 64
vinden we hetzelfde verschijnsel:
van hunger, cummer en ellende jammerlicken te zien quynen, verdwijnen ende sterven
(Opdracht 57)
tue te schryven, tue te eygenen ende op te offeren (Opdracht 59)
bequamer, geschikter ende ervarener (Voorrede 70)
Als variant op deze enumeraties komen zowel bij Van Hout als in het Armenrapport regelmatig
climaxen voor, waarbij het laatste en sterkste element wordt ingeluid met 'jae', waardoor het
effect van een zelfcorrectie ontstaat:
die zy meenen, jae vastelicken laeten voorstaen (Armenrapport 133)
in eerlicke armoede te vergaen, jae haer kinderkens van honger ende gebreck ten zyen
verdwynen (Armenrapport 134)
scuddet ende beeft, jae genuuch in gevaer van vallen staet (Opdracht 57)
gelezen, deurlezen, jae ten laetsten (Opdracht 58)
Net als Van Hout verwijst de schrijver van het Armenrapport graag naar spreekwoorden:
64 Van Hout, Opdracht, 9-13.
27

Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant'
dat men van oudts voor een gemeen spreecwoert plach te zeggen {Armenrapport 143)
't Gemeen speecwoert zal, hoope ic, waer gevonden werden (Opdracht 60)
volgende de gemeen spraecke (Cellebroers 142)
Hetzelfde geldt voor oude geschiedenissen:
van alle twelck de oude geschiedenissen [...] genouchzaem doen blijcken ende te kennen
geven (Armenrapport 141)
daer van de geschiedenissen [...] genouchsaem getuychden (Cellebroers 142)
De reeks overeenkomsten is naar behoefte uit te breiden:
de lichtvaerdicheyt, vadsicheyt ende loyheyt (Armenrapport 134)
ende hem begeeft tot loyheyt ende vadzicheyt (Armenrapport 141)
tot zulcke loyheyt ende vadzicheyt waren gecomen (Cellebroers 142)
Soms zijn de overeenkomsten zo groot dat ze niet meer zijn af te doen als 'toeval'. Vergelijk
de volgende scheldkanonnades met daarin hetzelfde spreekwoord:
zoo men seyt, dat gelijck zeer gaerne zijns gelijck ende hac zijns gemack zouct, hebben
hem aen eenyge loye scheucken ( = lichtekooien), lichte deernen, dertele hueren, leckere
teven, oorloosde dieffeggen ende achteloze meeren, die zy voor haerluyden partuyr heb­
ben cunnen bejegenen [...] laeten verknopen (Armenrapport 133)
miteenen voor een hoop onbesneden zassen, boutspreeckende fielten, lantlopers, quac-
zalvers, stuytvossen ende schuyffelschappaeyen, die zij t' haren hulpe weten te zuucken,
te vinden ende te verwilligen (want - zo men zeyt - zuuckt hac zijns gemac ende gelijc
zijns gelijc) (Opdracht 60)
Nu komt de uitdrukking 'hak zoekt zijn gemak' ook bij andere auteurs voor. Met de uitdruk­
king:
van jongs aen tot hylen ende gylen wenden (Armenrapport 134)
de goede luyden off hylen ende gylen (Cellebroers 141)
is dat niet het geval; ik heb de uitdrukking tevergeefs elders gezocht. De variant 'notich' voor
'nodig' komt eveneens niet voor in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT):
28
tot haer notige onderhout (Armenrapport 155)

tot haer huyshoudinge, ende notige onderhout (Cellebroers 141)
Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant'
Zeer opmerkelijk is het gebruik van het woord 'jicht' in het Armenrapport:
deze woorden vuyt eenyge eygene jichte te zijn gesproken (Armenrapport 141)
Het WNT signaleert deze plaats en zegt dat de betekenis niet duidelijk is; het lijkt me dat
het woord zoveel als 'eigenbelang' betekent. Behalve het citaat uit het Armenrapport geeft het
WWTnog een tweede vindplaats van hetzelfde 'jicht', en wel uit het gedicht Soyemandt waer
belast van...Jan van Hout (1596): 65
[...] van gonst vry, vry van jicht
Wy handelen in dit u treffende gericht
Ik kan hier nog twee plaatsen aan toevoegen, beide uit het werk van Jan van Hout:
BI Rechters, die dit hoorden; zal zonder enich jicht,
Gewesen werden; twerck, dat meest muet zijn gepresen: 66
Rolt, schud, loot los van jicht, wilt achterdencken weeren. 67
Een dergelijk typerend woordgebruik kan weinig anders betekenen dan dat de teksten van
een en dezelfde hand zijn. 68
Het laatste woord?
Wanneer ik nu de kwestie rond het auteurschap van het Armenrapport opnieuw overweeg, kan
ik niet anders dan concluderen dat we te maken hebben met een tekst van Jan van Hout.
De presentatie van het rapport aan de vroedschap door Van Hout, de parallellen tussen de
in het Armenrapport verwoorde ideeën en gedachtengoed en werkzaamheden van Van Hout
en daarbij nog de moeilijk te negeren overeenkomsten in taal tussen het rapport en de door
de secretaris geschreven teksten: het wijst allemaal onmiskenbaar in zijn richting.
Het gezag dat Ligtenberg blijkens de recente literatuur geniet op het punt van het auteur­
schap, ontbeert elke grond. Wie, zoals zij, vast wil houden aan het bestaan van een anonieme
Meester van het Leidse Armenrapport zal met nieuwe argumenten moeten komen. Dergelijke
voorzichtigheid lijkt me echter nauwelijks te verdedigen. Van Hout was, door zijn functie
en door zijn vriendenkring, meer dan enig ander in de stad in de positie om een dergelijk
rapport te schrijven. Als er iemand onverbloemd, en als het zo uitkwam ook ongevraagd,
zijn mening liet horen, dan was dat Jan van Hout. Hij was ook in de positie om dat te doen:
zijn onverzettelijke houding tijdens het Leidse Beleg had hem, behalve een beloning en de
65 Zie voor deze gedichten en het gebruik van het woord jicht: Jan van Hout, Verzen voor de Leidse loterij en de rederijkerswedstrijd
van 1596. Ed. J. Koppenol (Soest 1994).
66 Jan Jansz. Orlers, Beschrijvinge da Stadt Leyden (Leiden 1641) 270; zie: Koppenol, 'In mate volget mi', 68.
67 Uit de Missive, zie: Van Hout, Verzen voor de Leidse loterij.
68 Computervergelijking kan deze stelling wellicht versterken.
29

Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant'
persoonlijke waardering van Willem van Oranje, veel aanzien in de stad opgeleverd. Jan
van Hout was anno 1577 een man in bonis en zijn macht als stadssecretaris moet niet onder­
schat worden. Daarbij - toegegeven: het is een flauwe, maar daarom niet minder juiste con­
statering - ontbreekt elke serieuze andere kandidaat-schrijver. Men kan er rustig van uit
gaan dat het Leidse Armenrapport van 1577 is geschreven door Jan van Hout.

Peter Prins
Hendrik Spiekman
Sociaal-democratische pionier in Rotterdam
In 1994 was het een eeuw geleden dat de SDAP werd opgericht. Eén van de stichters was
Hendrik Spiekman. Hij is tegenwoordig niet zo vermaard meer als sommige andere ondertekenaars
van het 'Manifest der Twaalf Apostelen', de oprichtingsverklaring van de SDAP,
zoals PJ. Troelstra, H. Polak en W. H. Vliegen. Slechts in Rotterdam geniet hij nog enige
bekendheid. Spiekman werd hier in het begin van deze eeuw de leidinggevende figuur in
de socialistische beweging, volgens zijn biograaf is hij zelfs de 'grondvester van de Rotterdamse
sociaal-democratie'. 1
Dit artikel gaat daarom vooral over de jaren dat hij in de
Maasstad werkzaam was. We kunnen zijn optreden echter niet begrijpen zonder enige kennis
van de situatie rond de socialistische beweging in die tijd en de omstandigheden te Rotterdam
waarin Spiekman terechtkwam. Om deze reden zal ik ook enige aandacht wijden
aan het socialisme in ons land tot aan de Eerste Wereldoorlog en aan de situatie in Rotterdam
in die tijd.
Jeugdjaren
Hendrik Spiekman werd op 13 februari 1874 te Sappemeer geboren. Zijn vader was schoenmaker;
deze stierf toen zijn zoon tien jaar oud was. Het gezin, bestaande uit een moeder
met drie kinderen, bleef in armoedige omstandigheden achter. De jonge Spiekman moest
na school bijverdienen om het gezin mede te onderhouden. Op twaalfjarige leeftijd werd
hij leerling-letterzetter bij een drukkerij. De eigenaar van deze drukkerij bezat een uitgebreide
bibliotheek die openstond voor zijn personeel. Hier ontstond Spiekmans 'zucht naar
lezen', volgens Vliegen 'het kenmerk van alle arbeiders-propagandisten'. 2
Onder invloed van zijn armoedige leefomstandigheden kreeg Spiekman al vroeg belangstelling
voor het socialisme. Op zijn zestiende trad hij toe tot de socialistische jongelingenvereniging
De Vrijheid, waarvan hij al spoedig secretaris en later voorzitter werd. Niet lang
daarna meldde hij zich als lid van de Sociaal Democratische Bond. In 1892 werd hij, op 18jarige
leeftijd, voorzitter van de afdeling Hoogezand-Sappemeer van deze eerste landelijke
socialistische organisatie in Nederland. 3
Het socialisme tot aan de Eerste Wereldoorlog
De Sociaal Democratische Bond werd in 1881 opgericht. Hij was ontstaan door de aaneensluiting
van socialistische verenigingen uit Amsterdam, Haarlem en Den Haag. De
Bond had zijn aanhang vooral in het noorden van het land en in de grote steden. Hoewel
het program utopisch was, waren de acties van de SDB vooral gericht op directe lotsverbete-
1 CA. de Ruyter-de Zeeuw, Hendrik Spiekman. De grondvester van de Rotterdamse Sociaat-Democratie. 13 februari
1874 - 18 november 1917 (Rotterdam/Den Haag 1971).
2 W.H. Vliegen, De dageraad der volksbevrijding. Schetsen en tafreelen uit de socialistische beweging in Nederland, tweedelen
in één band (Amsterdam 1905) II, 379.
3 Idem.
31

Hendrik Spiekman. Sociaal-democratisch pionier in Rotterdam
ring van de arbeiders, 'theoretisch inzicht was niet de sterkste zijde van de jonge socialistische
beweging in ons land'. 4
Toch had de Bond een overwegend utopisch karakter. De leden
hadden een primitieve heilsverwachting: de revolutie, en daardoor een betere maatschappij,
was volgens hen niet ver meer. Over de manier waarop deze maatschappij bereikt moest worden,
dacht men niet na, 'het verband tussen weg en doel [bleef] abstract en onreëel'. 5
Zoals
in de meeste eschatologische bewegingen kwam er ook binnen de SDB een messias-figuur
naar voren, Ferdinand Domela Nieuwenhuis. 6
Door een economische depressie die in de jaren 1883-1886 het platteland van vooral Friesland
trof, werd 'de bodem geschikt gemaakt voor het ontvangen van het eerste socialistische
zaad'. 7
Dit leidde ertoe dat Domela Nieuwenhuis in 1888 als eerste socialist in de Tweede
Kamer werd verkozen. Het was echter geen succes. Hij bleef een eenling die door de overige
leden van het parlement werd geboycot. Het politieke rendement van Domela Nieuwenhuis'
kamerlidmaatschap was nihil.
Vanwege het mislukken van het parlementaire avontuur ontstond er binnen de SDB een
groeiend anti-parlementarisme. De economische malaise, het uitblijven van algemeen kiesrecht
en de toenemende repressie van de staat tegen de socialisten vormden verdere factoren
die de groei van het anarchisme bevorderden. Ook Domela Nieuwenhuis schaarde zich in
de rijen van de anarchisten. Zo kwam het parlementarisme binnen de SDB in het nauw.
Juist in deze tijd kwamen twee mannen tot het socialisme die zich aangetrokken voelden
tot de parlementaire kant hiervan en die door opleiding en aanleg ruimschoots in staat waren
Domela Nieuwenhuis tegenspel te bieden: Pieter Jelles Troelstra en de Tachtiger Frank van
der Goes. 8
Beide waren in 1890 socialist geworden en reeds vanaf 1891 openbaarden zich
de tegenstellingen tussen de anarchisten en de parlementaristen. 9
Deze tegenstellingen leidden
op het SDB-congres van Groningen in 1893 tot de motie van Hoogezand-Sappemeer
die met een kleine meerderheid (47 afdelingen voor, 40 tegen) werd aangenomen en later
per referendum door de partijleden werd bekrachtigd (1400 tegen 900 stemmen). Deze motie
luidde: 'Het kongres besluite onder geen voorwaarde, hoegenaamd, ook niet als agitatiemiddel,
mee te doen aan de verkiezingen'. 10
Als reactie hierop verscheen een manifest, opgesteld door W. H. Vliegen en ondertekend
door twaalf vooraanstaande parlementaristen, de zogenaamde 'Twaalf Apostelen', waarin
werd opgeroepen tot het oprichten van een nieuwe partij. 11
Ondanks tegenstellingen tussen
de parlementaristen onderling 12
werd op 26 augustus 1894, in een door 64 personen bezocht
congres te Zwolle 13
, de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij als sociaal-democratisch alternatief
voor de SDB opgericht.
4 DJ. Wansink, Het socialisme op de tweesprong. De geboorte van de S.D.A.P. (Haarlem 1939) 12.
5 H. Roland Holst, aangehaald idem, 14.
6 Voor de reden van de opkomst vanjuist Domela Nieuwenhuis zie: idem, 19-24; vergelijk ook: J. Romein, 'Ferdi­
nand Domela Nieuwenhuis, 1846-1919. Apostel der arbeiders', in: J. en A. Romein, Erflaters van onze beschaving.
Nederlandse gestalten uit zes eeuwen (dertiende druk; Amsterdam 1979) 795-816.
7 S. de Wolff, En toch..! Driekwart eeuw socialisme in vogelvlucht (Amsterdam 1951) 67.
8 W.A. Buddingh, Tussen droom en daad. De richtingenstrijd in de S.D.A.P., 1901-1909 (Utrecht 1983) 12-13.
9 Voor een overzicht van deze zogenaamde 'tactiekkwestie': Wansink, Tweesprong, 84-125.
10 Buddingh, Droom en daad, 14.
11 Ook de doelstellingen van de te vormen partij stonden erin. Voor de volledige tekst van dit manifest: Na tien
jaar. Gedenkschrift bij het tienjarig bestaan der Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (Amsterdam 1904) 4-7.
12 Voor details: Wansink, Tweesprong, 150-165.
13 H. van Hulst e.a., Het Roode Vaandel volgen wij. Geschiedenis van de Sociaal Democratische Arbeiderspartij van 1880 tot
32
1940 (tweede druk; Den Haag 1969) 13.

Hendrik Spiekman. Sociaal-democratisch pionier in Rotterdam
De aanhang van de SDAP was in het begin niet groot. Vele parlementaristen wilden de
SDB niet verlaten. Vooral de arbeiders-leden bleven uit loyaliteit ten opzichte van Domela
Nieuwenhuis lid van de organisatie, die in 1894 omgedoopt werd tot Socialistenbond. Vliegen
noemt de SDAP in de eerste jaren van haar bestaan dan ook een 'staf zonder leger', haar
tegenstanders noemden haar de 'Studenten, Dominees, Advocaten Partij'. 14
Toch kregen de sociaal-democraten de overhand. Het internationale socialistische congres
te Londen in 1896 besloot voortaan anarchisten te weren en erkende zo alleen de
SDAP. 15
De Socialistenbond, die innerlijk nog even verscheurd was als voor de splitsing,
bleef zich verliezen in onderlinge twisten. In het verkiezingsjaar 1897 bepaalde een congres
dat de Bond, hoewel officieel anti-parlementair, zijn leden individueel vrijliet om aan de verkiezingen
deel te nemen, zelfs als kandidaat. Zo gebeurde het dat er naast drie SDAP-ers
ook een Socialistenbonder in de Tweede Kamer werd verkozen. Het mocht niet baten, het
parlementarisme had nu zijn waarde bewezen en de Bond verloor steeds meer leden. 16
Ten
slotte ging hij in 1900 geheel op in de SDAP. De anarchisten, waaronder Domela Nieuwenhuis
die al in 1897 uit de Bond was gestapt 17
, hielden alleen een paar kleine verenigingen
van 'vrije anarchisten' over, die, 'men zou bijna zeggen krachtens hun beginsel, hun onderling
geharrewar met onverdroten ijver voortzetten' 18
.
De SDAP was in 1900 een hechte en langzaam maar gestaag groeiende partij. Tegenover
het constante gekrakeel van de anarchisten wist zij een eensgezindheid te plaatsen die vooral
in stand werd gehouden door de niet aflatende aanvallen van de anti-parlementaristen. Het
program was officieel orthodox-marxistisch, maar dankzij de slimme en opportunistische
politiek van vooral Troelstra vond zij ook aanhang onder niet-socialistische arbeiders en
vooruitstrevende burgers. 19
Ook de toetreding van intellectuelen als Herman Gorter en
Henriëtte Roland Holst hielp mee aan de groei van de SDAP. Bij de verkiezingen van 1901
verdubbelden de sociaal-democraten hun aantal kamerzetels van drie tot zes. Toch hadden
deze twee laatste punten, het opportunisme van Troelstra en het toetreden van een nieuw
intellectueel kader, alweer de kiem in zich van latere conflicten, die zich al openbaarden in
1901 en in 1909 leidden tot een splitsing, de zogenaamde 'richtingenstrijd'. 20
De richtingenstrijd was een strijd tussen theorie en praktijk. Politici als Troelstra vonden
dat, om te functioneren, de theorie aan de praktijk moest worden aangepast. Concessies
moesten gedaan kunnen worden en tijdelijke afspraken gemaakt. Dit alles om de positie van
de arbeider te verbeteren, maar zonder het uiteindelijke doel, de revolutie, liefst langs parlementaire
weg, uit het oog te verliezen. Tegenover deze politici stonden intellectuelen als Gorter
en Roland Holst, verenigd in de Nieuwe Tijd-groep, genoemd naar het tijdschrift waarvan
dezen toen redacteur waren. Zij vonden dat de marxistische theorie 'de absolute waarheid
over de maatschappelijke ontwikkeling' bevatte. 21
Zolang de partij zich maar strikt aan de
theorie zou houden, zou de revolutie onvermijdelijk komen.
14 De Wolff, En toch, 100.
15 S. Bloemgarten, 'De tweede Internationale en de geboorte van de SDAP (1889-1896)', in: Tijdschrift voor sociale
geschiedenis 7 (1981) 101-141 aldaar 136 en H. Buiting, Richtingen- en partijstrijd in de SDAP. Het ontstaan van de
Sociaal-Democratische Partij in Nederland (SDP) (Amsterdam 1989) 39-40.
16 Hulst, Roode Vaandel, 15.
17 Idem, 16.
18 Romein, 'Domela Nieuwenhuis', 807.
19 Zie hierover: Buddingh, Droom en daad, 21; Wansink, Tweesprong, 210-216 en De Wolff, En toch, 119-128.
20 Voor een uitvoerige verhandeling over deze strijd: Buddingh, Droom en daad, passim en Buiting, Richtingen- en
partijstrijd, passim.
21 H. Roland Holst, aangehaald in Buddingh, Droom en daad, 32.
33

Hendrik Spiekman. Sociaal-democratisch pionier in Rotterdam
Afb. 1. Drie Tweede Kamerleden van de SDAP
bij het verlaten van de vergaderzaal van een congres
te Arnhem in 1915. Van links naar rechts:
F.W.N. Hugenholtz, W.H. Vliegen en Spiekman.
Foto Internationaal Instituut voor Sociale
Geschiedenis.
Deze controverse binnen de SDAP tussen de revisionisten en de marxisten leidde najaren
van strijd 22
uiteindelijk tot royement van de laatsten. Zij vormden in 1909 de Sociaal-
Democratische Partij, de latere CPN. Toch bleven er ook veel marxisten lid van de SDAP.
Het verschil tussen de SDP en de SDAP was niet zo groot, want men streefde een gezamenlijk
doel na. Buddingh zegt hierover: 'De richtingenstrijd was immers in wezen geen theoretische
maar een tactische discussie.' 23
A. H. Gerhard, één van de Twaalf Apostelen, zei: 'Als
ik spreek ben ik marxist, als ik wat doen moet ben ik revisionist.' 24
Na de afsplitsing groeide de SDAP in sterke mate. Deze groei, die zich vooral in de grote
steden manifesteerde, kwam niet zozeer door de juistheid van de beslissing om de marxisten
te royeren, zoals de partijtop wilde doen geloven, maar door een economische opleving in
ons land. 25
Hierdoor nam het aantal geschoolde arbeiders dat aan de inkomensnorm voor
het kiesrecht voldeed toe. Toch was de partij niet groot genoeg om wezenlijke invloed in de
Kamer uit te oefenen. Vandaar dat zij zich meer ging toeleggen op het verkrijgen van algemeen
kiesrecht. Uiteindelijk werd dit met behulp van de liberalen en onder druk van grote
door de socialisten georganiseerde, buitenparlementaire acties in 1917 bereikt. De SDAP
was, mede door haar kiesrechtstrijd, uitgegroeid tot een belangrijke politieke factor.
22 Ook Spiekman heeft in Rotterdam een groot conflict met de marxist Van Ravesteyn gehad. Hij won dit dankzij
zijn populariteit glansrijk: Buiting, Richtingen- en partijstrijd, 456-460.
23 Buddingh, Droom en daad, 59.
24 Aangehaald idem.
25 De Wolff, En toch, 173-174.
34

Vertrek uit Groningen
Hendrik Spiekman. Sociaal-democratisch pionier in Rotterdam
Afb. 2. Hendrik Spiekman, jaartal onbekend.
Foto Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis.
Spiekman kreeg in 1892 een baan als typograaf bij de 'drukkerij' van De Arbeider, een blaadje
uitgegeven door de anarchist Tjerk Luitjes, één van de leidende figuren van de SDB in Gro­
ningen. 26
een schuur.
Deze drukkerij bestond uit één drukpers, opgesteld in een achterkamer, later in
Begin 1893 heerste er in Oost-Groningen een toestand van anarchie en geweld. 27
Deze
stemming kwam tot uitdrukking op het Groninger congres van de SDB, dat eindigde in de
aanname van de door Luitjes ingediende motie Hoogezand-Sappemeer. Spiekman, die lan­
ge tijd onder invloed van Luitjes stond, kon zich echter niet langer verenigen met de anar­
chistische koers van zijn partij. Hij had, zoals Vliegen het noemt, 'parlementaire aanvech­
tingen' gekregen door het lezen van het Erfurter Programm van de Duitse socialisten, opgesteld
in 1891. 28
Deze 'Catechismus van de sociaaldemocratie' 29
maakte diepe indruk op hem. Hij
kwam in conflict met zijn werkgever en kreeg ontslag.
Spiekman begon zich in te zetten voor de sociaal-democratische zaak, midden in het bol­
werk van het anarchisme dat Oost-Groningen toentertijd was. 30
Zijn optreden leidde tot een
uitnodiging om één van de ondertekenaars van het Manifest der Twaalf Apostelen te wor­
den.
26 Zie over Luitjes: P. Hoekman e.a. (red.), Een eeuw socialisme en arbeidersbeweging in Groningen 1885-1985 (Groningen
1986) 69-72 en Vliegen, Dageraad, II, 206-208.
27 Zie over de gebeurtenissen in Oost-Groningen: G. Bruintjes, Socialisme in Groningen 1881-1894 (Amsterdam
1981) 75-105 en Vliegen, Dageraad, II, 327-355.
28 Idem, 381.
29 De Ruyter-de Zeeuw, Spiekman, 14.
30 Zie hierover: Hoekman, Socialisme, 77-78 en Bruintjes, Socialisme, 100-105.
35

Hendrik Spiekman. Sociaal-democratisch pionier in Rotterdam
Doordat Spiekman vanwege zijn sociaal-democratische sympathieën zijn inkomsten ver­
loren had, kreeg hij van Vliegen een baan aangeboden in Noord-Brabant. Hij vestigde zich
in Vught en verdiende zijn brood met het colporteren van het blad De Volkstribuun. Het ka­
tholieke zuiden van Nederland was in deze tijd zeer anti-socialistisch en Spiekman had het
'meer dan eens hard te verantwoorden'. 31
Hij besloot daarom in 1896 naar Rotterdam te ver­
huizen.
Rotterdam aan het eind van de negentiende eeuw
Rotterdam was in die tijd een snel groeiende stad die bruiste van de activiteit, vooral in de
steeds uitbreidende haven. Dit in tegenstelling tot enkele decennia eerder, rond het midden
van de negentiende eeuw was het een rustige, bijna provinciale plaats. Het inwonerstal be­
droeg nog geen 90.000. 32
Als handelsstad was zij slecht bereikbaar door de treurige toestand
waarin de waterwegen verkeerden en de slechte spoorverbindingen.
In de zestiger jaren van de vorige eeuw kwam er in ons land een nieuw liberaal elan, dat
zich onder andere uitte in plannen van de regering tot verbetering van de waterwegen naar
de zee. Dit bracht Rotterdam het begin van een ongekende groei die tot ver in onze eeuw
zou voortduren. 33
De haven werd uitgebreid en de opening van de Nieuwe Waterweg in 1871
zorgde voor een grote toevloed van schepen.
Door al deze activiteiten en de daarbij behorende vraag naar arbeiders, nam in de jaren
tussen 1870 en 1880 de bevolking met 32.000 mensen toe. In de tachtiger jaren was de groei
nog sterker door verbeteringen aan de Nieuwe Waterweg, waardoor stoomschepen met gro­
te diepgang Rotterdam konden bereiken. De groei van de Duitse industrie was een andere,
hiermee verbonden, factor. De haven werd zo ingericht dat snelle overslag van goederen uit
zeeschepen naar Rijnaken mogelijk was. De toevloed van mensen naar de stad bleef aanhou­
den. Eind 1899 bedroeg het aantal inwoners 318.500 en tien jaar later 418.000. In 1914 bereik­
te het inwonerstal het half miljoen.
Naast de groeiende vraag naar arbeidskrachten in de haven veroorzaakte een landbouw­
crisis, die heerste van 1878 tot 1895, een trek naar de Maasstad. 34
De nieuwe inwoners waren
voor het grootste deel mensen die kwamen van het platteland rondom Rotterdam en van
de Zuidhollandse en Zeeuwse eilanden. Deze eerste generatie hield vaak nog vast aan de
waarden en normen die op het streng gelovige platteland golden. De toegankelijkheid van
deze mensen voor het socialisme was zeer gering. Hun kinderen, die heen en weer geslingerd
werden tussen de waarden van hun ouders en de zeden in de nieuwe omgeving, waren poli­
tiek bewuster en minder kerkelijk. Het socialisme vond bij deze tweede generatie dan ook
een dankbare voedingsbodem. 35
Door de grote toestroom van mensen moesten er woningen gebouwd worden. Dit gebeur­
de, naar de inzichten van de tijd, door particulier initiatief, zonder staatscontrole. Het resul­
taat was een wirwar van goedkope woningen met zeer weinig voorzieningen en daardoor
31 Vliegen, Dageraad, II, 382.
32 Alle gegevens over de bevolking van Rotterdam uit: RJ. en W.H. Bouman, De groei van de grote werkstad. Een
studie over de bevolking van Rotterdam (Assen 1952).
33 Een gedetailleerde studie over Rotterdam in de negentiende eeuw is: L.J.C.J. van Ravesteyn, Rotterdam in de
negentiende eeuw. De ontwikkeling der stad (Rotterdam 1924).
34 Zie hierover Bouman, Werkstad, 22-28.
35 Idem, 83.
:;

Hendrik Spiekman. Sociaal-democratisch pionier in Rotterdam
onhoudbare hygiënische en sociale toestanden. 36
Deze nieuwe woonwijken waren de plaatsen
waar het socialisme het beste aardde. De bewoners van de oude, verpauperde binnenstad,
die meestal al generaties lang in armoedige omstandigheden verkeerden, waren vaak
Oranjegezind en zeer anti-socialistisch. 37
De Rotterdamse socialistische beweging begon in 1881 met de oprichting van een vereniging
die ontstaan was door een afsplitsing van het niet-socialistische Werkliedenverbond.
De drijvende kracht achter de nieuwe beweging was W. P.G. Helsdingen. 38
De vereniging
sloot zich aan bij de nog kleine SDB. 39
Aanvankelijk kon de nieuwe beweging in Rotterdam
op weinig sympathie onder de bevolking rekenen 40
, maar later vond het een goede voedingsbodem
onder de arbeiders.
Kenmerkend voor het Rotterdamse socialisme tot aan het optreden van Spiekman, is de
anarchistische inslag hiervan. Volgens W. van Ravesteyn komt dit doordat in Rotterdam het
kader van de socialistische beweging uit de arbeidersbevolking kwam. Hij verklaart dit door
te stellen dat Rotterdam een commercieel en materialistisch ingestelde stad is waar 'geen
jongelieden uit de heersende burgerij, door idealistische motieven gedreven' zich bij de socialistische
beweging aansloten, 'eerst na 1900 begon dit enigszins te veranderen'. 41
Bouman
ziet de geringe scholing en het onregelmatige werk, waardoor organiseren moeilijk was, als
voornaamste factoren voor de anarchistische gevoelens onder de arbeiders in Rotterdam.
Door deze gevoelens had de 'leer der directe actie' grote aanhang, vooral in de havens. 42
Dat dit radicale syndicalisme nooit tot volle ontplooiing is gekomen, komt doordat de
werkgevers altijd beschikten over voldoende stakingsbrekers, de zogenaamde onderkruipers,
die zij in grote aantallen op het omringende platteland rekruteerden. 43
We zullen zien
dat Spiekman door een mislukte staking van bootwerkers in 1900 plannen gaat ontwikkelen
voor een moderne Rotterdamse vakbond. Hierdoor is hij de 'grondlegger van de moderne
vakbeweging in die plaats'. 44
Spiekman in Rotterdam
Op 21 mei 1896 vestigde Spiekman zich in Rotterdam. Hij vond een baan als letterzetter
bij een kleine sociaal-democratische drukker. In december van dat jaar trouwde hij met Teelke
Hommes uit Winschoten. Uit dit huwelijk werden een zoon en een dochter geboren.
In de Maasstad zette Spiekman zich weer volledig in voor de bestuurlijke kant van de
sociaal-democratie. Hij werd verkozen tot secretaris van het Zuid-Hollands Comité voor
36 Spiekman heeft samen met L. Schotting hierover een brochure geschreven waarin hij de toestanden beschrijft
die hij met eigen ogen heeft waargenomen: L. Schotting en H. Spiekman, Arm Rotterdam. Hoe hel woont! Hoe
het leeft! (Rotterdam 1903). Zie verder: Bouman, Werkstad, 57-61.
37 Idem, 34.
38 Voor meer gegevens over Helsdingen: Vliegen, Dageraad, I, 60-68.
39 Alleen de oprichters, de socialistische verenigingen uit Amsterdam, Den Haag en Haarlem, waren er tot dan
toe bij aangesloten. De Rotterdamse groep was het eerste toegetreden lid.
40 Zie hierover: Vliegen, Dageraad, I, 328-339. Hier beschrijft Vliegen de ontvangst die Domela Nieuwenhuis in
Rotterdam te beurt viel. Hij werd bijna gelyncht.
41 W. van Ravesteyn, 'De arbeidersbeweging in Rotterdam voor de Eerste Wereldoorlog', in: H.C. Hazewinkel
(red.), Rotterdams jaarboekje 1954, 237-280 aldaar 244-245.
42 Bouman, Werkstad, 73-76.
43 Idem, 78.
44 De Ruyter-de Zeeuw, Spiekman, 57.
37

Hendrik Spiekman. Sociaal-democratisch pionier in Rotterdam
Kiesrechtuitbreiding. Dezelfde functie kreeg hij in de Rotterdamse afdeling van de Algemene
Nederlandse Typografenbond, waarvan hij later ook voorzitter werd. Deze afdeling was
één van de vele vakverenigingen die in Rotterdam bestond, want een groot aantal beroepen
had een eigen bond.
Vanaf het ontstaan van de SDAP tot aan de oprichting van het Nederlands Verbond van
Vakverenigingen in 1906 was de verhouding tussen de partij en de vakbeweging gespannen.
Het Nationaal Arbeids Secretariaat (NAS), opgericht in 1893 door de SDB en verschillende
socialistische vakbonden, pretendeerde alle arbeiders te vertegenwoordigen en dus politiek
neutraal te zijn. In de praktijk was het echter anti-parlementaristisch. Het NAS zag niets
in politieke middelen en verwachtte alle heil van economische acties als stakingen en boycotten.
De SDAP zag meer in een combinatie van politieke en economische strijd en stond daarom
altijd ambivalent tegenover het NAS, soms het Secretariaat steunend, dan het negerend.
Pas met de oprichting van het NVV kwam een einde aan de moeilijke verhouding tussen
de partij en de vakbeweging.
Het NVV werd opgericht door een aantal bonden dat buiten het NAS stond. Deze bonden
behoorden tot de zogenaamde 'moderne' vakbeweging, die wel heil zag in politiek overleg
en afspraken met de werkgevers. Vanaf het begin was het NVV succesvol en trad het in nauwe
samenwerking met de SDAP. Ook in Rotterdam heerste grote spanningen tussen de moderne
en de syndicalistische vakorganisaties. Het was uiteindelijk Spiekman die hier de modernen
in één bond samenkreeg.
Toen in 1900 twee socialistische kopstukken uit Rotterdam, de reeds genoemde Helsdingen
en J.G. van Kuijkhof, naar Amsterdam vertrokken om daar de partij te dienen, 'kreeg
Spiekman de eigenlijke leiding van de Rotterdamsche arbeidersbeweging' 45
.
In datzelfde jaar organiseerde de 'Federatie' 46
van bootwerkers een staking voor betere
arbeidsvoorwaarden. 47
Spiekman sprak de vergaderingen toe en voer in een bootje langs de
schepen om werkwilligen te overreden het werk neer te leggen. De staking was echter slecht
voorbereid. Er was geen stakingskas en al gauw werd de nood in de gezinnen van de stakers
zo groot dat velen weer aan het werk gingen. Het eindigde allemaal in een mislukking en
de Federatie kwijnde weg.
Spiekman werd zich door deze gebeurtenissen ervan bewust dat organisatie een belangrijke
factor is in de strijd van de arbeiders. Hij schreef een artikel waarin hij zijn standpunten
uiteenzette. 48
Hij propageerde een sterke vakorganisatie, bestaande uit verschillende kleine
vakbonden, met een stevige weerstandskas opgebouwd uit bijdragen van de arbeiders. Door
zich te organiseren, zouden de arbeiders sterker tegenover de patroons staan en hoefden zij
het wapen van de staking minder vaak te grijpen. De nieuwe vakorganisatie moest een bezoldigd
kader hebben dat zich kon inzetten voor een sociale wetgeving en binnen de bestaande
machtsstructuren de positie van de arbeiders moest verbeteren. Zij moest voorlopig gericht
zijn op directe lotsverbetering, maar het einddoel van de socialistische heilstaat niet uit het
oog verliezen. Men herkent hierin duidelijk de sociaal-democraat die Spiekman was.
In 1901 richtte hij de 'Vereenigingsfederatie Rotterdamsche Bestuurdersbond' op, waar-
45 W. H. Vliegen, Die onze kracht ontwaken deed. Geschiedenis der Sociaaldemocratische Arbeiderspartij in Nederland gedurende
de eerste vijfentwintig jaren van haar bestaan, drie delen (Amsterdam [1924J-1938) I, 143.
46 Deze Federatie was geen echte vakbond, maar een verzameling van verenigingen voor het in stand houden van
zieken- en begrafenisfondsen, die vakverenigingsactiviteiten begon te ontwikkelen. Zie hierover: Bouman,
Werkstad, 82.
47 Zie over deze staking: idem en De Ruyter-de Zeeuw, Spiekman, 24-30.
48 H. Spiekman, 'De werkstaking der Rotterdamsche Bootwerkers', De Nieuwe Tijd 5 (1900) 117-140.
.38

Hendrik Spiekman. Sociaal-democratisch pionier in Rotterdam
Afb. 3. Hendrik Spiekman op jonge leeftijd,
jaartal onbekend. Op twintigjarige leeftijd was
Spiekman één van de oprichters van de SDAP.
Foto Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis.
van hij voorzitter werd. Bestuurdersbonden, die in een aantal grote steden ontstonden, wa­
ren 'verzamelpunten van alle organisaties die wilden strijden voor betere sociale wetgeving.
Ze waren dus uitgesproken 'parlementair', duidelijk gericht tegen syndicalisme en anarchis­
me.' 49
Spiekman bleef echter wel lid van het NAS om dit van binnenuit om te vormen tot
een effectieve vakcentrale. 50
Pas in december 1903, na enkele mislukte pogingen in die rich­
ting, ging hij zich toeleggen op de vorming van een 'moderne' landelijke vakfederatie. 51
In 1905 schrijft Vliegen over de Rotterdamse bestuurdersbond: 'Deze bond is van alle
plaatselijke centrale organisaties in ons land, zeker de best geslaagde. Vrijwel de geheele Rot­
terdamsche arbeidersbeweging is er bij aangesloten.' 52
De Bestuurdersbond gaf een orgaan uit, De Bondsbanier, waarvan Spiekman het redacteur­
schap bekleedde. Hij was hiervoor zeer geschikt, want hij verdiende in die tijd zijn brood
als journalist. In 1899 was hij verslaggever geworden bij het Dagblad van Rotterdam en verder
schreef hij, onder zijn eigen naam en diverse pseudoniemen, artikelen in socialistische orga­
nen als De Nieuwe Tijd, De Socialistische Gids en Het Volk, maar ook in bijvoorbeeld De Kroniek,
'een sociaal-cultureel weekblad op hoog niveau voor een select publiek' 53
. Zelfs in Engeland,
Duitsland en Frankrijk verschenen artikelen van zijn hand.
Spiekman bezat een enorme gedrevenheid en werkkracht. Vliegen merkte hier in 1905
over op:
Wat de verbazing van ieder, die er mede op de hoogte is, gaande maakt, dat is Spiekman's
verbazende werkkracht. Wat dat betreft, is hij misschien nooit overtroffen. Hij is op het
49 De Ruyter-de Zeeuw, Spiekman, 40.
50 Vliegen, Kracht, II, 115.
51 Buiting, Richtingen- en partijstrijd, 725.
52 Vliegen, Dageraad, II, 382.
53 De Ruyter-de Zeeuw, Spiekman 37
39

Hendrik Spiekman. Sociaal-democratisch pionier in Rotterdam
oogenblik voorzitter van den Bestuurdersbond, en ambtenaar van diens Bureau voor Ar­
beidsrecht. Hij redigeert de Bondsbanier, het orgaan van den Rotterdamschen Bestuur­
dersbond, is Partijbestuurder der S.D.A.P, en treedt bovendien tal van malen, vooral
in de vakbeweging, als spreker op. En dan ontmoet men overal artikelen en stukken van
Spiekman, meestal over vakbeweging en arbeidswetgeving, in allerhande bladen en tijd­
schriften.
En al dit werk, waaronder men zou denken dat iemand op den duur bezwijken moet,
doet Spiekman in zijn eigen tijd, d.w.z. in den tijd dien hem overblijft nadat hij den gewo­
nen werktijd achter zich heeft, die een gewone burgelijke betrekking van hem vordert. 54
Door deze gedrevenheid had Spiekman geen tijd voor een persoonlijk leven. Thuis zat hij
altijd te werken en vrienden had hij nauwelijks, alleen 'strijdgenoten'. 55
Gemeenteraadslid
Spiekman verwierf zich een grote populariteit onder de Rotterdamse arbeiders 56
en reeds
in hetzelfde jaar waarin de Bestuurdersbond werd opgericht, 1901, werd hij voor de SDAP,
waarvan hij plaatselijk bestuurslid was, gekozen in de gemeenteraad. Hij was hiermee het
eerste raadslid van de partij in één van 'de drie groote steden'. 57
Spiekman bleef lid, met een
korte onderbreking na 1903, tot aan zijn dood. Brautigam schrijft hierover: 'Als raadslid was
Spiekman in zijn groote kracht' en 'zijn geluid was nieuw en frisch in den conservatieven
Raad van Rotterdam'. 58
Deze was in 1901 een bolwerk van de smalle Rotterdamse elite. De
Ruyter-de Zeeuw spreekt van een 'gemoedelijk onderonsje van bekende Rotterdamse fami­
lies'. 59
Spiekman vond grote bevrediging in het werk in de gemeenteraad. Doordat er nog geen
sterke landelijke centralisatie was, lag het directe lot van de arbeiders voor een groot deel
in de handen van het stadsbestuur. Hij zette zich in voor concrete verbeteringen en vaak
zelfs voor persoonlijke zaken. 60
Vooral op het gebied van de woningbouw en de ruimtelijke
ordening was Spiekman erg actief.
Toen in april 1903 de landelijke spoorwegstaking in een mislukking eindigde 61
, zorgde de
'reaktionaire strooming die [...] in het land heerschte' 62
ervoor dat Spiekman niet herkozen
werd in de gemeenteraad. Om zijn werk voor de arbeiders toch voort te kunnen zetten, be­
gon hij in mei 1903 het 'Bureau voor Arbeidsrecht'. Dit was een bureau voor rechtshulp voor
arbeiders die moeilijkheden hadden met hun baas, huiseigenaar of met instanties. De regel
was dat alle leden van de bij de Bestuurdersbond aangesloten vakverenigingen gratis hulp
ontvingen. Ongeorganiseerde arbeiders uit een beroep waarvan een vakvereniging was aan-
54 Vliegen, Dageraad, II, 382.
55 De Ruyter-de Zeeuw, Spiekman, 97-98.
56 W.H. Vliegen, 'In memoriam Hendrik Spiekman', De Socialistische gids 2 (1917) 909-915 aldaar 913.
57 Idem, Kracht, I, 431.
58 J. Brautigam, 'In memoriam Hendrik Spiekman', Vragen van den dag 33 (1918) 1-7 aldaar 4-5.
59 De Ruyter-de Zeeuw, Spiekman, 66.
60 Voor enkele voorbeelden: idem, 65-72.
61 Voor details over de spoorwegstaking: G. HarmsenenB. Reinalda, Voor de bevrijding van de arbeid. Beknopte geschiedenis
van de Nederlandse vakbeweging (Nijmegen 1975) 78-84.
62 Vliegen, Dageraad, II, 382.
40

Hendrik Spiekman. Sociaal-democratisch pionier in Rotterdam
Afb. 4. Het partijbestuur van de SDAP in 1911. Staand van links naar rechts: Spiekman, M. Mendels,
L. M. Hermans en J. H. A. Schaper. Zittend: J.G. van Kuijkhof, P.J. Troelstra en W. H. Vliegen.
Niet op de foto: F.M. Wibaut en F. vanderGoes. Foto Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis.
gesloten bij de Bond, moesten eerst toetreden voordat ze recht op hulp hadden. Leden van
niet aangesloten vakverenigingen kregen geen hulp. Ongeorganiseerden die wel in aanmer­
king kwamen voor hulp, waren arbeiders uit beroepen waarvan geen vakvereniging bestond
en verder ouden van dagen, wezen en personen die van buiten Rotterdam kwamen. Deze
ongeorganiseerden betaalden vijfentwintig cent voor de genoten hulp. Spiekman zat er en­
kele dagen per week en het Bureau, waar ook een assistent en enkele vrijwilligers voor werk­
ten, kreeg al snel een goede naam onder de arbeiders.
In 1905 werd Spiekman herkozen in de gemeenteraad en de Bestuurdersbond floreerde
na een korte terugval in 1903. Spiekman stond door zijn politieke en sociale activiteiten mid­
den in de arbeidersbeweging. Tot 1912 kon hij beide verenigen, maar in dat jaar besloot het
NVV, inmiddels uitgegroeid tot de machtigste vakcentrale van het land, dat de plaatselijke
bestuurdersbonden, die de fado al afdelingen waren van de Vakcentrale, nu ook dejure onder
haar bestuur moesten worden geplaatst. Vakbewegingen partij moesten gescheiden worden.
Door de ontwikkeling van de socialistische beweging was een taakverdeling noodzakelijk ge­
worden. De vooraanstaande socialisten moesten een keuze maken tussen de politiek en hun
vakbondsactiviteiten. Spiekman, die ook lid was van het landelijk partijbestuur van de
6 3
SDAP , koos, met grote moeite blijkens een brief aan de leiding van de Bestuurdersbond 64
,
voor de politiek. Hij bleef echter wel het werk voor het Bureau van Arbeidsrecht doen.
63 Hij was in 1899-1900 Eerste Voorzitter van het partijbestuur, in 1903-1913 was hij lid hiervan: Arbeiders-Jaarboekje
1900, 1904-1914.
64 Aangehaald bij De Ruyter-de Zeeuw, Spiekman, 58-59.
41

Hendrik Spiekman. Sociaal-democratisch pionier in Rotterdam
De landelijke politiek
In 1913 werd Spiekman lid van de Provinciale Staten van Zuid-Holland en later dat jaar
kwam hij tevens in de Tweede Kamer, dit alles zonder zijn werk in de gemeenteraad op te
geven. Ook in de hogere regionen van de politiek bleef hij zich inzetten voor de arbeiders
en voor Rotterdam. De Ruyter-de Zeeuw noemt het lidmaatschap van de Tweede Kamer
'eigenlijk een verlengstuk van zijn werk als raadslid en ambtenaar van het Bureau voor Arbeidsrecht'.
65
Toch vond Spiekman het werk in de Tweede Kamer minder boeiend, omdat
het te ver van het dagelijks leven stond. 66
Brautigam zegt dat zijn werk in de Kamer van te
korte duur is geweest 'om sterk te spreken'. 'Toch', gaat Brautigam verder, 'had hij zich ook
in de Kamer reeds een goeden naam en een eervolle plaats veroverd.' 67
Vliegen prijst Spiekman
als een gematigd man, een tacticus die zich in de Kamer uitstekend thuisvoelde. 68
Hij
heeft zich in de Kamer onder andere ingezet, met redevoeringen en het indienen van amendementen,
voor 'de kwaliteit van het regeringsbrood; de toepassing van de Armenwet; de
werkzaamheden van de Nationale Steuncomités [...]; de toepassing van de Woningwet [...];
de uitkeringen aan de gemobiliseerden'. 69
Brautigam schrijft hierover: 'Meerdere zijner
amendementen, die in deze wetsontwerpen belangrijke verbeteringen voor de betreffende
arbeiders brachten, werden aangenomen.' 70
In 1915 vertoonden zich de eerste tekenen van leukemie waaraan Spiekman op 18 november
1917 is gestorven. Zijn begrafenis was een enorme gebeurtenis. 'Zelden of nooit is er in
de stad een begrafenis geweest als de zijne', aldus zijn biograaf. 'De vele duizenden (geschat
op 5000 a 7000) voerden de vaandels en vlaggen mee die zo vele jaren met bloemen getooid
in de 1 mei-optochten, de forse gestalte van Spiekman voorop, waren meegedragen. Tienduizenden
toeschouwers stonden langs de kanten, de hele stad leefde mee en was onder de
indruk.' 71
Op 1 mei 1922 werd er voor hem een monument, ontworpen door Berlage, onthuld op
het PC. Hooftplein te Spangen. Dit monument moest in 1969 wijken voor een vrije trambaan
en werd gesloopt. Een nieuw, veel kleiner en kaler gedenkteken, met de bronzen gedenkplaat
van het oude erin, werd aan de iets verderop gelegen Rhijnvis Feithstraat opgericht.
Protesten van bewoners, onder aanvoering van A. Kroon, die nog had meegewerkt
aan Berlages bouwwerk, zorgden ervoor dat op 1 mei 1981 een nieuw monument onthuld
werd op vrijwel dezelfde plek als het eerste. Het heeft wat meer allure, maar is toch slechts
een flauwe afspiegeling van het origineel. Niettemin werd hiermee bewezen dat Spiekman
in de Maasstad nog niet helemaal vergeten is. 72
65 Idem, 74.
66 Idem en Brautigam, 'Spiekman', 5.
67 Idem.
68 Vliegen, 'Spiekman', 914.
69 De Ruyter-de Zeeuw, Spiekman, 74.
70 Brautigam, 'Spiekman', 5.
71 De Ruyter-de Zeeuw, Spiekman, 87.
72 A. Kroon, Hel P. C. Hooftplein; plaats voor een monument; de plaats voor het Spiekman-monument (Rotterdam 1981).
42

Hendrik Spiekman. Sociaal-democratisch pionier in Rotterdam
Afb. 5. Het Spiekman-monument te Spangen in 1994. Foto P. Prins.
Conclusie
De indruk die men van Hendrik Spiekman krijgt als men zijn levensbeschrijvingen leest,
is er één van een hardwerkende man die zich verbonden voelde met het lot van de arbeider,
waarvoor hij zich zijn hele leven heeft ingezet. Hij was een man van eenvoudige komaf, die
zichzelf door veel studie en een grote inzet heeft opgewerkt tot een leidende figuur binnen
de arbeidersbeweging. Hij was een gematigd man, die zich reeds vroeg tot de sociaaldemocratische
ideeën voelde aangetrokken. Als één van de oprichters van de SDAP (op
twintigjarige leeftijd!) had hij zijn sporen al verdiend, maar vooral als lokaal bestuurder en
vakbondsman in Rotterdam is zijn invloed groot geweest. Hij richtte in de Maasstad een
'moderne' vakbond op en werd door de populariteit die hij met zijn werk verwierf, gekozen
tot gemeenteraadslid. Door deze activiteiten is hij de grondlegger van de Rotterdamse sociaal-democratie
geworden. Zijn directe en persoonlijke inzet in de Rotterdamse raad vergrootte
zijn populariteit en dit zorgde ervoor dat hij in de Tweede Kamer werd verkozen.
In de Kamer functioneerde Spiekman naar behoren, maar tamelijk onopvallend. Zijn
kracht lag niet in de landelijke politiek. De directe betrokkenheid die hem in Rotterdam zo
typeerde kon hij in de Kamer niet tentoonspreiden. Misschien zou hij zich in de loop der
jaren tot een vooraanstaand kamerlid hebben kunnen ontwikkelen, maar zijn voortijdige
dood verhinderde hem zijn stempel te drukken op de landelijke politiek.
Hendrik Spiekman is tegenwoordig geen bekende naam meer, maar tijdens zijn leven was
hij een gewaardeerd lid van de sociaal-democratische beweging. In 1905 schreef Vliegen
reeds: 'Naast Henri Polak is Hendrik Spiekman een der beste figuren die de Nederlandsche
vakbeweging weet aan te wijzen.' 73
73 Vliegen, Dageraad, II, 383.
43

Jos Raadschelders
De gemeente georganiseerd?
Bestuurlijke ontwikkeling in archiefbestanden
In dit artikel 1
wordt ingegaan op de ontwikkeling van de beoefening van de lokale en regio­
nale geschiedenis en de betekenis van de opbouw van archiefbestanden daarvoor. In aanslui­
ting daarop zal in hoofdlijnen worden ingegaan op de belangrijkste ontwikkelingen in het
gemeentebestuur in ons land. Ten slotte wil ik even stilstaan bij het belang van lokaal en re­
gionaal historisch onderzoek voor het kweken van begrip over structuur en functioneren van
de overheid bij de burger. In alle kritiek op de overheid, soms terecht, blijkt hoe gebrekkig
de kennis van mensen is over wat de overheid zoal doet, over dat wat goed gaat en daarom
niet opvalt. De burger is het object van alle overheidsinspanningen en moet daarom worden
geïnformeerd.
De beoefening van de lokale en regionale geschiedenis
De belangstelling voor de plaatselijke geschiedenis is bepaald niet van recente datum, maar
heeft de laatste decennia wel een zeer grote vlucht genomen. Dit blijkt bij voorbeeld uit vele
publikaties, de oprichting van tijdschriften (zoals bij voorbeeld in 1968: Holland. Regionaal-
historisch tijdschrift), de oprichting en bloei van historische en heemkundige verenigingen, de
aanstelling van een provinciaal historicus in verschillende provinciën en de geïnstitutionali­
seerde samenwerkingsverbanden tussen enerzijds provinciale en gemeentelijke overheden
en anderzijds de verschillende verenigingen. W. Jappe Alberts schrijft over de beoefenaren
van de plaatselijke geschiedenis het volgende:
Het gezelschap van historici hier te lande is veel groter dan de vrij kleine kring van hen
die de beoefening van de geschiedenis als beroep hebben, want ook zij die op actieve wijze
de historie beoefenen zonder dat dit hun 'vak' is, behoren onder de historici te worden
gerangschikt. Vooral bij de beoefening van de lokale en regionale geschiedenis zijn velen
betrokken die niet beroepsmatig aan historiebeoefening doen. Wij spreken dan ook over
een kleine kring van 'vakhistorici' en over een grote kring van 'amateur-historici'. 2
Met recht drukt Jappe Alberts het verschil tussen beroepsbeoefenaren en amateurs slechts
in omvang uit. De 'amateur' heeft vaak grote kennis van de plaatselijke en/of regionale situa­
tie en menigeen onder hen verwerkt informatie uit archiefbestanden op systematische wij ze.
Vanwege deze kennis en de bruikbaarheid van het bewerkte materiaal, zijn 'amateurs' een
steeds belangrijker factor geworden in de beoefening van de lokale en regionale geschiedenis
en onmisbaar voor de vakhistorici. 3
1 Dit artikel is gebaseerd op een voordracht gehouden op 17 februari 1994 ter gelegenheid van de aanbieding
van een publikatie van het Haags Gemeentearchief: Ronald Grootveld en René Spork, De gemeente georganiseerd.
Wegwijzer bij honderd jaar gemeentelijke organisatie, Den Haag 1851-1952 (Den Haag 1994).
2 W. Jappe Alberts en A.G. van der Steur, Handleiding voor de beoefening van lokale en regionale geschiedenis (Weesp
1984) 9-10.
3 M. A.W. Gerding e.a., Begeleiding in de Regionale Geschiedbeoefening; verslag van de conferentie te Orvelte (Dr.), georganiseerd
door het Landelijk Overleg Regionale Geschiedbeoefening/Stichting Informatiecentrum Volkscultuur op 16 en 17september
1988 (Utrecht 1989) 14, 27.
44
n

De gemeente georganiseerd?
In de beoefening van de lokale en regionale geschiedenis kunnen drie fasen worden onder­
scheiden, die tot naast elkaar staande tradities zijn geworden. Deze fasen zal ik illustreren
aan de hand van publikaties met betrekking tot de Zaanstreek en Den Haag.
De eerste fase wordt gekenmerkt door een kroniekmatige beschrijving van gebeurtenissen en neemt
eenaanvanginde 17eeeuw. DeRepubliekheeftzijnonafhankelijkheidbevochtenenisin 1648
erkend als soevereine staat. Zij is dan op het toppunt van haar macht. De Nederlandse handels-
en oorlogsvloot bevaart alle wereldzeeën. Grote rijkdommen worden onder de neus van Span­
jaarden en Portugezen weggekaapt en vinden hun weg naar de lage landen. De burgerij is wel­
varend en wil daar blijk van geven. Door de bouw van nieuwe stadhuizen en andere gemeen­
schapsgebouwen (waag, gasthuis), en door de aanleg van wandelplaatsen en 'houten' wordt
het stadsgezicht verfraaid. De plaatselijke trots vindt ook een uitweg in kronieken, waarin
soms van dag tot dag het leven in de plaatselijke gemeenschap is vastgelegd. 4
Handelingen
van het plaatselijk bestuur werden vastgelegd en bewaard. Niet altijd goed, want branden en
wateroverlast hebben nogal wat archiefbestanden op zolders van stadhuizen verloren doen
gaan. De kroniek wordt een traditie en is ook nu nog een geliefde vorm zoals blijkt uit verschil­
lende gedenkboeken, geschiedenissen, krantenrubrieken, fotoboeken en 'wandelingen'. 5
De tweede fase is karakteristiek voor de behoefte tot systematische inventarisatie van bronnen
en vangt aan in het begin van de 19e eeuw. De Republiek bestaat niet meer. In januari 1795
zijn de Fransen ons land binnengetrokken en is de Bataafse Republiek ontstaan. De belang­
stelling voor bronnen wordt gevoed vanuit vier samenhangende behoeften:
- antiquarianisme: behoud van verleden;
- betere bewijsvoering: oorkondenleer;
- controle: wat is waar/niet waar (wie es eigentlich gewesen ist);
- 'Einfühlung': de herbeleving van het verleden (de Romantiek).
Vanuit de drang naar openbaarheid wordt de toegankelijkheid van archieven vergroot door
de instelling van afzonderlijke archiefbewaarplaatsen. De Franse invloed op deze ontwikke­
ling is onmiskenbaar. Deze is het die plaatselijke besturen verplicht tot systematische regi­
stratie van bij voorbeeld bevolkings- en bedrijfsgegevens. De eerste rijksarchivaris wordt in
1802 aangesteld (Hendrik van Wijn). Daarnaast worden in de loop van de 19e eeuw ook
rijksarchieven in de provincie opgericht. Het enthousiasme waarmee de archivarissen hun
taak aanpakken is van niet te onderschatten belang. Plaatselijke archieven en historische
verenigingen ontstaan vanaf de tweede helft van de 19e eeuw, en het wordt een goede ge­
woonte om inventarissen te publiceren. 6
Vanuit deze inventarissen wordt met succes bron-
4 Bij voorbeeld: Hendrik Soeteboom, Saenlands Arcadia (1658); idem, Outhedens van Saenlandt (1676); idem, Noord-
Hollands Onlrusting (1678). Zie voorts J.Jz. Honig jr, 'Hendrik Jacobszn. Soeteboom' in: idem, Historische,
oudheid- en letterkundige studiën (Zaandijk 1866-1867) en W. Eikelboom, 'Een lokaal geschiedschrijver. Hendrik
Jacobszn. Soeteboom', Holland. Regionaal historisch tijdschrift 17 (1985) 200-208. Voor Den Haag bij voorbeeld:
David Beek, Spiegel van mijn leven: een Haags dagboek uit 1624 (Hilversum 1993); bij voorbeeld Jacob de Riemer,
Beschrijvinge van 's Gravenhage, behelzende etc. (Delft 1730-1739).
5 Voor de Zaanstreek bij voorbeeld: A. Loosjes, Beschrijving van de Zaanlandsche dorpen etc. (Haarlem 1794). In dit
verband kan men ook denken aan de populaire reeks Ach Lieve Tijd. Voor Den Haag zie bij voorbeeld: W. P. F.
van Deventer, H.E. van Gelder e.a., Het boek van Den Haag: 's-Gravenhage vroeger en nu (Den Haag 1934); W.D.
Hubner (red.), 's-Gravenhage en Scheveningen: verzameling van stadsgezichten ('s-Gravenhage + 1907); C. de Wit,
Den Haag vroeger en nu (Bussum 1968); Johan Schwenke, Wandelingen door oud Den-Haag (Zaltbommel 1965) en
idem, Nieuwe wandelingen door oud Den-Haag (1968).
6 Bij voorbeeld: G.J. Honig, Catalogus der verzameling Jacob Honig Jsz. jr. in de Zaanlandse Oudheidkamer (Zaandijk
1900); CJ. Gonnet en H.L. Driessen, Archieven van Zaanland (1917); W. Moll, Catalogus van de Historisch-
Topografische Bibliotheek ('s-Gravenhage 1921).
45

De gemeente georganiseerd?
nenonderzoek gedaan en gepubliceerd in talrijke boekwerken, zowel door wetenschappers
als door 'amateurs'. 7
De inventaris, ondertussen, maakt ook enige ontwikkeling door. In eer­
ste instantie wordt de inventaris voorafgegaan door een beschouwing over de archiefvor­
ming in een bepaalde gemeente. 8
Na de Tweede Wereldoorlog wordt een dergelijke beschou­
wing in toenemende mate ingebed in een overzicht van de ontwikkeling van het bestuur. 9
Met de publikatie van Grootveld en Spork lijkt een derde fase aan te breken: die waarin de
kaartkennis omtrent de plaatselijke bestuurlijke ontwikkeling gesystematiseerd wordt aan­
gereikt.
De derde fase in de ontwikkeling van het onderzoek vloeit bijna ongemerkt uit de tweede
fase voort, en is die waarin samenwerking tussen wetenschappers en amateurs geregelde vormen aan­
neemt. Het archiefonderzoek trekt niet alleen meer 'kronikeurs' maar tevens wetenschappers
waarvan het werk beheerst wordt door aan wetenschapsbeoefening ontleende noties als
systematiek, controleerbaarheid, toetsing van theorie en dergelijke. 10
In het wetenschappe­
lijk onderzoek kunnen twee hoofdgroepen worden onderscheiden. De eerste groep betreft
onderzoek naar de ontwikkeling van een plaats of streek in algemene zin en is vooral het
werkterrein van 'amateurs' geweest. De tweede groep omvat onderzoek naar ontwikkelingen
op een specifiek terrein in een plaats of streek zoals bij voorbeeld naar industrialisatie, de
nutsbedrijven, de demografische ontwikkeling, de bestuurlijke ontwikkeling en was lange
tijd het territoir van beroepsonderzoekers. Het lijkt erop dat dit laatste type onderzoek aan
gewicht wint onder de 'amateurs'. De reeks Cahiers voor lokale en regionale geschiedenis (die sinds
1988 verschijnt en verzorgd wordt door beroepsonderzoekers) is ingegeven door de behoefte
om resultaten van zuiver wetenschappelijk onderzoek voor een breder publiek te vertalen
naar het regionale niveau. 11
De Cahiers bieden een stand van zaken van het onderzoek op
een bepaald terrein alsmede een handreiking naar bronnen en methoden voor onderzoek
van een bepaald thema. 12
7 Voor de Zaanstreek bij voorbeeld J.Jz. Honig jr, Geschiedenis der Zaanlanden (Zaandijk 1849). Voor Den Haag
bij voorbeeld F. Allan, De stad 's Gravenhage en hare geschiedenis (Amsterdam 1859) en A.W. Kroon, Beschrijvinge
van 's Gravenhage uit echte bronnen geput ('s-Gravenhage 1852).
8 Bij voorbeeld N.J.M. Dresch, Inventaris van het oud-archief der gemeente Beverwijk 1250-1817 (Beverwijk 1927).
9 Bij voorbeeld W.A. Fasel, Het stadsarchief van Alkmaar 1254-1815 (Alkmaar 1975).
10 Voorde Zaanstreek: J.P. Kruijt, 'De bevolking der Zaanstreek', in: Mensch en Maatschappij'(1928); M.A. Verkade,
De opkomst van de Zaanstreek; de ontwikkeling van Holland benoorden het IJ als factor in de wordingsgeschiedenis van
deZaandorpen (1952); S. Hart, Geschrift en getal. Een keuze uit de demografische, economische en sociaal-historische studiën
op grond van Amsterdamse en Zaanse archivalia 1600-1800 (Dordrecht 1976); A. van Braam, Zaandam in de Middeleeuwen
(Hilversum 1993). Voor Den Haag bij voorbeeld H.P. Fölting, De vroedschap van 's-Gravenhage ('s-
Gravenhage 1985); P.R.D. Stokvis en H. Bordewijk (red.), De wording van modern Den Haag: de stad en haar bevolking
van de Franse tijd tot de Eerste Wereldoorlog (Zwolle 1987).
11 M.A.W. Gerding, Regionale geschiedschrijving, 24-25.
12 De reeks wordt uitgegeven door de Walburg Pers te Zutphen. Inmiddels zijn verschenen: H.A. Diederiks e.a.,
Strafrecht en criminaliteit (1988); H. van Koolbergen, Materiële cultuur: huisraad, kleding en bedrijfsgereedschap (1988);
J.J.J.M. Beenakker, Historische geografie: landschap en nederzetting (1989); P. Kooij, Stadsgeschiedenis (1989); A.J.
Schuurman, Historische demografie: bevolkings- en gezinsgeschiedenis (1991); P.Th. F. M. Boekholt, Onderwijsgeschiedenis
(1991); J.C.N. Raadschelders, Lokale bestuursgeschiedenis (1992); M.E. Monteiro en T.N. den Hartog, Vrouwengeschiedenis
(1992); M.A.W. Gerding, Dorpsgeschiedenis (1992); N.J.P.M. Bos en R.C.J. van Maanen, Fiscale
bronnen: structuur en onderzoeksmogelijkheden (1993); M.G.J. Duijvendak en J.J. de Jong, Eliteonderzoek: rijkdom,
macht en status in het verleden (1993); en M.H.D. van Leeuwen, Sociale zorg (1994).
46

Bestuurlijke ontwikkeling van gemeenten
De gemeente georganiseerd?
Ik kom nu aan het tweede thema toe, en dat is de bestuurlijke ontwikkeling van de Nederlandse
gemeente ten tijde van het Koninkrijk, de periode waarvan het Haagse archief nu
tot 1952 toegankelijk is gemaakt. Enkele opmerkingen over de Bataafs-Franse tijd zijn echter
noodzakelijk, willen wij de ontwikkelingen nadien goed kunnen begrijpen. In het algemeen
geldt dat de periode 1795-1813 van grote invloed is geweest op de verdere ontwikkeling van
het Nederlandse staats- en bestuursbestel. Ofschoon de Nederlander de Franse aanwezigheid
in toenemende mate als onplezierig, drukkend en zelfs beangstigend heeft ervaren,
nam dit niet weg dat veel van de innovaties in staat en bestuur in die periode hebben beklijft
dan wel op termijn zij n bestendigd. De scheiding van kerk en staat, een constitutie als grondslag
voor staatshandelen, de afschaffing van de heerlijke rechten en het breken van het gewestelijk
particularisme door de instelling van de eenheidsstaat zijn de grote thema's waar
in eerste instantie aan wordt gedacht. Er waren echter ook talloze, nu minder bekende veranderingen.
Een kleine opsomming: de instelling van toezichthoudende commissies (voor armenzorg,
onderwijs en dergelijke), de afschaffing van de openbare armenzorg, de wettelijke
grondslag voor het openbaar onderwijs, de oprichting van departementen van algemeen bestuur,
de aanpassing van het belastingstelsel, de integratie van het waterstaatsbeheer, de gesystematiseerde
bevolkingsboekhouding, de introductie van begrotingen en rekeningen als
grondslag voor bestuur en beleid, en de reorganisatie van het gemeentelijk bestuur.
Het is vanaf die jaren dat de collegiale bestuursorganisatie van gemeenten geleidelijk
plaats zal gaan maken voor een meer piramidale structuur, waarin een scheiding tot stand
komt tussen politieke bestuurders en ambtelijk apparaat. De veranderingen betreffen aanvankelijk
echter vooral de bestuurlijke organisatie en nog niet zozeer het takenpakket van
de gemeente. De jaren 1795-1851 zijn in staatsrechtelijk opzicht ongelooflijk belangrijk voor
de ontwikkeling van de gemeente, aangezien het stedelijk en gewestelijk particularisme vervangen
werd door de eenheidsstaat waarin nieuwe verhoudingen moesten gaan gelden. 13
In
de Bataafs-Franse tijd wordt een einde gemaakt aan de variatie in vormen van plaatselijk
bestuur en komt (in staatsrechtelijke zin) de (uniforme) gemeente tot stand. Tussen 1814-
1851 wordt het onderscheid tussen stads- en plattelandsbesturen weer ingevoerd, doch blijft
men spreken van (bij voorbeeld) 'gemeenteraad'. De verschillende experimenten met de
staatkundige vormgeving van ons land zijn illustratief voor de moeilijkheidsgraad van deze
hervormingen die zowel constitutie, centrale-lokale verhoudingen, als de vormgeving van
het lokaal bestuur betrof. Te denken valt aan de staatsregelingen van 1798, 1801, 1805, 1813,
1815 en de Grondwet van 1848, maar ook aan de wetgeving op verschillende beleidsterreinen,
de regelingen voor bestuur der steden en ten plattelande (1824, 1825), de Provinciewet
van 1849 en de Gemeentewet van 1851. Met deze laatste wet was althans in staatsrechtelijke
zin de gemeente opgetuigd. Menigeen moest daaraan wennen. Zo sprak de burgemeester
van Alkmaar, de heer Druyvesteyn, de nieuwe, rechtstreeks gekozen gemeenteraad toe:
Bijna 43 jaren ben ik in verschillende betrekkingen lid van het stedelijk bestuur en daardoor
welligt gehecht aan oude instellingen en gebruiken waarvan ik het goede heb leren
13 J.C.N. Raadschelders, Plaatselijke bestuurlijke ontwikkelingen 1600-1980. Een historisch-bestuurskundig onderzoek in
vier Noordhollandse gemeenten ('s-Gravenhage 1990).
47

De gemeente georganiseerd?
kennen en waarvan af te wijken voor nieuwe ideeën waarvan de uitkomst dikwerf onzeker
is, mij welligt moeilijk zal vallen....
Met het voordeel van de terugblik kunnen wij nu constateren dat de grote jaren van gemeentelijke
bestuurlijke ontwikkelingen nog moesten aanbreken.
Het gemeentelijk takenpakket wordt vóór 1851, zo stellen Grootveld en Spork in hun inventaris
over de jaren 1816-1851, vooral waargenomen door 'tientallen, loslopende functionarissen'
(p. 4). Dat is een deels correcte, deels onjuiste observatie. Inderdaad leek de gemeentelijke
organisatie bepaald nog niet op de op hiërarchie en eenheid van bevel gestructureerde
organisatie van nu. Wél is de organisatie in de 17e-eeuwse (grotere) steden en dorpen
al een sterk gedifferentieerde organisatie waarin gezagsverhoudingen redelijk zijn vastgelegd.
14
Het idee als zou de gemeentelijke organisatie na 1851 gegroeid zijn vanuit de secretarie,
zoals in bestuurskundige literatuur nog wel eens wordt aangenomen 15
, moet naar de
schroothoop worden verwezen. Sterker nog, de differentiatie van de gemeentelijke organisatie
in de 19e eeuw, zoals die ook blijkt uit de inventaris die in 1990 is gepubliceerd 16
, dateert
al ten minste van de late 16e eeuw. Toen al waren er wijkmeesters, stadsdoctors, nachtwakers,
rooimeesters (functionarissen voor bouw- en woningtoezicht), en was er een stadswerf, een
min of meer georganiseerde armenzorg en dergelijke. 17
En deze functionarissen werkten allemaal
onder toezicht van één of meerdere bestuurscolleges. Lang niet allen waren zij werkzaam
als ambtenaren of beambten. Menigeen was immers betrokken bij de gemeente als
burger-ambtenaar (rooimeesters, wijkmeesters, regenten van Godshuizen), geadmitteerde
of geautoriseerde functionaris (stadsdoctor, stadsapotheker), leverancier van goederen
(stadsbakker, stadsleidekker) of als arbeidscontractant. Voorts was menig ingezetene op basis
van burgerplicht betrokken bij het verlenen van diensten (nachtwacht, brandwacht). 18
In de studie van Grootveld en Spork wordt op pagina 3 gemeld dat de sterke groei van
het gemeentelijk overheidsapparaat in Den Haag plaatsvindt vanaf ongeveer 1900. Dit was
niet alleen zo in Den Haag maar in heel Nederland, waarbij moet worden aangetekend dat
sommige ontwikkelingen zich het eerst voordeden in grotere en pas dan in kleinere gemeenten.
In termen van takenpakket zullen gemeenten de belangrijkste ontwikkelingen pas doormaken
tussen 1880-1940. 19
Naar de redenen waarom het overheidsapparaat groeide in de
20e eeuw is zeer veel onderzoek gedaan en dat betreft dan vooral de centrale overheid. Gemeentelijk
bestuur trekt veel minder aandacht, zowel in ons land als elders. 20
En toch zijn
14 A.C.M. Kappelhof, 'De gemeentelijke organisatie in de 19e en 20e eeuw. Een case study: 's-Hertogenbosch
1800-1940', Nederlands Archievenblad 97 (1993) 242-277, met name 248.
15 Zoals bij voorbeeld A.J.G.M. Bekke, 'Organisatiemodellen: gemeentelijke overheid', in: R. Depré, Handboek
beleidsvoering voor de overheid (Alphen aan den Rijn/Brussel 1978); F.J. M. Huysmans, 'De organisatiestructuur
van de gemeente, deel 1', Tijdschrift voor overheidsadministratie 29 (1973). In dit verband moet worden opgemerkt
dat sociaal-wetenschappelijk (onder andere bestuurskundig) en historisch onderzoek elkaar heel goed kunnen
aanvullen, zie J.C.N. Raadschelders, 'Bestuursgeschiedenis en de Nederlandse bestuurskunde', Bestuurswetenschappen
47 (1993) 338-350.
16 R. Grootveld en R. Spork, Stadsbestuur 1816-1851 ('s-Gravenhage 1990).
17 Zie voor voorbeelden van vroeg-moderne plaatselijke organisatiestructuren, Raadschelders Plaatselijke bestuurlijke
ontwikkelingen, hoofdstuk vijf en bijlage vijf.
18 Idem, 177-199 en 123-125.
19 Zie behalve J.C. N. Raadschelders, Plaatselijke bestuurlijke ontwikkelingen en A.C. M. Kappelhof, Gemeentelijke organisatie
ook V. Veldheer, Kantelend bestuur. Onderzoek naar de ontwikkeling van het lokale bestuur in de periode 1851-1985
(Rijswijk 1994).
20 J.C.N. Raadschelders, 'Understanding the development of local government: theory and evidence from the
Dutch case', Administration & society 25 (1994) 410-443.
48

De gemeente georganiseerd?
plaatselijke bestuurlijke ontwikkelingen een bijzonder belangrijk onderzoeksthema, aange­
zien het op lokaal niveau was dat de overheid nieuwe taken oppakte. 21
Het was ook op lokaal
niveau dat vernieuwingen in structuur en functioneren van het overheidsapparaat het eerst
werden aangevat. Pas later ging de centrale overheid zich met die nieuwe taken bemoeien,
aanvankelijk door middel van wetgeving ter uniformering van het voorzieningenpakket, la­
ter zelf ook in de uitvoerende sfeer. De vraag waarom het overheidsapparaat groeide (de
vraag naar de verklaring) is een buitengewoon complexe, die in grote lijnen kan worden be­
antwoord door te verwijzen naar onder andere bevolkingsgroei, urbanisering, industrialisa­
tie, en individualisering. Uit ervaring weet ik hoeveel tijd het kost om alleen al de bestuurlij­
ke ontwikkeling in kaart te brengen van enkele kleinere gemeenten, laat staan die bestuurlij­
ke ontwikkeling te verklaren. In ieder geval is een toenemende vraag van burgers om over­
heidsdiensten, zoals Van Dalen in haar proefschrift uit 1987 toonde 22
, een belangrijke factor
geweest. De vraag hoe het overheidsapparaat groeide is eenvoudiger te beantwoorden, zij
het dat ook daar veel onderzoek voor nodig is.
Wat is er dan zoal veranderd in het plaatselijk bestuur? De handleiding van Grootveld
en Spork biedt daarvan een uitstekend - en voorzover ik kan beoordelen: ook volledig -
overzicht. Wie wil bekijken hoe een dergelijk overzicht gebruikt kan worden als uitgangs­
punt voor onderzoek wijs ik op mijn proefschrift (1990) en op het onlangs verdedigde proef­
schrift van Veldheer (1994). Veldheer behandelt taakontwikkeling in de gemeenten Leiden
en Schoonhoven in de periode 1851-1985; zelf heb ik de bestuurlijke ontwikkeling van vier
Noordhollandse gemeenten in de periode 1600-1980 in kaart gebracht. Maar opnieuw, wat
verandert er zoal in het plaatselijk bestuur? Met behulp van enkele voorbeelden kunnen deze
veranderingen worden getypeerd. De traditionele gezondheidszorg (met functionarissen als
doctor, chirurgijn, vroedvrouw, vroedmeester, en instellingen als gast- en weeshuizen)
maakte begin 20e eeuw plaats voor de GG&GD, terwijl de gasthuizen werden gesplitst in
bejaarden- en ziekenhuizen. De term 'armenzorg' werd in de jaren twintig en dertig vervan­
gen door 'maatschappelijk hulpbetoon' en na de oorlog door 'sociale dienst', een verande­
ring waar een belangrijke mentaliteitsverandering aan ten grondslag lag: van charitas naar
recht op steun. De wijkmeesters, zo gewoon in de 17e en de 18e eeuw werden vanaf eind 19e
eeuw vervangen door bevolkingsagenten. Deze bevolkingsagenten werden aangesteld als
ambtenaar op de gemeentelijke secretarie met een speciale taak op het gebied van de bevol­
kingsboekhouding. In de jaren tachtig van de 19e eeuw werd de nachtwacht overal opgehe­
ven en agenten van politie in hun plaats aangesteld. De taak van rooimeesters werd overge­
nomen door een afdeling Bouw- en Woningtoezicht. In verschillende (vaak grotere) steden
werd de vrijwillige brandweer opgeheven en een beroepsbrandweer opgericht. De stadstim-
merwerf zou voortaan openbare of gemeentewerken gaan heten, niet langer geleid door een
stadstimmerbaas maar door de gemeente-architect.
De gemeenten richtten nieuwe diensten in, zoals gas- en elektrabedrijven, reinigings­
diensten, telefoondiensten, diensten voor volkshuisvesting, arbeidsbemiddeling etcetera.
Het openbaar onderwijs groeide enorm sterk na de onderwijswetgeving van 1857, 1863 en
1870. En zo kunnen wij nog wel even doorgaan.
Wat er gebeurde in gemeenten kan worden samengevat in drie hoofdlijnen. Allereerst de
modernisering van bestaande taken, zoals bij voorbeeld op de terreinen van de gezondheids- en
21 Zie bij voorbeeld P. F. Maas, Sociaal-democratische gemeentepolitiek in Nijmegen 1894-1927 (Nijmegen 1974);J.C.N.
Raadschelders, Understanding, 21-22.
22 R. van Dalen, Klaagbrieven en gemeentelijk ingrijpen. Amsterdam 1865-1920 (Amsterdam 1987).
49

De gemeente georganiseerd?
armenzorg en openbare orde en veiligheid. In de tweede plaats betrof het opheffing van bepaal­
de traditionele taken/functies zoals bij voorbeeld die van accijnsinners, omroepers en aanplak­
kers. In de derde plaats de inrichting van nieuwe taken zoals de openbare nutsbedrijven. In het
algemeen wensten burgers (elite en arbeiders) om altruïstische en/of egoïstische redenen,
gemeentelijk ingrijpen voor bescherming tegen onzekerheid in een snel veranderende sa­
menleving in de jaren 1880-1940. De elite in het algemeen wenste bepaalde nieuwigheden
zoals een gasaansluiting, terwijl de liberale elite in het bijzonder in vernieuwing een waar­
borg voor sociale stabiliteit zocht. 23
Zo wenste men (elite en lagere inkomensgroepen) een
einde te maken aan woekerpraktijken (huishuren, gasprijzen) en werden gemeentelijke wo­
ningbedrijven en gasbedrijven opgericht. De bevordering van de efficiëntie van taakbeharti-
ging (zowel in Europa als USA: de 'scientific management school') vormde een derde re­
den. 24
. En ten slotte was er de wetgeving van de centrale overheid die gemeenten eerst vrij­
willig en dan op verplichte grondslag dwong tot nieuwe taken en een bepaalde wijze van taa-
kuitoefing (bij voorbeeld inzake keuringsdiensten van waren, slachthuizen, en krachtens de
Gezondheidswet (1901), de Arbeidsbemiddelingswet (1931, 1941).
Op dit moment worden de veranderingen in het openbaar bestuur in ons land als sneller
en omvangrijker aangemerkt dan die in het verleden. Dit is nu een voorbeeld van wat present-
mindedness wordt genoemd: het verleden typeren vanuit een hedendaagse perceptie. Maar
het zal duidelijk zijn dat de veranderingen toen als niet minder ingrijpend werden ervaren
dan dezelfde veranderingen van dit moment. 25
De archiefbescheiden uit die periode zullen
daarvan getuigen.
Maatschappelijke relevantie van bestuurhistorisch onderzoek
Er is een derde overweging van waaruit het belang van inventarisatie en inleiding van ar­
chiefbescheiden kan worden onderstreept. De burger klaagt over bureaucratie, klaagt over
overheid, soms op basis van eigen ervaring, soms uit de tweede hand, soms daartoe aange­
wakkerd door een eenzijdige voorstelling van zaken door vertegenwoordigers van de media,
of zelfs uit het ambtelijke en politieke circuit. Het is populistisch om de overheid te kritise­
ren. Kritiek is in dit geval regelmatig gegrond, zeker wanneer het om dysfuncties in het func­
tioneren gaat (lange wachttijden, onduidelijkheid in terminologie van ambtelijke stukken,
'van-het-kastje-naar-de-muur' gestuurd worden en dergelijke). Dit type verschijnselen zou
ik willen aanduiden als bureaucratismen, afwijkingen van het normale patroon. Veel kritiek
is, helaas, ook ongegrond, of: beter gezegd: ongenuanceerd. Men kijkt slechts naar het dys-
functioneren, dat is nieuws, maar vergeet wat er allemaal goed gaat. Het is van groot belang
dat de burger wegwijs wordt gemaakt in structuur en functioneren van de overheid, en dat
de burger inzicht heeft in het hoe en waarom van de groei van de overheid. 26
Een vak als
23 De invloed van de sociaal-democratie laat zich gelden op het moment dat allerlei vernieuwingen in het plaatselijk
bestuur reeds in volle gang zijn. Vergelijk P.F. Maas, Sociaal-democratische gemeentepolitiek en J.C.N. Raadschelders,
Plaatselijke bestuurlijke ontwikkelingen, 221-222.
24 M.O. Schiesl, The politics of efficiency. Municipal administration reform in America 1800-1920 (Berkeley 1977).
25 Zie ter illustratie F. M. van der Meer en J.C. N. Raadschelders, 'Urbane problematiek in Nederland', Bestuurswetenschappen
42 (1988) 487-498 over ontwikkelingen in het denken over grote stadsproblematiek in de periode
1850-1988.
26 Publikaties als die van de Stichting Burgerschapskunde (voorheen gevestigd in Leiden, tegenwoordig in Amsterdam)
verschijnen vanuit die doelstelling.
50

De gemeente georganiseerd?
burgerschapskunde zou daartoe een uitstekend hulpmiddel zijn. Niet zoals staatsinrichting
werd gegeven ('de gang van een wet') of maatschappijleer, maar een vak met goede feitelijke
informatie over structuur en functioneren van de overheid en de ontwikkeling van de overheid.
Dergelijk onderwijs, dat derhalve de burger een genuanceerder beeld verschaft van
de overheid (zonder ook haar kritiekloos te accepteren), veronderstelt kennis van het onderzoek
naar plaatselijke ontwikkelingen, dat op zijn beurt gebaseerd moet zijn op onderzoek,
en dat onderzoek is weer mogelijk dankzij inventaris en inleiding. De wegwijzer van Grootveld
en Spork is derhalve een eerste en onmisbare stap in het proces van kennisontwikkeling
en overdracht. Zij hebben de onderzoeker een kaartkennis geboden die nader en toegespitst
onderzoek veel gemakkelijker maakt en ik spreek de wens uit dat deze uitgave naar meer
systematisch (en vergelijkend) onderzoek naar plaatselijke bestuurlijke ontwikkelingen in
Den Haag en de Haagse regio zal leiden.
51

Boekennieuws
Boeken in het kort
Noord-Holland
Het hoogheemraadschap van Uitwaterende Sluizen
in Hollands Noorderkwartier kwam in 1993
tot stand door fusie van de hoogheemraadschappen
van Uitwaterende Sluizen in Kennemerland
en Westfriesland (1544) en van Noordhollands
Noorderkwartier (1919). Ter gelegenheid van de
jubilea van beide voormalige hoogheemraadschappen
in 1994 verschenen twee gedenkboeken.
Beide werden uitgegeven door het hoogheemraadschap
van Uitwaterende Sluizen in
Hollands Noorderkwartier te Edam in samenwerking
met de stichting Uitgeverij Noord-
Holland te Wormerveer.
In het laatste boek wordt de eeuwenlange zorg van
de waterschappen om de zee buiten te houden behandeld.
Naast de geschiedenis van de waterschappen
wordt ook stilgestaan bij het leggen van
de eerste dijken in de middeleeuwen en de ontwikkelingen
in de techniek van de dijkenbouw. In het
eerste boek staat niet de verdediging tegen de zee,
maar juist de waterbeheersing binnen het door de
zeedijken omsloten gebied centraal. Beide werken
zijn rijk geïllustreerd en voorzien van historisch
kaartmateriaal dat de laatste stand van onderzoek
op dit gebied weergeeft.
Frits David Zeiler, Onder de hei. Archeologische en
historisch-geografische landschapselementen in het
Gooi. Utrecht, Matrijs, 1994. 144 blz.
In dit boek worden archeologische vondsten en
historische landschapselementen gebruikt om
een beeld van het Gooise verleden te schetsen.
Bijzondere aandacht wordt daarbij besteed aan
recente vondsten in het Goois Natuurreservaat.
Lien Heyting, De wereld in een dorp. Schilders,
schrijvers en wereldverbeteraars in Laren en Blaricum
1880-1920. Amsterdam, Meulenhoff, 1994.
286 blz.
Rond het begin van deze eeuw hadden de dorpen
Laren en Blaricum een bijzondere aantrekkingskracht
op kunstenaars, wereldhervormers, anarchisten,
utopisten, theosofen en andere soorten
idealisten. De geschiedenis daarvan wordt in dit
boek thematisch en chronologisch behandeld.
Guus J. Borger en Saskia Bruines, Binnewaeters
gewelt. 450jaar boezembeheer in Hollands Noor­ Hendrik-Jan van Dijk en Eric de Rooij, Hilverderkwartier.
176 blz.
sumsche vaandels en vereenigingen 1880-1950.
Hilversum, Verloren, 1994. 96 blz.
H.S. Danner, H.Th.M. Lambooij en C. Streef­ Boek naar aanleiding van een tentoonstelling in
kerk, ... die water kert. 800jaar regionale dijkzorg het Goois Museum, met aandacht voor de ge­
in Hollands Noorderkwartier. 172 blz. met kaartschiedenis en achtergrond van de verschillende
bijlagen.
verenigingen waaraan deze vaandels toebehoorden.
Het betreft vakverenigingen, kerkelijke organisaties,
muziek, sport en toneel, muziekkorpsen
en zangkoren.
A.Th. van Deursen, Een dorp in de polder. Graft
in de zeventiende eeuw. Amsterdam, Bert Bakker,
1994. 379 blz.
In dit boek laat de auteur, hoogleraar geschiedenis
aan de Vrije Universiteit, de verschillende aspecten
zien van een 17e-eeuwse dorpsgemeenschap.
In een twintigtal hoofdstukken worden onderwerpen
behandeld als: jong zijn in Graft, werkende
vrouwen, gemeenschap en orde, armen en
zwakken, de heersende elite, het huwelijk.
M. Rappol en S.M. Soonius (red.), In de bodem
van Noord-Holland: geologie en archeologie. AmHenk
Oostendorp, Heiloo door de jaren heen.
sterdam, Lingua Terrae, 1994. 285 blz.
Heiloo, drukkerij Uitkijkpost, 1994. 207 blz.
Een reeks wetenschappelijke specialisten behan­ Behandelt historische ontwikkelingen op verdelt
onderwerpen als: bodem en landschap in schillende terreinen, met name geografische ont­
Noord-Holland, pleistocene kernen en landijsbewikkeling, plaatselijk bestuur, onderwijs en
dekking, veengroei en veenontginning, bewo­ openbaar vervoer. Daarnaast wordt veel aanning
en landschap in de middeleeuwen. Een driedacht besteed aan historische monumenten zoals
tal excursies wordt beschreven in Texel, Ilperveld de Witte Kerk. Bevat ook lijsten van gemeente­
en het Gooi.
bestuurders sinds 1851.
52

Boekennieuws
Kees Sipkes, Van Universiteit der Armen tot Zwijndrechtse wetenswaardigheden; uitgave ter
Volksuniversiteit. De geschiedenis van drie-kwart gelegenheid van het 12 1/2-jarig bestaan van de
eeuw Volksuniversiteit Haarlem, Jong Haarlem Historische ... Vereniging Zwijndrecht, 1982-1994.
Vooruit, De Rijkskweekschool. Haarlem, De VrieZwijndrecht,
Historische Vereniging, 1994. 293
seborch, 1994. 88 blz.
blz. met ill. ISBN 90-73236-11-8. Verkoopprijs
In het gebouw waar vroeger de beroemde Haar­ ƒ49,50. Verkrijgbaar bij Boekhandel Libri te
lemse rijkskweekschool was gevestigd, huist nu de Zwijndrecht.
Volksuniversiteit, in 1976 gefuseerd met het sinds In dit uitstekend verzorgde jubileumboek, dat
1919 bestaande Jong Haarlem ... Vooruit. Aan de reeds een tweede druk mocht beleven, zijn artike­
geschiedenis van al deze drie instellingen wordt len gebundeld die zijn geschreven door leden van
in dit boek aandacht besteed.
de Historische Vereniging. De onderwerpen die
aan bod komen zijn: de herbedijking van de
Zwijndrechtse Waard omstreeks 1332, de ge­
Zuid-Holland
schiedenis van de steenbakkerijen aan de Rietbaan,
de ambachtsheer Arent Maertenszoon (ca
J.W. E. Klein, 400Jaar Goudse Librije; geen vrou1555-1629),
Kasteel en Buitenplaats Meerderwen
ofte kinderen, maer alleenlijk eerbare luijden. voort, armenzorg en de hervormde diakonie, de
Delft, Eburon, 1994. 79 blz. met ill. ISBN 90- Kijfhoekkerk te Zwijndrecht en de dorpskerk te
5166-424-9.
Heerjansdam, de doleantie te Zwijndrecht, de
Over de geschiedenis van de in 1594 gestichte toestand van de landbouw in 1890, een vlasboer
Goudse Librije handelt dit werk. Het gaat van­ te Heerjansdam in 1887 en ten slotte de molezelfsprekend
terug tot de tijd ervoor; immers het naars en bakkers Van Loon en de jeugdherinne­
boekenbezit van de librije komt voort uit dat van ringen van A. van Loon. Het boek wordt afgeslo­
verschillende kerken en kloosters van voor de reten met een bibliografie van de geschiedenis van
formatie. Het boekje is voorzien van vele foto's,
waarvan een groot aantal in kleur.
de Zwijndrechtse Waard.
Leids Jaarboekje 1994. Leiden, Vereniging Oud
Leiden, 1994. 255 blz. met ill. ISBN 0922-6699.
Dit is het 86e deel van de serie jaarboeken 'voor
de geschiedenis en oudheidkunde van Leiden en
omstreken'. Het bevat, naast de vaste rubrieken
(onder meer bibliografie, monumentenrubriek
en kroniek over 1993) een verhaal over Paulus
Buys en het hoogheemraadschap van Rijnland,
de inventaris van een Leidse apotheek in 1587, de
jonge Rembrandt in zijn atelier in 1629, de kerkmeesterskamer
in de Pieterskerk, Schotse studenten
in Leiden, kruistochten tegen onzedelijkheid
in Leiden, Firma Pel, fabriek in suikerwerken,
gevelstenen van het huis Tol te Koudekerk, het
parochieblad van Alkemade e.o. en 'Het Goede
Zaad'.
Recensies
Arie van der Schoor, Het ontstaan van de middeleeuwse
stad Rotterdam. Nederzettingsgeschiedenis
in het Maas-Merwedegebied van ca. 400 tot 1400.
Met een bijdrage van M.C. van Trierum (Grote
Reeks van de Stichting Historische Publicaties
Roterodamum 47, Alphen aan den Rijn: Canaletto,
1992, XIX + 226 blz., ISBN 90-6469-669-1).
In dit boek wordt in vijf chronologisch-thematisch
geordende hoofdstukken de ontstaansgeschiedenis
van de middeleeuwse stad Rotterdam en van
het Maas-Merwedegebied in ruimere zin behandeld.
Hierbij komt ook de ontwikkeling van de steden
Delft, Dordrecht, Schiedam en Vlaardingen
aan de orde. Beoogd is een synthese tot stand te
K. de Ruiter, De crisisjaren; over Hardinxveld en brengen van de historische kennis, aangevuld met
Giessendam in de jaren 1930-1939. Hardinxveld- de resultaten van archeologisch onderzoek.
Giessendam, Historische Vereniging, 1994. Publi- Het is moeilijk de bewoning in het gebied tot
katie nr 28. 80 blz. met ill. ISBN 90-70960-35-4. 1000 te traceren, aangezien de bronnen uit de pe­
Dit boekje behandelt de crisisjaren in de plaatsen riode beperkt zijn. Archeologische vondsten doen
Hardinxveld en Giessendam. Er is uit een grote echter vermoeden dat sprake was van een bewo-
verscheidenheid van archiefmateriaal geput. Boningsgebied van een grotere omvang dan in het
vendien zijn interviews opgenomen, die het goed verleden werd vermoed. In de periode 1000-1300
geïllustreerde werk nog meer verlevendigen. was met name het ontginningsproces van belang,
5.3

Boekennieuws
dat grote landschappelijke en politiek-bestuur-
lijke consequenties had. Om het gewonnen gebied
te beschermen tegen de gevolgen van stormvloe­
den en overstromingen waren waterwerken zoals
dijken en dammen noodzakelijk. Reeds in de 13e
eeuw werden bovenlokale organisaties voor wa­
terstaatzorg opgericht, in de vorm van hoogheem­
raadschappen of voorlopers daarvan, die tot taak
hadden de waterwerken te beheren.
Na de ontginning ontwikkelde het gebied zich
ook economisch. In de periode 1200-1300 werd de
aanzet gegeven tot de overgang naar een meer
agrarisch-stedelijke en commerciële samenle­
ving. De auteur behandelt ook de achtergronden
en betekenis van de verlening van stadsrechten,
een onderdeel van dit proces. Enerzijds was deze
het gevolg van een autonome ontwikkeling, an­
derzijds van een doelbewuste politiek van de
landsheer, de graaf van Holland.
In de 14e eeuw ontwikkelde Rotterdam zich tot
een stad met een bescheiden handels- en vracht­
functie. Aan de hand van een model waarin onder­
scheid wordt gemaakt tussen de structurele en de
ruimtelijke ontwikkeling van een stad, schetst Van
der Schoor een beeld van de bevolking, het bestuur
en de woonbebouwing van Rotterdam en enige an­
dere Zuidhollandse steden. Het blijkt dat de ont­
wikkeling van Rotterdam daarbij achterbleef.
Het boek biedt veel informatie en de auteur
heeft, mede gezien de omvang van de literatuur­
lijst en het uitgebreide notenapparaat, zijn taak­
stelling om een synthese te schrijven serieus opge­
vat. Hoewel de uiteenzettingen over het alge­
meen helder zijn en interessante leesstof bieden,
kan de lezer zich niet aan de indruk onttrekken
dat voor een bevredigende voltooiing van de doel­
stelling een werk met een bredere en meer weten­
schappelijke opzet noodzakelijk is. Duizend jaar
geschiedenis van een streek en de ontstaansge­
schiedenis van één van de steden in het bijzonder,
laten zich niet in 180 pagina's vatten, althans niet
als men meer wil dan enkele grote lijnen trekken.
De lezer raakt in de concrete voorbeelden waar­
mee de geschetste ontwikkelingen worden toege­
licht aan de hand van een grote hoeveelheid fei­
ten, soms de draad kwijt. Voorts wordt slechts
kort bij de recente archeologische vondsten stil­
gestaan. Hoewel het werk is voorzien van illustra­
ties en enige verhelderende situatieschetsen, ont­
breken deze laatste bijvoorbeeld voor de ontwik­
keling van het 14e-eeuwse Rotterdam.
Simone Wijna
54
A. van Braam, Zaandam in de middeleeuwen
(Hollandse Studiën 30, Hilversum: Verloren,
1993, 240 blz., ƒ42,-, ISBN 90-70403-32-3).
Tot het verschijnen van dit boek had nog niemand
zich gewaagd aan een monografie over Zaandam
of de Zaanstreek in de middeleeuwen. Aan de
hand van schaarse historische informatie (slechts
officiële overheids- en kerkelijke documenten),
geologische en archeologische gegevens, tracht
de auteur de geschiedenis van Zaandam in de
middeleeuwen te reconstrueren. Daarvoor moet
hij veel gissingen, vermoedens en waarschijnlijk­
heden aan de bronnen toevoegen. Hoewel hij
geen nieuwkomer op dit terrein is - zijn eerste
publikatie over de Zaan dateert al van 1948 -
moet hij deze beperkingen signaleren en betreurt
hij dat zijn 'ontdekkingsreis' een onvoltooid
beeld heeft opgeleverd.
Allereerst wordt het begrip Zaandam verdui­
delijkt. De naam betekent letterlijk dam in de
Zaan. Aanvankelijk bestonden er twee (sommi­
gen beweren drie) dammen in de Zaan; de noor­
delijke zogenoemde Knollendam en de zuidelijke
Zaanderdam of Hogendam. Deze laatste dam
scheidde de Voorzaan van de Achterzaan en is de
enige dam die in de middeleeuwse bronnen als de
Zaanderdam werd vermeld. Het boek beperkt
zich niet tot de geschiedenis van wat wij nu ken­
nen als de gemeente Zaandam. De auteur heeft
zijn grenzen ruimer getrokken en spreekt liever
over het Zaandammerland. De grenzen van de
stad Zaandam van 1817 worden voor wat betreft
het noorden, oosten en westen aangehouden.
Aan de zuidkant worden de vermoedelijke gren­
zen van de bannen van Oost- en Westzaanden
aangehouden. Dit Zaandammerland is een on­
derdeel van een gebied dat sinds drie eeuwen de
Zaanstreek wordt genoemd. Van Braam be­
schrijft eigenlijk de geschiedenis van dit gebied.
Uitgebreid wordt er aandacht geschonken aan
de geologische ontwikkeling van het Zaandam­
merland, vanaf omstreeks 2000 voor Christus.
De eerste tekenen van leven dateren van ongeveer
600 voor Christus, toen het land met hoogveen­
kussens was bedekt. Toen het gebied in de 3e
eeuw na Christus weer drassiger begon te wor­
den, vertrokken de bewoners. Archeologen ne­
men aan dat er tot de 10e eeuw geen bewoning is
geweest. Dan beginnen de bewoners van het ge­
bied met de ontginning ervan. Het eindprodukt
van deze arbeid is het nu nog bekende slagen­
landschap van veenweiden en hooilanden.

Er zijn twee ontginningsperioden te onder­
scheiden. Gedurende de eerste, in de 10e eeuw,
was de Zaanstreek waarschijnlijk een kolonisatie­
gebied waarin vrije boeren de ontginning ter
hand namen. De tweede ontginningsfase, in de
tweede helft van de 13e eeuw, werd door grafelijke
initiatieven bepaald. Doordat men langzamer­
hand de akkerbouw verruilde voor de minder ar­
beidsintensieve veeteelt, vertrok een gedeelte van
de bevolking naar de steden. Anderen zochten
buiten de agrarische sector emplooi, vooral in de
scheepvaart en de visserij (veelal in dienst van
niet-Zaankanters).
Na deze uiteenzetting van historisch-geografi-
sche aard wordt het boek besloten met een be­
schouwing over de politiek-bestuurlijke ontwik­
keling van de Zaanstreek. De auteur onder­
scheidt daarbij drie fasen. Ten eerste de Zaan­
streek als westelijk grensgebied van de gouw Wa­
terland in het graafschap West-Friesland (vóór
1064). Ten tweede de Zaanstreek als Kennemer
grensregio van een in de richting van West-
Friesland en het Sticht Utrecht uitdijend graaf­
schap Holland (1064-1250). Ten slotte de Zaan­
streek als administratief onderdeel van Kenne-
merland in het graafschap Holland.
Van Braam heeft zich gedegen in de materie
verdiept, getuige de literatuur op het gebied van
historische geografie, naamkunde en archeologie
en de historische bronnen die hij heeft geraad­
pleegd. Daarbij vallen in de eerste plaats de reke­
ningen en leenregisters op, zowel van de grafelijk­
heid van Holland als van de graven van Blois.
Daarnaast is gebruik gemaakt van kerkelijke do­
cumenten. Ondanks de talrijke gissingen en hy­
pothesen van de auteur en de vele slagen die hij
wellicht wat al te voorzichtig om de arm houdt,
biedt dit boek een goed uitgangspunt voor verder
onderzoek.
WJ. Dral
H. Kokken, Steden en Staten. Dagvaarten van ste­
den en Staten van Holland onder Maria van Bour-
gondie' en het eerste regentschap van Maximiliaan
van Oostenrijk (1477-1494) (Hollandse Histori­
sche Reeks XVI, Den Haag: Stichting Hollandse
Historische Reeks, 1991, 340 blz., ƒ65,-, ISBN
90-72627-06-7).
Toen op 5 januari 1477 hertog Karei de Stoute
van Bourgondië onverwacht sneuvelde voor de
Boekennieuws
muren van Nancy, werden de uitgestrekte Bour­
gondische bezittingen plotseling in een dynastie­
ke en politieke crisis gestort. Karei had namelijk
geen zoons, en zijn enige dochter Maria stond als
vrouw niet sterk in de opvolging. Dit, gevoegd bij
de impopulaire centralistische politiek die Karei
tijdens zijn regering had gevoerd en de staat van
oorlog met Frankrijk waarin het Bourgondische
rijk zich bevond, had tot gevolg dat op vele plaat­
sen na het bericht van Kareis dood grote beroe­
ring ontstond en zelfs opstanden uitbraken. Het
centrale gezag slaagde er uiteindelijk in Maria
door de ingezetenen van de Bourgondische lan­
den erkend te krijgen als landsvrouwe, en tevens
kon het militaire en financiële steun verwerven
tegen de acute Franse dreiging, maar het moest
daarvoor een prijs betalen: op 11 februari vaar­
digde Maria het zogenoemde Groot-Privilege uit,
waarin zij belangrijke concessies moest doen aan
de Bourgondische landen. De graafschappen
Holland en Zeeland ontvingen op 14 maart 1477
een eigen gewestelijk Groot-Privilege. Hierin wer­
den de grieven weggenomen die men tegen het
bewind van hertog Karei had, en werd de eigen
machtspositie van de onderdanen tegenover die
van het centrale gezag versterkt. Die versterking
kwam neer op een vergroting van de inspraak in
de politieke besluitvorming van de voornaamste
groeperingen in Holland: de edelen en de steden.
Al snel werd duidelijk dat het landsheerlijk gezag
zich niet gebonden achtte aan de afgedwongen
concessies en een restauratieve politiek voerde.
Gevolg hiervan was dat de jaren na 1477 werden
gekenmerkt door een reeks van botsingen tussen
de centrale overheid en de Hollandse onderda­
nen.
In Holland vond, net als elders in de Bourgon­
dische gebieden, de politieke inspraak op ge­
westelijk niveau plaats in de Staten, het orgaan
waar de drie standen van het land - adel, burgerij
en geestelijkheid - waren vertegenwoordigd. De
studie van Kokken behandelt de verhoudingen
tussen de steden, de Staten en het centrale gezag
in de jaren na de crisis van 1477. Daarbij is voor
hem het voornaamste object van onderzoek gele­
gen in de dagvaarten. Onder dagvaarten verstaat
hij de vergaderingen of bijeenkomsten van steden
of Staten onderling dan wel met andere deelne­
mers, waar zaken van gemeenschappelijk belang
aan de orde komen, of ook wel een gemeenschap­
pelijke activiteit van steden of Staten van repre­
sentatieve aard. Voor dit onderzoek kon de
auteur gebruik maken van een aantal uiteenlo-
55

Boekennieuws
pende bronnen, dat door hem in zijn inleidende
hoofdstuk uitvoerig wordt beschreven, maar de
meeste informatie kwam toch uit het archief van
de Staten zelf en vooral uit de stedelijke archie­
ven; met name financiële bronnen zoals rekenin­
gen werden intensief geraadpleegd.
Allerlei aspecten van de dagvaarten zijn door
Kokken onderzocht: wie riep de deelnemers op
ter dagvaart (bijna altijd het landsheerlijk gezag;
vergadering door steden en Staten op eigen ini­
tiatief werd in het Groot-Privilege wel toegestaan,
maar was in de praktijk verboden); wie werden er
aangeschreven; wat werd er ter vergadering be­
handeld (in de eerste plaats financiële kwesties,
en in het verlengde daarvan zowat alle politieke,
economische en militaire aangelegenheden); wat
was de rol van de landsadvocaat (een ambt dat in
deze periode werd ingesteld, mooi behandeld op
blz. 71-90); met welke frequentie werden dag­
vaarten gehouden? Wat dit laatste betreft: uit het
onderzoek van Kokken blijkt dat in Holland veel
vaker dagvaarten werden gehouden dan in het
buitenland, bij voorbeeld in Vlaanderen, waaruit
kan worden opgemaakt dat in Holland de steden
en Staten relatief veel invloed uitoefenden op het
landsbestuur. Elders in de studie (blz. 232-244)
wordt dan ook beschreven hoe in de onrustige ja­
ren tachtig en negentig van de 15e eeuw de Staten
(en daarin met name de grootste steden) in hoge
mate een zelfstandig beleid voerden bij de organi­
satie en financiering van de landsverdediging,
zowel te land als ter zee. Het centrale gezag ac­
cepteerde dit eigenmachtig optreden, omdat het
wel inzag dat op die manier de oorlogvoering het
meest doelmatig werd aangepakt. Gevolg hiervan
was wel dat de Staten gedurende lange perioden
vrijwel continu bijeen waren, wat waarschijnlijk
zijn weerslag had op de institutionele ontwikke­
ling van de Statenvergadering.
Van groot belang is natuurlijk ook de vraag
naar de samenstelling van de Statenvergadering:
wie werden daarvoor opgeroepen? Het blijkt dat
de steden, en dan met name de zes hoofdsteden,
bijna altijd aanwezig waren op de dagvaarten; in
Holland, toentertijd een van de meest verstede­
lijkte gebieden van Europa, domineerden de ste­
den de vergadering van de Staten. Kokken vond
dat de ridderschap in veel mindere mate dan de
steden op de dagvaarten verscheen, en de geeste­
lijkheid vrijwel nooit (blz. 134-138). Te vrezen
valt echter dat op dit punt een vertekening kan
zijn opgetreden ten gevolge van het beschikbare
bronnenmateriaal: aangezien de meeste gege­
56
vens werden ontleend aan stedelijke archieven,
ligt het voor de hand dat over de deelname van de
steden aan dagvaarten ook de meeste informatie
is gevonden. Met name het in meerderheid van
de gevallen ontbreken van de ridderschap ter ver­
gadering - Kokken vond hun aanwezigheid in
slechts 17 procent van het aantal dagvaarten - is
problematisch. De auteur merkt weliswaar op dat
de aanwezigheid van de edelen niet te meten valt
door het ontbreken van presentielijsten en van
een eigen archief van de ridderschap, maar trekt
uiteindelijk toch de conclusie dat inderdaad bij
de meeste dagvaarten de adel ontbrak. In Kok-
kens eigen studie zijn echter wel degelijk aanwij­
zingen te vinden dat de adel vaker present was
dan hij veronderstelt. Zo blijkt dat in 40 procent
van de dagvaarten de leden van de ridderschap
werden opgeroepen (blz. 115). Wel is duidelijk dat
ze niet steeds allemaal kwamen, en dat hun op­
komst soms zelfs ronduit slecht was: er zijn voor­
beelden bekend van dagvaarten die werden uit­
gesteld vanwege een te kleine opkomst van de
adel. Die laatste omstandigheid lijkt echter juist
te impliceren dat normaliter de ridderschap wèl
door voldoende personen vertegenwoordigd was.
Kokken lijkt al met al te weinig rekening te willen
houden met de beperkingen van zijn bronnen­
materiaal, en dat is des te opvallender daar hij zelf
in andere gevallen het ontbreken van personen of
groepen op de dagvaarten wel degelijk wijt aan
lacunes in de bronnen. Zo vond hij in totaal in
slechts een derde deel van de dagvaarten de
landsheer of diens vertegenwoordigers (in de
praktijk de stadhouder of de Raad) als deelne­
mende partij, waarbij hij aantekent dat het lands­
heerlijk gezag een veel grotere rol in de dagvaar­
ten moet hebben gespeeld dan uit dit cijfer blijkt;
zulks valt op te maken uit de dominantie van Den
Haag als vergaderplaats en de dominante rol van
het landsheerlijk bestuur bij de oproepen ter dag­
vaart. Hetzelfde geldt voor de aanwezigheid van
de landsadvocaat, die qualitate qua altijd ter verga­
dering aanwezig diende te zijn: die functionaris is
in slechts 11 procent van de dagvaarten aange­
troffen, maar moet volgens Kokken 'in de regel'
aan de Hollandse dagvaarten hebben deelgeno­
men.
Overigens stonden de leden van de ridder­
schap bepaald niet alleen in hun geringe animo
om op de dagvaarten te verschijnen. Absenteïsme
was een veel voorkomend verschijnsel dat soms
kon duiden op passief verzet van de wegblijvers
bij een bepaalde zaak, of vaker gewoon op gebrek

Boekennieuws
aan interesse: wanneer er zaken werden besprosen van de bedeling rondkomen? Wat was de posiken
die voor een bepaalde partij niet van belang tie van bedeelden binnen de Leidse samenleving:
waren, had hij de neiging om thuis te blijven, te behoorden zij tot de arbeidersklasse of vormden zij
meer daar een dagvaart voor de deelnemers een een aparte groep die door sommige historici een
dure aangelegenheid was. Medezeggenschap was lompenproletariaat wordt genoemd?
mooi, maar alleen wanneer men er direct voor­ Voor dit onderzoek is een enorme hoeveelheid
deel bij had. Het is aardig om te zien dat het cijfermateriaal bijeengebracht en verwerkt. De
landsheerlijk gezag grote moeite deed om door lijst van tabellen en grafieken beslaat maar liefst
middel van sancties het absenteïsme te bestrij­ vier volle bladzijden. Dit maakt het boek bij uitden.
Blijkbaar was de centrale overheid sterk stek nuttig voor ieder die hierna een vergelijkbaar
doordrongen van het nut van betrekking van de onderzoek wil gaan doen naar de levensomstan­
belanghebbenden bij het besluitvormingsproces. digheden van gewone en arme mensen in andere
Kokken heeft over dit belangwekkende onder­ steden. Het is de auteur echter niet geheel gelukt
werp een mooie dissertatie geschreven, die de op basis van dit cijfermateriaal een samenhan­
neerslag vormt van een degelijk onderzoek. Hoegend en overtuigend beeld van armoede in Leiwel
enkele delen van het boek wat plichtmatig den te schetsen.
overkomen (bijvoorbeeld de voorgeschiedenis Hij heeft zich veel moeite getroost de loonont­
van de dagvaarten in het eerste hoofdstuk) of wikkeling van arbeiders en de samenstelling van
soms blijven steken in een nogal schetsmatige op­ de arbeidsmarkt te reconstrueren. Dat is echter
somming (zoals hoofdstuk 6, de 'aktieterreinen' maar voor een beperkt aantal beroepen mogelijk,
van de steden en Staten, in feite niet meer dan een zoals voor arbeiders in stadsdienst en bouwvak­
korte beschrijving van de politieke en andere ontkers, maar veel minder voor fabrieksarbeiders.
wikkelingen in Holland), is het werk over het al­ De vraag of dat representatieve gegevens oplevert
gemeen in een heldere en vlotte stijl geschreven. over de werkende stand in Leiden blijft wat in de
Met dit boek krijgen we een scherper en in som­ lucht hangen. Het onderzoek naar de kosten van
mige opzichten een nieuw beeld van de Staten levensonderhoud en de ontwikkeling daarvan
van Holland in het laatste kwart van de 15e eeuw, door de tijd kan daardoor - ondanks de grote
tijdens een cruciale fase in de ontwikkeling van hoeveelheid verwerkt materiaal - toch weinig ze­
deze belangrijke representatieve instelling. kers opleveren over de levensstandaard van het
armere deel van de bevoking.
J.W.J. Burgers
Het hoofdstuk over de praktijk van de bedeling
van behoeftigen past slecht bij de vraag die het
moet beantwoorden, namelijk of en in hoeverre
Peter Pot, Arm Leiden. Levensstandaard, armoemensen
van bedeling konden rondkomen. De
de, bedeling en bedeelden in Leiden, 1750-1854 vraag op zich doet archaïsch aan. Het marxis­
(Hollandse Studiën 31, Hilversum: Verloren, tisch onderzoek naar armoede en armenzorg
1993, 380 blz., ƒ59-, ISBN 90-70403-33-1). heeft zich ooit beziggehouden met berekeningen
van de calorische waarde van de uitdelingen door
Deze studie richt zich op de armoede in Leiden in liefdadige instellingen, waaruit bleek dat een ar­
het genoemde tijdvak. Bewust is afgezien van een me van de liefdadigheid niet leven kon. Sindsdien
benadering van bovenaf. Het gaat in dit boek niet is duidelijk geworden dat armenzorg nooit be­
om de veranderende ideeën van de elite over armoedoeld was als verschaffer van volledig levensonde
en armen of over de liefdadige instellingen - al derhoud. Armenzorg was in de voor-industriële
komen deze zaken uiteraard aan de orde. De auteur periode altijd een aanvulling op wat een huishou­
richt zijn onderzoek in de eerste plaats op de gewoden zelf aan inkomsten kon verwerven. Het
ne mensen en met name op de armen. De hoofd­ kwam bovenop inkomsten uit arbeid van alle lestukken
van het boek dragen dan ook als titels: Loden van het huishouden, uit verkoop of verpannen
en arbeidsmarkt, Levensstandaard, Bedeling, ding van niet strikt noodzakelijke eigendommen,
Overlevingsstrategieën, en Arbeidersklasse oflom- steun van naaste verwanten en dergelijke. Het
penproletariaat? In deze hoofdstukken wordt een was nooit de bedoeling dat mensen alleen van de
antwoord gezocht op drie centrale vragen. Hoe ont­ bedeling zouden leven en de vraag naar de toereiwikkelde
de levensstandaard van de Leidse bevolkendheid van ondersteuning kan dus op voorking
zich in de periode 1750-1854? Konden menhand ontkennend worden beantwoord.
57

Boekennieuws
Een ander probleem, dat door Pot niet als zodanig
gesteld wordt, maar dat in feite in het
hoofdstuk over de bedeling behandeld wordt, is
dat van de efficiëntie van de armenzorg. De patriotten
hadden aan het eind van de 18e eeuw de
mond vol van de al te ruimhartige en kritiekloze
bedeling, met name door particuliere en kerkelijke
liefdadigheid, die de economie ontwrichtte en
die de armen de mogelijkheid bood tot een zielverdervende
vrijwillige werkeloosheid. Zij deden
vergaande voorstellen om alle bedeling uit handen
van particuliere en kerkelijke instanties te halen
en tot een centraal uitgevoerde staatstaak te
maken. Deze plannen hebben tot in onze eeuw op
uitvoering gewacht. De patriotse kritiek op het
bestaande bestel van armenzorg bezorgt tot op de
dag van vandaag de vroeg-moderne armenzorg
het odium van een goedbedoeld maar fraudegevoelig
rommeltje, dat niet veel veranderde aan de
nood van de armsten.
Het is echter volstrekt duidelijk dat het Leidse
huiszittenhuis, een gemengd stedelijke en kerkelijke
instelling, in de praktijk alles behalve kritiekloos
en ruimhartig bedeelde. Om bedeeld te
kunnen worden moest men de noodzaak van ondersteuning
kunnen aantonen. De verstrekte bedeling
was altijd een aanvulling op eigen inkomsten,
geen vervanging van loon en niet voldoende
om alleen van te leven. Wie lui of onfatsoenlijk
leefde liep een zeer reëel risico van bedeling te
worden uitgesloten. De patriotse kritiek was hier
dus feitelijk niet van toepassing. Dat roept de
vraag op waar de patriotten zich nu eigenlijk zo
druk over maakten. Pot gaat hier niet op in.
Uiteraard zijn de armen en niet de patriotten het
onderwerp van zijn studie, en wordt hij enigszins
verschoond door het feit dat grondige studies over
de vroegmoderne armenzorg in Nederland ontbreken.
Toch had de discrepantie tussen de toentertijd
luid en vaak te berde gebracht ideeën over
de ontoereikendheid van de bestaande vormen
van armenzorg en de in de praktijk aantoonbaar
kritische en spaarzame bedelingspraktijk gedurende
de gehele periode 1750-1854 wel enige aandacht
mogen krijgen.
Smakelijk en onmisbaar in moderne studies
over armoede is een hoofdstuk over de zogeheten
overlevingsstrategieën. Hierin wordt een overzicht
geboden van de legale en minder legale wijzen
waarop armen, naast of in plaats van een beroep
op de armenzorg, hun karige inkomsten
aanvulden. Voor Leiden belangrijk was de mogelijkheid
elders een beter bestaan te zoeken. Met
58
het teruglopen van de textielindustrie zochten
veel armen hun heil in emigratie. Andere door
Pot behandelde mogelijkheden het hoofd boven
water te houden waren het belenen van goederen,
sparen, het beroep op gilden, fondsen en beurzen,
het maken van schulden en burenhulp. Ook
voelden armen zich wel genoodzaakt hun heil te
zoeken in criminele activiteiten zoals prostitutie,
bedelarij en diefstal, en het verlaten, te vondeling
leggen of zelfs doden van hun kinderen.
Pot doet geen poging deze overlevingsstrategieën
in te bedden in een reconstructie van een
mogelijke 'cultuur van de armoede'. Uitgaande
van de vraag of de bedeelden behoorden tot de arbeidersklasse
of een lompenproletariaat had dat
enigszins voor de hand gelegen. Er was immers
bij de beschrijving van de praktijk van de bedeling
al aangetoond dat alleen wie met eerlijk werk
zoveel mogelijk in zijn onderhoud voorzag, zijn
inkomsten uit de armenkassen aangevuld kon
krijgen. Dat plaatst de bedeelden al op voorhand
in wat, enigszins anachronistisch, wel de arbeidersklasse
mag heten. Voor toekenning van het
predikaat lompenproletariaat zou onderzocht
moeten worden of bedeelden anders leefden dan
de sociale norm voorschreef.
In plaats daarvan vergelijkt de auteur de bedeelden
met andere sociale groepen op economische
en demografische kenmerken. Daaruit blijkt
dan dat bedeelden vooral te vinden waren in de
nijverheid. Wevers en spinsters waren onder hen
oververtegenwoordigd. Het huiszittenhuis beperkte
zich tot de bedeling van geboren Leidenaars.
Voor wat betreft de gezinssamenstelling
waren alleenstaanden en grote gezinnen oververtegenwoordigd.
Het aandeel van de grote gezinnen
slonk in de loop van de behandelde periode.
De auteur waagt zich hier niet aan een (demografische?)
verklaring, maar constateert slechts een
prioriteit voor bejaarden in de bedeling aan het
einde van de periode. Verder signaleert hij dat er
geen proletarisch huwelijkspatroon valt te onderkennen
met betrekking tot spreiding van huwelijken
over het jaar, huwelijksleeftijd en voorechtelijke
concepties (al zijn die er bij bedeelden iets
meer dan gemiddeld). Wel kon hij constateren
dat analfabetisme, dat in Leiden toch al algemener
was dan elders, onder bedeelden nog vaker
voorkwam. Uit het feit dat de Leidse bedeelden
op deze punten niet extreem afweken van wat gewoon
was, concludeert hij dat bedeelden hun
wortels hadden in de arbeidende klasse.
Het geheel is al met al wat teleurstellend. De

Boekennieuws
concentratie op het rijkelijk voorhanden cijfer­ van patiënten. Het tuchthuis maakte toen al geen
materiaal en de wat ongelukkig gekozen centrale deel meer uit van het Sint-Jorisgasthuis. De
vragen lijken de compositie van een evenwichtig auteur gaat niet echt in op de inhoud van de eer­
en samenhangend verhaal parten gespeeld te ste Krankzinnigenwet (1841), die leidde tot mo­
hebben. Er wordt allerlei aardig materiaal gepredernisering en nieuwbouw bij Sint Joris. De
senteerd, maar er wordt wat weinig verklaard. tweede Krankzinnigenwet (1884), door de auteur
Evengoed valt het toe te juichen dat de auteur iets meer verduidelijkt, maakte ingrijpende reor­
zich gewaagd heeft aan een lokale studie naar arganisatie noodzakelijk. Dit leidde onder meer tot
moede en bedeling aan het begin van de moderne de nieuwbouw van het buitengesticht. Deze
tijd. Over dit onderwerp is veel bronnenmateri­ nieuwbouw vond plaats in het begin van de perioaal
voorhanden, maar vaak van een tamelijk onde 1884-1954 (hoofdstuk 3). In deze periode vond
aantrekkelijk soort. Tot voor kort hebben dan ook ook de professionalisering van het verpleegbe-
weinigen zich tot de bestudering ervan aangeroep plaats. Opmerkelijk in dit hoofdstuk zijn de
trokken gevoeld. Het is goed dat de belangstelling fragmenten uit het dagboek (1935-1936) van een
voor zulke, in de tijd zelf maatschappelijk hoogst leerling-verpleegster.
belangrijke, maar voor de historicus erg weerbar­ Het laatste hoofdstuk omvat het tijdvak 1954stige
zaken als armoede en bedeling, sinds kort 1994 en is waarschijnlijk de periode met de meest
groeiende is. Arm Leiden levert, zowel in wat het ingrijpende veranderingen in de geestelijke ge­
biedt als in de vragen die het oproept, op dit gezondheidszorg. Nieuwe medicijnen zorgden niet
bied een waardevolle bijdrage.
voor genezing, maar wel voor een draaglijker leven
voor patiënten. Wat dit laatste hoofdstuk
Joke Spaans
vooral zo verrassend maakt, zijn de interviews
met ex-verplegers en patiënten. Verder is er aandacht
voor de problemen in de jaren zeventig; de
Jaak Slangen, Van Koningsplein naar Lazarus­ tijdgeest van democratisering en emancipatie
klap. Fragmenten uit de geschiedenis van Psychia­ van patiënten, gecombineerd met andere opvattrisch
Centrum Joris te Delft (±1394-1994) tingen over psychiatrie (anti-psychiatrie) leidde
(Delft: Eburon, 1994, 231 blz., ISBN 90-5166- tot kritiek op de gang van zaken bij Sint Joris. He­
403-6).
laas legt de auteur de wet Bijzondere Opnemingen
in Psychiatrische Ziekenhuizen (1994) niet
Het Sint-Jorisgasthuis te Delft werd omstreeks echt duidelijk uit (blz. 143).
1394 gesticht. In de begintijd had het een brede Van 1894 tot begin jaren tachtig hebben het
functie. Zowel mensen met een geestelijk of licha­ stadsgesticht en het buitengesticht naast elkaar
melijk gebrek als reizigers konden er onderdak bestaan onder één bestuur. In 1981 werd het
krijgen. Later kreeg het gasthuis naast de opvang stadsgesticht van Joris gesloopt en verplaatsten
van krankzinnigen (dolhuis) ook een functie als de activiteiten zich naar de buitenafdeling, die
tuchthuis. Uiteindelijk specialiseerde het zich tot vanaf dat moment Psychiatrisch Centrum Joris
krankzinnigeninrichting. De oorspronkelijke ging heten. De titel van het boek verwijst naar de­
vestiging van het gasthuis was binnen de stad ze verhuizing. Het binnengesticht was gelegen
Delft gelegen en werd daarom ook wel stads- aan het Koningsplein en de buitenafdeling vergesticht
genoemd; in 1894 werd een afdeling buirees op een plaats waar ooit een leprooshuis had
ten de stad gevestigd, het buitengesticht geheten. gestaan.
Ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan Het boek is geschreven in opdracht van het
van dit buitengesticht is het boek van Slangen Psychiatrisch Centrum Joris. Het is echter niet
verschenen.
het gebruikelijke jubileum- of gedenkboek. Zo
In de periode van de oprichting tot 1812, be­ wordt er weinig geciteerd uit de notulen van dischreven
in hoofdstuk 1, werden krankzinnigen rectievergaderingen. De auteur heeft duidelijk
alleen maar opgesloten. Van een behandeling was geprobeerd, met de geschiedenis van het Joris
geen sprake. Er werd naar gestreefd om de bewo­ Gasthuis als basis, bij te dragen aan de geschiedeners
van het gasthuis hun eigen verzorging te lanis van de geestelijke gezondheidszorg in het alten
verdienen, bijvoorbeeld door touwpluizen, gemeen. Met name in de tegen een blauwe ach­
wolkammen etcetera. In de 19e eeuw (hoofdstuk tergrond gedrukte leesteksten, die telkens naast
2) werd een begin gemaakt met het behandelen het lopende verhaal zijn afgedrukt, wordt op za-
59

Boekennieuws
ken van meer algemeen belang ingegaan. Zo is er
een korte biografie opgenomen van dr Ramaer,
die halverwege de 19e eeuw geneesheer-directeur
van Joris was, maar die ook van landelijke beteke­
nis was door zijn bemoeienissen met de tweede
Krankzinnigenwet en betrokken was bij de op­
richting van de Nederlandsche Vereeniging voor
Psychiatrie (1871) en de Maatschappij tot Bevor­
dering van de Geneeskunst. Daarnaast is er ook
een stukje opgenomen over de psychofarmaca,
die sinds de jaren vijftig revolutionaire verande­
ringen in de psychiatrie veroorzaakt hebben.
Voor het schrijven van het boek heeft de auteur
gebruik gemaakt van uiteenlopende bronnen. In
het 'Ten Geleide' (blz. 9) legt de schrijver uit dat
hem in eerste instantie gevraagd werd dit boek te
schrijven op basis van de scripties van een aantal
studenten, maar dat aanvullend onderzoek nodig
was. Aangezien het bij 15 van de 51 titels op de li­
teratuurlijst om scripties gaat en deze blijkens de
noten ook inderdaad geraadpleegd zijn, was het
misschien aardiger geweest als de auteur meer eer
aan deze scriptieschrijvers had doen toekomen.
De historicus Jaak Slangen heeft nooit eerder
iets gepubliceerd over de geschiedenis van de psy­
chiatrie, maar heeft wel door eigen opname in een
therapeutische leefgemeenschap deze wereld aan
den lijve ondervonden. De betrokkenheid die
hiervan het gevolg is, is op veel plaatsen in zijn
werk duidelijk terug te vinden. Hij is erin ge­
slaagd een prettig leesbaar en rijk geïllustreerd
boek voor een breed publiek te maken. Het laat
zich lezen als een geschiedenis van de geestelijke
gezondheidszorg in Nederland.
B.C. Meijerman
H. van Felius en H.J. Metselaars, Noordholland­
se statenleden 1840-1919 (Hollandse Historische
Reeks 21, Den Haag: Stichting Hollandse Histo­
rische Reeks, [1994], 294 blz., ƒ60-, ISBN
90-72627-13-X).
Tn de hoofdstad zoo wel als op het platteland in
Noord-Holland zijn en blijven de ingezetenen ja
vrijheidslievend, gelijk van ouds, maar niet min­
der, ja nog meer zijn zij vijanden van onrust en wan­
orde. Dit is ook niet te verwonderen wanneer men
nagaat, dat de kapitalen in dit gewest betrekkelijk
weinig in landbezit gevestigd zijn, maar meestal in
Handel, Nijverheid en openbare fondsen. Deze
kunnen niet bloeijen zonder rust, orde en stabili­
60
teit, en ieder gevoelt dus, als bij instinkt, dat deze
niet in gevaar behooren gebracht te worden.'
Aldus rapporteert Van Ewijck, commissaris des
Konings in Noord-Holland, vroeg in het beteke­
nisvolle jaar 1848 aan koning Willem II. Zou Van
Ewijck een enigszins betrouwbare bron zijn? Was
Noord-Holland inderdaad een tamelijk conser­
vatieve provincie, waarvandaan geen liberale,
laat staan revolutionaire initiatieven te verwach­
ten waren? Om een nieuw antwoord op onder
meer die vraag te krijgen, heeft de tweede auteur,
Metselaars, een uitvoerig onderzoek verricht
naar de uitslagen van de Statenverkiezingen en
de achtergronden van de verkozen leden tussen
1840 en 1919 (blz. 7-72). In 'de literatuur' staat
het 19e-eeuwse Noord-Holland bekend als een
behoudend-liberale provincie, afgezien van het
later 'rode' Amsterdam en de 'rode' Zaanstreek.
Het jaar 1840 is voor Noord-Holland een na­
tuurlijk beginpunt: in dat jaar werd het door de
grondwetswijziging een zelfstandige provincie.
Deze studie is een Nederlandse primeur: zij
vormt het eerste systematische onderzoek naar de
samenstelling en achtergronden van de Staten­
colleges van na 1813. Voor bij voorbeeld de Eerste
Kamer was een dergelijk onderzoek al wel ge­
daan, door A. Postma e.a., Aan deze zijde van het
Binnenhof (Den Haag 1990). Het zorgvuldig uit­
spitten van de vele - in totaal over deze periode
zo'n 344 - regionale verkiezingsuitslagen, levert
inderdaad een genuanceerder beeld op van de
politieke krachtsverhoudingen in de provincie.
Van Ewijkhad gelijk. Dat wil zeggen, geduren­
de de hele 19e eeuw vormden conservatieven en
behoudende liberalen - met daartussen volgens
de auteurs slechts een gradueel en allengs ver­
dwenen onderscheid - de overgrote meerderheid
in de Statencolleges; hooguit is er een geleidelijke
verschuiving waarneembaar van conservatieven
naar conservatief-liberalen en liberalen, en uit­
eindelijk zelfs een enkele vrijzinnig democraat.
Maar illustratief voor de verhoudingen was dat
geen van Thorbeckes Negenmannen uit Noord-
Holland afkomstig was en er geen enkele vorm
van Noordhollandse politieke steun voor hun
voorstellen valt aan te wijzen.
Waar tot 1848 de Staten werden aangewezen
door de drie standen: ridderschap, steden en lan­
delijke stand, waren de verkiezingen voortaan
rechtstreeks. Maar ongetwijfeld was de meerder­
heid van de nieuwe dragers van het kiesrecht te­
gen de hervormingen gekant, en de opkomstper-

centages bleven enkele decennia beneden de 50
procent. Ook bij de gekozenen veranderde wei­
nig: de Statenleden bleven dezelfde notabelen als
tot dusver, en nog in 1880, menen de auteurs, was
de samenstelling van de Staten niet wezenlijk ver­
anderd en hadden de politieke hervormingen
weinig gedupeerde gedeputeerden opgeleverd.
Maar rond 1880 zien ze een nieuwe fase aanbre­
ken. Eén van de stellingen van deze tamelijk droge
studie is dat de hele beschreven periode in tweeën
is te delen, met 1880 als keerpunt. Vanaf 1880 gin­
gen nieuwe thema's en nieuwe verhoudingen de
doorslag geven. Aanvankelijk wisten de liberalen
ook toen nog de overgrote meerderheid te behou­
den, maar na de eeuwwisseling namen de confes­
sionelen aan kracht toe en kwamen met name ook
de socialisten opzetten. Al vanaf 1868, wanneer de
achterliggende verkiezingen voor de Eerste Ka­
mer een veel politieker karakter aan de Statenver­
kiezingen verlenen, de opkomstcijfers hoger wor­
den en de schoolstrijd is losgebarsten, wordt het
thema confessioneel versus anti-confessioneel do­
minant. Met name het verzet tegen katholieke
kandidaten weet lang de tegenstanders te vereni­
gen. En in latere tijden sluit Kuypers antithese-
politiek iedere samenwerking tussen confessio­
neel en anti-confessioneel uit. De confessionelen
beschikken in Noord-Holland al enige decennia
over 30 tot boven de 40 procent van de stemmen,
zonder dat dit aan de zetelaantallen is af te lezen.
Voor de verdere uitholling van het liberale over­
wicht zorgen na 1880 de veranderingen in het
kiesstelsel en de wijziging in de samenstelling van
de kiesdistricten, die voorheen met name de ka­
tholieken bewust benadeelden. Het uitdiepen van
de verschillende 'confessionele' thema's als een
dominante factor in de Noordhollandse krachts­
verhoudingen is wellicht de belangrijkste bijdrage
van dit boek aan de beeldvorming omtrent de 19e-
eeuwse politieke geschiedenis.
Het leeuwedeel van het werk wordt gevormd
door het Repertorium van Statenleden 1840-1919(h\z.
93-269) dat volgt op de lijsten van Statenleden en
leden van de Eerste Kamer voor Noord-Holland
(blz. 73-92). Het Repertorium, samengesteld door
de eerste auteur, Van Felius, bevat over al deze
Statenleden een aantal kerngegevens: personalia,
familierelaties, politieke en andere functies, gods­
dienst en relaties met de andere leden. Soms is een
portret afgedrukt. Tussen deze Statenleden tref­
fen we meer bekende familienamen dan bekende
namen aan; voor zover sommige leden al indivi­
duele roem genieten, danken zij deze eerder aan
Boekennieuws
hun verdere politieke loopbaan, bij voorbeeld va­
der Jan en zoon Theodorus Heemskerk als respec­
tievelijk conservatief en antirevolutionair rege­
ringsleider. Dit neemt niet weg dat dit Repertori­
um vele dankbare gebruikers zal kennen.
Johan Snel
Ronald Grootveld en René Spork, De gemeente
georganiseerd. Wegwijzer bij honderd jaar gemeen­
telijke organisatie. Den Haag 1851-1952 (Den
Haag: Gemeentearchief, 1994, 148 blz., ISBN
90-74627-01-3; ook verkrijgbaar op diskette).
De archieven van de hedendaagse plaatselijke
overheid, van een grote gemeente zoals Den
Haag. We zien eindeloze rijen archiefdozen voor
ons, gevuld met duizenden stapels papier en ge­
automatiseerde ('machine-leesbare') gegevens.
Al die documenten moeten bruikbare informatie
bevatten, verstopt tussen een overstelpende hoe­
veelheid ballast. Menig historicus zal nachtmer­
ries krijgen bij de gedachte aan het historisch on­
derzoek in de toekomst, in overheidsarchieven
van het einde van de twintigste eeuw, gevormd na
de uitvinding van de kopieermachine en na de
komst van de personal computer en de printer.
Het hier behandelde archief van de gemeente
Den Haag uit de periode 1851-1952 is een even
onoverzichtelijke informatiebron, hoewel ont­
staan vóór het tijdperk van massale reproduktie
van beleidsstukken. Dit geldt voor de doorsnee­
historicus en helemaal voor de 'vrijwilliger-
historicus'; de enige die er zonder al te veel pro­
blemen mee uit de voeten kan, is de diehard die
van professie bezig is met bestuurlijke en institu­
tionele geschiedenis. Wie kan de onderzoeker be­
ter te hulp schieten dan een deskundige zoals de
archivaris? De publikatie De gemeente georganiseerd,
samengesteld door twee medewerkers van het
Haags Gemeentearchief, wil een leidraad zijn
voor de onderzoeker in de archieven van de
Haagse gemeentelijke overheid uit de periode
1851-1952. Maakt dit hulpmiddel het mogelijk
om akelige nachtmerries bij de gedachte aan een
onderzoek in zo'n overheidsarchief te voorko­
men?
In eerste instantie verschaft De gemeente georgani­
seerd een groter inzicht in honderd jaar Haagse
gemeentelijke organisatie. Door taakuitbreiding,
-inkrimping of-verschuiving, en door oprichting
en opheffing van diensten en bedrijven is er in
61

Boekennieuws
Den Haag een wirwar van archieven ontstaan,
waarin het lang niet altijd gemakkelijk is de weg te
vinden. Wie onderzoek doet naar bestuurlijke
thema's komt in deze wegwijzer te weten hoe het
archief van de gemeente Den Haag georganiseerd
is. Redelijk snel kan men nu naslaan welke instan­
tie of functionaris bemoeienis met zijn onderwerp
had. De keuze voor het al dan niet raadplegen van
de archieven van Haagse commissies, diensten,
bedrijven en functionarissen wordt gemakkelijker
gemaakt. En dat is een goede zaak. De vraag of de
Haagse gemeente naar behoren heeft gewerkt,
wordt niet beantwoord door de auteurs; het oor­
deel is aan de historisch onderzoeker.
Wat kan de onderzoeker doen met dit omvang­
rijke archief? Het belang voor de bestuurlijke ge­
schiedenis is overduidelijk. In institutionele stu­
dies zullen deze archieven niet meer over het
hoofd kunnen worden gezien. Dit belang wordt
ook onderkend: zo verscheen onlangs onder de ti­
tel Bestuursgeschiedenis een leidraad voor lokale en
regionale geschiedbeoefenaren in de reeks Cahiers
voor lokale en regionale geschiedenis. Verder zij verwe­
zen naar het artikel elders in dit nummer van
J.C.N. Raadschelders, 'De gemeente georgani­
seerd? Bestuurlijke ontwikkeling in archief­
bestanden'. In bestuurlijk opzicht zijn juist deze
honderd jaar bijzonder interessant, aldus de ex­
perts op bestuurlijk historisch terrein. Want de
Haagse gemeentelijke organisatie is vooral sedert
de eeuwwisseling explosief gegroeid. Onze be­
langstelling houdt niet op bij deze droge conclu­
sie. De vraag waardoor die groei veroorzaakt
werd, is op zich al interessant en duidt bovendien
op andere gebruiksmogelijkheden van dergelijke
archieven. De gemeente kreeg in de tweede helft
van de 19e eeuw meer zorg voor en bemoeienis
met maatschappelijke toestanden; allerhande
aangelegenheden die voorheen door kerk, buurt
of familie werden opgelost, werden overgenomen
door of toevertrouwd aan de overheid. De op­
komst van de zorg van overheidswege is op lokaal
niveau duidelijk te zien. Rond 1900 is sprake van
een gemeente die niet langer toeziet, maar in toe­
nemende mate ingrijpt in de samenleving, bij
voorbeeld op het terrein van de armenzorg en de
volkshuisvesting. Tegen het einde van deze eeuw
ziet men juist op deze terreinen de overheid op
grond van financiële motieven terugtreden.
De bestuurlijke invalshoek is echter maar één
van de vele mogelijkheden, en mijns inziens niet
de meest frequente aanleiding voor een onder­
zoek in de archieven van de gemeentelijke over­
62
heid. Minstens zo interessant - en wellicht vaker
geraadpleegd - zijn deze archieven voor onze his­
torische kennis over een gemeente als Den Haag
en haar bewoners. Zo'n archief van het gemeente­
bestuur is misschien wel de belangrijkste en rijk­
ste basis voor historisch onderzoek naar plaatse­
lijke zaken of naar algemene thema's binnen een
lokale context. Met De gemeente georganiseerd als
wegwijzer kunnen de Haagse archieven worden
gebruikt door onderzoekers die zich bezighouden
met allerlei onderwerpen waarmee de gemeente
zich bemoeide, of het nu gaat om de geschiedenis
van de sociale zorg, van Schildersbuurt of Staten­
kwartier, onderwijs op gemeentescholen, milieu-
politie of stadsomroepers in Scheveningen.
Deze publikatie steekt dus ook de niet in politiek
bestuur geïnteresseerde historici een helpende hand
toe. Men wordt op het goede spoor geholpen in de
complexe gemeentelijke papierberg. Bij de namen
van sommige commissies die worden genoemd,
wordt men benieuwd naar de inhoud van archie­
ven. Neem een onderwerp als de Tweede Wereld­
oorlog. Stel dat men onderzoek wil doen naar de
Haagse sociale zorg van gemeentewege in oor­
logstijd. We treffen archieven aan over steun in de
vorm van kleding of voedsel, er was zelfs een af­
zonderlijke gemeentelijke schoeiseldienst en een
instelling met de naam 'Centrale Keukens'. De
Gemeentelijke Verzorgingsdienst had onder
meer als taak de exploitatie van kinder-, bejaar­
den- en noodtehuizen. De instanties die waren be­
last met de zorg voor oorlogsslachtoffers en de on­
derbrenging in noodtehuizen na het bombarde­
ment op het Bezuidenhout in 1945, kennen afzon­
derlijke archief. Het voorbeeld geeft aan hoe in dit
boekwerk de weg wordt gewezen. Het woord is nu
aan de onderzoeker om meer te doen met deze be­
ter toegankelijke gemeentelijke bronnen.
Jan Brugman

Inhoud
27e jaargang nr. 1, februari 1995
E.H.P. Cordfunke en G.J.R. Maat
Sint Adelbert en Egmond: mythe of werkelijkheid? 1
Lydia Hagoort
Onbekend uittreksel uit de Gedenkschriften van Laurens Jacobsz. Reael 9
Johan Koppenol
Jacht op een jongeling van 'cleyn verstant':
het omstreden auteurschap van het Leidse Armenrapport (1577) 13
Peter Prins
Hendrik Spiekman. Sociaal-democratische pionier in Rotterdam 31
Jos Raadschelders
De gemeente georganiseerd? Bestuurlijke ontwikkeling in archiefbestanden 44
Boekennieuws 52
Aan dit nummer werkten mee:
prof.dr E. H. P. Cordfunke. Adres: Jan van Scorelpark 50, 1871 EX Schoorl.
drs L. Hagoort is historicus (afstudeerrichting sociaal-economische geschiedenis, Rijksuni­
versiteit Utrecht) en werkzaam op het Gemeentearchief te Amsterdam. Adres: Zeggehof 22,
1441 PX Purmerend.
drs J. Koppenol is tijdelijk universitair docent Nederlandse Letterkunde van de 17e en 18e
eeuw aan de vakgroep Nederlands van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij bereidt een
proefschrift voor over het Loterijspel (1596) van Jan van Hout. Adres: Klikspaanweg 5a,
2324 LVV Leiden.
dr G.J.R. Maat. Adres: Rijksuniversteit van Leiden, Faculteit der Geneeskunde, vakgroep
Anatomie, Postbus 9602, 2300 RC Leiden.
drs P. Prins studeerde geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en is tegenwoordig
free-lance historicus. Adres: Spinozahof 20, 1018 AN Amsterdam.
drs J. Raadschelders (1955) is bestuurskundige en historicus, en verbonden aan de Interfa­
cultaire vakgroep Bestuurskunde van de Rijksuniversiteit Leiden. Adres: Faculteit der So­
ciale Wetenschappen, Postbus 9555, 2300 RB Leiden.
Omslagontwerp: Ester Wouthuysen.
Produktie: Uitgeverij Verloren, Larenseweg 123, 1221 CL Hilversum, telefoon 035-859856,
fax 035-836557.