Download deel 3a - Textualscholarship.nl

^ 1 1 I I It 1[t! 1^ I I 1\ il \í1 F[ \I,
Gerrit Achterberg
Gedichten
[)ucl 3a raar

^ 1 1 I I It 1[t! 1^ I I 1\ il \í1 F[ \I,
Gerrit Achterberg
Gedichten
[)ucl 3a raar

GERRIT ACHTERBERG / GEDICHTEN

MONUMENTA LITERARIA NEERLANDICA XI,3a
Dit is een uitgave van het Constantijn Huygens Instituut voor tekstedities en
intellectuele geschiedenis (cHI) van de Koninklijke Nederlandse Akademie van
Wetenschappen (KNAW)
Adres: Prins Willem-Alexanderhof 5, 2S95 BE Den Haag
Postadres: Postbus 907S 4, 2509 LT Den Haag
Telefoon: 073 3 15 800
Telefax: 070- 3 8 20 S46
Copyright van deze uitgave © woo Constantijn Huygens Instituut van de
Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen
Vormgeving: Frederik Bos, Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen,
Amsterdam
Druk: Orientaliste, Herent
ISBN 90-76832-01-3

KONINKLIJKE NEDERLANDSE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN
Gerrit Achterberg
Gedichten
Historisch-kritische uitgave,
verzorgd door P. G. de Bruijn
Deel 3a / Apparaat
Constantijn Huygens Instituut, Den Haag 2000

Projectcommissie: G.J. Dorleijn, Groningen; R.L.K. Fokkenrat, Utrecht;
A.L. S6temann, Utrecht; H.T.M. van Vliet, Den Haag

I
Beknopte inhoudsopgave
Apparaat 3
Alfabetisch register van titels en beginregels 1311
Gedetailleerde inhoudsopgave 1363

I 'T WONDER
OVERLEVERING D Dean en van twee twintigers, . 6.
^ ^ p
DATERING Tussen augustus g en I o november I 94 2
LEESTEKST D
INGREEP 6 hardde'in < harde'in
COMMENTAAR
[Z]
[3]
[4]
I In Dean ^ en ggvan twee twintigers hebben Achterberg g en Arie Dekker gedichten g
opgenomen, pg ^ die in de eerste maanden van hun vriendschap p waren ontstaan. Zijl
leerden elkaar in augustus g I
9
2 4kennen. Het in de bundel oopgenomen
enomen voor-
woord van ds. A. Dekker, ^g geschreven toen de kopij pl voor de bundel gereed g was, is
gedateerd g
`OPHEUSDEN I o November 1924? Zie verder 2.
AVONDKERK
OVERLEVERING D Dean en van twee twintigers, . 8.
^ ^ p
DATERING Tussen augustus g en io november I 94 2
LEESTEKST D
COMMENTAAR
I Zie I "t Wonder', noot I.
AVOND
OVERLEVERING D De zangen van twee twintigers, p. IC).
DATERING Tussen augustus g en I o novembe r I 94 2
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot
REGEN
OVERLEVERING D De zangen van twee twintigers, p. 12.
3

DATERING Tussen augustus g en I o november I 94 2
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
[s]
[71
DE WIND LACHT...
OVERLEVERING D De zangen van twee twintigers, p. 16.
DATERING Tussen augustus g en i o november I 94 2
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie i "t Wonder', noot I.
6 DE REIGER
OVERLEVERING D De ^ an ^en van twee twintigers, g ^ pp.
18.
DATERING Tussen augustus g en 1 o november I 94 2
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie i "t Wonder', noot I.
LIEDJE
OVERLEVERING D De ^ an ^en van twee twintigers, g ^ p. p 20.
DATERING Tussen augustus g en i o november i 94 2
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
4

$ DE VERLATEN REIZIGER
OVERLEVERING D Dean ^ en g van twee twintigers, p.
22.
DATERING Tussen augustus en i o november i 2
gu 9 4
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
2 In Dean ^^ en van twee twintigers g is elk ggedicht
ondertekend met de initiaal van de
auteur, behalve ditedicht. g Volgens g een mededeling gvan
Arie Dekker is het
ggedicht van Achterberg g (zie verder 2.2 .
[91
HERFSTGEDACHTE
OVERLEVERING D Dean ^ en g van twee twintigers, g ^ P p. 2 4.
DATERING Tussen augustus gu en i o november i
9
2
4
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie i "t Wonder', noot I.
'T LEEGE HUIS
OVERLEVERING D Dean ^ en g van twee twintigers, g ^ p. p 2 5-26.
DATERING Tussen augustus en 1 o november i 2
gu 9 4
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
I I DE ZWIJGENDE RIVIER
OVERLEVERING D De an en van twee twintigers, p. 28.
DATERING Tussen augustus en pp november I 2
g 94
5

LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
ALTIJD MAAR DOOR...
OVERLEVERING D Dean en van twee twintigers, I— 2.
^ g g ^ P3 3
DDATERINGG Tussen augustus g en I o november I 94 2
LEESTEKST D
COMMENTAAR CO I Zie I "t Wonder', , noot I.
13 DOOD
2 De in de leestekst als motto afgedrukte g tekst staat in De zangen ^^ van twee twintigers g
rechtsboven n het e gedicht, g in hetzelfde lettertype tYp als de rest van het gedicht. g De
herkomst is niet te achterhalen.
3 De overgang g g van r. 3 I I valt samen 4 met depaginawisseling.
OVERLEVERING D De ^ an gen van twee twintigers, g , p. 37.
DATERING Tussen augustus g en I o november i ^ 24
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
[ 14]
OVERLEVERING D De zangen van twee twintigers, 38.
DATERING Tussen augustus g en I o november I ^ 24
LEESTEKST D
COMMENTAAR,
I Zie i "t Wonder', noot i.
6

ILIEFDE ' S MACHT
S
OVERLEVERING D De an en van twee twintigers,
^ ^ g , p. 39.
DATERING Tussen augustus g en I o november I 94 2
LEESTEKST D
INGREEP deez' < dee'z
3
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
[16] 'K ZAL HAAR GAAN ZEGGEN...
OVERLEVERING D De ^ an gen van twee twintigers, g ^ p 42. 4
DATERING Tussen augustus en pp november 12
gu 9 4
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
[I-7 1 HAAR AFZIJN
OVERLEVERING D De an en van twee twintigers,
^ g g , p. 45•
DATERING Tussen augustus en I o november I 2
gu 94
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
I 8
OVERLEVERING
DATERING
7
DE LIEFDE
D Dean en van twee twintigers,
^ ^ g , p. 47.
Tussen augustus g en Io november 1924 12

LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
[191 EZELKE
OVERLEVERING D De zangen van twee twintigers,
DATERING Tussen augustus g en io november I 94 2
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
20 HET SCHOOIERTJE
OVERLEVERING D De zangen van twee twintigers, I.
DATERING Tussen augustus en io november I 2
gu 9 4
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
2I IK WEEN...
OVERLEVERING D Dean en van twee twintigers,
^ g p 53•
DATERING Tussen augustus en io november I z
gu 9 4
LEESTEKST D
COMMENTAAR I Zie I "t Wonder', noot I.
MEMENTO MORI
OVERLEVERING D De zangen van twee twintigers,
8

DATERING Tussen augustus g en Io novemb er i 94 2
LEESTEKST D
COMMENTAAR Zie I "t Wonder', noot I.
[23]`ALS 'T OPENDUBBEN VAN DE TULPEN,'
OVERLEVERING M Manuscript, p in brief aan R. Houwink, 2 september 1925.
> p
DATERING Vóór 2 september i 2
p 95
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Ditedicht g staat in de eerste overgeleverde g brief van Achterberg gaan
Roel
Houwink van 2 september 1925. Behalve dit ggedicht stuurde Achterbergg
2 4`Zomermoren' 'Zomermorgen' tot en met 7 2 `Min J meisje J met de koninklijke J beenen,' ter
beoordelin g. Zie verder 3 .I.
[^4]
[25]
ZOMERMORGEN
OVERLEVERING M Manuscript, in brief aan R. Houwink, 2 september 1925.
P^ s p
DATERING Vóór 2 september I 2
p 95
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie [23] 3 `Als 't opendubben van de tulen' ,, noot I .
AVOND
OVERLEVERING M Manuscript, p in brief aan R. Houwink, 2 september 1925.
> p
DATERING Vóór 2 september i 2
p 9S
LEESTEKST M
9

COMMENTAAR I Zie' [23] `Als t o endubben van de tulen' ,^ noot i.
2 Het strofewit in r. 12/13 3valt samen met de bladwisseling. g
26 `HET HUNKERINGS HOOGROOD'
OVERLEVERING M Manuscript, in brief aan R. Houwink, 2 september 1925.
p > p
DATERING Vóór 2 september I 2
p 9S
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie 2 `Als 't opendubben van de tulen ' noot i .
3 >>
[27]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREEP
COMMENTAAR
'MIJN J MEISJE J MET DE KONINKLIJKE J BEENEN , '
M Manuscript, in brief aan R. Houwink, 2 september I 2.
p > > p 95
Vóór 2 september I 2
p 9S
M
[28] ` IK EN DE STRATEN'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREEP
IO
Na r. 2 9 9staan over de gehele gpl schrijfbreedte stree jes van diverse lengte. g In de
leestekst zijn zijnkastlijntjes
die weergegeven door kastlijntjes.
Zie[23]ls 3 't opendubben van de tulpen,', ,^ noot I.
2 Het strofewit in r. 11/1 2 valt samen met de bladwisseling. g
3 Vgl. g R. Houwink, ^ Het raadsel Achterberg' ^^pp.
i o— i 8.
M Manuscript, in brief aan R. Houwink, 1 9 september I 2.
p > > 9 P 9 5
Voor I 9 september p I 2 95
M
Na r.en 9 r. I I staan over de gehele g schrijfbreedte schrijfbreedtestreepjes pl van diverse lengte. g
In de leestekst zijn zijnkastlijntjes.
die weergegeven door kastlijntjes.

COMMENTAAR I 0 Op19 9 september p I 2 95 stuurde Achterberg g`no 'nog een paar p versjes' 1 aan Roel
Houwink: ditedicht g [29] ^ 9 `In deze ^ schemerhuis' en o 3 `Dauw'. Zie verder 3 .I.
2 Het strofewit in r. I 112 valt samen met de bladwisseling. g
3 Vgl. g R. Houwink, ^ Het raadsel Achterber ^^pp.
' 19-23.
2 `IN DEZE SCHEMERHUIS'
9
OVERLEVERING M Manuscript, p > in brief aan R. Houwink, 19 9p september 1925.
DATERING Vóór 19 I september p I 9S 2
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie [281 `Ik en de straten' noot I.
[30] DAUW
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
M Manuscript, in brief aan R. Houwink, 19 september I 2.
p > >9p 95
Vóór 9 I september p I 9S z
M
I Zie [28] `Ik en de straten' noot I.
2 Het strofewit in r. 6/7 valt 7 samen met de bladwisseling. g
I `DEN ROOIEN LOOZER VAN MIN ZAAD'
3 J
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, 24 4 september p 1 9 2 5 .
DATERING Vóór 24 4 september p I 9S 2
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Ditedicht g staat in Achterbergs g brief aan Roel Houwink van 24 4 september p
1 9 2 5 . Achterberg g schreef: `De laatste producten p (enkelen) wekten weerzin, aan wie
ik ze liet lezen. Is dat hunersoonli'k p 1 voelen dat ^ er tegen g ggekant
is, of schuilt er
iets onder wat op pppornografie g zou lijken? l Ik voor me ^el
voel dit totaal niet; ik
II

voel het als de volle zwaarte van ietseweldi g gs. Ik zou zeer graag g g weten hoe U
erover denkt! Zoo maakte ik onlangs g deze g
regels ... '. Zie verder3.1.
2 De lezing g mijn J mond. (r. 6) berust ongetwijfeld g l op p een verschrijving. l g Omdat deze
fout nietrobleemloos p gecorrigeerd g g kan worden, is ^ in dit geval g niet ingegrepen.
[32] `IN DEN HOOGEN FEESTVLAG,'
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, >SJjanuari i 926.
DATERING Vóóranuari I 26
S1 9
LEESTEKST M
COMMENTAAR I OOp januari I 926 stuurde Achterberg g zijn 1 `laatste werk' aan Roel Houwink,
bestaande uit 7 I ggedichten: 32 `In den hoo g en eestvla g^ ' tot en met 48
`Zal dan uw
liefderooter g ween ^ dan mijn vrees?' . Uit deze verzameling g kruiste Houwink vier
gedichten eenmaal -en drie gedichten g tweemaal aan. Dit gedicht g is eenmaal aan ge- ge
kruist (zie afbeelding). Zie verder3.1.1.
[33]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
34
`UW HULK VOER ZONDER VRACHT'
M Manuscript, in brief aan R. Houwink, januari I 26.
p, ^Sl 9
Vóór'anuari I 26
51 9
M
I Zie [ 3 2] `In den hoo en feestvlag,' noot I. Dit gedicht is door Houwink eenmaal
aangekruist.
g
`IEDRE WINTER BLINDER'
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, >51januari i 926.
DATERING Vóór'anuari I 26
S1 9
LEESTEKST M
I2

°:. ^. v :ï ^;..:4 • :
1 '1;L .,^:c.,:,^^:^;
. ^ ;^:.. ..^.^?•,
^:.,n^r'•
á'::5?u
^ ::.^: ,;^^,.,^;.^:^ ^^.ï^.:.^::..:•., ^ . :x ..s^,^ ^: : :^;:
^^_ _ .. .:^^,;='^.^
^^^::.. ^
= 4
,:..,::^:.^..,...> ....

VARIANTEN EN M a zw inkt, b potlood p (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
2 M a Iedere winter meer er van verloren,
b
verloren
COMMENTAAR
I Zie[3z] 3 `In den hoo gen feestvlag,' g> > noot I. Dit gedicht g is door Houwink eenmaal
aangekruist. g
2 De doorhaling g in ppotlood van M,
^ r. 2 er van is door Houwink bekrachtigd g met
zwarte inkt.
`MIN LIEFDEVOGEL VLIEGT ZOO NAUW'
35 J
OVERLEVERING M Manuscript, p, in brief aan R. Houwink, ,S^ januari 1926. 9
DATERING VÓÓranuari I 26
Sl 9
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie[32] 3 `In den hoo gen feestvlag,' g, noot I.
[36] `HET LATE, LATE WINTERPARK'
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, >Sljanuari i 926.
DATERING Vóóranuari I 26
S1 9
LEESTEKST M
VARIANTEN EN M a zw inkt
CORRECTIES
4 M a en onder het lantaarnlicht
a[lantalre[nlicht]
co COMMENTAAR I Zie [32] 3 `In den hoo gen feestvlag,' ^, , noot i . De tweede strofe van dit gedicht g is
door Houwink eenmaal aangekruist. g
[37]
`MIN HELDRE SCHERPTE SPANT,'
J
OVERLEVERING M Manuscript, p, in brief aan R. Houwink, ,Sljanuari i 926.
14

DATERING Vóóranuari I 26
S1 9
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie [32] `In den hoo en feestvla ' noot i.
3 g g> >
[38]
`NIETS DAN MIN EENZAAM ZELFBELEVEN,'
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, >S1 januari i 926.
DATERING Vóóranuari I 26
S1 9
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie [32] `In den hoo en feestvlag,' noot I.
3 g g> >
[391
'OPEN SCHULPEN UW BEENEN'
OVERLEVERING M Manuscript, p, in brief aan R. Houwink, X51 januari 1926. 9
DATERING Vóór'anuari I 26
51 9
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie [32] `In den hoo en feestvlag,' noot I.
3 g g> >
[401
'OVER DIT LAND ALLEEN'
OVERLEVERING M I Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, >51januari I 9 26.
T Elsevier'seïllustreerd g maandschri t 36.II (juli
1
I 926 ^ p p. 44•
M 2 Manuscript, p ^pkopij D I H-1.
l ^
P l Proef D I , H-2.
I
5
D' Afvaart, ^ p. I 5.
1) 2 Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P3 Tweederoef p D 2, , H-58.
D 2 Oude cr to amen y g ^ p p. 7.
M3 Kopij p D3 H I22.
l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 2.
^ g ^ p 3

DATERING Vóóranuari I 26
S1 9
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI
Reekstitel M I[ontbreekt]
T-D3 Strophen
Nummer M I -T [ontbreekt]
Al2-D3 r
3
4
M I a zw inkt b potlood, c zw inkt -c in de hand van R. Houwink
,p)
MI En nu dool ik bij binnen .
1
T D3 en I u ;
MI
T-D 3
6 M' te heelen hier
T-D3
0 oude wonde die onsinde
pl
0
on
7 MI a of nog gte
heeter schrijnen?
[ g g] schrijnen? l
c of heeter nog gte schrijnen? schrijnen
T-D3
1,
COMMENTAAR Van deedichten g die Achterberg g op pjanuari Sl 1926 9 aan Roel Houwink stuurde
(zie [ 3 2] `In den hoo 8 en eestvla g> > ' noot I kruiste Houwink drie gedichten g twee -
maal aan: ditedicht g ^ 46 `Zi ^^ in ^van mij J vandaan' en [48] 4 `Zal dan uw liefde groote rooter
^ dan min J vrees?'. Deze ggedichten stuurde hij op p 18 januari
i 926
aan Herman
Robbers, redacteur van Elsevier'seillustreerd g maandschrift: `Hierbij 'Hierbij een paar p
stro phen van een jong l g onderwijzer uit Opheusden. p Hij Hijvroeg g mij l of ik ze eens
voor hem aan u wilde opzenden. p Ik schreef de m.i. 3besten
over. Ziet u maar
eens. Het likt l mij 1eerlijk l en eenvoudig gwerk. Een aanmoediging g gzou
hem
misschieneen kwaad doen.' pRobbers heeft meteen positief op pde inzendingg
want preeds
op 20 januari l bedankte Houwink hem voor de opname pname
van deedichten. g Uit de overige g correspondentie p blijkt } dat Achterberg gin
maart
een drukproef p ontvangen g heeft, ^ maar deze is niet overgeleverd. g De drie gedich
-
ten verschenen in de juli-aflevering } gvan Elsevier's ggeillustreerd
maandschri Zie t. e
verder.I.I. 3
2 In Tzijn 1 de drie gedichten g (zie noot i zonder duidelijke duidelijkemarkering gonder
elkaar afgedrukt g onder de titel `Strophen'. p Vanaf M 2 vormen de gedichten g een
reeks van drie afzonderlijke
g edichten , aan geduid
met de nummers `I' tot en met
i6
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y

[4 1 ]
`TE STERVEN, LIGGENDE AAN U'
OVERLEVERING E M Manuscript, p , in brief aan R. Houwink, , jjanuari januar I1926.
VóóranuariI 26
51 9
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie [32] `In den hoo en feestvlag,' noot i.
[42]
`NIET DE GEKAPTE NON BEN IK'
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, >51januari i 926.
DATERING Vóóranuari I 26
51 9
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie[32] 3 `In den hoo ^en feestvlag,' g> > noot I.
[43]
`SCHEEVE SCHUIFT HET RIETSEL HEEN,'
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, >Sljanuari i 926.
DATERING Vóórjanuari I 26
S1 9
LEESTEKST M
VARIANTEN EN M a zw inkt
CORRECTIES
5 M a Scheef
a [Schee]ve schuift mij mi 't leven heen,
COMMENTAAR I Zie[32] 3 `In den hoo ^en feestvlag,' g> > noot i.
[44]
`MEIS E HOE ZWAAR ZOENEN UW LIPPEN'
J^
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, >S1januari i 926.
I
7

DATERING Vóóranuari 51 I
9
26
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie 2 `In den hoo en feestvlag,' noot I.
`IK DRAAL TER DEURE VAN MIN EIGEN DUISTER HUIS'
4S J
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, >51januari i 926.
DATERING Vóóranuari I 26
5l 9
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie[ 3 2] `In den hoo ^en feestvlag,' ^> > noot I.
6 'ZIJ GING VAN MIJ VANDAAN'
4 J J VANDAAN
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI Manuscript, p> in brief aan R. Houwink >Sl januari I 926.
T Elsevier'seïllustreerd ^ maandschrift 36.11 6.1I l' uli 1926), . p. 44.
M 2 Manuscript, p ^ kopij Pl D I ^H
I.
P l Proef DI ^ H-2.
D I Afvaart ,p.16.
P 2 Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P3 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D2 Oude cr yp to amen p. 8. ^ ^ p
M3 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 V amelde gedichten, p. 24.
^ g ^ P 4
Vóór'anuari I 26
S l 9
M'
Reekstitel M I[ontbreekt]
T-D3 Strophen
Nummer M I -T [ontbreekt]
1ó
M z-D3 I I
P 2 aedrukt b potlood
g ^ p

I MI-T Zijging van mij vandaan
l g g 1
M2 I,
P II -D Io
Pz a 1
b ]bij [ ]
P3-D3
2 MI Het licht van den lantaarn tegen
T-M 2 het 1 I lantaren I I,
P I ....D3I 1 de 1 1
3 M' Haar lange schaduw lag tot aan mijn voeten
T-D3 haar 1
COMMENTAAR I Zieo Zie ko `Over dit land alleen' noot I en 2.
Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
[471
`ACHTER HOOGE BOOMEN KWAM EEN'
OVERLEVERING M Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, > januari i 26.
51 9
DATERING Vóór'anuari I 26
5 1 9
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie[32] 3 `In den hoo gen feestvlag,' g> > noot I.
[48]
`ZAL DAN UW LIEFDE GROOTER WEZEN DAN MIN VREES?'
J
OVERLEVERING M I Manuscript, in brief aan R. Houwink, januari I 26.
p> >51 9
T Elsevier'seïllustreerd g maandschri t 3 6. i I' l uli 9I 26
^ p p. 44 •
M 2 Manuscript, kopij D I II i.
p ^p l ^
P I Proef D I , H-2.
D' Afvaart, ^ p. p I 7.
P 2 Eersteroef D 2 , H- .
p ^ S7
P3 Tweederoef p D Z ^H-58.
D2 Oude cr y to g amen p. ^ p 9•
M3 Kopij D3 H- I
p
22.
l ^
D3 Ue amelde gedichten, p. 25.
^ ^ ^ p 5
DATERING Vóór'anuari I 26
S 1 9
I
9

LEESTEKST MI
INGREEP 2 terug < trug
g
VARIANTEN EN M2 a zw-gr inkt, b zw inkt
g
CORRECTIES
Reekstitel M I[ontbreekt]
T-D3 Strophen
Nummer M'-T [ontbreekt]
M z-D 3 III
4 M1 glans dien gij niet kende ... Slapen
4/5 MI [strofewitJ
5
T-D3 [geen strofewit]
M I -T
COMMENTAAR
[491
M2
P II-D3
moet ik nu... Zie ik slaap zonder vrees.
p
I Zie[40] `Over dit land alleen' noot I en z.
2 Ditedicht is vertaald in het Engels door P. Boyce.
g g Y
`WAT IS DIT EEN ZOETE VERBINTENIS,'
OVERLEVERING T Degids 92.11 (april I g 9 P 928 p. o. ^P 3
M I Manuscript, p ^ kopij P1 D I ^ 11-i.
P T Proef D I ^ H-2.
D I A vaart ,p.
I 8.
P 2 Eersteroef p D2 H- .
^ S7
P3 Tweederoef D 2 H- 58.
p ^
D 2 Oude cr y ta ^amen ^ p. p Io.
M 2 Kopij p D 3 H I 22.
l ^
D3 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ P.26.
DATERING Vóór 2 3 september p I 97 2
LEESTEKST T
20

VARIANTEN
r T-M I
PI-D3
COMMENTAAR
EEN M
CORRECTIES gebracht
na PI)
Titel T jontbreektl
M' a
b Driebond
PI
ml c Drievoudig verbond
g
DI-D3
OVERLEVERING MI
T
Mz
P'
D'
2I
a zw- zw-grr
inkt, potlood, otlood, c bl-gr inkt (in de hand van R. Houwink, aan-
Wat is dit een zoete verbintenis
I 0 P 23 3 september P i 97 2 is bij De gids een onbekend aantal gedichten van
bij g
Achterber Achterbergbinnengekomen. g De kopij plwerd vervolgens g aan de redacteuren A.
Roland Holst en M. Nijhoff 1 gestuurd. g Op p 20 oktober schreef Roland Holst aan
Achterberg: g `De heer Nijhoff l (mijn 1 mederedacteur voor ppoëzie) en ik zij zijn etrof
door enkele kwaliteiten in de verzen, dieji g bij
"de Gids" inzond, kwalitei-
ten die echter nog gal te zeer slechts mogelijkheden g^ bleven.
0 Opvoorstel van den heer N. kom ik u verzoeken in het laatste gedichtje g l
("Wat is dit een zoete verbintenis") regels g 3 en 4 te wijzigen; l g^ hij
raadt aan:
"dat liefde er niets bij heeft ingeboet, g
teeraken g tot deze rust."
Hetedicht g zou zeer zeker véél hierdoor winnen, ^en het blijft blijfttoch geheel g in
uw toon. Na een wijziging l g g in dezen zin zouden wij 't gaarne g plaatsen. P Ook zoudt
gij ij ggoed doen in de laatste regel g "hier" te schrappen. pp Ik hoop p hierop P antwoord
van u te mogen g ontvangen g –'. Het antwoord van Achterberg gbleef
niet bewaard.
Hetedicht g werd, met ^ de door Nijhoff l voorgestelde g veranderingen, g ^gp geplaatst in
de april-aflevering p g van De ggids. Zie verder 3 .I.2.
2 M I is(gedeeltelijk) gereproduceerd in Schrijvers prentenboek, p. i .
l g p J ,p 3
3 Ditedicht is vertaald in het Duits door R.W. Schnell/J. Walvis en in het
g
Engels g door P. Boyce. Y
4 Literatuur over hetedicht: g
Fens K. `Een apothekerspraatje.'
Nihoff j [M.], > van Afvaart.]'
0 'ZIJ, HUN LIEFDE TOT HAAR EINDE GINGEN, '
J> >'
Manuscript, in brief aan R. Houwink, 1 9 april z 2 8.
p > > 9 p 9
Elsevier'seïllustreerd maandschri t 8. I I (november I 28 p. 346.
g 3 9 ^ p 34
Manuscript, kopij D I , H-1.
p ^ pl
Proef D', ^ 2.
Afvaart, ^ p p. I . 9

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI
T-D3
P2 Eersteroef p D 2 H-57.
^
P3 Tweederoef D 2 p ^ H-58.
D 2 Oude c to amen p. 11. ^ g ^ P
M3 Kopij p H1 22.
l ^
D3 Ver amelde edichten p. 27.
Vóór 1 aril 1 28
9 P 9
MI
^ ^ p 7
P 2 aedrukt g b ^ potlood, p c ^ bl ballpoint P (in de hand van S. He Ynem ann
M3 aedrukt g b ,p)
potlood (in de hand van D. Wolthers
ontbreekt
Wedergeboorte
g
Opdracht M I [ontbreekt]
p
T-M2 voor Cathrien
P' -D I Voor
P 2 a
c Idoorgehaald]
P 3-D3 [ontbreekt]
M 1 3 -D 2 vonden bi bij't
opslaan van hun tenten
M3 a
b in hun tentopeningen
D3
7
8
ml
TDI
lang g achter hen ligt ^ zij zijvermoord
P 2 a
P3-D3
b een aureool heeft haar omgloord,
g
M' -D' van wie zij nochtans helder zingen; g^
P 2 a
b heden
P 3-D3 I I
COMMENTAAR I 0 Op 1 april 9 P 1 28 9meldde Achterberg aan g Roel Houwink dat dit gedicht g door de
redactie van Elsevier'seillustreerd g maandschri t was aangenomen. g Achterberg g schreef
verder: `Het vers ... vraagt geen titel. Weet U niet een gepaste, gp of behoor ik dit
zelf te doen?' Houwink heeft aan dit verzoek voldaan, want op p 17 7l juni bedank-
te Achterberg g hem `voor de m.i. goedgekozen g g titel: Wedergeboorte, g voor het U
bekende vers'. Zie verder.2. 3
22

2 Op 0 6 november i 28 9 heeft Achterberg zg een – niet bewaard gebleven g – afschrift
of overdrukje J van dit gedicht g naar Roel Houwink en Arie Dekker gestuurd. g Aan
Dekker schreef hij: `Tot mijng m genoegen g verscheen thans mijn mij vers in het
van Elseviers. Het zij je in oude vriendschap pggeschonken.
Ik
hoo hooper je l oordeel over te vernemen!' Dat oordeel heeft Dekker gg gegeven, e
^ blij1
-
kens de brief van Achterberg g d.d. 19 9 december I 928: `In je jebespreking e gvan
"Wedergeboorte" g trof me je zienswijze in de verhouding g der critiek tot haar
object. Een gevarieerd g gevoel g of liever een ontvankelijker 1 zal in een vers meer
vinden dan een onontvankelijker[.] J Maar misschien zullen diepte p en breedte hier
wel met elkaar congrueeren.' g Zie verder 3.2. 3
3 In T D I is ditedicht opgedragen aan Cathrien van Baak, ^met wie Achterbergg
van 1924 9 4 tot eind I 92 7 voor de eerste maal een relatie had (zie Biografie, p . 87 8
e.v.). Zie ook[63] 3 `Gij J Rondt met een hoog ^ hoen' noot 2.
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
5 Literatuur over hetedicht: g
Honders, A.C. `Achterber g en het bijbels 1 g etui g en.' is
[51] `IK HAD MET U TERUG WILLEN GAAN'
OVERLEVERING M Manuscript, p > in brief aan R. Houwink, 19 9 april p i
9
28.
DATERING Vóór 19 I april p I
9
28
LEESTEKST M
COMMENTAAR I In zijn brief aan Roel Houwink van i 9 april p i 28 9 stuurde Achterberg g – naast
o `Zi , die hun liefde tot haar einde gingen,' (zie aldaar, noot I – vier `verzen die ik
inmiddels maakte':I S `Ik had met u tern gwillen ^gaan' tot en met
dood het won van ^mi Zie verder 3
.2.
S4 `Toen dat de
2 `ZIJ DIE BIJNA AAN HET BLOED RAAKTEN'
S J J
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
23
M Manuscript, p > in brief aan R. Houwink, 1 9 april p 1928. 9
Vóór I april 1928
9 p 9
M
I Zie[ 5 i] `Ik had met u terug willen gaan', noot I.
S g g

`ER LIGT IN DE ZON EEN VROUW TE LACHEN'
OVERLEVERING M Manuscript, in brief aan R. Houwink, 19 april i 28.
p > 9 p 9
DATERING VÓÓr 19 I april p I 928
LEESTEKST M
VARIANTEN EN M a zw-gr inkt
g
CORRECTIES
2 M a er ligt
a Er
in mijn mijnhart een vrouw begraven g
6 M a Ik moet nog wachten voordat ik ga
g g
a
10 M a met mij ver
l
a b[e]vriend, in hun midden leef ik.
COMMENTAAR I Zie I `Ik had met u tern willen aan' noot i.
[54]
`TOEN DAT DE DOOD HET WON VAN MIJ'
J
OVERLEVERING M Manuscript, in brief aan R. Houwink, 19 april i 28.
p > 9 P 9
DATERING VÓÓr 19 I april p I 928
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie[ 5 i] `Ik had met u tere g willen g aan' noot I .
[5 5]
`DE REGEN DEELT HET DONKER HART'
OVERLEVERING MI Manuscript, p > in brief aan A. Dekker, 6 november 128. 9
M2 Manuscript, p > in brief aan R. Houwink, 6 november 1928. 9
T Degids ^ 9933.1 (januari 1929), p. 45•
M3 Manuscript, p ^ kopij pl D I H I.
PI Proef DI H2.
D I A vaart, p. p 20.
p P 2 Eersteroef D 2, ^ H-57.
24

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
8 MI
IO
II
T-D3
MI -2
T-D3
M'-2
T-D3
P3 Tweede P roef D 2 , H-58.
D 2 Oude cr y to ^amen ^ p. p 12.
M4 Kopij p l D3 H-1 22.
^
D3 U amelde ^ gedichten, ^ ,pp.
28.
Vóór 20 september I 28
p 9
MI
Titel M' -T[ontbreekt]
M3 a I
b Regen
PT-D3 I I
M3 a zw-gr inkt, b potlood
3 MI- 2 om evenveel in een zelfde meenen
TM 3
P'-D3 I eenzelfde I
dit wat ik weet, weet ook de reen.
g
sinds een uitwisselen ontstond
I I dit
zoo zoet, dat het hart een vrede vond
COMMENTAAR I 0 Op20 september p 1928 9 zond Achterberg geen onbekend aantal gedichten g – `de
heele laatsteroductie' ^ schreef hij hijaan Roel Houwink – naar De ^gids. In zijn zij
begeleidende g brief aan H.T. Colenbrander schreef Achterberg g `Misschien is het
voor U mo gelik j te constateeren dat ^ zijn 1 verzen in waarde toenamen, sinds er
een vers van zijn hand in Uw blad het licht zag.' g 49 `Wat is dit een ^oete
ver-
bintenis' noot I . Colenbrander gheeft de gedichten vervolgens g ter beoordelingg
gestuurd g aan A. Roland Holst. Op p 6 november ontving gAchterberg gbericht
dat
ditedicht g door de redactie geaccepteerd g P was en ^ stuurde hij lafschriften
aan Arie
Dekker M I en Roel Houwink (M 2). Zie verder.2. 3
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
`WI DIE IN DE ZON GEZONGEN'
S J
OVERLEVERING M Manuscript, in brief aan A. Dekker, april 1929.
p > >9 p
2 5

DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
Vóóra 9p ril 1929 12
M
I 0P9 ap april i 9 stuurde Achterberg vier gedichten, 6 `Wi Wij die in de zon e-
z 9 g g ^5 J ^
zongen'^9 tot en met `Over de dood verging g ^ het lied' , aan Arie Dekker: `Hierbij lgaan
eenige g verzen die ik uit mijn l werk, als m.i. de beste, voor je jeoverschrijf.' l f Onder- d -
aan de brief voegde g hij hier aan toe: `Ik heb er voor mezelf nog geen laatste
deel over uitgesproken, beschouw ze dus als zoodanig g en ggeef ze aan geen g
-
vreemde ter lezing.' g Zie verder 3.3.
`DE LENTE EN DE DOOD GAAN SAAM'
OVERLEVERING M I Manuscript, p in brief aan A. Dekker, april I 2.
> > 9 P 9 9
T De gemeenschap 6 (februari 1930),.
g
p 5 9.
M 2 Manuscript, p kopij D I H I.
^ p l ^
P I Proef D I ^ H 2.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
26
D I Afvaart, ^ p . 3 I.
P2 Eersteroef P
D 2, ^ H-57.
P3 Tweederoef D p 2 , ^ ^I
5 8.
D 2 Oude cr to amen p. 2 . y ^ ^ p 3
M3 Kopij D3 p H I22.
l ^
D3 Verzamelde gedichten ^ p p. 39
Vóóra ril I 2
9 p 99
M'
M 2 a zw-gr inkt b zw- r inkt (in de hand van R. Houwink
g , g
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M 2 a> Lente en Dood M 2 b-D3
I saam > saam, T D3
2 teeken > teeken, T D 3
3 bezweken > bezweken, M2-D3
4 de > den D I -D3
5 ontmoette > ontmoette, M2-D3
6 bloeien > bloeien, T D3
I o donk'ren nood > donkren nood, T D I > donkere nood, P 2 -D3
I I zich vergeefs g van > zich van T D3
I2 als een hommel > vergeefs g T D3
I13 saam > saam, T M 2

4 teeken > teeken, T-D3
16 de > den D'-D3
COMMENTAAR I Zie 6 Wij die in de on e on en' noot 1.
2 0 Op18 november 1 2 99 vroeg Achterberg g advies g aan Roel Houwink over de
mogelijke g 1 publicatie ublicatie van een aantal gedichten: edichten: `Hoe zal ik nu doen met deze verzen
als ze U "goed" g voorkomen: naar De Gemeenschap, p> De Gids; of naar
elk wat? Stem misschien?' Tijdens een ontmoeting g in de kerstvakantie van 1 99 2
in verband met een eerste samenstelling gvan Afvaart hebben Achterberg g en
Houwink de inzending g voor De ggemeenschap bepaald. p 0p 4 februari I 93o
kon
Achterberg g aan Roel Houwink meedelen: `Van de in 't Zwaantje Zwaantj voor De
Gemeenschap uitgezochten g worden er twee geplaatst, gp ^ waaronder juist 1 het door
van Wessemewei g gerde! De rest keerde (nog) gniet terug.' g De twee geacceteer p
deedichten g , ditgedicht g en 1 o I `De torens hadden een stilheid bereikt' werden in
Deemeenscha ^ gepubliceerd
g ubliceerd onder de redactionele titel `Verzen' en met de nummers
`I' en `I I'. Mogelijk g l heeft Achterberg g dit gedicht g eerst bij bij De vrije bladen
Wessem') ingestuurd. g Zie verder 3. 333
.6.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g3
door A.J.Barnouw (3x) en in het Frans
door S. de Gorter (2x) en A. Piot.
[s 8]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[59]
`HET WAS EEN NACHT DIE IN MIJ OVERWOEI'
M Manuscript, in brief aan A. Dekker, april 1929.
p > >9 P
Vóóraril 1 2
9 april 99
M
I Zie 6 Wij die in de on e on en' noot 1.
`OVER DE DOOD VERGING HET LIED'
OVERLEVERING M Manuscript, p > in brief aan A. Dekker, > 9 april p 1929.
DATERING Vóóra ril I 2
9 p 99
LEESTEKST M
INGREEP I2 naam. < naam
27

COMMENTAAR I Zie 6 `lei' die in de zon gezongen' noot i.
60 `MISSCHIEN DAT GE NOG AANWEZIG ZIT'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
28
MI Manuscript, p> in brief aan A. Dekker, >41 'uni 99 I 2.
T Degids g 93 .III (augustus g 9 I 9^ 2 p. p I 7S.
M 2 Manuscript, p ^pkopij D I IH I.
l ^
P I Proef D I , ^ 2.
D T Afraart ,pp.
2 I.
P 2 Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P3 P Tweede p proef D2, D ^ _H S 8.
D 2 Oude y cr to g amen ^ p. p 3I
.
M3 Kopij p D3 H I22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 29. 9
Tussen 8 en 24 april I Z
4p 99
MI
Titel [ontbreekt] > Misschien... T> Misschien M2-D 3
2 zijt l > zijt 1^ T D3
6 woord > woord. T D 3
7 o>O TD3
To vóór > voor T P I
To de > den D I -D3
I I bevrijdt > bevrijdt bevrijdt. T D 3
14uwe
> uwen D I -D 3
I 0 Op 8 april p I
9
2 9zond Achterberg g een onbekend aantal gedichten g in bij l De gids. g
0 Op 24 o april p stuurde hij hij nog géén `inmiddels gereedgekomen g g vers' na, ^dat als enige g
in Deids g werd geplaatst. gp Het is niet bekend welke andere gedichten g tot de
inzendin inzending hebben behoord. Zie verder 33.3.1. 3
2 0Op 'uni I 99 2 stuurde Achterberg g dit ggedicht
in handschrift M I aan Arie
Dekker: `Het vers hierbij, 1^ is bij De Gids geaccepteerd. Moge het voor zichzelf
bij g p g zi
spreken.' p In een brief die hij dezelfde dag g aan Roel Houwink schreef vermeldde
hij 1 de volgende g 'geschiedenis': g `eerst door U, ^ als in kern goed, g iaangestreept;
later
maakte het, onder verbeterde redaktie, bij U, meen ik, geen slechten indruk (Het
was bij l die verzameling, g^ U?) Het is daarna opgestuurd pg (met 2 andere naar
Elsevier's en daarewei g erd g onder ^ voorwendsel(?) van te persoonlijk p 1 te zijn. 1

Toen heb ik het et aan een zendingaan De gGids nagestuurd: de zendingg retour-
neerde (met et kruisjes 11g
bij drie verzen...!?) en het vers werd aangenomen. [...]
I n tu sschen
vindt U met mij, 1dit
Gidsvers niet een van de volmaaktste tot hier-
toegeschreven?' g Zie verder 3.3.1. 33
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
4 Literatuur over hetedicht: g
Kruithof, > J., `De ongewenste g vreemdeling.' g
GI `NU STRIJDT HET HART ZIN LAATSTE SLAG'
1 J
p, OVERLEVERING M I Manuscript, in brief aan A. Dekker, ^
24 41uni I 2. 9 9
T Opwaartsche wegen I februari I g 7 93 o. ^ p. 497•
M 2 Manuscript, kopij D I H I.
P^ p l ^
P l Proef D I , ^ 2.
D I Afvaart, ^ p. 2. S
P 2 Eersteroef P
D 2,
^ H- 57.
P3 Tweederoef D 2, p ^ H- 58.
D2 Oude cr to amen p. I . .^ ^ ^ p 7
M3 Kopij D3 H-I22.
P1 ^
D3 Ue amelde ^ gedichten, g ^ p. p 33.
DATERING Vóór 1uni I
99
2
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
29
MI
M 2 a zw-gr inkt, b bl-gr inkt (waarschijnlijk in de hand van R. Houwink)
g ^ g 1 1
Titel [ontbreekt] > De slag g T > De Slag g M 2 -D I > De slag g P 2 -D3
I slag g > slag, g^ M 2 a > [slag]: g M 2 b-D3
2 samen > samen, T-D3
3 vooraan, > voor aan, > T
3 vlag g aan vlag g > vlag g aan vlag, g^
4 aan vanen > aan vanen. T-D3
8 kolonnade > kolonnade. 7 -D 3
9 reserve > reserve, T-D3
10 de herfst. > den herfst. M 2 a> de herfst. M 2 b
I I wacht > wacht. T
I2 en > En T
12 zacht > zacht, T
i tenten > tenten, T
3

COMMENTAAR I Eind mei I 99 2 heeft Arie Dekker een bezoek gebracht g rac aan J. van Ham, am reac
teur van Opwaartsche wegen, 8^ in verband met plaatsing p g van gedichten g van hem en
Achterbei Achterberg. . Op p 41 uni i 2 schreef 99 Achterberg: 'Je g hebt zeker geen g vergeefsch g
bezoek afgelegd bij bi' Dhr. Van Ham. Thans zullen we gedrieën g in O.W. verschi'1
-
nen! Op p 1je aanraden stuurde ik een heele verzameling, g^ ouderen: 4 of S zijn
aangenomen. g Ik weet niet meer precies p welke, ^ maar t.z.t. zend ik jullieoverdruk-
1 over
'es.' Uit een 4brief aan Roel Houwink van uni I 9 2 blijkt 9 1 dat Achterbergg
twee
ggedichten eerder had ingestuurd g bij Elsevier's ^geillustreerd maandschrift (zie 63
`J
stondt met een hoog ^ hopen', ^ noot I . Ook schreef hij dat andere g gedichten `de reac d-
tie-revue nog g [moesten] passeeren'. p Uiteindelijk werden zeven gedichten g in
Opwaartsche ween ^ I februari 93 I o o pg enomen: 61 `Nu stri Jdt het hart ^J i'n laatste
slag g tot en met [67] 7`De wereld is vergaan g (zie verder3.3.2).
2 In een brief van 24 4Juni i 2 9 gericht 9^g aan Arie Dekker en een aantal andere
vrienden, stuurde Achterberg g de zeven 1bij Opwaartsche wegen ^ te verschijnen verschijne
gedichten in handschrift, ^ samen met 68-6 9`Het
eiland der ziel' (zie [68] `Het
eiland der ziel I' noot 1). Achterberg gschreef: `Ik ontving gl juist de drukproeven p
van Opw. p W en heb het genoegen g g deze verzen vast voor jullie 1 over te schrijven,
1
wetende dat je 1 nieuwsgierig g g bent ... , Ik wou juffie l tevens voor ieder vers een
titel vragen. g Zeg g niet, ^ dit is jouw 1 werk, ^1jullie staan er objectief
gtegenover
en kunt
daarom misschien beter de inhoud in een titel samenvatten als ik, en overigens:
als 't kind maar een naam heeft.' Op I ^augustus i 99 2 bedankte Achterbergg
Dekker voor diens titelsu ggesties.
`R.H. [Roel Houwink en ik hadden ondertusschen
de onze verzonnen. Zoodoende heb ik dezeenomen. g De jouwe 1 waren
niet minder hoor. Als 't kind maar een naam heeft.' Zie verder, 33.2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce Y en in het Spaans P door E
Carras Carrasque uer (2x).
62 `TOEN STOND IN UW LAATSTE NAAM RONDOM'
OVERLEVERING Manuscript, p > in brief aan A. Dekker, > 2'uni 41
I 2. 9 9
T Opwaartsche wegen I februari I o.
g 7 93 ^ p. 497 •
M 2 Manuscript, kopij D I p H-I.
^ Pl ^
P I Proef DI , H-2.
D I Afvaart ,pp.
26.
P 2 Eersteroef p D Z ^H-57.
P3 Tweede roef D 2, H-58.
p ^
DATERING Vóóruni I 2
J 99
30
D 2 Oude cr to amen p. i8.
y g ,p
M3 Kopij p D3 H I22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 34.

LEESTEKST M'
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Resurrectio T-D3
I laatste > laatsten D' -D3
2 braken > braken, P 2-
D 3
3 land > land, M2-D 3
3 was > was, M2 -D3
4 Schijnende > schijnend schijnende M 2 -D3
7 g g>
binnenging, T D 3
8 wrake > wrake, T D 3
9 raken, > raken T
COMMENTAAR I Zie [6i] `Nu strijdt het hart zijn laatste sla g^'
noot I en 2.
[6 3]' J GIJ STONDT MET EEN HOOG HOPEN'
OVERLEVERING M I Manuscript, p> in brief aan A. Dekker, > 4J 2 uni I 9 2. 9
T Opwaartsche wegen (i februari 1 93o),. 8.
g 7 p49
M 2 Manuscript, kopij D I H-1.
p ^ Pl ,
P l Proef D I ^ H 2.
D I Afvaart, ^ p p. 27. 7
P 2 Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P3 Tweederoef D 2, H-58.
p ^
D 2 Oude cr y to amen p. I. ^ ^ p 9
M3 Kop D 3 H-I22.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p.
DATERING Vóór 1uni I
99
2
LEESTEKST MI
^ g ^ p 35.
VARIANTEN EN P2 aedrukt b potlood
g ^P
CORRECTIES
3 I
Titel [ontbreekt] > Licht T D 3
2 aan > aan. T DI -D3
4 aan. > aan M 2 -P 2 a> [aan]. P 2 b-D3
9 zijn > zien T D3
I o Sluimerend > sluimerend T-D 3
10 hart, Cathrien. > hart, Cathrien. P 2 a> [hart] voordien. P 2 b-D3

COMMENTAAR
[641
I Ditedicht g heeft Achterberg, g^ met een ander gedicht, g in eerste instantie
aan Elsevier'seillustreerd ^ maandschri t gezonden. g Toen de gedichten g daar niet
geplaatst laatst werden, ^ stuurde hij ze aan O waartsche wegen g ter aanvulling g van een eer-
dere zending. g pOp 41 uni I 2 9 schreef 9 Achterberg hierover g aan Roel Houwink:
`Thans nadat ik de 2 andereewei g erde g verzen bij 1Elsevier
hierheen na had
gestuurd ^ ontving g ik bericht dat I dier 2 (dat met de naamah eind!!) en de
gebleven g rest is aangenomen.' g Het is niet bekend welk gedicht g het tweede
gedicht was. Zie verder 61 `Nu strijdt het harti n laatste slag' noot I en 2.
2 Met `Cathrien' (M I -D I , r. 1o) is Cathrien van Baak bedoeld (zie ook o 'Zit,
die hun liefde tot haar einde gingen,' noot 3).
`HET WAS EEN AVOND IN DE WINTER - VUUR'
OVERLEVERING M I Manuscript, p> in brief aan A. Dekker, >
2'uni I 2.
41 99
T Opwaartsche wegen I februari I o. 498.
7 93 ^ p. 49
M 2 Manuscript, p kopij D I H I.
^ P1 ^
P I Proef D I ^
H 2.
D/ Afvaart, ^ p. 23. P 3
P2 Eersteroef p
D 2,
^
H-57.
P 3 Tweederoef p D 2 ^ H-58.
D 2 Oude cr to amen p. I . .^ ^ ^ p ^
M3 Kopij H-1
p l 22.
^
D3 Verzamelde gedichten, p. I.
^ g ^ p 3
DATERING Vóór uni 1929
99
LEESTEKST MI
INGREEP 8 op, < 0
P op
VARIANTEN EN
CORRECTIES
3 2
Titel [ontbreekt] > Afscheid T-D3
I de> den TD3
3 de > den TD3
4 was – > was –M2-D3
5 doorgegaan, > doorgegaan door e aan M 2 > door gegaan gg P I -D3
6 brandde > brandde. T
7 En > en D I -D3
7 handen. > handen, P I > handen; > D I -D 3
8 Zij Zi > zij D I -D 3

COMMENTAAR I Zie [611 `Nu strijdt het harti n laatste slag' noot i en 2.
2 De variant in P l r.handen berust mogelijk op een fout van de zetten
7 handen, g l p
[65]`AAN HET ROER DIEN AVOND STOND HET HART'
OVERLEVERING MI Manuscript, p> in brief aan A. Dekker, >
z'uni
4l I
99
z.
T Opwaartsche wegen I februari I ^ 7 93 o. ^ p. 499.
M 2 Manuscript, kopij D I , 1-1-1.
p ^ pl
P I Proef D I , 2.
^
DI Afvaart, p. I.
^ p 3
P 2 Tweederoef D 2, H- 58.
p ^
D 2 Oude cr to amen p. [6].
y g ^ p
M3 Kopij D3 H I22.
Pl ^
D3 Ue amelde gedichten, p. zz.
^ g ^ p
DATERING Vóóruni l I
99
2
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
33
MI
M 2 a br inkt, b zw inkt, c zw-gr inkt (in de hand van R. Houwink)
M3 a gedrukt, b potlood (in de hand van D. Wolthers)
Titel [ontbreekt] > Afvaart T> [ontbreekt] M 2 a> Afvaart M 2 c
2 in zich > in zich M3 a> bij [zich] M3 b-D3
4 had > had M 2 a> [had], M 2 b
5 het > het M z a> [het], M z b
6 tuig > tuig M 2 a> [tuig], M 2 b
I Zie [6i] `Nu strijdt J het hart ^J i n laatste slag' g noot I en 2.
2 In de ko Pi jvoor
Afvaart (M 2) is dit gedicht g in een later stadium als motto aan
de bundel toegevoegd. In de linkermarge g noteerde Achterberg g de zetinstructie
`cursief' (zie de reproductie p in Schrijvers J prentenboek, p p. I 4.
Vanaf P I is het
ggedicht cursief gezet, g ^ en is de titel weggelaten. gg Zie voor de verschillende bron -
nen van Afvaart verder. 4 2 – 4.4•
3 In de eerste drukproef p van Oude cr yg to amen ontbreekt het voorwerk, inclusief
dea Pina ggmet
dit motto gedicht.
4 Ditedicht g is vertaald in het Duits door R.W. Schnell/J. Walvis, ^ in het Engels g
door P. Boyce Y en P. van de Kamp, p^ het Spaans p door F. Carrasquer q en in het
Zweeds door L.H. Svensson/L. Soderber g.
5 Literatuur over hetedicht: g
Duinkerken, > A. van, 'Cytherea Y voorbij.' 1

66 `DE KLOK REGEERT DE KAMER'
OVERLEVERING MI Manuscript, p, in brief aan A. Dekker, , 4l 24 uni 9 I 2. 9
T Opwaartsche wegen g 7 (I februari 93 I ^ o. p. 49 8– 499•
M 2 Manuscript, kopij D I H I.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
34
P^ p l ^
P i Proef D I , 2.
,
D i Afvaart, p. 24 .
,p 4
P 2 Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P3 Tweederoef p D 2, , H-58.
D 2 Oude cr y to g amen ,pp.
16.
D3 Voorbij de laatste stad I J ^ p. p 39.
D4 Voorbij ^ Jde laatste stad 2 , ^ p. p 57.
M3 Kopij p D 5 H 122.
l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, g ,p p. 32. 3
Vóór 'uni I 2
1 99
MI
Titel [ontbreekt] > Hetericht g T-D 2 > Droomgericht g D3-D5
I kamer > kamer , T M 2 D I -D 5
3 avond > avond; avond; T > avond, , M 2, , D i -D5
4 verzetten > verzetten, T M 2 > D i -D5
6 beschuldigd g > beschuldigd, g^ T M 2 D I -D5
7 vanavond > van avond M 2-D 2 > vanavond D3-D5
7 gericht g > gericht; g ^ T > gericht. g M2-D5
8 stilte > Stilte M2-D5
8 zalen > zalen, T M 2 D' -D5
12 verdedigen g > verdedigen, g T-M 2, > DI -DS
1 7 minuten minuten > minuten minuten, T> minuten, minuten; M 2, D i -D5
2 I vergeven, g ^ > vergeven g T-D S
I Zie [6i] `Nu stri Jdt het hart ^J zijn laatste slag' ^ noot I en 2.
2 In de inhoudsopgave pg van de kopij p l voor Afvaart (M2) veranderde Achterberg g de
titel 'Het' in `Het Gericht'. In D I
g is dit overgenomen. g Zie voor de ver-
schillende bronnen van Afvaart verder 4 .2— 44 . .
3 0 Opverzoek van K. Heeroma gaf g Achterberg g p op Sfebruari I 933 toestemmingg
voorpublicatie p van dit gedicht g in de bloemlezing g Het derde réveil. Honderd veen ^
vanjon J ^- rotestantse dichters (Amsterdam, ^ I 934 . Bij 1 nader inzien nam Heeroma
het et ggedicht ed c t niet e in zijn 1 bloemlezing g p^ o omdat hij hij– zoals hij hijin de inleiding g (p. p
5 schreef s – Achterberg g en anderen `de verantwoordelikheid van ... Kristelik
dichterschap p nog g [wilde] besparen.' p Zie verder S .2.

eno-
4 De veranderingen in D3 g
-4 (titel en r, 7 zijn later door D. Wolthers overg
men in M3, de kopij p l voor D 5. Omdat het in deze gevallen g ggaat om het bijwer-
1
ken van een inmiddels verouderde versie, wordt in het apparaat pp alleen de gecor
rI geerde
versie van M3 betrokken.
5 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce,J.S.Holmes Y 2x > M.
O'Loughlin g en K. Snoek en in het Spaans p door E Carrasquer q 2x .
6 `DE WERELD IS VERGAAN'
7
OVERLEVERING M I Manuscript, p, in brief aan A. Dekker, > 24 41uni I 9 2. 9
T Opwaartsche wegen I februari I o.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
7 93 ^ p. 499.
M 2 Manuscript, kopij D I H- I.
p ^ pl ,
P l Proef D I H 2.
^
D I A vaart p. 22.
,p
P 2 Eersteroef D 2, H .
p ^ 57
P3 Tweede roef D 2 H-58.
p ^
D2 Oude cr to amen p. I.
y ^ ^ p 4
M3 Kopij D3 HI 22.
p l ^
D3 Ue amelde gedichten, p. o.
^ g ^ p 3
Vóór juni I 2
1 99
MI
Titel [ontbreekt] > Herschepping pp g T D3
I vergaan g > vergaan. g T > vergaan, D I -D3
2 haar > Haar T P I
2etal > getal, T g g > D I -D 3
verdwaald > verdwaald. T D 3
4
COMMENTAAR I Zie 61 `Nu strijdt het hart ^J i'n laatste slag, noot I en 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
6$ HET EILAND DER ZIEL I
OVERLEVERING MI Manuscript, p, in brief aan A. Dekker, ^ 24 41uni
1929.
T Elsevier'seïllustreerd ^ maandschrift 40.I I 1juli 93 I o 5 p 57•
35

[68-69] 9`Het
eiland der ziel', M' (collectie A. Dekker)
36
+as };;^-^n
^^ ^ , -^ ^?; . •..
?.ati. s+^e`53'^S` x4^ m+•L µ = •' Sy^ –` ^ x^ ^+ „^;,'x^,,c.'.. •i,^a9.-
=^iáTV .:
.. . -. .,_^
. ..^.4.. `q'^.:.,,.,, •..in _•,`;;.a;':.^,.-..:-,. ^::: hm... -. x;,y> &-^.'^ -'+a. ^•x: :c^,:!:i".^
-- f
..^.'s

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M2 Manuscript, kopij D I .H I o.
p ^p l ^
D' Eiland deriel p. I I.
^ ^ p
D 2 Cr to amen I y g p. ^
D3 Cr to amen 2 , p3. y p. ^
M3 Kopij D4, H-122.
pl ^
p 39.
D4 Verzamelde gedichten, p 74.
^ g ^
Vóór juni l I
99
2
MI
p.
M 2 a br inkt ,p)
b potlood (in de hand van Ed. Hoornik
Reekstitel Het eiland der ziel > Het eiland der ziel M 2 a >
E iland [der ziel] M 2 b-D4
2 hartslag g > hartslag; g^ T-D4
3
Uw > uw TD4
12 horizon, > horizon T-D4
I Ditedicht g en [69] 9`Het eiland der ziel I I' heeft Achterberg gin
de eerste helft
van I 99 2 bij verschillende tijdschriften De gids, g ^ Opwaartsche wegen ^ en De gemeen-
scha terublicatie p aangeboden. g Op p 2I ljuni I 92 9kon Achterberg g aan Roel
Houwink melden dat deedichten g door H. Robbers, redacteur van Elsevier's
geillustreerd ^ maandschrift, waren ggeaccepteerd. eaccep
Op p 24 4 luni stuurde hij de gedichten g
in handschrift aan Arie Dekker M I en schreef hij: `Inmiddels komt "Het eiland
der ziel" in Elsevier, hoewel dit ook nog gwel zal aanloopen.' p De publicatie p zou
no nogruim een jaar op pzich laten wachten. Op p i 8 november I 99 2 beklaagde g
Achterbei Achterbergzich bij bijHouwink dat hij nog gsteeds geen g drukproef p ontvangen g had,
en toen deedichten g in mei I o 93nog niet g waren verschenen, overwoog ^ g hij ze
elders aan te bieden. Uiteindelijk werden de gedichten g toch in Elsevier'sgeillustreerd ^
maandschei t g e publiceerd.
Zie verder 3.3.3.
2 Deedichten g [68-69] 9`Het eiland der ziel' zouden aanvankelijk aanvankelij deel uitmaken
de bundel Afvaart: ze zijn opgenomen pg in de, ^ door Achterberg g geschreven, g >
eerste versie van de inhoudsopgave pg van het kopijhandschrift. p l
In een later stadium
haalde Roel Houwink de titels door en verving gze door twee andere gedichten g
zie verder.2 4 .
3 Zetfout in DI r. 1 3 : ziele kimmen i.p.v. p ^Telekimmen
[69] HET EILAND DER ZIEL II
OVERLEVERING M' Manuscript, p> in brief aan A. Dekker, 24 4l juni 192 9 .
37

DATERING Vóór 1uni I
99
2
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
T Elsevier'seïllustreerd maandschri t o.I I uli I g 4 l 93 o. ^ p. 57.
M 2 Manuscript, p ^pkopij D I H I o.
l ^
D' Eiland der ^ iel ^ p. p I I.
D 2 Cr to y amen g 1 , ^p p. 440.
D3 Cr y to g amen , 2. p 4.
M3 Koi'D4HI22.
p l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 7 5 •
M'
Reekstitel ie [68] `Het eiland der ziel i']
I heengegaan, > heengegaan TD4
4 duisternis > duisternis, T-D4
dien > 5 die T-D4
5 hebt > hebt, T-D4
COMMENTAAR I Zie [68] `Het eiland der ziel I' noot I en 2.
2 Zetfout in D' r.: donker, i.p.v. donker.
3 ^ p
0 `G I WAART MI NAUWELI KS NABI '
7 J J J J
OVERLEVERING M Manuscript, in brief aan A. p Dekker, o juni 1929.
> > 3 1
3 DATERING Vóór0 1
uni I
99
2
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Op p 3 0 1'uni I 99 2 stuurde Achterberg gdit gedicht g aan Arie Dekker: `Hierbij 'Hierbij het
l jon gste
vers.'
7 I `WEENEN IS EVEN EENZAAM'
OVERLEVERING M I Kopie p manuscript, p^ uit correspondentie p R. Houwink, ^ ongedateerd. g
T Groot Nederland 2.I (januari I I 9 1 93 ^ p p. 448.
M 2 Manuscript, p ^ kopij pl D I H-1.
3 8

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
39
PI Proef DI, ^
D' Afvaart, ^ p. p 54.
P2 Eersteroef D 2 , H- 57 .
p ^
P3 Tweederoef p D 2 , ^ H-58.
D 2 Oude cr to amen y g ^ p. p446.
M3 Kopij p D3 H I22.
l ^
p. 62.
D3 Verzamelde gedichten,
^ g ^ p
Medio 1929
99
MI
M 2 a zw-gr inkt, b-c potlood
^ ^ p
Titel [ontbreekt] > Eenzaamheid T > [ontbreekt] M 2 a > Leeg[?] g M 2 b >
Eenzaamheid M 2 c-D3
6 leeg. g > leeg g T
7 De tijden zijn > en de tijde tijden T
ijsland, l > ^ ijsland 1 M2-D3
I2 onszelve > ons zelve TPI
I Het origineel g van M I maakt deel uit van een verzameling g van twaalf gedichten, g
afkomsti afkomstiguit Achterbergs g correspondentie p met Roel Houwink: 7 I `Weenen is
even eenzaam ^^ tot en met 82 'Mijne gedachten ^g zijn gebleven' D eze ggedichten
werden
in iedereval g medio i 2 9 geschreven 9 gg – mogelijk l'k
zelfs eerder – en hebben wel-
licht behoord tot de circa dertig gggedichten die Achterberg g in augustus g 12 9 9aan
Opwaartsche ween g heeftgezonden g (zie verder noot 2 .
2 0 P2 2 augustus g 1 99 9 2 9 schreef Achterberg gaan Arie Dekker dat hij hij`een
heele
sleep p verzen' aan 0 waartsche wegen g gestuurd g had. Later zond hij nog g twee gedich
-
ten waarover hij op p 26 september p 12 99bericht ontving gvan
redacteur J. van
Ham. Aan Roel Houwink schreef Achterberg gp op die dag g dat hij van de eerdere
'zendingg 3 o nog ^niet [had] vernomen. Zal ik nu straks maar, ^ wat afvalt, po
za-
melen voor Groot-Nederland?' Toen hij J pop 3 o ktober I 99 2 van redacteur J. van
Ham te horen kreeg gdat van de gehele g verzameling g slechts twee gedichten g
geplaatst e laatst zouden worden (zie [8 9] 9 `Het lied om doodswil', noot i stuurde hij hijde
geweigerdegedichten edichten dezelfde dag g nog g aan Groot Nederland, aangevuld g met een
aantal andere (in totaal 'eengoeie g 4 o' gedichten, g ^zoals hij op p 2 3 3oktober
aan
Houwink schreef) . Eind 1 999 2 9 heeft Achterberg gbericht
van Groot Nederland
ggehad dat tien gedichten g geaccepteerd g p waren (zie noot 3). 3 Deze ggedichten
ver-
schenenas in 1de januari-aflevering g van 93 I I in Groot Nederland. De aldaar afge- ge-
drukte tekst is – ookezien g de tekstontwikkeling gvan de overige gg gedichten –
gebaseerd g op P een oudere versie en wordt derhalve in de overlevering g vóór M2
geplaatst. Zie verder 3.3.4•

[72]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREEP
3 Toen Achterberg gpop 31 december I 99 z een eerste bundeling gvan handschriften sc
voor Afvaart aan Roel Houwink stuurde, vermeldde hij bij de stand van voor pu
blicaties '10[gedichten] in Groot-Nederland'. Verder schreef hij: `Ik heb de Gr.
g J
Nederland verzen voorloopig voorlooi maar getiteld, g om ^ de inhoudsopgave pg volledig gte
krijgen.' lgzijn Deze 'voorlopige' titels zijn mogelijk de in M 2 g l ^fase b genoteerde g titels,
die Achterberg dan overgenomen moet hebben op een niet overgeleverde versie
g g p g
van de inhoudsopgave. Op 16 juni 1 o schreef hij namelijk jk aan Houwink: `z verpg
p J 93 hij 1
zen van die in Gr. Nederland verschijnen waren door U getiteld: g Eenzaamheid
en Afscheid[= 94 A scheid' ; U wist natuurlijk jk niet, dat er al z in Afvaart ston -
^ 1
den met die naam, maar dit is waarschijnlijk geen bezwaar?' Deze latere titels zijn
g l
door Achterberg genoteerd in de overgeleverde versie van de inhoudsopgave. Zie
g g g pg
verder de reconstructie van de kopij voor Afvaart, 4.2.
p l ^ 4
`IN DIT DOODZIEKE LENTEBEGIN,'
M Kopie manuscript, uit correspondentie R. Houwink, ongedateerd.
p p^ p ^ g
Medio 1929
99
M
M a donkere inkt, b lichte inkt
12 alver g evin .< al vergeving. gg M a > alver evin g . M a
1 4 verzadigt g mij 1 van > [verzadigt] [van] M b
COMMENTAAR I Zie[71] 7 `Weenen is even eenzaam'
^ noot i en 2.
[73]
40
`VER IN DE ZEE VERGING EEN STEM'
M Kopie manuscript, uit correspondentie R. Houwink, ongedateerd.
p P^ P ^ g
Medio 1929
M
3
bekoord < bekoort

VARIANTEN EN M a donkere inkt
CORRECTIES
Titel
I
3
4
3
worden < woorden M a > wo rden M a
COMMENTAAR I Zie'
[71] `Weersen is even eenzaam, ^ ^ noot I en z.
[741
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
S
7
M'
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
`NOOIT WAS DE DOOD EEN NAAKTER MAN'
M T Kopie p manuscript, p^ uit correspondentie p R. Houwink, ^ ongedateerd. g
T Ad interim 4 oktober 1947), 947 ^ p p. 39z.
D T Hoonte ,pp.
61. I.
PI Eersteroef D 2, H- 88.
p ^
P 2 Tweede roef D 2 H-89.
p ^
D 2 Cr to amen III, p. zz .
y g ^ p 4
M 2 Kop p D3 H-122.
l ^
D3 Ue amelde gedichten, p. 6 o.
Medio 1929
99
MI
^ ^ ^ p 9
[ontbreekt]
De slaper en de dood
p
Nooit was de dood een naakter man
en zei, terwijl hij naar mij zag:
^ terwijl 1 1 g
me
`ik lig, g ^ gij g 1 gisteren g la g '
`Ik I Jl jij
M I`Wees onvervaard en immer meer
T D 3 Wees I I immermeer
M^
T-D3
8 MI
4 I
T-D3
Mijn vriendschap duurt tot aan de dood
p
Geen vriend is ooit zoo trouweweest '
g

M I `Maar blijf bij mi' er was er een '
9 J l l, g,
T Maar i I me,
DI -D3
JO M'
T-D3
II
I2
MI -T
DI-D3
MI
T-D3
I S M'
T-D3
16
Ml
T
D'-D3
(toen klaagde g de dood en trilde z'n stem)
(hier klaagde g hij
met zwakke stem)
`er was ereen die niet verging
g , g g
van an g^ st of die mij jniet
ontvlood. '
z; MI `En heb me lief ,' hij fluisterde.
17 MI
T En1 I mil I
DI-P2 I Ime I I ', I
D 2-D 3
I I'; I I
T-D3
Ió MI
T-D3
Hij Hi weende en ik huiverde.
Ik I hijJ `Geen mensch is eenzamer dan ik .'
`Niemand
Ik kon de zaligen zingen hooren,
g g
het leven
één ééuwig g oogenblik. g
I eeuwi eeuwig
COMMENTAAR I Zie[7 7 1] genen is even eenaam' ^ noot I en 2.
2 Ditedicht g heeft behoord tot de verzameling gg gedichten die Achterberg g op
4
mei 1 94 946 aan Standpunte p stuurde (zie 661 `Duel' noot 2). Over de publicatie p in
Ad interim, samen met vier andereedichten g zijn ^ zijn geen g gegevens gg bekend. Zie
3 2 .2.9.
3 Vanaf T staat ditedicht g in de nieuwe spelling.
4 Zetfout in 13 ' -D 2 r.: 9 bli J f t i..v P bli J niet gecorrigeerd g g in M2). M2
OVERLEVERING
DATERING
LEE STEKST
42
`HET LEVEN LOOPT IN DROOMEN DOOD'
M Kopie manuscript, uit correspondentie R. Houwink, ongedateerd.
p p^ P ^ g
Medio 1929
99
M
0

COMMENTAAR I Zie'
[71] `Weenen is even eenzaam,' noot i en 2.
[76] OVERGAVE
OVERLEVERING M Kopie P manuscript, p^ uit correspondentie p R. Houwink, ^ ongedateerd. g
DATERING Medio .1929
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie'
[71] `IVeenen is even eenzaam,' noot I en 2.
`IK HERKENDE U UREN ER NA'
OVERLEVERING M Kopie P manuscript, p^ uit correspondentie p R. Houwink, ^ ongedateerd. g
DATERING Medio 1929
99
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie'
`IVeenen is even eenzaam, ' noot I en 2.
[78]
7
`DE DOOVE WIND STAAT OM DE BLINDE MUREN'
OVERLEVERING M Kopie manuscript, uit correspondentie R. Houwink, ongedateerd.
DATERING Medio 1929
99
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie'
7 `Weersen is even eenzaam,' noot I en 2.
` MI N DROOMEN STAAN IN SCHAREN VOOR DE RAMEN'
79 J
OVERLEVERING M Kopie manuscript, uit correspondentie R. Houwink, p ongedateerd.
p^ p ^ g
43

DATERING Medio 1929
99
LEESTEKST M
COMMENTAAR I Zie I `Weenen is even eenzaam', noot I en 2.
80 `UW LIJF WAS ZOO LANG MET BLOEMEN OMWONDEN'
OVERLEVERING M Kopie p manuscript, p^ uit correspondentie p R. Houwink, ^ ongedateerd. g
DATERING Medio 1929
99
LEESTEKST M
VARIANTEN EN M a donkere inkt
CORRECTIES
4
aleer < alleer M a > [aleer] M a
horizonnen < x oren ? M a > h[or]izonnen M a
COMMENTAAR I Zie [7i] Weersen is even eenzaam', noot i en 2.
81 DE WITTE TOCHT
S
OVERLEVERING M I Kopie manuscript, uit correspondentie R. Houwink ongedateerd.
p p^ P ^ g
T Groot Nederland z. I (januari I I p.
9 93 ^ p 49.
M 2 Typoscript D I collectie J. Vermeulen, H zo I.
> > >
p.
D I Morendo,
^ p 4.
DATERING Medio 1929
99
LEESTEKST MI
44
P l Eersteroef p D 2, ^ H- S7.
P 2 Tweederoef p Dz H- 5 8.
^ S
Dz Oude cr y to amen p. 6o. ^ ^ p
M3 Kopij D3 p l H-IZZ.
^
D3 Verzamelde gedichten, p. oI .
^ g ^ p 3

VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel
I
3
4
S
9
I0
II
MI
T-D3
MI
T-D3
MT
T-D3
MI
T-D3
6 MI
7
MI-M2
DI-D3
T-M2
MI
T-M2
I2 MI
DI -Dj
MI
T
M2
D'-D3
MI
T-D3
MI
T-D3
DI-D3
T-D3
M2 a typemachine, b zw inkt (in de hand van J. Vermeulen)
De witte tocht
Sneeuw gang
Er zijn stille strijden in mij mijontstaan
nieuwe verten
Ik zou naar alle menschen willenaan g
I
I nu naar ieder mensch
en zeggen: gg ik was niet , zooals gij g 1meende.
I
0
Ze zijn misschien niet om mij begaan g
1 1,
ze hebben hun eigen bezigheden .
g g
I I;
De donkerheden minderen witteraan
g
de
a I I
b – en
De
Er blijft een mensch in eenzaamheid gaan
.
er een I 1°
En wensch en weenen vergaan, g ^ zijn zijnschreden
vergaan g in de sneeuw, aan het eind van de nacht
't
I I
I het I
a wacht het witte kind, in lachen lachen
a [
en weenen.
de I morg^ en zonoverschenen.
[? na – en]
COMMENTAAR I Zie[77 1] `Weenen is even een ^ aam' ^ noot I tot en met 33.
2 Ditedicht zou in eerste instantie worden opgenomen in de bundel Afvaart,
45
g pg
evenals2 9 `Sneeuw' 'Sneeuw', [96] 9 `Het leger' g en [971 'Achtergebleven': g het staat – onder
de titel 'Sneeuwgang' – ^in de, door Achterberg gg geschreven, eerste versie van de
inhoudso inhoudsopgave ave van de kopij. p lIn een later stadium verving gRoel
Houwink de titel
door [I I 7'Tegenwoordigheid'
zie verder4.2.).

3 Ditedicht g wordt, ^evenals [92] 9 `'Sneeuw', ' ^9 leger' e een `Ach te r e b le-
'Het g 97 g
ven' vermeld in de inhoudsopgave pg van de in 1943 943 voorbereide bundel Balans (zie
5 14.1). Het pplan voor deze bundel werd echter niet uitgevoerd g en dit gedicht g
werd ondergebracht g in de bundel Morendo (zie 21.2. 4. Het typoscript tYP p voor deze
uitgave g (M 2) is door Jan Vermeulen vervaardigd. g Volgens g een aantekening g van
Vermeulen is M 2 een afschrift van Groot Nederland.
4 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V.Vitkovskij. Vitkovskij
82 `MINE GEDACHTEN ZIN GEBLEVEN '
'MIJNE J
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
Kopie manuscript, uit correspondentie R. Houwink, ongedateerd.
p p^ p ^ g
Medio 1929
99
M
I Zie[71] ` Weenen is even een aam' noot I en 2.
7 ^
S `GEHEEL DEN DAG HEBT GIJ MIJ GAANDE GEHOUDEN,'
3 J 1
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
46
T De gids g 94.111 94 (september pp39 193o),. I.
D' -2 Osmose' -2 p. I .
^ p 3
D3 Cr y to g amen' ^ p. p I 8 o.
D4 Cr to amen 2 ,p p. 3I
8.
y ^
M Kopij p l HI 22.
^
p. 20 .
D5 Verzamelde
^
gedichten,
g ^ p 7
Vóór 27 7 augustus g I 99 2
T
Titel [ontbreekt] > Geheel den dag... DI-D5
g
5 vertrouwde, > vertrouwde D' -D 5
7
van de > der D' -D5
I 0 Op 27 7 augustus g I99 2 is bij De gids een negental gedichten van Achterberg bin
bij 8 g g g -
nen gekomen. Gids-redacteur M. Nijhoff l adviseerde H.T. Colenbrander hiervan
viergedichten g op pte nemen: [8 3] 3 ` Geheel den dag g hebt ^J gij mi J^gaande gehouden,' ^ tot en

[84]
COMMENTAAR
[8 5 1
met [86] 'Het el dat kranke armen spelen,'. Uit U t de brief van Nijhoff Nijhoffvalt
op te
maken a dat [87] 7 Ik beproefde u op bloed en nacht'' e [88] `Ik weet wel dat ik u niet weervinden
al ' ook tot de negen g ingezonden g ggedichten
hebben behoord. De geac
ce teerde gedichten verschenen pas in de september-aflevering
ember-afleverin van i o van De
p g p p g 93
gads
samen met twee later at ingestuurdegedichten g (zie I o2 `Ik ben geheel 8 terug
ggekeerd' er d , noot I . Zie verder 3.3.4.
2 Dit ggedicht
zou in eerste in instantie s worden opgenomen pg in de bundel Afvaart:
staat – onde onder d de titel `Dood' – in de, door Achterberg gg geschreven, , eerste
versie van de inhoudsopgave pg van de kopij. k i'. p^In een later stadium verving gRoel
Houwink de titel door[57] `Lente en Dood' (zie verder 4.2). 4
3 Zetfout in D 4 r. I, ^JgJ a a i. i.p.v. p gij ^J j mij J (niet ggecorrigeerd g in MM).
`N 'NU WAAIEN DE NOOIT TE WETEN , '
OVERLEVERING T Degids g 94.111 94 (september p 93 ^ I p. o. 32o.
D I Hoonte ,p.
I 8.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Pl Eersteroef p D 2, H-88.
^
P 2 Tweederoef D 2, H-89.
p ^
D2 Cr y to ^amen rrr ^ pp.
i 80.
M Kopij p D3 H-1 zz.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p p. 47 6 .
Vóór 27 augustus I 2
7 g 99
T
Titel [ontbreekt] > Waaien DI-D3
5 den > de DI-D3
7 mijn > het DI-D3
I Z ie [8 3] 3 `Geheel den dag g hebt gJ gij mi J ' ggaande ^gehouden,'
,, noot I.
2 Dit gedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in de bundel Afvaart:
hetstaat ets at – onder de titel Dorp' p– in de, door Achterberggeschreven, gg , eerste ver -
sie van de inhoudsopgave pg ve van de kopij. p J In een later stadium verving g Roel
Houwink de titel door I o I `Stil oogenblik' g (zie verder4.2).
`ZWAAR EN VERSCHAALD LIGT HET AVOND JAAR'
T De ids 94.111 (september I o. 3 21.
OVERLEVERING ^ 94 p 93 , p. 3
47

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel T
S
7 T
M I -D2
T
op p het ééne laatste raadsel na,
MI a
c [ l,[
M2-D2
MI
M2-D2
M I Eersteoscri t D I H 26.
P ^
M z Tweedeoscri t kopij D I H-5 .
p ^ p l ^ SS
P T Eersteroef D I H-57.
P ^
P 2 Tweederoef D I H 8.
P ^ S
D I Inertie Oude cr to amen p. 10 .
y ^ ^ p 9
M3 Kop D z H 122.
p l ^
D2 Verzamelde edichten p. o.
^ g ^ p 3S
Vóór 27 7 augustus g
1 99 2
T
M' aemachine b-c potlood
tY ^
P p
ontbreekt
Zwaar en verschaald...
Met nog g het eenige g van haar
a
b andere
c eeni ge
? door andere en eenige]
g
COMMENTAAR I Zie[83]Geheel 3 den dag g hebt gJJ i j mi gaande g^ gehouden,' ,^ noot 1.
2 Ditedicht zou pg in eerste instantie worden opgenomen in de bundel Afvaart: vaart:
het staat – onder de titel 'Eeuwigheid' g – in de, ^ door Achterberggescreven ggeschreven,
eer
ste versie van de inhoudsopgave pg van de kopij. P 1 In een later stadium verving gRoel
Houwink de titel door 110 `Moordballade' (zie verder. 4z
.
86 `HET SPEL, DAT KRANKE ZINNEN SPELEN,'
OVERLEVERING T Degids g 94.111 94 (september p 93 1 ? p. 0. 322.
M I Manuscript, p ^p kopij D I H-1.
l ^
P l Proef D I , H 2.
D I Afvaart, , p. p 34.
P z Eersteroef P D z ^ H-57.
P3 Tweederoef p Dz ^ H-58.
48

COMMENTAAR
[87]
D 2 Oude cr y to ^ amen ^ p. p 26.
M 2 Kopij D3 H I zz.
p l ^
D3 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. p 42. 4
DATERING Vóór 27 augustus I 2
7 g 99
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a zw inkt, botlood p c zw-gr ginkt (waarschijnlijk ^ ^ in de hand van va R. Hou- ou
CORRECTIES wink)
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] Al' a > Zinnes Zinnespe el M I b-D3
s elen p > , s elen p M I -D 3
9 steen, > steen M I a > steen > M' c-D3
To hangt ger
> mindert D 2 -D 3
I I spelen p , > s pelen
M I -D 3
I Zie [83] `Geheel den dag hebt gij migaandegehouden,' noot 1.
2 Zetfout in P I -P 2 r.: 7 En i.p.v. p Een (in P 2 door Achterberg g met potlood o0 d
gecorrigeerd).
`IK BEPROEFDE U OP BLOED EN NACHT'
OVERLEVERING M I Manuscript, P^kopij pl D I , H I.
P l Proef D I ^ H z.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
49
D I Afvaart, ,p39• p.
P 2 Eersteroef p D 2, ^ H 57.
P3 Tweederoef p D 2 ^ H- 58.
D2 Oude cr y to ^amen ^ p p. 31. 3
M 2 Kopij P1 D3 ^H-122.
D3 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. p 47.
Vóór 27 7 augustus ^ I 99 z
MI
M I a zw inkt b potlood
,p
Titel [ontbreekt] > Vrouw M I b-D3
I nacht > nacht, D I -D 3
7 ruischende > ruischenden D I -D 3
7 ingehouden g > ingehouden, D I -D3

8 de > den DI-D3
9 mij het hart. > [mij]n [hart]... M' b-D3
14 eerste > eersten DI-D3
COMMENTAAR I Zie [83] `Geheel den dag hebt gij mi gaandegehouden,', noot 1.
2 Dit ggedicht
h is s vertaald ve in het Duits door R.W.Schnell . Walvis en in het Frans
door H. Fa gne.
[88] `IK WEET WEL DAT IK U NIET WEERVINDEN ZAL'
OVERLEVERING MI Manuscript, kopij D I H-1.
p ^ Pl ^
Pl Proef D I ^ H 2.
D I Afvaart, ^ p. p 46. 4
P 2 Eersteroef P D 2 , ^ H-57.
P3 Tweederoef p D 2 , ^ H-58.
D 2 Oude cr to amen y p. 38. ^ ^ p 3
M 2 Kop D3 H-I22.
p l ^
^ g ^ p. p 54.
D3 Ue amelde gedichten,
DATERING VÓÓr 27 augustus I 2
7 g 99
LEESTEKST MI
VARIANTEN TEN EN M I a zw inkt, , b ppotlood
CORRECTIES P 2 a gedrukt, g b potlood p
Titel [ontbreekt] > Tweede afscheid M I b -D3
9 waar > waar P 2 a> W aar P 2 b -D3
Io schrijdt > schrijdt, 1^ D'-D 3
COMMENTAAR co I Zie [83] 3 ` Geheel den dag ^ hebt gJ gij mi J gaande gehouden,', g > > noot i.
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
9
HET LIED OM DOODSWIL
OVERLEVERING M Manuscript, p, in brief aan A. Dekker, ,3 oktober 1 9 29 .
T Opwaartsche wegen ^ 8 I oktober 93 I o ^p3326.
5 0
D I Zevengedichten, p 7.
2 s
D 2 Ve amelde gedichten p. i000.
^ g ^ P

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
Vóór 26 september I 2
p 99
M
I mond, > mond T D 2
4/5 [geen g stro ewit > stro ewit T-D 2
9 nó nog > nog T-D2
9 zij 1 –. > zij l^ – T D 2
9 I o ^een
stro ewit > stro ewit T-D2
I S voet > voet, T-D 2
I Dit'
g heeft Achterberg, g^ met 9o
`0 ruiten mijner eenzaamheid'
ggestuurdd na een eerdere zending g aan Opwaartsche wegen g (zie [71] 7 `TVeenen is even een-
^ aam' ^ noot I en 2.0 Op 26 september P I 99 z heeft Achterberg gover dit gedicht g
bericht–ever
gehad van redacteur J. van Ham en stuurde hij hij – niet overgeleverde g
afschriften aan Roel Houwink: `Van Ham stuurt mij een der twee nagezonden g
verzen terug, g^ de mededeeling g dat dit in zijn tweede helft hem niet duidelijk
... laat ik ze U allebei nog geens geven, g dan ^ kunt U ze als U wilt vergelijken.' g 1
0Op oktober I 99 z stuurde Achterberg g de ggedichten
in handschrift (M) aan Arie
Dekker: `Ik hebewacht g met schrijven pop
een nader bericht uit Leiden: 2 verzen
gehouden. g ... Beoordeel ze s.v.p., deze twee.' Uiteindelijk Uiteindelij werd alleen dit
g e gpubliceerd in O waartsche we g en zie 9o `0 ruiten mi Jner een ^aamheid'
noot I en verder 3.3.5).
90 `0 RUITEN MINER J EENZAAMHEID'
OVERLEVERING M I Manuscript, p> in brief aan A. Dekker, >3 oktober 1 9 29 .
M 2 Manuscript, p> in brief aan R. Houwink, > 14 4 oktober I 99 2.
T Elsevier'seillustreerd g maandschrift 4o. i I (september sep
I 93 o. ^ p. I 96.
M3 Manuscript, p ^pkopij D I H I.
l ^
PI Proef DI ^ H2.
D' Afvaart, ^ p. P 3 o.
P2 Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P3 Tweede proef D 2, ^ H-5 S 8.
D2 Oude cr y to g amen ^ p. p 22.
M4 Koi' p D3 H-I22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 38. 3
DATERING Vóór 26 september I 2
p 99
5 I

LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
MI
P 2 a gedrukt, b potlood
I WACHTENDE
Titel [ontbreekt] > Eenzaamheid T D3
glanzenvolle > lanzenvollen D I
5 g g
6 ter neder; > terneder, M2-D3
opgericht: > opgericht; P 2 a > [opgericht]: P 2 b-D3
7 pg pg ^
8 zich zelf > zichzelf M3-D3
I Ditedicht zou gp in eerste instantie worden gepubliceerd in Opwaartsche wegen, g?
samen met[89]Het 9 lied om doodswil' (zie aldaar, ^ noot I .0 Opadvies
van Roel
Houwink vroeg g Achterberg g dit gedicht g echter terug g en stuurde hij hij het aan
Elsevier'seillnstreerd ^ maandschri t. Op P 14 4 oktober I 99 2 kon Achterberg gHouwink
meedelen dat hetedicht g was aangenomen g `ofschoon het Robbers fra gmenta
risch voorkwam') en vroeg g hij suggesties voor een titel. Waarschijnlijk heeft
hij gg
Waarschijnlijk
Achterberg g uiteindelijk zelf de titel van het gedicht gekozen. Zie verder
uiteindelijk g g 3.3.5.
OVERLEVERING T Groot Nederland 2.I (januari I I. 48.
9 l 93 ^ p. 4
M I Manuscript, P ^ kopij p l D I ^ H-1.
PI Proef D I ^ H 2.
D I Afvaart, ^ p . 55.
P2 Eersteroef D H-57.
P ^
P3 Tweederoef B 2, PI P ^ 5 8.
D2 Oude y cr to g amen ^ p. p 47.
M2 Kop p l D 3 H-IZ2.
^
D3 Verzamelde gedichten, p. 63.
^ g ^ P 3
DATERING Vóóroktober i 2
3 99
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a zw-gr inkt, b-c potlood
g ^ p
CORRECTIES
5 2
Titel Wachtende > [ontbreekt] M I a> Teru e? M I b > Wachtende M' c-D3
^g
I nacht; > nacht, M i -D 3
2 huizen, > huizen M I -D3
hopen: > hoen M I -D 3
3 p P^

[921
[931
4 wacht... > wacht. MI-D3
4/5 [geen strofewit] > [strofewit] MI-D3
5 geacht. > geacht; DI-D3
6 De > de DI-D3
9 staan: > staan; P2-D3
I 't > het MI-D3
COMMENTAAR I Zie[71] 7 `enen is even eenzaam' ^ ^ noot 2 en 3. 3
SNEEUW
OVERLEVERING T Groot Nederland 2.I 9 (januari l I 93I ^ pp. 49.
M I Typoscript D i > collectie J. Vermeulen, > H zo > I .
D I Morendo,
^ p. p 7.
Pl Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D2 Oude cr to amen y g ^ p. p 63. 3
M 2 Kopij D3
p
H-12.2.
l ^
D3 Verzamelde gedichten,
^ g ^ p. p34 304.
DATERING Vóóroktober i 2
3 99
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
4 laat > laat, M I -D3
COMMENTAAR I Zie` [71] `Wenen is even eenzaam' ^ ^ noot I tot en met 3. 3
2 Ditedicht zou pg in eerste instantie worden opgenomen in de bundel Afvaart, vaart
later in dee gplande bundel Balans (zie verder 81 `De witte tocht', ^ noot 2 en 3). 3
3 In verband met de samenstelling g van Morendo vroeg g Achterberg g op P 22 april p
i 944 aan Jan Vermeulen: 'Zeg `Ze Jan zijn > er nu een g titels bij ^die
soms in de andere
bundels al staan? Verander dan zelf'. De doublure van de titel van ditedicht g
met [I o 3 `Een schuine muur van sneeuwen' en 3 I o `Sneeuw' werd echter niet door
Vermeulen opgeheven. pg Zie verder z I . 3.
WEDERKEER
OVERLEVERING T Groot Nederland z9.1 (januari l 93 I ^ I p . i o.
53

M I Manuscript, P ^ kopij p l D I ^ H I.
P I Proef D I , H z.
D I A vaart ,p . 51. S
P 2 Eersteroef p DZ , H- 57.
P3 Tweederoef p D 2, , H-58.
D2 Oude y cr to g amen , p p. 43.
M 2 Ko i' Pl D3 H-122.
^
D3 Ue amelde ^ gedichten, ^ ^ p. p S9.
DATERING Vóóroktober 3 i 99 z
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a zw-gr inkt, b potlood
g ^ p
CORRECTIES
Titel Wederkeer > ontbreekt M I a> Wederkeer M I b -D3
3 regen > regen, I -D 3
g g^ M
4 d'aarde > de aarde M I -D3
7 nagebleven g , > na nagebleven; gebleven
• M I -D 3
8 blaad'rensfeer, , > bladerensfeer, , M I -D 3
9 gebleven g , > ebleven • M I -D 3
gebleven;
COMMENTAAR I ZieI 7 `Weersen is even eenzaam' ^ ^ noot 1 tot en met 3. 3
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
AFSCHEID
OVERLEVERING T Groot Nederland z. 9 I (januari 1 I 93 I), ^ p. p S o.
M I Manuscript, p kopij D I H 1.
^ p l ^
P I Proef D I , H z.
D' Afvaart, ,P p. S o.
P 2 Eersteroef D Z H- .
p , S7
P3 Tweederoef D Z H- 58.
P ^
D 2 Oude y cr to g amen ,p p. 442.
M 2 Kopij p D3 H-122..
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ,p p. S 8.
DATERING Vóóroktober i 2
3 99
LEESTEKST T
54

vVARIANTEN EN M' a zw-gr g inkt, , b-c ppotlood
CORRECTIES
COMMENTAAR
[951
Titel Afscheid > [ontbreekt] M I a > Het onzichtbaar wenken M I b >
ONRUST
Afscheid M I c-D3
2 waat'ren > wateren; M I -D3
4 'k > ik MI -D3
6 overtogen, g ^ > overtogen; g^ M I -D 3
6/7 7 [geen g stro ewit > stro ewit M I -D3
I ZieI ` Penen is even eenzaam' noot 2 en 3.
7 ^ ^ 3
2 De titel van ditedicht is afkomstig van Roel Houwink (zie I Penen is even
g g 7
eenzaam' noot 3).
^ ^ 3
3 Literatuur over hetedicht:
g
Kruithof J., `Het laatste kwartier van de ure des doods.'
OVERLEVERING T Groot Nederland Z. I (januari I I 9 p. I.
1 93 ^p S
M I Manuscript, kopij D I , H I.
p ^ pl
P I Proef D i ^,
D I Afvaart, ^ p .
2.
53.
P a Eersteroef D 2, H-
p ^ 57.
P3 Tweederoef D 2, II 8.
p ^ S
D 2 Oude y cr to g amen ^ p. p 4S.
M 2 Kopij D3 H 122.
Pl ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 61.
^ g ^ p
DATERING Vóóroktober i 2
3 99
LEESTEKST T
VARIANTEN EN M' a zw-gr inkt, b bl-gr inkt (waarschijnlijk in de hand van R. Houwink)
g ^ g 1 1
CORRECTIES
55
3 in > in • > M I -D 3
4 stil ggemaakt > stilgestaan g M I - D 3
5 lied > lied MI-D3
5 bleef teeren > blijf a teeren, M I -D3
6 eerst > eerst' P ' -D3
6 verliet > verliet, M' -D3
8 ontving. g > ontving,
g^ M I -D 3
9 0 kieviets > o kievits M I a > [o] kievit 's M I b-D3
I o onrust... > onrust — M' -D3

COMMENTAAR I Zie` [7 1] `Peenen is even eenzaam' ^ ^ noot 2 en 3. 3
2 Zetfout in P I -P 2 r. 6: verliest, i..v verliet, (in P 2 door Achterberg met potlood
gecorrigeerd).
[9 6] HET LEGER
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[971
OVERLEVERING
5 6
T Groot Nederland Z.I 9 (januari l 93 I I = D. p SI.
M I Typoscript, collectie J. Vermeulen, H 2o I.
> >
D I Sintels p. 12. 2.
,p
P l Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H- 58.
D 2 Oude cr y to g amen ,pp.
116.
M 2 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. P 357.
Vóóroktober 1 2
3 99
T
2 omhoog, g ^ omhoog; g^ DI-D3
handen •
3 handen; > handen. D I -D 3
4 droog g > Droog g D I -D3
I Zie I ` Weenen is even eenzaam' noot 2 en 3.
7 ^ ^ 3
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in de bundel Afvaart en
later in dee g lande P bundel Balans (zie 8 1 `De witte tocht', ^ noot 2 en 3 3). M
2 is
een door Jan Vermeulen vervaardigd g ^ typoscript p voor deze uitgave, g die niet werd
gerealiseerd. erealiseerd. Uiteindelijk heeft Achterberg g het ggedicht ondergebracht g in Sintels
zie 20). Blijkbaar Blijkbaarwas Jan Vermeulen hiervan niet op P de hoogte, g^ want later
overwoog g hij nog het gedicht te bundelen in Morendo (zie 21.2. .
hij g g 4
ACHTERGEBLEVEN
T
MI
D'
pl
Groot Nederland 29.1(januari i i 52.
9 93 ^ p. S
Typoscript, collectie J. Vermeulen, H 2 0 I.
>
Morendo, S.
Eerste proef D 2 H-57.

8 T die in haar bloed zijn oorsprong p gkoos.
M' a
b
verreoors pron gkoos.]
D'-D3
I verre oorsprong p g koos.
9
II T
TMI
DI-D3
MI
DI-Dj
P 2 Tweederoef p D Z , H-5
5 8.
DD 2 Oude cr y to g amen ,pp.
61.
M Z Kopij D3 Pl .H 1 22.
^
D3 Verzamelde gedichten, p. 302.
^ g ,p 3
DATERING Vóór joktober 1 92 9
LEESTEKST T
INGREEP 3 vervreemdde < vervreemde
VARIANTEN EN M I a typemachine, p , b zw inkt (in de hand van J. Vermeulen
CORRECTIES o PI a gedrukt, g bpotlood, c gu gum
I
I T
M Ia
Ze lachtte traagaar g, lach weende beneden
b mond ? na mond]
D'-D3 Zij Zi' lach I
4 T
MI-D3
6 T-D'
PI
P2-D3
zo TM'
DI-D3
COMMENTAAR
57
meer van zich zelf naardat haar leven vlood.
I I zichzelf
om een, die zij ten doode toe verkoos
a
b
c ,
Nu zit zij neder als achtergelaten g
en telt de uren in haar stille schoot
na verre]
die haar nog g scheiden van het laatste:
a
I
b ] aller[laatste:1
I allerlaatste:
[? na aller]
I Zie[71] 7 `i7eenen is even eenzaam' ^ ^ noot 2 en 33.
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in de bundel Afvaart,
later in dee g lande P bundel Balans (zie 81 `De witte tocht', noot 2 en 33).
M I is

[9 8] SAMENGANG
COMMENTAAR
[99]
een door Jan Vermeulen vervaardigd g typoscript p voor deze uitgave, g^ waarop p hij
voorstellen tot correctie noteerde, dieedeelteli g 1•k in D I -D3 zijn overgenomen g
zie het apparaat). Boven de titel noteerde hij het nummer `I'• het is niet duide-
lijk l waarop p dit betrekking g heeft. Dit gedicht g werd uiteindelijk uiteindelij gebundeld in
Zie verder 2I.2.
3 Zetfout in T over enomen in M I g ^ r. 3: vervreemde i.p.v i, .v vervreemdde
OVERLEVERING Groot Nederland 2.1 (januari I I 9 1 93 p. 52. ^ p S
M I Manuscript, kopij D I H-1.
p ^ p l ^
PI Proef D I ^ H 2.
D I Afvaart, ^ p. p 57.
P 2 Eerste roef D 2, H-57.
P
^
P3 Tweederoef D 2, p ^ H-58.
D2 Oude cr to amen
y g ^ p. P 49.
M 2 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde edichten p. 6.
^ ^ ^ p s
DATERING VÓÓroktober I 2
3 99
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a zw-gr g inkt, ^ b-c potlood p oo
CORRECTIES
Titel Samengang > ontbreekt M I a [Xxxxxxxx] M I b Samen an M I c-D 3
g g gg
2 wij l we MI-D 3
een stro ewit > stro ewit M I 4/5 g
-D 3
5 uw > haar M I -D3
6 vuur > vuur, M I -D 3
8 schreden; > schreden, M I -D3
8/9 9 [geen g stro ewit > stro ewit M I -D3
I Zie` [7 1] `Weersen is even eenzaam' ^ ^ noot 2 en 33.
2 Schrijffout in M I l ^ r. 8: en i..v i.p.v. het (door Achterberggecorrigeerd gg g met zwarte
inkt .
`EEN OUD EN DONKER SCHILDERI'
J
OVERLEVERING MI Manuscript, p oorspronkelijk ^ P 1 in brief aan R. Houwink, ^ 23 3 oktober 1929.
5 8

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
T De gemeenschap (december I 929), p. 422.
g S 9 9^p4
M 2 Manuscript, kopij D I H i.
P^ P1 ^
P I Proef D I H2.
^
D' Afvaart, ^ p p. 36. 3
P 2 Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P3 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D 2 Oude cr y to g amen ^ p. p 28.
M3 Kopij p l D3 ^ I22.
^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 44.
Vóór 23 oktober i z
3 99
M'
M 2 a zw-gr g inkt , b potlood
P 2 aedrukt g b ^p potlood
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M2 a > Het schilderij J M 2 b-D3
2 ledikant > ledikant. T D 3
5 niet > niet P 2 a > nie is P 2 b-D3
5 zien > zien, T > zien; > DI-D3
6 land > land; T > land. M2-D 3
7 o schilderij, J^ > o schilderij M 2 -P 2 a > 0 [schilderij] J P 2 b-D3
9 me > mi' 1 T D 3
9 vandaag g > vandaag: g T D 3
Io menschen > menschen, M2-D3
I I bloemenwei > bloemenwei; T-D3
I2 voorbij, 1^ > voorbij M2-D3
I 0p 2 3 oktober 192 99 schreef 2 9 Achterberg aan g Roel Houwink: `Een schoone ti'1
-
ding, g ! "Het Het schilderij" zal J bij de 1 Gemeenschap p"ten toon gesteld" g worden.
Met nog ee een ander. Het sschilderij 1 schrijf ik even vlug voor U over ... '. Het bij
schrijf g
g J
dde brief f gevoegde g oe gde
handschrift (M') later door Houwink weggeschonken
we eschonken en
bevindt zich thans inrivébezit. p Afgezien g van het eveneens ggeaccepteerde P ge
dicht Ioo `De wind en haar kleeren lagen g nog g saam' had Achterberg g – blijkens blijken
brief – nog g twee gedichten g bij J De gemeenschap g ingezonden. g Welke ge-
dichten dit zijn J ggeweest, ^ is niet bekend. Zie verder 3.3.6. 33
2 M 2 is(gedeeltelijk) g l gereproduceerd g ^ in Schrijvers J prentenboek, ^ p. la 3I
.
3 Literatuur over hetedicht: g
Riessen, > R. van `Een donker schilderij.' 1
I00 `DE WIND EN HAAR KLEEREN LAGEN NOG SAAM'
OVERLEVERING T De ggemeenschap S (december I 99^P43 2 2 .
5 9

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M' Manuscript, kopij D I H I.
p ^p l ^
P I Proef D I H 2.
^
D' Afvaart, p.
}p 37.
P 2 Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P3 Tweederoef D 2, H-58.
p ^
D 2 Oude cr to amen p. 29.
y 8 ^ p 9
M 2 Kopij D 3 H I 22.
p l ^
D3 Ue amelde gedichten, p.
^ g ^ p 45•
Vóór 23 oktober I 2
3 99
T
M' a zw-gr inkt, b potlood
g ^ p
P 2 aedrukt b potlood
g ^ p
Titel [ontbreekt] > [Ontbreekt] M' a> Achter het einde M I b-D3
5 begon, > begon MI-D3
8 dat > dat P 2 a> w[at] P 2 b-D3
8 begon, > begon MI-D3
I Zle `Een oud d en donker schilderij'j noot I . Achterberg stuurde hand-
99 J ^ g geen an -
g
sc schrift t van dit ggedicht
met zij zijn brief aan Houwink mee, omdat hij 'geen `een duplo' p
meer had: had. `als er e overdrukken o verschijnen l krijgt ^ lg U ze zeker. Anders schrijf schrijfik
't
tweede vers later wel voor U over. precies
(ik meer ken uit mij mijn 't hoofd)'. niet.
Ditedicht g is vertaald in het Engels g doorJ.S.Holmes, ^H.
Koningsberger en K.
Nott en in het Russisch door E.V. Vitkovskij.l
I0I `DE TORENS HADDEN EEN STILHEID BEREIKT'
OVERLEVERING T Degemeenschap g 6 (februari 93 I o. p. 59. ^
^ M I Manuscript, kopij p l D I ^ H I.
P I Proef D I ^,
2.
D I Afvaart, ^ p. p 32. 3
P 2 Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P3 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D 2 Oude cr y to ^ amen ,p p. 2 4.
M 2 Kopij p D3 ^ I22.
l ^
D3 Ue amelde ^ gedichten, ^ ^ p4 p. o.
DATERING Eind 1929
99
60

LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI a zw-gr inkt b bl- r inkt (in de hand van R. Houwink
g , g
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M I a> Stil oogenblik M I b-D3
COMMENTAAR I Zie[57] 57 lente en de dood g aan saam' noot 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Frans door H. Fa Fagne ne.
`IK BEN GEHEEL TERUG GEKEERD'
OVERLEVERING T Deg gids 94 94.111 (september pp33
1 93o),. 2.
M' Manuscript, kopij D I H I.
P1
,
P l Proef D I ^,
2.
D I Afvaart ,pp.
28.
P 2 Eersteroef p D 2, ^ H- 57.
P3 Tweederoef p D 2 ^ H- 58.
D 2 Oude cr y to amen p. 20. ^ ^ p
M 2 Kopij D3
Pl
H-12.2.
^
D3 Ue amelde gedichten, p. 36.
^ g ^ p 3
DATERING Vóór 13 februari I 0
3 93
LEESTEKST T
INGREEP 8 bloed < het bloed
VARIANTEN EN MI a zw inkt, b zw inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M I a > Herboren M I b-D3
COMMENTAAR I 0 Op I februari a 93 I 0 1s bij 1 De gids g een onbekend aantal gedichten g van Achterber
gbinnengekomen.
g De gedichten g werden en beoordeeld door oor redacteur A. Ro -
land Holst, die H.T. Colenbrander adviseerde tweegedichten g op pte
nemen: dit
gedicht g en I o 3 `Een schuine muur van sneeuwen'. Op p 29 9 maart I 930 heeft ee Achter-
ber gbericht omtrent plaatsing P gontvangen, g^want op Pdie datum schreef hij aan
Roel Houwink: `De Gids bleef me trouw (of ik De Gids): 2 verzen zullen met
dedie 4^ er nog waren g in Juni samen verschijnen.' De publicatie P van de zes
gedichten edichten – zie voor de vier eerder ggestuurde g gedichten 38 ` Geheel den dag g hebt gJ gij
mi mil. gaande gehouden,', ^ >> noot I – werd, om onbekende redenen, uitgesteld g tot se p-
tember 19933 o. Zie verder 3.4.1. 3 4
61

IO `EEN SCHUINE MUUR VAN SNEEUWEN'
3
OVERLEVERING T Degids 94.111 (september I 0 p. 3 24.
LEESTEKST M'
g 94 p 93 ^ p 3 4
M' Manuscript, kopij D I H I,
p ^ pl ,
P I Proef D I H z.
,
D I Afvaart, p. 29.
^ P 9
P 2 Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P3 Tweederoef D 2, H-58.
p ^
D 2 Oude cr to amen p. 21.
y g ^ p
M2 Kopij plD3 ^H-122.
D3 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 37.
DATERING Vóór 1I 393 februari I 0
LEESTEKST T
VARIANTEN EN M' a zw inkt, b bl-gr g inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M' a > Sneeuw M I b-D3
COMMENTAAR I Zie IO2 `Ik beneheel g teruggekeerd' gg noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
Zetfout in D I -P 2 r.: 7 klokken i, p.v klokken, ^ (in P 2 door Achterberg g met pot-
loodecorri g geerd
.
IO `DIT IS HET BLINKEND LOOPEN'
4
OVERLEVERING MI Manuscript, kopij DI , H- 1.
p ^ pl
P I Proef D I
^ H 2.
DI Afvaart, ^ p. p440.
P 2 Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P3 Tweederoef D 2 H- 5 8.
p ^ s
D 2 Oude y cr to ^ amen ,p p. 3
2.
KopM 2 Ko i' D3 ^ H-122.
D3 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p448.
DATERING Waarschijnlijk eerste helft 93 i o
6i

zo `Dit is het blinkend loo en' M I (kopijhandschrift Afvaart, met wijzigingen in
4 pl ^
de hand van Achterberg en Roel Houwink) (collectie NLMD)
g
6 3

vVARIANTEN EN MI a zw-gr g inkt, b potlood, p c zw-gr g inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
COMMENTAAR
OVERLEVERING
Titel [ontbreekt] > Onderweg M' b-D3
g
5 iedere > iederen DI-D3
gevoel, > vermoeden M I b eluk M I c-D 3
9 g ^ g
I De datering van I o `Dit is het blinkend loo en' tot en met I o `Mijn eestgaat met
g 4 98 ^
een bonzend hart' is gebaseerd op de ontstaansgeschiedenis van Afvaart. Zie . I
^ g p g 3 4
en 4.2.
IO `SOMS ALS DE WEG HET WIL ZIN WI '
S J J
MT
pi
DI
p2
P3
D2
Mz
D3
Manuscript, p ^pkopij D I H-1.
l ^
Proef DD', I H 2.
Afvaart, ^ p. p 4I.
Eersteroef p D 2, ^ H-57.
Tweederoef D 2 , H-58.
p
^
Oude y cr to g amen ^ p. p 33.
Typoscript, kopij ko i' D3 D3, H 122.
Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 49.
DATERING Waarschijnlijk eerste helft 93 i o
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI
3
5
7
PI I-D3
-D 2
M I
M2-D3
M'-D 2
M2-D3
MI-D2
M2-D3
MI
M I a zw inkt b potlood
,p
a [ontbreekt]
b De wil der ween
g
geheim g komt weder voor mij vrij vrij,
onveranderd
alsofeen g element bestond
of er
tot aan dit breukeloos bevrijden
1
oP behoud
10 M I-D 2
M I -D 2 ^r. I0–I 3:
voltrok komt dit uw overdeel
64

I I MI-D2 bevrijdt van ruimte en van tijd l
12 MI-D2 en maakt den wil
I MI-D2 brandend tot leven en tot dood.
3
[Hier eindigen MI-D2
g
M 2-D3 r. (I0)-(12):
(I o M 2-D3 voltrok hervindt het mij lg
I I M 2-D3 waar ik de ruimte met u deel
(I 2) M 2-D3 en heel de tijd wordt ingelost. g
Hier eindigen M2-D3]
g
COMMENTAAR I ZieI o 4 `Dit is het blinkend loo en' noot 1.
2 In de kopij pl voor D3 is de bladzijde waarop p dit gedicht g staat (uit D 2) door
Dais DaisyWolthers doorgehaald g en vervangen g door een typoscript met de nieuwe
versie (M 2 ). Van M 2 is een identieke doorslag govergeleverd, g die hier verder bui-
ten beschouwing g blijft. blijft
`DIE KALMTE SLOEG MIN GOGEN DICHT'
J
OVERLEVERING M I Manuscript, kopij D I H I,
p ^p l ^
P l Proef D I ^ H 2.
D I Afvaart, , pp. 42. 4
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
P 2 Eersteroef D 2, H- 5 7.
p ^
P3 Tweederoef D 2, H-5 8.
p ^ 5
D 2 Oude ry c to g amen , p. p 34.
M 2 Kopij p D3 H I22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p S o.
Waarschijnlijk eerste helft 93 I o
MI
M I a zw inkt, b-c potlood
^ p
Titel [ontbreekt] > Zon M I b > Voltooien M I c> Voltooi i n M' c-D3
g
I dicht > dicht, D I -D3
COMMENTAAR 1 Zie[104] `Dit is het blinkend loo en' noot 1.
6 5

I07 HET SCHULDIG LIED
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
MI Manuscript, p kopij D I H I.
^ pl ,
Pl Proef DI ^ H z.
D I Afvaart, ^ p . 43•
P2 Eersteroef p D 2 ^,
H-5 7 .
P3 Tweederoef p D z ^ H- 5 8.
D z Oude cr y to ^amen ^ p. p 35•
M2 Ko Kopi' D3 H-IZZ.
^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 5I.
Waarschijnlijk eerste helft 93 I 0
MI
I Zie[104] `Dit is het blinkend loopen', noot I.
I08 `IK LEEF BIJ BI DEZEN ALS HET VUUR: '
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
66
M I Manuscript, kopij p D I H I.
l ^
P I Proef D I ^
H z.
D I Afvaart, ^ p. p 44.
P2 Eersteroef p D 2 , ^ H-57.
P3 Tweederoef p D 2 , ^ H-5 S 8.
D z Oude y cr to ^ amen ^ p p. 36. 3
M2 Kopij p D3 l ^
D3 Verzamelde gedichten, edichten p. 52. 5
Waarschijnlijk eerste helft 93 I o
MI
M' a zw inkt b potlood
,p
Titel [ontbreekt] > Het vuur M I b-D3
6 de > den DI-D3
I Zie I 4o
`Dit is het blinkend loopen', noot I.
2 In de door Achterberg g geschreven g inhoudsopgave pg van de kopij p l voor D I luidt
de titel van ditedicht: g `Het Vuur'. Zie 4.2. 4

[10 9 ] JN GEEST GAAT MET EEN BONZEND HART'
9
OVERLEVERING Al' Manuscript, kopij D I H I.
p ^p l ^
Pl Proef D I ^ H 2.
D I Afvaart, ^ p. p 47.
P 2 Eersteroef D 2 , H-57.
p
^
P3 Tweederoef p D 2 ^ H-58.
D 2 Oude cr y to ^ amen ,p p. 39.
M 2 Kopij D3, p l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten ^ p. p SS•
DATERING Waarschijnlijk eerste helft 93 i o
LEESTEKST M I
VARIANTEN EN MI a zw inkt b potlood
,p
CORRECTIES P2 aedrukt b potlood
dp
Titel M' a [ontbreekt]
b Heelal
8 MI
9
P`-D3 I I
PI-DI
PZ
P3-D3
MI
PI-D'
p2
P3-D3
der eeuwi gheid
nu haar volein-
I voleinding
a
b volei n-
din gl
openligt naar alle zijden.
openligt
a
b ding openligt g1 naar alle zijden.
COMMENTAAR I Zie[104] `Dit is het blinkend loo en' noot 1.
IIO MOORDBALLADE
OVERLEVERING T De vrije J bladen 793 (augustus/september I o. ^ p. S 2 9.
MI Manuscript, uit correspondentie R. Houwink, ongedateerd.
p ^ p ^ g
M 2 Manuscript, kopij DI H-1.
p ^ pl ,
P T Proef D i , H 2.
D I Afvaart, . ^ p 33.
67

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
P2 Eerste proef D2, H-S7.
P3 Tweede proef D2, H-58.
D 2 Oude cryptogamen, p. 25.
D3 Voorbij de laatste stad', p. 40.
D4 Voorbij de laatste stad 2 , p. 58.
M3 Kopij DS, H-I22.
D5 Verzamelde gedichten, p. 41.
Vóór I juli I o
S 1 93
T
P 2 a edrukt b potlood
g ^p
Titel T-D I Moordballade
PZ a i i
b Droom[ballade]
P3-D5 I I
I T-D2 0 gij die ik had omgebracht.
D3-D5 I I opgewacht.
6 T-D' den dood in mijnen lach.
12 T-D'
P2
P a l 1
b [ ] binnen mijn schaterlach.
P3-D2 I
D3-D5 i
P3-D5
1 onder I
Toen stond gij op en vond
a
b [ ]wond]
T D' 1 mijn handen , waar uw bloed afdroop. P .
P2a
b o langzaam g uit de knoop. P
P3-D5
COMMENTAAR I Van ditedicht g hebben tenminste twee oudere versies bestaan, ^die niet zijn
overgeleverd. g Op P 20 november i 928 stuurde Achterberg geen gewijzigde g J g versie
van ditedicht g tezamen ^ met een onbekend aantal andere gedichten, g aan Roel
Houwink. Uit de brief blijkt dat hij een oudere versie al eerder bij Degids ^ had
ingezonden. g Achterberg gschreef: `En mag gik Uw aandacht speciaal p vragen g voor
het vers: 0 Gij die ik had omgebracht... g enz. Dit is eens door mij o Uw aanra
den (met nog g andere naar A. Roland Holst ggezonden
d. en.. maar het is mis-
68

schien s ggemakkelijker l ... dat ik U zijn zijnschrijven 1 daarover even insluit met de
redactie van het vers zooals die toen luidde.' De reactie van Roland Holst bleef
,
evenmin bewaard. Zie verder.2.
3
2 0 Op I juli 51 I o stuurde 93 Achterberg een g cahier met gedichten g aan Roel Hou-
wink en vroeg g hij of `er verzen bij zijn, die no voor de Vrije Bl. in aanmerking
hij bij l^ Vrije g
komen'. Op p21 juli l bedankte hij Houwink voor diens advies: `ik hoop pdat
deze
zending g naar de Vr. B. thans beter gevonden g mag g worden'. Op pz6 augustus ^
meldde hij l aan Houwink dat hij een positief p antwoord van redacteur D.A.M.
Binnendijk had ontvangen: g `Ik had B. ggevraagd g (een ggoede steekproef p naar zelfcritiek
dacht ik) te mogen raden, welke het zouden zijn; wat betreft de "Ballade"
heb ikoed g geraden g (op pm'n voorstel, zijnde ^ zijndemisschien een verbetering, g^ werd de
titel: "Moordballade").' Van de andereedichten g die Achterberg ghad
ingestuurd,
werden I I I `Fat moest die stad,' tot en met[113] `Vrouw' gepubliceerd gp in de
november-aflevering. g Zie verder 3.4.2. 3 4
3 M 2 isere g produceerd in Schri ^ vers prentenboek, ,p p. 5i
.
4 Reeds in 1952 werkte Achterberg aan de gewijzigde versie van ditgedicht, die
95 g g l g
in I in Voorbij de laatste stad D3-4 zou worden opgenomen (zie 46). I
9S5 ^ pg 4 Op
december 1 95 9 52 schreef hij hierover aan R.P. Meijer: l "`Moordballade" uit Afvaart
onderging gg bij herdruk in Oude Crypt. enkele wijzigingen. Zojuist veranderde ik
bij Yp 1
de eerste regel g in: "0 gij, g l^ die ik had opgewacht".' pg ^ collectie R.P. Meijer,
Londen.)
5 De veranderingen g in D3-4 zijn later door D. Wolthers overgenomen g in M3, de
kopij p l voor D 5.Omdat het in deze gevallen g ggaat om het bijwerken 1 van een
inmiddels verouderde versie, wordt in het apparaat Ppgalleen de gecorrigeerde g versie
van M3 betrokken.
6 Dit gedicht is vertaald in het Duits door G.H. Willems, ^ in het Engels g door P.
Boyce Y (3x) 3 en in het Frans door H. Deluy. Y
7 Literatuur over hetedicht: g
Jong, gg
M.J.G.de `Een om ekeerde droom.'
Zickhardt, , K., K. `De moorddadige g geboorte g van Gerrit Achterberg.' g
III `WAT MOEST DIE STAD,'
,
OVERLEVERING M I Manuscript, bij brief aan R. Houwink, 2 september I o.
p ^ 1 ^ p 93
T De vrije bladen 7 (november 1930),. p33
2.
D I - 2 Osmose l -2 ,p.
12.
D3 Cr to amen l p. I . y g ^ P 79
D4 Cr to amen 2 p. I . y g ^ p 37
M 2 Ko Kopi' D5 ^H-1
22.
D5 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. P 206.
DATERING VÓÓr I uli I 0
15 1 93
69

LEESTEKST MI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Woestijnstad D I -D 5
1
7 diep aanwezig, diep aanwezig; D' - 5
p g^ p g^ D D
8 vanzelve > van zelve T
I 0 binnen, > binnen; D I -D 5
COMMENTAAR I 0 P2 september P I o 93 stuurde Achterberg aan g Roel Houwink afschriften van
driegedichten, g ^die in de november-aflevering g van D e vri Je bladen zouden verschi'l
-
nen. Zeer waarschijnlijk heeft Achterberg g deze ggedichten tegelijk g l ingestuurd g met
I io] `Moordballade' dat in de augustus/september-afleveringvan D e vrije bladen
werde geplaatst laatst (zie I '0] `Moordballade' noot 2.
2 In Dee vrije bladen werden den I I I Fat t moest die stad,' d en[112] `De hemelen houden
mijn J8gelaat ^geloken,' ^ gepubliceerd egp onder de gezamenlijke g l titel `Verzen' 'Verzen', en genum-
merd `I' en 'II'.
3 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. l
4 Schrijffout ^ in M r9 I r. 9: wordti.p.v. p word (direct ggecorrigeerd g door Achterberg). g
[112] `DE HEMELEN HOUDEN MIN GELAAT GELOKEN,'
J
OVERLEVERING M I Manuscript, bij brief aan R. Houwink, 2 september I o.
P ^ l ^ p 93
T De vrije bladen (november I o, 324.
7 93 ^p 34
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
70
M 2 Manuscript, kopij D I H-1.
p ^p l ^
P I Proef D I H2.
^
DI Afvaart, ,
^ p 35.
P 2 Eersteroef D 2 , H-57.
p
^
P3 Tweederoef D 2, H-58.
p
^
D 2 Oude cr to amen
y g ^ p. p 2 7.
M3 Kopij D3 P1 H I22.
^
D3 Verzamelde ^ ^edichten ^ p. p 43.
Vóór I juli I o
S 1 93
M'
M 2 a zw inkt b zw inkt, c bl- r inkt -c in de hand van R. Houwink
> g
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M 2 a > Verbeiden M 2 b-D3
5 bedwelmde, > bedwelmde T D 3
5 uitgekomen: g > uitgekomen g M 2 a > [uitgekomen]: g omen : M2 c-D3

COMMENTAAR I Zie I I I `Wat moest die stad,', noot I en 2.
I 13 VROUW
OVERLEVERING M' Manuscript, bij brief aan R. Houwink, 2 september I o.
p ^ l ^ p 93
T De vrije bladen (november 1930),. 2.
J 7 p3S
M 2 Eerste typoscript D I H 26.
^
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M3 Tweede typoscript, ko i' D I H.
P1 ^ SS
Pl Eersteroef D I H-57.
p ^
P 2 Tweederoef D I H-58.
p ^
D' Inertie Oude cr to amen p. o.
y ^ ,p 9
M4 Koi' pl D2H122. D2,
D 2 Ue amelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 33i.
Vóór 15 uli I o
S 1 93
M'
M 2 a typemachine, b potlood
YP ^ P
1 heen g ebo gen; ^ > heen g ebo gen ^• M 2 a > heen g ebo gen
. M 2 b-D 2
2 haar naam > haar naam M 2 a> H[aar] [ naam M 2 b-D2
9 staat > staat, T D2
COMMENTAAR I Zie III` rat moest die stad' noot I .
`MAAR IK HEB EENMAAL GELOOFD'
OVERLEVERING T Balans. Algemeen g Jjaarboek der Nederlandsche kunsten 1930-1931. Red. D.A ^ M.
Binnendijk e.a. Maastricht, ^ [januari 1 I 93 I p. ^ p62.
M I Eerste typoscript D I ^ H26.
M 2 Tweede tYposcri pt ^ kopij p l D I ^ H- 55.
Pl Eersteroef p D I ^ H- 57.
P 2 Tweederoef p D I ^ H- 5S8.
D' Inertie Oude cr y to ^ amen ^p p. 1 0 4.
M3 Kop p D 2 H-I22.
l ^
D 2 Verzamelde gedichten, edichten p. 345.
DATERING Vóórseseptember I o
7 P 93
7 I

LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Geloof MI -D3
COMMENTAAR I 0 P 23 augustus 3 gu i o 93 vroeg D.A.M. g Binnendijk BinnendijkAchterberg gom een bijdrage l g
voor Balans. Achterberg g antwoordde op p z6 augustus ^ dat hij
`ten spoedigste ...
eenige g verzen, misschien ook foto, ter beoordeeling' g zou zenden. Aan Roel
Houwink vroeg g hij dezelfde dag nog om advies: `Zouden deze laatste verzen
hij g g
goed g zijn om B. ter keuze in te zenden? Jammer, ^ dat ik de 7verzen die ik bij bijDe
Stem instuurde, nu nietebruiken P7 kan ....' Op september p stuurde Achterbergg
Binnendijk `I o ongepubliceerde verzen ter keuze voor "Balans30/ 3 I"', alsmede
een 'concept-bio- P en biblio g ra phie'. Op p9oktober kon Achterberg gaan
Houwink
melden `dat uit de I oezonden g verzen er 3g
gekozen waren voor Balans30/3I.
Ook eenhoto P die ^ ik nog had, g werd ^ gehouden. g Bij Bijde teruggezondenen gg waren
weloede g maar bij lg gebrek aan plaatsruimte p werden niet meer ggenomen
... .
Ma Magik ze U overschrijven? Het zijn zij juist die drie die U 't eerst voor "De Stem"
achtte '.... De afschriften zijn niet bewaard gebleven. Of Achterberg
zijn g g
deedichten g in eerste instantie bij 1 De stem heeft ingestuurd, g is niet zeker. In
Balans werdene gpubliceerd: I 4I `Maar ik heb eenmaalgeloofd' ^ I I S`Toen hij ^^oo
smal was dat de dood het niet meer wist' (onder de redactionele titel `Twee verzen', en
genummerd `I' gen
'II') en 116 `Kleine Ode aan het Water'. De door Achterberg
verstrekte foto en bio- en bibliografische g gegevens gg werden eveneens afgedrukt. g
Zie verder 3.4.3.
2 Ditedicht g wordt vermeld op peen lijst l met gedichten g voor Morendo (zie
21.2. 4. Het gedicht g werd niet in deze bundel opgenomen, pg maar in Inertie. Zie
verder 26.
[115]
J `TOEN HIJ ZOO SMAL WAS DAT DE DOOD HET NIET MEER WIST'
OVERLEVERING T Balans. Algemeen jaarboek der Nederlandsche kunsten 193o-1931. Red. D.A.M.
Binnendijk e.a. Maastricht, ^ 1[januari 93 I I ^ P.
6z.
, M I Manuscript ko pl ij D I H 1.
P I Proef D I H-2.
D I Afvaart, ^ P 3
8.
P 2 Eersteroef P D 2, ^ H-57.
P3 Tweederoef p D 2, ^ H- S58.
D 2 Oude cr y to g amen,p 3 o.
M 2jKo Kopij i D 3 H-122.
D3 Verzamelde ^ ^ gedichten, ^ P446.
7 2

DATERING Vóórseseptember 7 i o
p 93
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a zw inkt, b bl-gr g inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES P2 aedrukt g b ^ potlood p
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M I a > Bevrediging gg M I b-D3
4 hare > haren D I -D3
6 onontkoombaar > onontkoombaar P 2 a > [onontkoomba]re P 2 b-D3
COMMENTAAR I Zie' 4
`Maar ik heb eenmaalgeloofd,' noot I.
[116] KLEINE ODE AAN HET WATER
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
73
T Balans. Al gemeen ^jaarboek
der Nederlandsche kunsten 1930-1931. Red. D.A.M.
Binnendijk e.a. Maastricht, [januari I I ^ 1 93 p. ^ p 79.
M T Manuscript, p ^ kopij pl D I , H I.
P T Proef D I ^ H z.
D 1 Afvaart, .
^ p 45.
2 I
M * Manuscript, in exemplaar p oorspronkelijk collectie M. van Loggem.
p ^ P ^ gg em
P 2 Eersteroef D 2, H- 57.
P ^
P3 Tweede roef D 2, H-58.
p }
D 2 Oude cr y to g amen ^ p p. 37.
M3 Kop P1 D3 ^ H-I22.
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 53.
Vóór se september I 7 p 93 o
T
I Zie' 4 `Maar ik heb eenmaalgeloofd,' noot I.
2 M 2* is een afschrift, dat Achterberg g in i 95o heeft gemaakt g voor Manuel van
Lo gg em. In diens exemplaar p van D I schreef Achterberg g de ggedrukte
versie van
ditedicht g over, ongetwijfeld ^ g 1 met het oog g op p de grafologische g g belangstelling g gvan
Van Loggem. gg Het exemplaar p bevindt zich thans in privébezit. p
3 Zetfout in P T -D I r.: S ten teng i. P.v teug g (in een brief van z 2 maart i 944 wees
Achterberg g – in verband met een geplande gp clandestiene herdruk van D I – Van
Dishoeck op p deze 'ergerlijke g 1 drukfout .... Die n is wel even om te draaien?' De
herdrukin g gniet door (zie 4..I Sgg . De fout is door Achterberggecorrigeerd g in
M2*
4 Ditedicht g is vertaald in het Frans door H. Deluy Yen
E. Lauf.
5 Literatuur over hetedicht: g
Piere > J. de, `Achterbeis g "Kleine ode aan het water".'

I I `SOMS ZIJT GE IN MIJ TERUGGEKEERD'
7 J J
OVERLEVERING MI
PI
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
DI
Pz
P3
D2
Mz
D3
LEESTEKST MI
Manuscript, kopij D I H I.
p ^p l ^
Proef D', 2.
^
Afvaart, ^ p. p 48. 4
Eersteroef p D2 ^ H- S7.
Tweederoef p D 2, ^ H-58.
Oude y cr to g amen ,p4 p. o.
Koppl ij HI 22. D3,
Ue ^amelde ^gedichten, ^ p. p S56.
6
Eind 193o
MI
M I a zw inkt, b zw inkt (in de hand van R. Houwink)
P 2 aedrukt g b ^p potlood
Titel [ontbreekt] > Tegenwoordigheid M I b-D3
3 zijne > zijn D I -P 2 a > zijne 1 P 2 b-D3
4 donkere > donkre D I -D3
I De datering g van I 7I `Somszijt e gin mij J teruggekeerd' ^ tot en met 12 9 `Een kou
die mij J herinnert dat ik niet ^al sterven' ^ is gebaseerd g op p de ontstaansgeschiedenis g van
Afvaart. Zieen 3^4 4 4.2. 4
2 Zetfout in PI -D', r. I: terru ekeerd i..v teruggekeerd
[118] `DE DOODE REGEN HEEFT DE PLAATSEN AANGETAST,'
OVERLEVERING M I Manuscript, kopij D I H- I.
p ^ p l ^
DATERING Eind 1 93 o
93
74
Pl Proef D I ^ II 2.
D' Afvaart, , p. p 49.
P 2 Eersteroef D 2, H-57.
p ^
P3 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D 2 Oude y cr to ^ amen ,p4 p. 41.
M 2 Kopij p D3 H-122.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 57.

VARIANTEN EN
CORRECTIES
AI' a zw inkt, b bl-gr inkt (in de hand van R. Houwink)
g
Titel [ontbreekt] > Herinnering b-D3
g
COMMENTAAR I Zie I I 7 `Soms ^Jg i t e in mij J ^ teru ^ ekeerd' , noot I.
[119]
`OP UW OPNIEUW BEWEGEN WACHT'
OVERLEVERING T De vrije bladen 8 (mei I 93 I
^ p. p 114.
M' Manuscript, p ^ kopij Pl D I ^ H-1.
P l Proef D I ^ H2.
D I Afvaart, ^ p. p 552.
DATERING Eind 1930
93
LEESTEKST T
P 2 Eerste p roef D 2, ? H- 57.
P3 Tweederoef p D 2, ^ H- 58.
D 2 Oude y cr to g amen ^ p. p 44.
M2 Kopij
p
D3 PÍ-I22.
l ^
D3 Ue amelde ^ gedichten, ^ ^ p.
6o.
VARIANTEN EN MI a zw inkt, b bl-gr g inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M I a> Doodenwacht M I b-D3
2 heldere > helderen D I -D3
8 stro ewit > een stro ewit P I -D 3
7 g
8 uren, > uren M I -D3
12 wil > wil M I -D3
COMMENTAAR I Zie I i 7`Soms
zift ^g e in mij mij,
teruggekeerd' noot I .
2 0Op 9 oktober I 93 o schreef Achterbergg aan Roel Houwink ouw dat D.A.M. Bi Binnen- -
dijk 1 hem om gedichten g voor De vrij J e bladen gevraa gd
had: `Zoudt U denken dat
bijgaande lggverzen
in aanmerking kunnen komen?' Het is niet bekend welke ge
-
dichten Achterberg g bij l deze brief insloot en evenmin wanneer hij zijn bijdrage l g
aan Binnendijk Binnendijk ggestuurd heeft. In de mei-aflevering g van 93I I werden drie ge-
dichten van Achterberg g opgenomen. pg Zie verder 3.4.4.
I 20 `LOOPENDE OVER DE DOOD TE DENKEN'
OVERLEVERING T De vrije bladen 8 (mei I i p. I i.
J 93 ^p 4
7S

DATERING Eind 1 93 o
93
LEESTEKST T
Manuscript, kopij D I H-1.
p ^p l ^
Proef D I H 2.
^
Afvaart, ^ p. p 56. S
Eersteroef p D2 H- 57.
^
Tweede proef D 2 , ^ H-5 S 8.
Oude ^ c to ^amen ^ p p. 448.
Kopij p D3 H-I22.
l ^
Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. 664
4
.
VARIANTEN v EN MI a zw inkt, b bl-gr g inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
M'
PI
DI
P2
P3
D2
MZ
D3
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M' a> Hoop M I b-D3
I de > den D I -D3
COMMENTAAR 0 I Zie I 7I `Somszijt e g in mij teruggekeerd' noot I. J^
2 Zie [I 9I `O uw o nieuw bewe g en wacht' , noot 2.
I2I LIGGENDE ONDER EEN BOOM
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
76
T De vrije bladen 8 (mei I I p. I I 5.
J 93 ^p S
M I Manuscript, p ^ kopij P1 D I , H I.
Pl Proef D I ^H2.
D I Afvaart, ^ p . S 8.
P 2 Eersteroef p D2 ^ H-57.
P3 Tweederoef p D2 ^ H- S 8.
D2 Oude c to amen p. o, ^ ^ ^ p S
M 2 Kop Pl
D3 H-1 22.
^
D3 Verzamelde gedichten, edichten p. 66.
Eind 193o
T
I Zie [I 1 `Soms zijt ge in mij teruggekeerd' noot I.
2 Zie` 9`O uw opnieuw bewegen 8 wacht' noot 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Duits door J. Piron ( 3 x).
4 Schrijffout in M I 1 r. 2: hoofd, i. i.p.v. .v hoofd. direct gecorrigeerd g g door Achterberg). g

I22 `AL DEZE ZACHTHEID IN MIJN AVONDBED'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI Manuscript, p ^ kopij pl D I , H-1.
P I Proef D I ^H
z.
D' Afvaart, ,p59. .
P 2 Eersteroef D 2 , H .
p ^ 57
P3 Tweederoef D 2 , H-58.
p ^
D2 Oude cr to amen p. I.
y ^ ^ p 5
M 2 Kopij P1 D3 ^H-122.
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 67. 7
Eind í93o
MI
M I a zw inkt, b zw inkt (in de hand van R. Houwink)
P 2 aedrukt b otlood
g p
Titel [ontbreekt] > Slaap M I b-D3
p
2 iedere > iederen DI-D3
I I totdat > tot dat P I -D I > tot dat P 2 a > [totdat] P 2 b-D 3
I I droomen > droom P I -D I > droom P 2 a> [drolmen P 2 b-D3
COMMENTAAR I Zie[11 7 ] `Soms i't ge in mij teruggekeerd' noot 1.
I2 `MISSCHIEN LIGT UW LICHAAM WEER BIJ MIJ'
3 J J
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
77
M1 Manuscript, kopij D I H-1.
p ^ p l ^
P I Proef D I H 2.
^
D' Afvaart p. 6o.
,p
P 2 Eersteroef D 2 , H-57.
p ^
P3 Tweederoef D 2 H-58.
p ^
D 2 Oude cr to amen p. 5 2.
y g ^ p s
M 2 Kopij D3 H-122.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 68.
^ g ^ p
Eind í93o
M'
M' a zw inkt, b zw inkt (in de hand van R. Houwink)
Titel [ontbreekt] > Ontwaken M' b-D3

2 deze > dezen D I -D3
6 de > den D I --D3
8 deze > dezen D I -D3
COMMENTAAR I Zie I I ^`Soms ^ i t ge in mij ^ teruggekeerd' ^ , noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P.K. King. g
[12 41
`DE AVOND VO V VALT GRONDZWART ONDER DE STERREN,' ,
OVERLEVERING MI Manuscript, p ^ kopij P1 D I , H-1.
PI Proef D i ^,
z.
DI Afvaart . 6 I.
,p
DATERING Eind 1930
93
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
P2 Eersteroef p D 2 , ^ H-57.
P3 Tweederoef p D 2 ^,
H-58.
D2 Oude cr to amen p.
y^ ^ p S 3.
M2 Kopij p D3 H Iz2.
l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 69.
^ g ^ p 9
MI
I zw inkt zw inkt (in de hand van R. Houwink
M aw b)
Titel [ontbreekt] > Gezicht M I b-D3
ast eweest; > vast geweest; P I -D 3
7 v g ^ g
COMMENTAAR I Zie [i I `Soms i t e in mij teru ekeerd' noot I.
7 ^J^ J ^ ^
IS2
`TOEN HAAR GESTALTE ZICH IN MIJ MI HERSTELDE'
OVERLEVE
OVERLEVERING RI M Manuscript, p kopij , p ^ Afvaart (doorgehaald), H I.
DATERING Eind 1 9 3o
93
LEESTEKST M
I
COMMENTAAR AAR Zie I I 7] Soms ` i ^J8 t e in mij J teruggekeerd' , noot I. Dit gedicht
en 1 26 `Bi' het ver-
laten luisteren naar radio beneden ma ^ staan in de kopij pl voor Afvaart op p hetzelfde
7 8

lad als I 4z `'De avond valt grondzwart ^ ro ^ onder de sterren'. ^ D e twee gedichten g werden
afzonderlijk 1 doorgehaald g en zijng
zijn ongepubliceerd ebleven.
[126] 'BIJ `BI HET VERLATEN LUISTEREN NAAR RADIO BENEDEN MIJJ '
ovERLE vERING M Manuscript, p, kopij p^ Afvaart (doorgehaald), H i .
DATERING Eind 1930
93
LEESTEKST M
VARIANTEN EN M a zw inkt
CORRECTIES
M a Parijs, New-York, Kalundborg Europa,
4 >> > g^ p,
a o en Euro a
p,
COMMENTAAR I Zie[125] `Toen haar gestalte g ^zich in mij J herstelde' noot 1.
2 `DEZE NACHTREGELEN ZIJN VOOR U'
7 J
OVERLEVERING MI Manuscript, kopij D I , H-1.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
79
P'
DI
Pz
P3
DZ
M2
D3
p ^ pl
Proef D I ^ H z.
Afvaart,
^ p p. 6 4.
Eersteroef D2 H-57.
p ^
Tweede roef D p 2 ^ H-5
5 8.
Oude cr to amen y p. 6. ^ ^ p 5
Kopij D 3 H-122.
p l ^
Verzamelde edichten p. 72. z
^ ^ ^ p 7
Eind 1930
MI
M I a zw inkt, b zw inkt (in de hand van R. Houwink)
Titel ontbreekt > Nacht-woorden M' b-D3
16 laatste > laatsten P I -D3

COMMENTAAR I Zie[11 7 ] `Somszijt ^e in mij J j teru g8 ekeerd' , noot i . Dit gedicht
staat met i 28 `Ik
denk aan u' en[129]Een 9 kou die mij J herinnert dat ik niet ^al sterven,' ^ op p het laatste
blad van de kopij p l voor D I . De gpg gedichten worden hier opgenomen in de vol - g
orde van M I . In een later stadium heeft Roel Houwink de volgorde g gewijzigd. g 1 g
2 Zetfout in P I -P 2 > r. io: verheldere, i. i.p.v. .v oerheldere, ^ (in P z met ppotlood gecorri-
g eerd , vermoedelijk eerst in verkielde rd ^ e (in onbekende hand; deze correctie
werd uitgegumd) uit umd e en vervolgens g in o erheldere ^ (mogelijk g l in de hand van Achter-
berg)).
I2ó `IK DENK AAN U'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREEP
M I Manuscript, p ^ kopij pl D I , H-1.
P I Proef D 1 ,11- 2.
D I Afvaart ,pp.
62.
P 2 Eersteroef p D2 , H-57.
P3 Tweederoef p D z , H-58.
D 2 Oude cr y to ^amen ^ p. p 54.
M 2 Kopij p ) D3 H I22.
^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ,p p. 7o.
Eind 193o
MI
g0o en. < oogen gen
VARIANTEN EN M' a zw inkt ,)
b zw inkt (in de hand van R. Houwink
CORRECTIES P2 aedrukt g b ^ potlood p
Titel [ontbreekt] > Wederkomst M I b-D3
7 't > 't P z a> het P 2 b-D3
9 dood kussen > [dood] wilt kussen M I b-D3
COMMENTAAR I Zie[12 7 ] 'Deze nachtregelen zijn voor u,', noot 1.
[129] 9 KOU DIE MIJ J HERINNERT DAT IK NIET ZAL STERVEN,'
OVERLEVERING Ml Manuscript, p ^ kopij p) D I , H I.
P I Proef D I , H 2.
D I Afvaart, ,p . 6. 3
80

DATERING Eind 193o
93
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
P2 Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P3 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D 2 Oude y cr to ^ amen ^ p. p 55.
M 2 Kopij p D3 H I22.
l ^
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 7I.
MI
M I a zw inkt, b zw inkt (in de hand van R. Houwink)
Titel [ontbreekt] > Eeuwigheid M I b-D3
COMMENTAAR I Zie [1271 'Deze nachtregelen zijn voor u' noot 1.
130 IN UW BLOED
OVERLEVERING T De stem IT 1 ' uli au $^ stus 93 I I ^p73 p. 70 3 .
M' Manuscript, kopij D I H I o.
p ^p l ^
D I Eiland deriel p. I.
^, p 4
D 2 Cr to amen I p.
yg ^ p43•
D3 Cr to amen 2 p.
yg ,p7.
M 2 Kopij Pl D4 ^H
I 22.
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p p. 778.
DATERING VÓÓr 2I februari 1931
93
LEESTEKST T
COMMENTAAR I 0 Op2 I februari I 93 I schreef Achterberg gaan
Roel Houwink: `Zooals U aanried
stuurde ik verzen naar Coster ... '. Op p 8 'uli 1 kon hij hijmelden: `Reeds ontving gik
de drukproef p van Sverzen
voor "De Stem" én hiervan: "In uw bloed", was al
eerderehouden g . Alleen het vierregelig g gvers: "Een roos..." werd niet o pg eno-
men.' Mogelijk g l heeft I 3o `In uw bloed' behoord tot Achter eerste gs
inzen-
dingij g De stem in 'uni I 0. Met het gedicht `Een roos...' 'is
wellicht 2 I
bij 1 93 g S
`Vincent' bedoeld, maar hiervoor zijn verder geen aanwijzingen. Zie verder .I.
g l g S
[I31] `NU IK HIER LOOP, IK WEET HET NIET WAAROM,'
>
OVERLEVERING T De stem II uli 1 aU gustus 93 I I p. ^p74 7 04 .
ó I

OVERLEVERING
M I Manuscript, kopij D I H I o.
p ^p l ^
D I Eiland deriel ^ ^ p p. I S.
D z Cr y to amen g i ^ p. . 44.
D3 Cr to y amen ^ z ^ pp.
8.
M 2 Kopij D4 H-122.
p l ^
D4 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. 79. p 79
DATERING Vóór 2I februari 1931
93
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a br inkt, b br inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M I a> Nu ik hier lo0 p ... M I b-D4
7 zichzelve > zich zelve D I -D4
COMMENTAAR I Zie [13o]`In uw bloed', noot I.
2 Zetfout in D II -M z r. 2: Zie i..v i.p.v. zie ^ (in M I is de ^aan de grote g kantt gesc
hr e-
ven wat de zetfout in D I verklaart).
[132] `WANNEER IK BIJ U BEN GEBRACHT,'
J
T
MI
DI
PI
PZ
D2
Mz
D3
De stem I Iuli au ustus I I i g 93 ^ p. p 74 o.
Manuscript Eiland der ziel (doorgehaald) H I o.
p ^ g ,
Morendo ,p.II.
Eersteroef D 2, H-57.
p
^
Tweederoef D 2, H-58.
p
^
Oude cr to amen p. 6 .
yp ^ ^ p 7
Ko Kopi' D 3 H-12.2.
^
Verzamelde edichten
^ g ^
DATERING VOór 2 I februari 1931
93
LEESTEKST T
p p. 3 08 .
VARIANTEN EN MI a br inkt, b br inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
8 2
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M' a > De laatste nacht M' b > Einde DI-D3
3 gewacht? > gewacht?, DI
4 ik het met > ik met PI-D3

COMMENTAAR I Zie[13o]`In uw bloed', noot I.
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen Pg in Eiland der ^iel.
In een
later stadium werd het blad met ditedicht g in het manuscript p van de bundel
M I doorgehaald g (zie verder 7.1-7.3).
3 Ditedicht g werd, onder de titel `Laatste nacht', door Jan Vermeulen genoteerd g
in een voorlopige lijst 1 van de inhoud van Morendo D I . In een, eveneens door
Vermeuleneschreven g latere , inhoudsopgave Pg van de bundel werd voor het eerst
de titel `Einde'ebruikt g (zie verder 21.2.4).
[133]
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
X134]
DRONKEN NACHTLIEDJE
OVERLEVERING T De stem II ulI aU ustus I I 0.
a g 93 ^ p. 7 S
M Manuscript Eiland der ziel (doorgehaald) H I D.
p ^ g
Vóór 2I februari 1 93 i
93
T
I ZieI 3o
`In uw bloed', noot I.
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in Eiland der ziel. ^ In een
later stadium werd het blad met ditedicht g in het manuscript p van de bundel (M)
door doorgehaald g (zie verder 7.1 -7.3).
3 Begin g 949 I heeft Achterberg g dit ggedicht en I 34 `Door een chauffeur omver gereden' g
samengevoegd tot één ggedicht, ^ 822 `Dronken nachtliedje' (zie verder het apPa- raat aldaar).
`DOOR EEN CHAUFFEUR OMVER GEREDEN'
OVERLEVERING T De stem I i j 1 uli au ^stus I 93 I á p 7 0. S
M Manuscript P Eiland der
^iel
(doorgehaald), H- I o.
DATERING Vóór 2I februari I I
93
LEESTEKST T
VARIANTEN EN M a br inkt, b br inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
8
3
Titel [ontbreekt) > [ontbreekt] M a > Ik heb den tijd... M b

COMMENTAAR
X135]
I
MI
T-MZ
DI-D3
2 MI
T-Mz
DI-D3
I Zie[13o]`In uw bloed', noot I.
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in Eiland der ^iel.
In een
later stadium werd het blad met ditedicht g in het manuscript P van de bundel (M)
door doorgehaald g (zie verder 7.1 -7.3).
3 Begin lis 1949 949 heeft Achterberg gdit gedicht g en I 3 3 `Dronken nachtliedje' nachtliedj' l samen -
evoe gd tot één gedicht, g ^ 822 `Dronken nachtliedje' nachtliedje'(zie verder het apparaat Pparaat
aldaar).
`IN DE ZON IS DE DOOD BEGONNEN,'
OVERLEVERING M I Manuscript, uit correspondentie R. Houwink, ongedateerd.
P^ p ^ g
T Opwaartsche wegen (I april I I g 9 p. 61.
P 93 ^ p
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, H 2o I.
> >
D I Sintels p. 22.
,p
Pl Eersteroef D 2, p ^ H-57.
P 2 Tweederoef D 2, H-58.
P
^
D2 Oude cr y to ^ amen ,pp.
I 2 I.
M3 Kopij HI 22.
Pl ^
D3 Verzamelde edichten p. 362.
^ ^ ^ p 3
DATERING Vóór 2I februari 1931
93
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI-T
Mz
3
4 Ap
84
DT-D3
MI-A4-2
DI-D3
T-D3
MI
M I a br inkt
M 2 aemachine b bl potlood (in de hand van J. Vermeulen)
^ ^ p
ontbreekt
a
b Zwarte Lente
I I lente
In de zon is de dood begonnen
g
hij heeft het zoete vreten aangevangen
1
I I,
Hij I 1 .
de warme velden worden donker overronnen.
De
Wij loo pen nu met vrome voeten over naakte ween g
I 1.

S
MI
T-MZ
DI-D3
6 MI-M2
8 MI
9
I 0
I I
D'-D3
T-D3
MI
T-D3
MI
MI
COMMENTAAR
en zijn van zijne majesteit doorzeen
J zijne majesteit g
ergens g is er een onderspit pggedolven.
Er gens
haar bloed te menen met de zwarte zonnen
g
a die van de zomen van ons bloed zijn opgestegen.
J
a [ [zo]o[men] [
M I r. Io–I I:
De lente is een spelend kind
p
dronkenemaakt en overrompeld.
g P
T-D 3 r. I0 :
0 lente, zon-bedronken en door donker overrompeld.
p
M2-D3 I van I
[Hier eindigen T D 3
g
I M I is afkomstig g uit de correspondentie p van Achterberg gmet
Roel Houwink.
Achterberg g heeft het handschrift gestuurd g nadat hij het bericht omtrent plaatsing p g
in Opwaartsche wegen ^ ontvangen g had, ^ want rechtsbovenaan M I noteerde hij: `0 Pw.
We Wegen.'. en.'. pOp 2I februari I 93 I schreef Achterberg gaan Houwink dat hij hijeen
aantal
gedichten g aan waartsche wegen ^ had gestuurd. g Van deze inzending g werden dit
gedicht g en 16 3 'Gil. J wist, dat ik niet anders was' > gp e ubliceerd in de april-aflevering.
Zie verder .I.
S
2 M 2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd afschrift van T, afkomstig uit het
g ^ g
materiaal voor dee gplande bundel Balans (zie I 4. M 2, ^ r. 6 een onder it gedolven ^
is door Vermeulen onderstreept. P Achter deze reel g schreef hij: 1 `St' • het is niet
duidelijk Uiteindelijk wat dit betekent. Uiteindelijk heeft Achterberg g het gedicht g onderge- ge-
bracht in Sintels (zie 5 zo). Blijkbaar J was Jan Vermeulen hiervan niet op p de hoog- g-
te want later overwoog g hij nog het gedicht te bundelen in Morendo (zie 21).
hij g g
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g3
door H. Koningsberger x en in het
Italiaans door G. Prampolini. p
[1361 `GIJ WIST, DAT IK NIET ANDERS WAS'
J >
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen (I april I I p. 6z.
g 9 p 93 ^ p
8 5

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel T-M' [ontbreekt]
D I -D3 Belijdenis
I T
MI-D3
2 T-D'
PI-D3
M' Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H zo I , .
D I Morendo
,pp.
I 8.
P I Eersteroef D p 2 H-57.
^
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D 2 Oude cr to amen p.
y g ^ p 74.
M 2 Kopij D3 H-I22.
P1 ^
D3 Verzamelde gedichten, p. I .
^ g ^ p 3 5
Vóór 2I februari 1931
93
T
P I aedrukt b potlood, c bl ballpoint (in de hand S. Heynemann)
g ^ p } p Y
Gij wist dat ik niet anders was,
I
0
dan wat ik worden zou met u
3 T-MI gij hieldt mij aan uw hart en schuw
DI ^ I hield i
P' a
b [ ] [hiel]dt [ [? na dt]
c [ ] [hiel]dt [ (? geschrapt]
P2-D3
4 T-D' beleedt ge in uw heerlijkheid ,
P I -D 3 i 1°
S
dati' niet anders had verwacht •
gl
i I hadt 1 i
ge I had I i
7 T- M' te bloeien staat uw schoon lichaam
D'-D3 1
9 T en met uw ziel tesamen raakt
M I1 tezamen
D I I tesamen
P I a
b [? bij J s van tesamen]
c ?eschra g t
P2-D3
86
T
M'
DI
PI-D3
o

I 0 T iedere maal
M I 1 I0
DI-D3
COMMENTAAR I Zie[135] `In de zon is de dood begonnen,' noot i.
2 M 2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van T, ^ afkomstig stl uit gu
t het
materiaal voor dee gplande bundel Balans (zie I . 4Volgens g aantekeningen g op o
M 2 is ook overwogen g het gedicht g in Heul op p te nemen (zie i6 . Uiteindelijk Uiteindelij is
g in Morendo. Zie verder 21.
3 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. l
I 'TERWIJL HIJ ONDER DEN VLEUGEL SLIEP'
37 J J
OVERLEVERING T De vrije bladen 8 '
l
uli I 93 I ^ p. p 20 7.
M I Manuscript, kopij D I H pl , I o.
D I Eiland der iel . I z.
^ ^ P
D 2 Cr y to amen i p. I.
^ ,p4
D3 Cr to amen y g 2 , p. p S.
M 2 Kop p D4 H-i 22.
l ^
D 4 Verzamelde gedichten, p. 76.
^ g ^ p 7
DATERING VóórI maart I I
3 93
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Eine kleine Nachtmusik M I -D4
COMMENTAAR I Achterberg g heeft vanaf eind I 93 o een aantal malen gedichten g ingestuurd g bij De
vrije bladen (zie ook [119] uw opnieuw bewegen wacht' noot 2), onder andere nog
87
in februari 1 93 1. Op 3 I maart I 93 I schreef hij hij aan Roel Houwink: `Ma 'Magik
U de
thanseretourneerde g zending gnaar de Vrije Bladen nog g eens zenden? .. , De
rood-gestipte verzen werden aangenomen, g 't eerste (dat over Mozart's Kleine
Nachtmuziek onder belangrijke g l wijze lgg? in die 't vers wel niet anders dan ten
goede kan komen notities zijn l van Marsman). Marsman schreef over deze
zending g aan Binnendijk: "Het is zeer curieus werk, v tegelijk g l erg gslecht en fasci- nee
rend". Ik hoop, p^ ik dat mag, gr mogen g doorgaan.' g De manuscripten p die
Achterbei Achterberg bij lde brief voegde, g i zijn niet overgeleverd. g De 'aangenomen' g gedich
-
tenI 37 'Terwijl ^ hij J onder den vleugel g slie ' tot en met I 39 `Gekwetst in de onuit
s reekbaarheden' ^^ werden in de juli-aflevering l g van D e vrije ^ bladen gepubliceerd

onder deezamenlijke titel `Verzen' en met de nummers `I' tot en met `III'. Zie
g 1
verder .1.
S
2 Ditedicht is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij.
g 1
3 Literatuur over hetedicht:
g
Kannemeyer, .C. `Twee "musiek"- gedi e van Gerrit Achterberg. g
Reimerink j J., 'Achterberg gen
de klassieke muziek.'
Sande, > J. van de, `Mozart door Achterberg g vertolkt.'
Vries, > H. de, `Twee Mozart-portretten.' p
[13 8 1 `HET LAND WORDT INGEKORT OP DOOD EN DIERBAARHEDEN''
OVERLEVERING T De vrije bladen 8 uli 1 1. 20 .
) 93 ^ p. 7
M I Manuscript Eiland der ziel (doorgehaald), H i o.
p ^
D' -2 Osmose' - 2 p. 1 .
^ p 3
D3 Cr to amen' p. 18i.
y ^ ^ p
D4 Cr to amen 2 p. 1 .
y ^ ^ p 39
M 2 Kopij DS HI22.
p l ^
D5 Verzamelde gedichten, p. z o 8.
^ ^ ^ p
DATERING Vóór1 maart I I
3 93
LEESTEKST T
VARIANTEN EN MI a br inkt, b br inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M I a > Eenmaal nog M I b >
Het land wordt ingekort... DI-D5
COMMENTAAR I Zie'
37 'Terwijl hij onder den vleugel g sliep, noot 1.
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in Eiland der ziel. ^ In een
later stadium werd het blad met ditedicht g in het manuscript p van de bundel
M I doorgehaald g (zie verder7.1-7.3).
[139] `GEKWETST IN DE ONUITSPREEKBAARHEDEN'
^
OVERLEVERING T De vrije bladen 8 l I 93 I ^ p. p 20 7.
M I Manuscript p Eiland der iel (doorgehaald), H I o.
^
M 2 Eerste oscri pt D I H-26.
^
M3 Tweede tYposcri pt ^ kopij p l D I , H. H-5 S
88

P' Eersteroef p D' ^ H-57.
P 2 Tweederoef p D' ^ H-58.
D T Inertie Oude c ^ to ^amen ^ p. P 112.
M4 Ko i' p) D2 H-122.
^
D 2 Verzamelde ^ gedichten ^ p. p 353•
DATERING Vóór1 maart ][93I
3
LEESTEKST T
VARIANTEN EN M' a br inkt, b br inkt (in de hand van R. Houwink)
CORRECTIES
COMMENTAAR
[140]
Titel (ontbreekt) > [ontbreekt] M' a > Gekwetst M I b > Gekwetst... M2-D2
I Zie I 'Terwijl hij onder den vleugel sliep' noot 1.
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in Eiland der ^iel.
In een
later stadium werd het blad met ditedicht g in het manuscript p van de bundel
M' doorgehaald g (zie verder7.1-7.3).
TREINCOUPÉ
OVERLEVERING T De stroom 2 S) 'uli I 93^p 1 p. 4•
D'- 2 Osmose'- 2 ,p4 . o.
D3 Cr y to g amen' ,p . 22 9.
D4 Cr y to gamen 2 ^p . 18 4.
M Ko pi' l D S H- I 22.
^
D 5 Ue ^amelde ^edichten ^ p . 2 S1.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
89
Vóór z juli I 1
S) 93
T
3 te samen > tesamen D3-D5
8 en iklimlach > en limlach D' g g
-D 5
I Dit is het eersteedicht g van Achterber gdat in D e stroom gp e ubliceerd werd.
Wellicht heeft Achterber g het in gestuurd o paanraden
van Roel Houwink die tot
de vaste medewerkers van dit `Vri'zinni 1 ggodsdiensti gweekblad' behoorde v g1.
ookI I 4`Tochten...' noot ^ i . Onder het edicht g staan alleen Achterber gs
initialen
`G.A.' . Zie verder.I. 5

I
2
[I4I1 TOCHTEN...
OVERLEVERING T1 De stroom I augustus g I 93I ^p p. 3•
T2 De nieuwe stem I (februari 1946),. p 59 I .
P l Proef D I , > collectie K. Vermeulen, > H-29.
D I Existentie, ^ p. p 2 4.
P 2 Eersteroef D 2 , H-88.
p ^
P3 Tweederoef p D 2 , H-89.
^
D 2 Cr to amen III, y ^ p. I o.
^ p 3
M Koi'D p
3 HI22.
l ^
D3 Verzamelde edichten p. 61.
^ ^ ,p 5
DATERING Vóór 26uli I I
1 93
LEESTEKST P
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Reekstitel T 1 [ontbreekt]
T2Verzen aan eengestorvene
P'-D3 [ontbreekt]
Titel TI Tochten...
T2-D3 Transmissie
6
TT
T2-D3
T'
T2-D3
Tochten die met mijn bloed beginnen
l ^
Stemmen, I I in
maken zich roekeloos los
er uit I 10
3g
TI -D3 om in de dunne zenuwen te zingen.
T I [geen stro ewit
3/4
T2-D3 [strofewit]
TI - 20 gelukzaligheid, dien jubel af te dwingen
4 g g^ jubel g
PI-D3 I I die
5 TI
T2-D3
van knoop p tot knoop, p^ totdat hij hijzwevend
wordt
T I , r. 6:
TIom eens, o blind heelal, in haar te trillen.
T2-D3, r. (6)—(7):
7•
(6) T2-D3 om ergens teen haar te trillen
g g
90

(7) T2-D3 2- 3 die ie ddan
weer levend wordt.
COMMENTAAR
[Hier eindigen T2-D3]
142 MIDDERNACHT
I'n Ee dag dna g de verschijning l gvan zijn zijneerste bijdrage l g in De stroom (zie I 4o
`Treincou p ' ' e noot no I schreef Achterberg gaan Roel Houwink: `Ik heb Uw aanwij1
-
zin gdankbaar
opgevolgd, en zond vier gedichten g naar "De Stroom"; , ik hoop, ,
dat er wat van terecht mag g komen ... ' 26 juli lg
1931). Van deze vier gedichten
wwerden er drie gp geplaatst in de rubriek `Liederen en g gebeden': 4 I I `Tochten...' ,
[142]`Middernacht' en i 43 `Vuurtoren'. Welke het andere ingezonden g gedicht g is
geweest, g , valt niet meer te achterhalen, , tenzij het I 4o `Treincoupe P is geweest. g
2 Deewi'zï g l de g versie van dit gedicht g heeft Achterberg, g^ samen met een groot g
aantal 1 anderegedichten, apop 6 december 1945 X45 aan N.A. Donkersloot gestuurd g ter
ppublicatie in De nieuwe stem. Van deze verzameling g werden twaalf gedichten g in de
februari-aflevering b g van I 94 6 opgenomen, pg onder ^ de gezamenlijke g 1 titel `Verzen aan
eengestorvene'. g Zie verder 22.. 3S.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door S. Wiersma.
OVERLEVERING T De stroom I augustus $^ I 93 I p. p [31. ^
D I Dead end ,p.
26.
D 2 Cr yg to amen i ,p4 p. 141.
D3 Cr y to g amen 2 ,pp.
I O I.
M Kopij p) D4, ? H I22.
D4 Verzamelde ^ ^ gedichten, ,p p. 7I
o.
DATERING Vóór 26uli 1 I
93
I
LEESTEKST T
INGREEP E Onder r. 8 is dezelfde regel g opnieuw p afgedrukt. g In de leestekst is dit niet over ge- ge
nomen.
VARIANTEN EN
CORRECTIES
5 gewoonte > gewoonte, D i
g g ^ -D4
7 middernacht ^ > middernacht: D I -D4 •^
7 ooggetuige,> ooggetuige; DI
COMMENTAAR I Zie I 4 I `Tochten...' } noot I.
9 I

[143]
VUURTOREN
OVERLEVERING T De stroom I augustus glI 93^p I I p. 3.
M I Manuscript, p ^pkopij D I H I o.
l ^
D I Eiland der ^= iel p. p I. 3
D 2 Cr to y amen g i ^pp. 42. 4
D3 C ^ to amen g 2 ^ p. p 6.
M 2 Kop p D 4 H-I22.
l }
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 77.
DATERING Vóór 26ull J I 93I
LEESTEKST T
INGREEP 2 zeldzaam < Zeldzaam
VARIANTEN EN
CORRECTIES
4
bijeen
gebleven, g ^ > bijeengebleven, l g M II -D4
COMMENTAAR I Zie [141]`Tochten... noot I.
2 Ditedicht is vertaald in het Frans door H. Deluy.
g Y
[144]
OM EEN DONKER LICHAAM
OVERLEVERING M I Manuscript, P} oorspronkelijk p l in brief aan R. Houwink, ^ 24 4 augustus g 93 I I.
T Het korenland 8 (oktober 1931), 93 ^p p. 32
I.
Mz Manuscript Eiland der ziel (doorgehaald),H-io.
p ^
D '-2 Osmose' - 2 p. I .
a p 4
D 3 Cr to amen' . I s2—I g.
y ^ ^ p 3
D4 Cr to amen 2 p. 14o.
y ^ ^ p4
M3 Kopij D5 H-I22.
pl ,
D 5 Verzamelde gedichten, p. 20 .
^ g ^ p 9
DATERING VÓór 24 4 augustus g 93 I I
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
9 2
MI
2 voze > vooze T D 5
6 open, > open; D' -D 5

12 eeuwigheidje > met eeuwigheden D I -D5
g
2 2 samensloten > sloten D l -D S
I COMMENTAAR 0p 24 au augustus g I 93I schreef Achterberg gaan Roel Houwink: 'Op `0 Jan de
Groot's r t' vereerende s uitnoodiging ^gzond
ik "Om een donker lichaam" voor het
October-nummer van Het Korenland. U hebt het al eensezien g
• ik heb het iets
gewijzigd.' g l gPDeze eerdere versie is niet bekend. Het handschrift dat oorspronkelijk1
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[146]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
93
bij deze brief behoorde M I bevindt zich thans in privébezit. Zie verder .I.
1 ^ p S
2 Ditedicht zou in eerste instantie worden opgenomen in Eiland der iel. In een
g pg ^
later stadium werd het blad met ditedicht g in het manuscript p van de bundel
M Z doorgehaald g (zie verder7.1-7.3).
3 Zetfout in D 4, r. 15/16: [geen strofewit] i..v [strofewit] (in D3 valt het strofewit
samen met heta pgina-einde
.
GIJ DIE MIJ VOERT...
T 0 waartsche wegen g 9 1 september p I 93 I ^p p. 2 96.
DI Zevengedichten, ^ ^ p. p 8.
D 2 Verzamelde ed2chten 8
^ g , p. p kooi.
Vóór september P 1 931
T
I 0 Op2 I februari I 93 I schreef Achterberg gaan Roel Houwink dat hij gedichten g
naar onder andere Opwaartsche wegen g had gestuurd. g Of dit gedicht g tot die inzen -
din heeft behoord, ^is niet bekend. Zie verder S .1.
`EEN LICHAAM, LIGGEND IN DE NAAREN'
^ J
M Manuscript, p > in brief aan R. Houwink, 29 9 'uni l i 932.
Vóór 29 uni I 2
9l 93
M
I Ditedicht g is overgeleverd g in een van de brieven die Achterberg gin
de eerste
helft van 1932 93 aan Houwink schreef over de moeilijkheden moeilijkhede die waren ontstaan in
zijn relatie met Bep p van Zalingen. g Achterberg g schreef onder andere: `Uw edele

[ 147]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[14g]
bemoeiingen g met onze Liefde blijf ik ggedenken
met eerbied. Cathrien is dit:
Ivolgt volt het ^gedicht] Maar Bep p moet zijn een laatst, ^ blindelings gggelooven, ^ een hopen,
vol te mogen g houden' (2 9 'uni J I 2 93. Zie verder 5 .I.
DE VERLOREN ZOON
T Degids g 97.1v (oktober 1933), 933^p p. 22.
D'- 2 Osmose'- 2 ^ p p. 4o.
D3 Cr y to gamen' ^ p. p 228.
D4 Cr to y amen ^ 2 ^ p p. 18 3.
M KoiDSH122.
p l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 2 5o.
Vóór 29 9 l'uni
I1933
T
3 daar bij, 1^ > daarbij J^ D' -D 5
4 koestal > koestal, D'-D5
5 vaders, > vaders D' -D 5
Io I I stro ewit >een g stro ewit D' -D5
I Op 0 29 9 'uni J I 933 zond Achterberg g een onbekend aantal gedichten g naar De gids. g
Redactiesecretaris H.T. Colenbrander stuurde de bijdrage J ra ge vervol vervolgens g aan redacteur
M. Nijhoff, f ^ die op P4augustus g het volgende gen
advies uitbracht: racht: `Wat Achter- hter-
bergbetreft, g ^ waarvan wij reeds eerder iets opnamen P dat beter was dan dit, – ik
zou ditmaal alleen "De verloren zoon" willenlaatsen.' p Zie verder 5.2. S
2 Zetfout in D4, r. 1 o: meeri.p.v. p weer (niet ggecorrigeerd g in M). M
MOEDER I
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen I I I november 1 933 ^ pp.
281.
D'- 2 Osmose' -2, p. p 38. 3
D3 Cr y to ^amen' ^pp.
226.
D4 Cr to amen 2 , p. i81.
94
y ^
M Kopij D 5 H-122.
p J ^
D5 Verzamelde gedichten, p. 2 8.
^ g ^ p 4
p

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[1491
OVERLEVERING
95
Vóór november 1933 3
T
I Vrijdagmorgen; > vrijdagmorgen: DI-D 5
2 doen, > doen; D' -D 5
4 wat er van > wat van DI-D5
4 overbleef... > overbleef. D' -D 5
6 overleeft; > overleeft: D' -D S
7 ik ben een moordenaar, maar > wie ik ook werd, wij eten D I -D 5
8 eten wij1 die > de koek die D' -D
Zonda oren > zonda mor en D I -D S
9 Zondagmor g g
I I aangebroken; > aangebroken D I -D 5
g ^ g
I z evoel >gevoel D I -D 5
g , g
I Naar aanleiding g van de publicatie p van dit gedicht g en [149] 49 `Moeder II' in Op-
avaartsche wegen ^ is een ppolemiek ontstaan. Nadat het Utrecbtsch dagblad ^ op4
novem-
ber I 933 de ggedichten uit Opwaartsche wegen g ggeciteerd
had, verscheen in de krant
vannovember 9 een ingezonden g brief van een zekere `Kastelen'. Y Deze maakte
onder meer bezwaar tegen g de eerste regel g van dit gedicht, g ^ die bij bij hem gangg ver-
vlogen g herinneringen g [had] gewekt, g ^ die ik thans wensch uit te spreken p n.l. dat
mijn l nicht overhelde naar een blauwe Woensdagmiddag,terwijl terwijl mijn l neef meer
we had van een rooden Donderdagavond.' Roel Houwink schreef voor op-
weg g
avaartsche wegen een tegenartikel, waarvoor Achterberg hem op 27 februari I
g g ^ g P 7 934
bedankte: `Wat hebt U uit hetedicht g kunnen halen!! Toevalligerwijze las ik des-
tijds l in 't U.D. dat van Kastelen. Y 't Was wel een heel slappe pP borrel die hij daar
schonk ....' Zie ook[14499]Moeder II', ^ noot i en verder 5.2.
S
2 In deeriode p dat Achterberg gen Ed. Hoornik bezigg waren met de voorere bi-
dingen g voor de bundel Osmose, ^ opperde pp Achterberg g de mogelijkheid g l 18–I 4 49
`Moeder' nogmaals ^ in een tijdschrift
Pte publiceren. Op P z8 november 94 I o schreef
hij aan Hoornik: `De verzen "Moeder" zijn zijnvroeger g al in 0. Wegen g gp gepubliceerd;
hoewel ik ze iets veranderd heb nu, kun je ze nu niet meer in "Criterium" plaat
sen wel?' Zie verder.2.2. 9
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
4 Literatuur over hetedicht: g
Houwink, > R. `Bij 'Bij een gedicht g van Achterberg.' g
Kastele Y> n M.. `Literaire > kritiek.'
Veldstra, B. `Meer dan een moeder.'
MOEDER II
T Opwaartsche wegen g I I I november I 933 , p.
28 8 I.

D1-2 Osmose 1-2 , p. 39.
D3 Cr to y amen ^ l ^ p. p 22 ^.
D4 Cr y to gamen 2 ^p.
182.
M Kopij p l DS ^-I-I 22.
^
D5 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 2 49.
DATERING Vóór november 1933
LEESTEKST T
INGREEP 6 Ik < ik
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M aedrukt b aniline otlood (in de hand van D. Wolthers
g , P
2 sigaretten g > cigaretten g D i -D5
3 rooken. > rooken; D' -D 5
4 Ik zei: ik zal er morgen g > je moet er morgen g DI -Ma >
[jee moet er] vanaf [morgen] g M b-D5
S stoken. > stoken; D' -D5
6 Ik hoorde > horende DI-D5
7 nooit zou > niet kon D I -D5
8 vlak bij > vlakbij D I -D5
zijn COMMENTAAR I Zie[148]`Moeder I' ^ noot 1 en 2. In zijn ingezonden brief in het Utrechtsch da -
g g
I 501 NU IK...
blad vannovember 9 1 933 schreef Kastelen Y naar aanleidin g van dit gedicht:
`Dat
de dichter in de acht regels, g die dit vers bevat, viermaal met ik begint, g is een
kwestie van smaak, waar niet over valt te twisten.' Kennelijk heeft gAchterberg
zich deze kritiek aangetrokken, ^ ggezien de veranderingen g die hij
in Osmose heeft ft
aangebracht. g
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce. Y
3 Literatuur over hetedicht: g
Houwink, > R. Bi' l een gedicht g van Achterberg.' g
Kasteleyn,[M.J.],`Literaire kritiek.'
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen g I I (I december 1 93 3 p. 342.
^ P 34
M Typoscript, collectie J. Vermeulen, H
> 2o > I.
96
D I Zevengedichten, g ^ p. p 9.
8
D2 D Ue ^amelde ^ edichten ^ p. P 1002.

DATERING Vóór december 1933
LEESTEKST T
I i een door Jan Vermeulen vervaardigd afschrift van T afkomstig uit het
COMMENTAAR M is g ^ g
i 5 I HULSHORST
materiaalo voor de geplande g p bundel Balans. In de inhoudsopgave pg van deze bundel
staat hetedicht g niet vermeld onder de titel `Nu ik...'. Wel is er een titel `Paria I'
waarmee hoogstwaarschijnlijk g 11 dit gVolgens gedicht is bedoeld (zie 14.0. Vol ens aan-
tekeningen g op p M is ook overwogen g het gedicht g in Cel (zie I6. i) en Morendo (zie
5 ZI.2. 4 o pte nemen. Het gedicht g bleef tijdens tijdensAchterbeis gleven ongebundeld. g
OVERLEVERING T Werk. Het boek der on - rotestantsche letterkunde. Red.J.H. Eekhout.
Jg
's-Gravenhage, I 6 p. I .
g ^ 93 ^ p 34
M I Manuscript, kopij D I H- i o.
p ^p l ^
D I Eiland deriel p. 1 8 .
^ ^ p
D 2 Cr to amen l p.
y g , p 47.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M 2 Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan A. en E. Visser, 21 augustus I 6.
p ^ p 1 1 ^ g 94
D3 Cr toamen 2 p. II.
y ^ ^ p
M3 Kopij D4, H I22.
p l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, g ^ pp.
82.
Vóór 'uni I 6
1 93
T
I I bosschen: > bosschen,: M I
^
g g g g 933 g
Biografie, .I 6.
COMMENTAAR I Volgens een latere mededeling van Achterberg dateert dit gedicht uit I . Vgl.
97
p 4
2 0 Op18 maart i 6 93 vroeg Jan g H. Eekhout Achterberg om g `een drietal verzen'
voor Werk. Het boek der J^ on - rotestantsche letterkunde, ^ dat onder zijn zij redactie zou
verschijnen. De sluitingsdatum g was ggesteld p o i l'uni i 93 6. Achterberg gheeft
een
onbekend aantaledichten g gestuurd, g waarop ^ pEekhout hem vervolgens g (in een
on ongedateerde g brief) schreef: `Gaarne behoud ik voor W ERK 93 I 6 de verzen Huls -
horst Morgenmist g en In den regen. g Ik acht U een der allerbeste dichters die wij
bezitten! T.z.t. ontvangt ^u
de drukproeven.' p Afgezien g van de genoemde g gedich-
ten – zie ooki S2 `Mor Morgenmise g en i S3 `In den reen' g – werden van Achterbei
geen foto en enkele bio- en bibliografische g gegevens g g opgenomen. pg Zie verder
S•3.

I 52 MORGENMIST
3 0 Op2 1 augustus g i 94 6 stuurde Achterberg geen handschrift van dit gedicht g (M 2)
aan Ab en Edith Visser. In het weekend van 71 en 18 augustus gu I 946
hadden de
echtparen p Achterberg g en Visser elkaar voor het eerst ontmoet tijdens tijdensde vieringg
van de vijftigste l g verjaardag 1 g van Hendrik de Vries te Groningen. g Bij Jdie gelegen- g gen-
heid heeft Achterberg beloofd het handschrift te zullen sturen. In zijn brief
g 1
schreef hij: hij: `Huishorst is nu waarschijnlijk nog geerder in A'dam dan jullie.' 1 (Vgl. g
Achterberg-Visser, g ^ p77 .) Het handschrift is gedateerd g `2I-VIII 46'
en bevat de
opdracht `voor Ab en Eddis'. Het bevindt zich thans in de collectie R. Kuipers
p p
van het NLMD.
4 Zetfout in D I r. 10: veroude i.p.v. p oeroude
5 Ditedicht g is vertaald in het Duits door L. Kunz en R.W. Schnell/J. Walvis en
in het Engels g door M. O'Loughlin. g
6 Literatuur over hetedicht: g
Leek, Th. van der, `De dichter Achterberg.' g
OVERLEVERING T Werk. Het boek der 'on - rotestantsche letterkunde. Red. J.H. Eekhout.
J^
's-Gravenha ge, [I 6 p. I .
g ^ 93^p 33
M I Kopie manuscript, oorspronkelijk kopij D I H Io.
p p^ p 1 p l ^
D I Eiland der iel . I .
^ ^ p 7
D 2 Cr to amen I p. 46.
y ^ ^p 4
D3 Cr to amen 2 p. 10.
y ^ ,p
DATERING Vóóruni I 6
1 93
LEESTEKST T
M 2 Kopij D4,
p J ^
D4 Verzamelde gedichten, p. 81.
^ ^ ^ p
COMMENTAAR I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit gedicht g uit 1934/1935.
2 Zie[I 5 1] `Hulshorst' noot 2.
IN DEN REGEN
OVERLEVERING T Werk. Het boek der on - rotestantsche letterkunde. Red. J.H. Eekhout.
J^
's-Gravenhage, I 6 p. 132.
g ^ 93 ^ p 3
M I Kopie manuscript, oorspronkelijk kopij D I H I o.
p p^ p 1 pl
D I Eiland deriel .16.
^ ^ p
D 2 Cr to amen s
y g , p. 45.
98

D3 Cryptogamen 2, p. 9.
M 2 Kopij D4, H-izz.
DATERING Vóór 1uni I 936
LEESTEKST T
D4 Verzamelde gedichten, p. 80.
COMMENTAAR I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit gedicht g uit I 93 3 i934•
2 Zie[151] `Hulshorst' noot 2.
3 Zetfout in D I r.: 4 Zoover p i..v. ^oover
[154]
HET NAMELOOZE...
OVERLEVERING T Spectrum. Bloemlezing uit de pazie ^ van ^ong
- rotestantsche dichters. Red. B. Bakker ^
e.a. Kampen, I 6. I p o. ^ 93 ^ p
M I Manuscript, kopij D I H I p ^p o.
l ^
D I Eiland deriel p. I . ^ ^ p 9
D 2 Cr to amen l p. 48. y g ^ P 4
D3 Cr to amen 2 p. 12.
y g ^ p
M 2 Kopij D4, p H-122.
l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 8 3.
DATERING Vóór 6uni I 6
1 93
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit gedicht g uit I1934.
2 Kamphuis, een van de redacteuren edacteuren vanva Sec Spectrum. m. Bloemlezing uit de poetie
vanjong-protestantsche J g^dichters, heeft Achterberg g via Roel Houwink benaderd met
het verzoek omedichten g voor de bloemlezing. g Op p 6 1juni I 93 6 stuurde Achter-
bergier g gedichten g aan Kamphuis: p z 54] `Het namelooze...' tot en met [i S7 `De
bruid zingt'. g Alleen het laatste ggedicht werd niet opgenomen pg (zie aldaar, noot 2 .
Verder vermeldde Achterberg g in zijn brief enkele bio- en bibliografische g gg e - e
yens en beloofde hij een foto te zullen sturen. Zie verder 5.3.
3 Ditedicht g is vertaald in het Duits door J. Decroos (2x) en in het Engels g door
R.P. Meijer 1 en M. O'Loughlin. g
DE VERDRONKENEN
OVERLEVERING T Spectrum. Bloemlezing uit de poetie van jon -rotestantsche dichters. Red. B. Bakker
e. a. Kamen i 6 p. I I– I 2.
Kampen, 93 ^ p
99

Théophile Alexandre Steinlen `Stromabwarts' zie r `De verdronkenen')
p , 5 S
I00
(3Citi)llttlt j Up;1 1Wt1t

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
IOI
M' Manuscript, kopij D I H I p o.
^ p l ^
D I Eiland der iel ^ p. zo-2I. ,p
D 2 Cr to amen l p. – o. y ^ ^ p 49 s
D3 C to amen 2 5 p. 13–I .
rJ' g p 3 4
M 2 Kopij p D4 H-122.
l ^
D4 Ue amelde gedichten, p. 84-85.
^ á ^ p
Vóór 6 juni I 6
1 93
T
Titel De verdronkenen > De Verdronkenen MI
5 zich zelf > zichzelf M I -D4
9 bruggehoofden gg > bruggenhoofden gg MI .1)4
I 4 hunne > hun D 2-D4
I Er is niet ingegrepen in r. 32: 3 wei eloo e ^ aangezien g deze fout in alle bronnen
voorkomt. Om dezelfde reden is M I -D4, r.: 9 bruggenhoofden niet verbeterd.
2 In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht `uni '36'. 3
3 Ditedicht g is geïnspireerd g p op pde tekening g`Stromabwarts' van Théophile p
Alexandre Steinlen18 $9 – I 9 2 3(zie
afbeelding). De eni e bron enig waarin deze
tekening– voor zover bekend – is gereproduceerd, g p is Sim licissimus van 21 mei
1 906, 9 ^p p. 3I I. Zie hierover T. Dekker, ^`Bij 'Bij een prent p van Steinlen.'
4 Zie'
54 `Het namelooze... noot 2. Enkele jaren na de publicatie p van dit
gedicht edicht in Spectrum schreef Bert Bakker aan Achterberg: g "`De Verdronkenen"
maakte reeds zulk eenrooten g indruk op p mij, 1^ toen ik het kreeg g voor "S pec-
trum"' 16 januari )Op 1 940). 0 1 2 maart I 94 I noemde hij hij het gedicht g het beste `dat
ik van 1je
ken: hun hoofden hebben zij zijbijeengelegd.
Ik kende dat, na eenmaal
lezen, uit het hoofd. Het israndioos.' g Zie verder 5.3.
5 Zie[339] verdronkenen', noot 2.
6 In een brief van 9 februari I 93 8 aan Annie Kuiper p kwam Achterberg g op Pdit
gedicht g terug: g `Ik heb zoo getracht gg te begrijpen wat Christus' gkruisiging
voor ons
kan beteekenen. Ik schreef in "De Verdronkenen":... "want een ander kan niet
voor mij verdrinken..." Maar hoe kan dan een ander straf ondergaan g voor wat
hij niet deed? Of was Jezus' dood een vrijwillig 1 g op p zich nemen van straf voor
wat hij wilde ggedaan hebben, ^ (hoewel hij 1 heilig g was). Hij Hij kende toch angsten, g
alsof hij alle g zonden gedaan had die er maar zijn, }, n.l. in Gethsemané• of was dat at
alleen doodsangst, g ^ nee toch? Ik vind 't alles zoo moeilijk, 1^maar ik wil werkelijk werkelij
gaarne trachten te weten, ^ te voelen wat jij zoo onomstootelijk 1 ggelooft.'
7 Ditedicht gp
is vertaald in het Frans door H. Breuker/F.J. Tem le F Cariés.
8 Literatuur over hetedicht: g
Dekker > T. `Bi 'Bijeen prent p van Steinlen.'

[15 6] ZOMERAVOND
OVERLEVERING T Spectrum. Bloemlezing ^^ uit de poëzie ^ van J^ ^on - rotestantsche dichters. Red. B. Bakker
e.a. Kampen, [1936], . i.
p ^p 3
M' Manuscript, kopij D I H I o.
p l ^
D/ Eiland der ^ iel ^ p. 22. p
D 2 Cr y to gamen I ^p . 5 I.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
[157]
D3 Cr to amen 2 p. I . y ^ ,p 5
M 2 Kopij D4 H I 22.
p l ^
D4 Ue ^amelde ^gedichten, ^ p. 86. P
Vóór 6 juni I 1 93 6
T
6 die > de M I -DI
12 vrouw die > vrouw, die D2-D4
COMM COMMENTAAR I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit g gedicht uit 93 I S.
2 Zie[154]Het S4 namelooze...' noot 2.
DE BRUID ZINGT
p. I 1 937 0. ^ p 3
OVERLEVERING T De delver I o uni 1 937),
M T Manuscript, kopij D I , H I o.
p ^ pl
DI Eiland der ^ iel ^ p. p 24 4 .
D 2 Cr y to gamen l ^ p. p S3S4• —
D3 Cr to amen 2 p. I . y g ^ p 7
M 2 Ko Kopi'
D4 H-I22.
^
D4 Verzamelde gedichten, p. 88.
^ g ^ p
DATERING Vóór 6uni i 6
l 93
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
IO2
nooit-ekende > nooit ekende M I -D4
3 g g
binnen voer > binnenvoer MI-D4
5

s voorgoed g > voorgoed g MI-D4
12 zichzelve > zich zelve MI-D4
COMMENTAAR I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht `I 936'.
2 Ditedicht g heeft behoord tot Achterbeis g inzending gvoor Spectrum. Bloemleijng ^g
uit deoë ie ^ van jon J ^- rotestantsche dichters (zie I S4 `Het namelooze...' noot 2). De
redacteuren Barend de Goede en Bert Bakker meenden dat de erotiek van het
gedicht g onaanvaardbaar zou zijn voor de ggereformeerde uitgeverijJ.H. g l Kok te
Kampen. p Uiteindelijk werd – tegen g de zin van de derde redacteur, ^ Gerrit Kam p-
huis – besloten ditedicht g niet op pte nemen. Overigens g vond Bert Bakker het,
volens volgensKamphuis, p wel `een prachtig p gg gedicht. Ik wilde, ^ dat ik dat geschreven g
had'. Kamphuis p zelf was `enthousiast over Achterbeis g inzendingg en in het bij1
-
zonderetroffen g door dit gedicht' g en heeft dit bij bijhet terugsturen g van het gedicht g
ook in zijn brief verwoord. Twee jaar later, ^ p op S n ovember i 93 8 aschreef ree Achter-
bei hem namelijk: `wat je me eens schreef over De Bruid herinner ik me nogg
heelgoed. g (Dat was bij de samenstelling g van Spectrum, p ^ weet je je nog?)'.Zie verder
5.3
3 Over deublicatie p van dit gedicht g – samen met 2I I `Het onweer' tot en met
2I 4`Ik wist niet dat hij ^^ al sprak rak in de taal van den dood' – in De delver zijn zij ^g geen exac -
tee gg evens bekend. In het voorwoord van de juni-aflevering l gschreef
de redactie
onder de kop g `Vier j1ongJ e dichters': `Wi' ppubliceeren
in dit nummer enkele ver-
zen van vier jon e dichters, wier > werk van beteekenis is, of althans ans verwac -
gen wekt.' Volgens g een latere mededeling gvan J. Romijn 1 n – een van de meewer d-
kers – was het de bedoeling g dichters uit Utrecht te vragen: g `En Gerrit woonde in
Utrecht. Vandaar.' Bio g ra ^e p. p 204.) 4Zie
verder 6.1.
4 M' isere g produceerd in Schrijvers J prentenboek, ^ p. p 1. 8
5 Zetfout in D I r. Io: datmen i.p.v. p dat men
6 Literatuur over hetedicht: g
Heynders, Y 0., 'Correspondenties p in poëzie p of: hoe we gedichten g kunnen lezen.' e
Kam Kamphuis, huis G. `Een gedicht g van Gerrit Achterberg g"te
erotisch"?'
IS 'VAARWEL, WERELD, DIT IS DE WOESTI N'
S 1
OVERLEVERING M I Manuscript, bij brief aan R. Houwink, 1 december I p 6.
^ 1 ^ 93
T Groot Nederland. 3S I (april 1937), p.
P 937 ^ p 3 94.
M 2 Manuscript, kopij D I H I p o.
^ P1 ^
D I Eiland der ^ iel ^P . 2 3.
D 2 Cr y to gamen l ^ p. p 52. S
D3 Cr y to gamen 2 . 16.
^ p
M3 Kopij D4, p H I 22.
l ^
D4 Ue ^amelde ^gedichten, ^ p p. 8 7.
I03

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
Vóór I december 1936
93
MI
Titel [ontbreekt] > Vaarwel T-D4
3 uitgebrand; > uitgebrand, T-D4
6 gordijn; > gordijn. T-D4
7 achter > Achter T-D4
I I ander > andere T-D4
I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg gdateert dit gedicht g uit 1932/1933.
2 0 I december 93I 6 schreef Achterberg aan g Roel Houwink dat hij hijdie dagg
van Groot Nederland bericht ontvangen g had `dat het vers "Vaarwel wereld..." zou
wordene gp laatst' en stuurde hij een afschrift M I . Zie verder 5.3.
3 Literatuur over hetedicht: g
Honders, > A.C. 'Achterberg gen het bijbels bijbelsgetuigenis.'
g g
I `0 DONKERE, WOESTE RUITEN VOOR DEN DOOD'
S9
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, TI .
3
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H I z.
>
T CriteriumI' uni I o. 2 .
} 94 ^ p. 77
D I -2 Osmose l - 2 . I.
DATERING Vóór 1937
LEESTEKST MI
INGREEP I 0 < 0
VARIANTEN EN
CORRECTIES
io4
^ P 3
D3 Cr to y amen g I , p. . 2I 4.
D4 Cr yg to amen 2 ^ p. p717o.
M3 Kopij p HI 22.
l ^
D5 Ue ^amelde ^edichten ^ p. p 2.38.
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen T D 5
1
Nummer [ontbreekt] > III M 2 > I T D 5
I voor den dood. > vóór den dood; 11/12-D5

2 De > de M2-D5
kwartrijn, > kwatrijn, M 2-D5
4 1^ 1^
COMMENTAAR I Er is niet ingegrepen in M I ^ r. 44: kwartrijn ^^ aangezien g Achterberg g deze schrij 1 f
wijze } ook consequent q hanteert in zijn zij brieven aan Arie Dekker.
Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g aan A.L. Sótemann dateren de
kwatrijnen [i 59 `0 donkere, ^ woeste ruiten voor den dood' tot en met I 74 `acht op de
vonk der veen ^ en een vrouw:' `van kort na Afvaart' . Over de ontstaansgeschiedenis
g
van de kwatrijnen schreef Jan Vermeulen – on getwijfeld l op pggrond
van informa-
tie van Achterberg g – in een ongepubliceerd gp e essay: Y `Dat Achterberg gdeze grandio-
ze kwatrijnen schreef, ^ hebben wij wij te danken aan de taak die hij hijzich
eens stelde,
toen hij een vacantie op p het land doorbracht, ^ om minstens elke dag g een vers te
schrijven.
1
De vorm die, om althans enigszins "houvast" te hebben bij zulk een taak, wel
van te voren bepaald p moest worden en die uiteraard om zijn beknoptheid p in de
eerstelaats p in aanmerking gkwam
was... h et kwatrijn.' Zie verder 5.4.1.
3 M I is onderdeel van een verzamelingg typoscripten tYp p afkomstig g uit het archief
van A.L.C. Palies, deeneesheer-directeur g van het `Rijksas 1 Y l voor pY s cho pathen'
te Avereest. Deoscri ryp ten p zijn zijn afschriften van een cahier van Achterberg, g
gedichten g bevatte uit de periode p vóór I 937 . Het originele g cahier bleef niet
bewaard.
4 M 2 bestaat uit drie bladen met zestien kwatrijnen 1 ,ggenummerd
in tot en met
XVIII (van het eerste blad is het bovensteedeelte g verwijderd). 1 De bladen zijn zij
gen van de typoscripten p p die Achterbergg op 17 januari 1940 94o aan Ed. Hoor-
nik stuurde ter opname p in de bundel Dead end. Achterberg g stuurde onder meer
`16 on gp e ub. kwatrijnen' kwatrijnen'en twee kwatrijnen `die in Cr. zullen verschijne verschijnen ...
heteval g je jedeze 18 kwatrijnen kwatrijnenmisschien aan de bundel wilt toevoegen, g om
hem teerfectioneeren?Voor p
drie andere verzen in de plaats?)'. p
. Hoornik nam
deedichten g niet op p in Dead end (zie 8.I . De zestien ongepubliceerde gp e kwatrijl
-
nen werden eerst in de juni-aflevering 1 g van Criterium opgenomen pg en vervolgens g
gebundeld ebundeld in Osmose (zie 9.2.2 . De twee andere kwatrijnen waren mogelijk gl
2 5I `Vincent' en [254] S4 `Herfst' (beide gepubliceerd g p in de april-aflevering p gvan
Criterium).
160 `WIE Z66 VERMOEID ZIN LEDEN NEDERLEGT'
J
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies,
T Criterium 1 'uni 1 940),. 2 .
I05
1 p 77
D I - 2 Osmose I -2 , . 3I.
p 3
D3 Cr to amen I p. 2 I.
y g ^p 4
D4 Cr to amen 2 p. I o.
y g ^ p 7

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M3 Kopij D5, H-I22.
D5 Verzamelde gedichten, p. 238.
Vóór 1937
M'
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen l T D5
Nummer [ontbreekt] > Iv M 2 > ir T D 5
I nederlegt g > nederle M2-D5
3 ontvouwen > ontvouwen; M 2-D5
I Zie[159]0 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot 2 tot en met 4.
59 ^ ^ 4
I6II `IK HEB DE GROND ONTHOUDEN WAAR WIJ WI WAREN; '
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, hH .
> 3
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, I-I I2.
>
T Criterium I 1940),. 2 .
(junip 77
D I - 2 Osmose s - z . I.
^p 3
D3 Cr to amen I p. 214.
y ^ ^ p
D4 Cr to amen 2 p. I o.
y ^ ^ p 7
M3 Kopij D S H I22.
p l ^
D5 Verzamelde gedichten, p. 2 8.
^ g ^ p 3
Vóór 1937
MI
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen l T D 5
Nummer [ontbreekt] > v M 2 > III T D 5
I waren; > waren: M2-D5
hij
2 Zij
1
> hij M2-D5
inklinkt, > inklinkt D I -D5
3
COMMENTAAR I Zie[159]0 S9 donkere, woeste ruiten voor den dood', noot 2 tot en met 4. 4
o6

I6z `ACHTERNAMIDDAG LEEG EN UITGELOOGD'
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie > A.L.C. Palies, H. 3
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H i z.
T Criterium I uni I 0 p. 2 .
DATERING Vóór 1937
LEESTEKST MI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
1 94 ^ p 77
D I-2 Osmose 1 - 2 . I.
^ p 3
D3 Cr to amen i p. zI .
y ^ ^ p 5
D4 Cr to amen 2 p. I I.
y ^ ^ p 7
M3 Ko i'D S H lzz.
Pl ^
D5 Ue amelde gedichten, p. z 8.
^ g ^ p 3
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen T D 5
1
Nummer [ontbreekt] > VI M 2 > IV T-D5
I Achternamiddag > Achternamiddag, M2-D5
g g^
COMMENTAAR I Zie[159]0 S9 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot 2 tot en met 4. 4
I `DONKER OP DONKER LIG IK OPGETAST'
3
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H I 2.
>
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I 07
T Criterium I
l'
uni 194o), 94^p p. 77 2 .
D I - 2 Osmose i -2 , p. p 32. 3
D3 Cr to y amen ^ i p. 215.
^ P
D4 Cr to amen 2 y g ^ p. p I 7I.
M3 Ko Kopi' DS H- IZZ.
^
D5 Ve amelde ^ gedichten, g ^ p. p z 39.
Vóór 1937
M'
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen T-DS

Nummer [ontbreekt] > vii M 2 > v T D 5
I opgetast. > opgetast: M2-D5
pg pg
2 Oogsten > oogsten M2-D5
g g
COMMENTAAR I Zie[159]0 S9 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot 2 tot en met 4. 4
[1 64]
`AVONDHEMEL TOEGEGRENDELDE GEHEIMEN'
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H- 3.
>
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H I 2.
T Criterium I (juni ^ 94^p I o p. 77 z .
D I - 2 Osmose'- 2 ^ p. p 32. 3
D3 Cr to amen i p. 2I .
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
y ^ ^ p S
D4 Cr to amen 2 p. I 1.
y ^ ^ p 7
M3 Kopij D S H I 22.
p l ^
D5 Verzamelde gedichten, p. z .
^ ^ ^ ^ 39
Vóór 1937
MI
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen l T D5
Nummer [ontbreekt] > VIII M 2 > VI T D 5
I Avondhemel, > Avondhemel: M2-D5
2 henen > henen, M2-D5
3
uit,... > uit... M 2-D 5
COMMENTAAR I Zie[1 S9 59]0 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot z tot en met 44.
[165] `MORGEN EN HET ONTHUTSTE KRAAIEN VAN DE HANEN '
>
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H. 3
IOó
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-12.
>
T Criterium 1'uni 1940),. 2 .
J p 77
D'- 2 Osmose' - 2 . 32.
^ p 3
D3 Cr to amen l p. 216.
y g ^ p
D4 Cr to amen 2 p. I 1.
y ^ ^ p 7

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M3 Kopij D5, H-ii2.
D5 Verzamelde gedichten, p. 239.
Vóór 1937
M'
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen l T D5
Nummer [ontbreekt] > ix M 2 > VII T D5
I hanen > hanen. M2-D 5
COMMENTAAR I ZieI S9 `0 donkere, ^ woeste ruiten voor den dood' ^ noot 2 tot en met 4. 4
166 `IK WEET HAAR NAAM NIET MEER; DIE IS VERLOREN'
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C.Palies, H.
> 3
M2 Manuscript, collectie J. Vermeulen (alleen r. –8 H.
p ^ S ^ 4
M3 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H-12.
T Criterium1' 1uni I 94 o, ^ p. z 78.
D I-2 Osmose I-2 p. 32.
^ p 3 2
D3 C to amen I ^ g ^ p. p 216.
D4 Cr y to amen ^ 2 , p p. I 7 2.
M4 Kopij p DS H-122.
l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 2 39.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Vóór 193-7
MI
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen l T-D5
Nummer [ontbreekt] > x M3 > VIII T-D5
3 in een taal, > in taal, > M3 -D 5
[M3-D 5 eindigen na r. ¢J
COMMENTAAR I Zie[159]0 S9 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot 2 tot en met 4. 4
2 M2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van r. 5- 5 8 van dit gedicht g
toi

(zie [175]`Ik heb geen naam tusschen u noodig en mijn eer', noot z . Boven het gedicht
g g ^ ^ g
noteerde Vermeulen: 'vervolg g op: oil Ik weet haar naam niet meer'. Bij de samen-
stellingan g Morendo zijn deze reels g onder gebracht in
aldaar, noot I).
SS3 `S pinra g'zie
verder
I `0 DIT EENZELVIG BINNENVAREN VAN HET LIED'
7
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
M z Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H i 2.
T Criterium I l'uni I 94 0 ^ p. p 2 7 8.
D I - 2 - 2
Osmose s ^ p p. 32. 3
D3 Cr to amen s . .^ 216.
g y p
D4 Cr to amen z
. I 2. y g ,p 7
M3 Kopij p D S H-12.2.
l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p 2 40.
DATERING VÓÓr 1937
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M'
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen T D 5
1
Nummer [ontbreekt] > xi M 2 > Ix T D 5
COMMENTAAR I Zie[159]0 59 donkere, woeste ruiten voor den dood' ^ noot 2 tot en met 4. 4
168 `MUZIEK VAN SNEEUW IN WINTERKINKHOORN DEZER STAD'
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H- 3.
Mz Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H-I z.
T CriteriumI 1'uni I 94 o. ^ p. 2 7 8.
DI -z Osmose l_ 2, . p 33.
DATERING V66r 1937
IIO
D3 Cr to amen s p. 2I .
y ^ ^ p 7
D 4 Cr to amen z . I z.
y ^ ^p 7
M3 Kopij DS H-12.2.
pl^
D5 Verzamelde gedichten, p. 2 0.
^ ^ ^ p 4

LEESTEKST MI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen T D5
1
Nummer [ontbreekt] > xII M 2 > x T D5
I stad > stad; M2-D5
2 hart > hart: M2-D5
3 diep-gedempte schreden. > die pgedem te p schreden; M2-D5
4 Een > een M2-DS
COMMENTAAR I Zie[159]0 S9 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot 2 tot en met 4. 4
I `DE VRUCHTEN IN DE HOF HADDEN ZICH STIL BEZONNEN'
9
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. , Palies, H I2.
T Criterium i 1^ uni 1940),. 72
8.
DI - 2 Osmose'- 2, p. p 33.
D3 Cr to amen y i p. 2i .
^ ^ p 7
D4 Cr to amen y g 2 ^ p p. I 7 2.
M3 Kop p D S H-i22.
l ^
D5 Uer amelde ^ gedichten, g s p. p 2 40.
DATERING VÓÓr 1937
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
III
MI
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen T D5
1
Nummer [ontbreekt] > mIII M 2 > xI T D S
I de > den M2-D5
2 worden > worden: M2-D5
2 druiven, > druiven D4-D5
3 abrikozen, > abrikozen... M2-D 5
haar > zijn zij M 2 -D5
4
I Zie[159]0 S9 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot 2 tot en met 4. 4

I 70 `DE ZOMERWIJN J KLIMT IN DE BEKEN EN DE BOOMEN , '
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI Typoscript, collectie > A.L.C. Palies, I-I- 3.
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. , Palies, H-12.
T Criterium 1'uni 1 94 I o. , p. 2 78.
D I 2 Osmose I -2 ,p 33.
D 3 Cr to amen I y ^ ^ p. p 217.
D4 Cr to amen 2 y g ^ p. p 73 1 .
M3 Kopij DS H-1 22.
p l ^
D 5 Ue amelde gedichten, p. 2 o.
^ g ,p 4
Vóór 1937
MI
Reekstitel ontbreekt > Kwatrijnen l T D5
Nummer [ontbreekt] > )Iv M 2 > xII T D 5
COMMENTAAR I Zie[159]0 59 donkere, woeste ruiten voor den dood', noot 2 tot en met 4. 4
I I `HOOFD WERD VERLANGENS EDELSTE EXISTENZ'
7
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie > A.L.C. Palies, H. 3
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. , Palies, H I2.
T Criterium 1 1uni 94 I o. ^ p. z 78.
DI - 2 Osmose I 2, .p 3 3.
D 3 Cr to amen l y g ^ Pp.
2i 8.
D4 Cr y to gamen 2 ^ p p. 73 I .
M3 Kopij p DS H-1 22.
l ^
D 5 Ue ^amelde ^gedichten, ^ p. p z 4I.
DATERING Vóór 1937
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I I 2
MI
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen l T D 5
Nummer [ontbreekt] > xv M 2 > xIII T D5

I Hoofd werd > Haar hoofd: M2-D5
I existent > existens' M2-D5
3 lieten > laten M2-D5
COMMENTAAR I Zie I S9 `0 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot 2 tot en met 4. 4
[172] `DE VROEGTE VAN MIN LEVEN DIE IK WEDERVIND'
J
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > HI 2.
T Criterium I (juni 1940),. p 2 7 8.
DI - 2 -2 .
Osmose' ^p 33.
D3 Cr to amen I ,p . z8.
y ^
D4 Cr to amen 2 y p. I .
^ ^ p 73
M3 Kop D S p H I 22.
l ^
D5 Verzamelde gedichten, p. 2 I.
^ ^ ^ p 4
Vóór 1937
MI
Reekstitel MI-2 [ontbreekt]
T-D5 Kwatrijnen
1
Nummer M i[ontbreekt]
M 2 XVI
TD5 XIV
3 M Het licht is onbevrucht ggebleven van den tijd. tij. 1
M 2-DS teru gg eloo pen over dit gebied, g
M I Het lied is wit en stil van 'n uitgewaaide wind.
4 g
M 2-D 5 maakt wit en stil het lied van
COMMENTAAR I Zie[1 S9 59]0 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot z tot en met 4. 4
2 Zetfout in D3, r.: 3 ligt, g ^ i.p.v. p licht,
[1731
`ER IS EEN WENSCHEN, DAT IK KUS MET MIN GEDACHTEN:'
J
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
113

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H I z.
>
T Criterium I uni I o. 2 .
J 94 ^ p. 79
D I -2 Osmose' - 2, p.
p 34.
D 3 Cr to amen l p. z1 8 .
y g ^ p
D 4 Cr to amen 2 p. I .
y g ^ p 73
M3 Kopij DS H I22.
p l ^
D 5 Ver amelde gedichten, p. z I.
g r p 4
Vóór 1937
MI
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen l T D 5
Nummer [ontbreekt] > xvlI M 2 > xV T D 5
I wenschen, > wenschen M2-D 5
4
van uw > van M 2-D 5
I Zie[159]0 S9 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot 2 tot en met 4. 4
2 Zetfout in D 4, r. 2: overnachten i..v i.p.v. overnachten. en r, 3: 3 schuldeloos i..v. p
Schuldeloos(nietecorri g geerd
in M3).
[174] ` ACHT OP DE VONK DER VERZEN EN EEN VROUW:'
J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H-3.
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, ^ H-12.
T Criterium I (juni94 I o ^ p p. 2 79.
D I -2 Osmose s-2, p. p34.
D 3 Cr to amen I y ^ ^ p. p 219.
D4 Cr to amen 2 y g ^ p. p I 74.
M3 Kopij p DS H I z2,
l ^
D 5 Ver ^amelde g gedichten, ,p p. 2 4I.
DATERING Vóór 1937
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I14
MI
Reekstitel [ontbreekt] > Kwatrijnen T-DS

Nummer [ontbreekt] > xvIII M 2 > xvi T D 5
ontwijkt, > ontwijkt... M 2-T > ontwijkt, ontwijkt... DI-DS
3 l^ l l^ 1
de oo en > d'oogen T D S
4 g g
COMMENTAAR MMENTAAR I Zie I 59 `0 donkere, woeste ruiten voor den dood' noot 2 tot en met 4. 4
[175] `IK HEB GEEN NAAM TUSSCHEN U NOODIG EN MIN EER'
J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
DATERING Vóór 1937
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M 2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > H-4 .
D Achter gebleven g edichten ^ p. P 9I.
M'
I tusschen u noodig g > tussen u nodig g 2-D M
3 kwartrijn 1 kwatrijn 1 M2-D
4 duizend > I000 M2-D
I Er is niet ingegrepen in M I ^r. : 3kwartri Jn zie I S9 `0 donkere, woeste ruiten
voor den dood' noot I).
2I M is onderdeel van een verzamelingggafkomsti uit het archief
van A.L.C. Palies. De typoscripten zijn afschriften van een niet overgeleverd g
cahier van Achterberg, g ^ ggedichten bevatte uit de periode p vóór 19937 (zie 37 ook
I 59 `0 donkere, ^ woeste ruiten voor den dood' ^ noot 3 3). M
2 is onderdeel van een
verzameling afschriften in de hand van Jan Vermeulen. Volgens een aantekeg
g
nin van Vermeulen bovenaan het blad zijn de gedichten afkomstig uit `het
g zijn g g
bruine schrift van Roel Houwink'. Zie verder .i.
S4
I `DIT IS DE IDYLLE VAN HET NICHTJE OP BEZOEK:'
7 J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
, 3
DATERING Vóór 1937
IIj
M 2 Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, ^ H. 4
D Achtergebleven ^ g edichten ^ p p. 27. 7

LEESTEKST
INGREEP
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
7 MI
M2
M3-D2
9
MI
Mz-3
M4-DZ
MI
8 zuidzee < zuizee
2 onoogelijk > onooglijk M2-D
g 1 gl
I Zie[175]Ik heb geen naam tusschen u noodig en mijn eer' noot 2.
7S g ^ J
2 Dit gedicht g wordt r vermeld op peen lijst lijstmet gedichten g voor Morendo (zie
21.2.4). Het gedicht ht we werd niet in de bundel opgenomen pg en bleef tijdens tijdens
Achterbergs g leven ongepubliceerd.
`WI ZIN VOLSLAGEN IDIOTEN'
1 77 J 1
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREEP
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI-3
M4-D2
116
M' Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H. 3
M 2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > H. 4
M3 Typoscript Cel collectie P. . Meertens, H-20-IV.
>
>
M4 Typoscript As y l ? hH 36.
T Erica 2 (mei I 947 ,p.
188.
D I Blauw ^ uur ,p p. 3I.
D 2 Ue amelde ^ edichten ^ 4 ^ p p. 972. 97
Vóór 1937
M I
1 9
word < wordt
M' aemachine
tYP
M4 aemachine tYp b ^ potlood p (aangebracht g ná. T)
ontbreekt
Paviljoen
l
1
Lach enrimas g staap'len P zich op Pelkaar.
I staaplen p
1
I staap'len p
I I
De zuster komt te laat om... zand er over.
erover.
I
I er over.

II
I 4
20 MI
2I
MI-3
M4-D2
MI-3
M4-D2
M2
M3
M4-D2
MI-2
M3-D2
22 M1-T
M4
DI-D2
COMMENTAAR
[17 8 ]
LEESTEKST MI
Beter voor mij als 'k viel en brak mijn nek.
l^ 1
dat 'k er nu al een half uur lang gp op staar.
I I ik er al
a Want een engel g
a 'n engel g of zijzelve 1 is het zelfde.
Zij of een engel g
hetzelfde.
Is er 'n liefderooter g dan ter elfder
I I een liefde
ure inkeerend, scheerlings g lans g de dood?
b rakelings g
I Zie[175]Ik 7S heb ^een naam tusschen u noodig 8 en mijn ^ eer', noot 2.
2 Ditedicht g is hoogstwaarschijnlijk g l l geinspireerd g p op p Achterbeis g verblijf l in
eenpaviljoen paviljoen l van de Willem Arntzhoeve te Den Doldei van 12 mei tot ok-
tober 1933. 933 Zie voor een beschrijving l g van deze inrichting: gp Biografie, . 18 S–188.
3 In eerste instantie heeft Achterberg g dit g gedicht p op 4 mei I 94 6 ter publicatie p
ingestuurd g bij l De Vlaamsche ^^ gids, maar daarin werd het uit ruimtegebrek g niet
opgenomen pg (zie 454 `0 ^ielsterreur in deze ^ huizen', ^ ^ noot 33). Op p 27 7 februari
1 947 stuurde Achterberg g het gedicht g – tezamen met enkele andere gedichten g –
aan A. Marja l voor Erica, ^ met het verzoek om de aankondiging gg`uit een eerlangg
bij l Stols te verschijnen bundel "As Y l"' bij de gedichten af te drukken. Op de
bij g p
brief tekende Marja 1 aan: Doorgezonden: g Directeur (I) [en] Paviljoen'. 1 Beide
gedichten g werden – met de aankondiging g g van As yl – in de mei-aflevering g van
Erica opgenomen. pg Zie verder 32.2. 3.
4 Vanaf T staat ditedicht g in de nieuwe spelling.
5 Schrijffout 1 in M 2, ^ r. i o: het i.p.v. p hi hij
`IN DEZE ZUIVERE DUISTERNIS'
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
M 2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > H-4 .
D Achtergebleven ^ g gedichten, ,p p. 5.
DATERING VÓÓr 1937
I17

COMMENTAAR
[179]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
I 7S `Ik heb Zie'
ggeen naam tusschen u noodi g en mijn ^ eer noot z.
2 Ditedicht g wordt vermeld op peen lijst lijstmet gedichten g voor Morendo (zie
z1.2. 4. Het gedicht g werd niet in de bundel opgenomen Pg en bleef tijdens tijden
gs
leven ongepubliceerd.
`VOL VAN AVONDDAUW EN DONKER'
M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > I-I 3.
M 2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > H-4.
D Achtergebleven ^ ^gedichten, ^ p. p 6.
Vóór 1937
MI
6 o>0 M2-D
14 horizon; > horizon, M 2-D
4 >
I Zie[175]Ik 7S heb ggeen naam tusschen u noodig g en mijn J eer' noot z.
2 Ditedicht g wordt vermeld op peen lijst lijstmet gedichten g voor Morendo (zie
21.2.4). Het ggedicht werd niet in de bundel opgenomen pg en bleef tijdens tijden
gs
leven ongepubliceerd.
030 `WEEMOED OMDAT DE DOOD HET WEET,'
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H- 3 .
>
M 2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H- .
p> > 4
D Achtergebleven gedichten, p. 1o.
g g ^ p
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
1 18
Vóór 1937
MI
6 vingers g > vingeren g M2-D
7 Uw > uw M2-D
12 horizon, > horizon. M2-D

COMMENTAAR I Zie[175]Ik 7S heb geen naam tusschen u noodi g en mi ^'n
eer' noot 2.
2 Ditedicht g wordt vermeld op peen lijst lijstmet gedichten g voor Morendo (zie
5 ZI.2. 4. Het gedicht g werd niet in de bundel opgenomen pg en bleef tijdens tijden
g leven ongepubliceerd.
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
z M'
M2-D
4 MI
M2-D
6 M'
M2
D
8 M'
9
181 `HET WORDT MijN LAATSTE, GROOTSTE AVONTUUR:'
J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, II .
> 3
M 2 Manuscript, p>
collectie J. Vermeulen, > H- 4.
DATERING Vóór 1937
M2
D
M I
M2-D
II MI
M2-D
I M'
3
M2-D
COMMENTAAR
19
D Achtergebleven gedichten, p.
MI
g ^ ^ P 7.
M 2 aotlood (in de hand van J. Vermeulen)
p
Het wordt mijn laatste grootste avontuur:
l ,g
I mijn
l
liggen haar bosschen en moerassen en wellicht
gg
bossen
l
van een bij niet eens bekende stad
a niet eensekende g
a nog g niet ggenoemde
stad
I niet eensekende g
tussschen de vale velen en hebt u zóóewroken
g
tussen
velen en
u zelve te verliezen uit mijn lied,
1
uzelve
leven meer zonder dit, ^g1 gij zijt geworden
zijt g
meer leven
en het vergaat o laatste avontuur,
>
I; I
I Zie[1 75]Ik 7S heb geen naam tusschen u noodig g en mijn ^ eer' noot 2.
2 Ditedicht g wordt vermeld op peen lijst lijstmet gedichten g voor Morendo (zie
ZI.2. 4. Het gedicht g werd niet in de bundel opgenomen pg en bleef tijdens tijden
g leven ongepubliceerd.

I82 `TUIN VAN HERFSTDAG BIJ BI HAAR THUIS '
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[1 83 ]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > II 3.
M 2Manuscript,
p> collectie J. Vermeulen, > H. 4
D Achtergebleven ^ gedichten, g ^ pp.
1 2.
Vóór 1937
MI
6 tusschen > tussen M2-D
I Zie[175]Ik 75 heb ggeen naam tusschen u noodig ^ en mijn J eer' noot 2.
2 Ditedicht g wordt vermeld op peen lijst lijstmet gedichten g voor Morendo (zie
5 21.2.4). 4 Het ggedicht werd niet in de bundel opgenomen pg en bleef tijdens
1
Achterbeis g leven ongepubliceerd.
`OMDAT HET NIET ONTWAKEN KAN'
M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
M 2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H-4.
p> >
M3 Typoscript Morendo collectie J. Vermeulen, II 2o VI.
> > >
D Achtergebleven gedichten, p. I1.
^ ^ ^ p
Vóór 1937
MI
I Zie[1 7 5]`Ik heb geen naam tusschen u noodig g en mijn eer' noot 2.
2 Ditedicht g wordt in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel un Balans ver-
meld bij de gedichten g die mogelijk g l aan de bundel toegevoegd zouden kunnen
worden (zie 14.2). Vervolgens g is het gedicht g ondergebracht g in Morendo (zie
5 21.2.4). 4 M3 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g typoscript, afkomstig afkomsti uit
het materiaal voor Morendo. Hetedicht g werd niet in de bundel opgenomen pg en
bleef tijdens 1 Achterbeis g leven ongepubliceerd.
[184] `GÍj J ZIT J BIJ JMij J DEN NACHT, DEN DAG > DEN NACHT'
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
I 20

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H.
p> > 4
D I Morendo p. 16.
,p
Pl Eersteroef p D2 ^ H 57.
P 2 Tweederoef p D2 ^ H-5 5 8.
D 2 Oude y cr to g amen ^ p. p772.
M 3 Kopij pl D3 , H I zz.
D3 Uer amelde ^ gedichten, g ^ p. p33 1.
Vóór 1937
MI
Titel [ontbreekt] > Aanwezigheid DI-D3
r Gif > Gij M2-D3
r míj > mij M2-D3
2 toegedacht. > toegedacht, DI-D3
3 Maar > maar DI-D3
I Zie[175]Ik 7S heb geen naam tusschen u noodig g en mijn eer', noot z.
2 Ditedicht g wordt in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel un Balans ver-
meld bij J de gedichten g die mogelijk g l aan de bundel toegevoegd zouden kunnen
worden (zie 4.2). Vervolgens g is het gedicht g ondergebracht g in Morendo.
Volens Volgenseen vroege g versie van de inhoudsopgave Pg van deze bundel luidde de
titel van ditedicht g oorspronkelijk p 1 `Gemis'. Zie verder 21.2.4.
[185] GA NAAR DE STATIONS WAAR DE ATOMEN ZWEVEN'
5
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREEP
COMMENTAAR
I2I
MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
M 2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H.
p^ , 4
D Achtergebleven edichten p. I.
g g ^ p 3
Vóór 1937
MI
7
liefde's < liefde 's
I Zie[175]Ik 7S heb geen naam tusschen u noodi g en mij mijn eer', noot 2.
Ditedicht g wordt vermeld op peen lijst lijstmet gedichten g voor Morendo d (zie

OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
OVERLEVERING M1
21.2.4). 4 Het ggedicht werd niet in de bundel opgenomen pg en bleef tijdens l
Achterbeis g leven ongepubliceerd.
3 Zetfout in D, r. 2: heden i, i.p.v .v neder
`STUK LATEN LIGGEN WAT NIET IS TE HEELEN,'
MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
M 2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > H. 4
M3 Typoscript Morendo collectie J. Vermeulen, H 20 VI.
> > >
D Achtergebleven ^ g gedichten, ,p p. 4I.
Vóór 1937
MI
2 waaier, > waaier M2--D
3 en > & M2
4 den > de D
7 waar zij > die zij ook M 3 -D
I Zie[175]Ik 7S heb ggeen naam tusschen u noodi g en mi Jjn
eer' noot 2. De varianten in
M 2 zijn mogelijk gl afkomstig gvan Jan Vermeulen, ^ die het afschrift vervaardigde. g
2 Ditedicht g wordt in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel un Balans ver-
meld bij l de ggedichten die mogelijk g l aan de bundel toegevoegd zouden kunnen
worden (zie 14.2). Vervolgens g is het gedicht g ondergebracht g in Morendo (zie
21.2.4). 4 M3 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g typoscript, afkomstig afkomsti uit
het materiaal van Morendo. Hetedicht g werd niet in de bundel opgenomen pg en
bleef tijdens l Achterbeis g leven ongepubliceerd.
18 `IK BLOEI VAN BINNEN MET DE DOOD TOT BLOEM,'
7
I22
MZ
T
PI
DI
Pz
Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, ^ H 4.
De nieuwe stem I (februari 1946), 94 ^p p. 16o.
Proef D I oorspronkelijk p collectie J. Vermeulen, H-29.
l ^
Existentie, ^ p 3 I.
Eersteroef D 2 H-88.
p

DATERING VÓÓr 1937
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Reekstitel
Titel
3
4
MI-2
T
P'-D3
MI-2
T-D3
P3 Tweede proef D 2, H-89.
D 2 Cryptogamen III, p. 137.
M3 Kopij D3, H-I22.
D3 Vel7ameldegedichten, p. 568.
MI
[ontbreekt]
Verzen aan eengestorvene
ontbreekt
[ontbreekt]
L
Bloei
M I-2 Ik mest haar met mizelve j eenmaal zal
T-D3 I I voed
MT
M2
T-D3
de vrucht vallen in dit kwartrin, j dat 's al.
I
I kwatrijn 1^ dat's
eengraf met bloemen bloeien zonder tal.
COMMENTAAR I Er is niet ingegrepen in M I , r. 4: kwartri J n zie I ^9
voor den dood', noot I).
`0 donkere, woeste ruiten
2
Zie'
[175] `Ik heb geen naam tusschen u noodig g en mijn J eer noot 2.
3 In Tzijn 1 twaalf gedichten g van Achterberg g opgenomen pg onder de gezamen-
lij^ ke titel `Verzen aan een ggestorvene'. Zie I 4 I `Tochten.' .. noot 2. 2
4 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin g en in het Spaans p
door F. Carrasquer. q
5 Schrijffout 1 in M 2, ^ r. 4: 4 vruchten i.p.v. p vrucht
[188] `IK BEN ALLEEN MET LIED EN WIND,'
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, II .
> 3
M 2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H.
p> > 4
I 23
M3 Typoscript D I , collectie J. Vermeulen,
^ IT 2o ^vI.
D' Morendo, ^ p. p I . 7
P I Eersteroef p D 2, ^
H- 57.
P 2 Tweederoef p D 2, ^ H-58.
D 2 Oude cr
.^ to ^
amen
^ p. p 73.

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
Titel M1-2
I
M3
DI-D3
M'-3
DI-D3
M4 Kopij D3, H-izz.
D3 Verzamelde gedichten, p. 314.
Vóór 1937
MI
M 2 aotlood P (in de hand van J. Vermeulen)
p
CORRECTIES M3 aemachine b bl inkt (in de hand van J. Vermeulen)
2 MI
M2
M3
DI-D3
3 M'-D`
PI-D3
6 MI
M2
8
M3-D3
MI-z
M3-D3
COMMENTAAR
ontbreekt
a
b Alleen
Ik ben alleen met lied en wind
en die ik er in begroef.
g
a I I zij l I I
a I I
b haar
Zij wiegen g beide eensgezind, g
beiden
haar lichaam daar het rythme vindt,
Y
I ritme
I rhythme I
om wind te worden naar haar toe.
0
10
[zij tussen
1
I Zie[175]Ik 7S heb ggeen naam tusschen u noodi 8 en mijn ^ eer' noot z.
2 Ditedicht g wordt in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel un Balans ver-
meld bij de gedichten g die mogelijk g l aan de bundel toegevoegd zouden kunnen
worden (zie 14.2). Vervolgens g is het gedicht g ondergebracht g in Morendo. Zie
verder 21.2.4.
3 Literatuur over hetedicht: g
Houwink, R. `Alleen.'
I S `MISSCHIEN STAAT IN MIN NAAM ALLEEN DE DOOD'
9 J
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
I 24

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, H-4.
D Achtergeblevengedichten, p. 8.
Vóór 1937
MI
8 eenigst > enigst M2-D
g g
COMMENTAAR I Zie[175]Ik 75 heb geen naam tusschen u noodig ^ en mijn eer' noot 2.
2 Zetfout in D, r,: 7 vroom, ^ i.p.v. p vrouw,
[190] `NU HET EINDE ZICH NOG BEZINT'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
125
M I Typoscript, collectie ^A.L.C. Palies, I-I 3.
M 2 Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, ^ H. 4
M3 Typoscript Morendo > collectie J. Vermeulen, > H 2o > vi.
D Achtergebleven gedichten,
Vóór 1937
MI
g p. g ^ p 9.
M 2 aotlood (in de hand van J. Vermeulen)
P
I het einde zich > zich het einde M2-D
7 zóó > zoo M3-D
9 g eli'k 1 te voren. > gelijk g l te voren. M 2 a > tussen het koren. M 2 a> >
tusschen het koren. M3-D
I Zie[1 75]Ik 7S heb ggeen naam tusschen u noodig g en mijn eer' noot 2.
2 Ditedicht g wordt in de inhoudsopgave Pg van de geplande g p an bundel un Balans ver-
meld bij l de ggedichten die mogelijk g l aan de bundel toegevoegd zouden kunnen
worden (zie 5 14.2). Het komt eveneens voor op p verschillende lijsten lijste met
g voor Morendo (zie . 2 . M3 2vervaardigd
is een door Jan Vermeulen vervaardeg
typoscript , afkomsti guit het materiaal voor Morendo. 0 P het blad tekende
Vermeulen aan: `niet origineel g reeds andere verzen met dergelijke gl
regels'. reels'. Bij r. 34 3-4 noteerde hij als voorbeeld van deze verwantschap p r. 2-3 3van
22I Wij 1moeten slapen'. p Het gedicht g werd niet in Morendo opgenomen pg en
bleef tijdens l Achterbergs g leven ongepubliceerd.

[I9 I] `NU IS HET TIJD OM NAAR UW HART TE REIZEN'
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H-3.
M 2 Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, , H. 4
D Achtergebleven ^ g gedichten, ,pp.
26.
DATERING VÓÓr 1937
LEESTEKST MI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
OVERLEVERING
3 weide > weide. M2-D
4 den tijd, > de tijd D
COMMENTAAR I Zie[175]Ik 7S heb geen naam tusschen u noodig g en mijn J eer', noot 2.
[192] `DE DINGEN ZIN NU ZOO DICHBI DAT IK'
J J
MT
Mz
M3
DI
P'
Pz
D2
M4
D3
DATERING VÓÓr 1937
LEESTEKST M'
Typoscript, collectie A.L.C. Palies, ^ H. 3
Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > H. 4
Typoscript D', D I collectie J. Vermeulen, H Zo > VI.
Morendo, ^ p .I S.
Eersteroef p D 2, ^ H- 57.
Tweederoef p D 2, ^ H-58.
Oude y cr to ^ amen ^ p. p7I.
Kopij D3,
p l ^
p 3
Uer amelde gedichten, p. 2.
^ g ^ 1
INGREEP 6e even gg < gegeven. gg
VARIANTEN EN M3 a typemachine, Yp b bl inkt (in de hand van J. Vermeulen)
CORRECTIES
I z6
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M3 a > Misschien M3 b > Bezinning g DI-D3
i zoo > zo M2
I dichtbij > dichtbij 1^ D I -D 3
oogenblik. > ogenblik. M 2
3 g g

COMMENTAAR
[193]
4 leven > leven D' -D3
5 gedreven. > gedreven, g D I -D3 3
6 Maar > maar DI-D3
7 slaan > slaan, D I -D3
8 stilgestaan g > stilgestaan g M 2 > stil gestaan, g ^ M3 > stilgestaan; g DI-D3
9 aan. > aan M2
12 dood's > doods' M2
I Zie [175]Ik 7S heb geen naam tusschen u noodig ^ en mij mijn eer' noot 2.
Ditedicht g wordt in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel un Balans ver-
meld bij de gedichten g die mogelijk g l aan de bundel toegevoegd zouden kunnen
worden (zie 14.2). Vervolgens is het gedicht ondergebracht in Morendo. Zie
g g g
verder 21.2, .
4
3 0 Op22 april p 1 944 schreef Achterberg g aan Jan Vermeulen dat hij de titel
`Misschien' veranderd had om een doublure met [6o] `Misschien dat ge nog aan2vei
i t' te voorkomen: "`Misschien" (dat in Afv voorkomt) veranderde ik in
"Bezinning" g (Is deze titel niet ggebruikt? ... ' De titel 'Bezinning' gwas
echter
ook reeds eerderebruikt g3
(zie 260 'Bezinning'). Zie verder 21, .
`WEENEN OMDAT ZEILEN ZOO VERRUKT'
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I 27
M 2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H.
p> > 4
D' Sintels, p. 2 .
^ p 4
D 2 Hoonte, ^ p. p 52. S
P I Eersteroef p D3, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D3 H-89.
^
D3 Cr y to amen ^ III, ^ p. p 21 . S
M3 Koi ' D4
pl HI 22. D4,
D4 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 681.
Vóór 1937
M'
Titel [ontbreekt] > Zeiltocht DI -D 4
I Weenen > Zin gen
M2-D4
I verrukt > verrukt. DI-D4
Stroomen en > Stroomen. En DI-D4
4

5 achterover > achterover, D'-D4
6 naar beneden naar beneden > achterover aa beneden, naarD I -D 4
7 aan rug g > aan rug. g D I - 4
8 en de ziel het helle zeil > En de ziel, het helle zeil, DI-D4
9 mij > mij. mij DI-D4
o hemelsnede > Hemelsnede. D I -D4
I I heil. > Heil. DI-D4
COMMENTAAR I Zie[1 75]Ik 7S heb ^geen naam tusschen u noodig g en mijn eer', noot z.
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
Literatuur over hetedicht: g
Fokkema > R.L.K. `Tra ppen
van zekerheid.'
Hoore, C. van, `De dichter alslastisch p chirurg.' g
[1941 `NU MIN LEVEN VERLOOPEN MOET:'
J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
M2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, II .
p> > 4
D Achtergebleven gedichten, p. I.
g ^ ^ P S
DATERING VÓÓr 1937
LEESTEKST MI
INGREEP 8 `het < het
VARIANTEN EN
CORRECTIES
8 `het > het D
8 goed'. > goed.' M 2 > goed. D
COMMENTAAR I Zie[1 75]Ik heb een naam tusschen u noodig en mijn eer' noot 2.
7S g ^ ^
2 Schrijffout in M 2, r. 8: het i.p.v. `het (vgl. de ingreep in I
1 ^ p g g P M.
[195] `HET IS VAN ZIJNEN HEER, AL WAT HEM IS GEGEVEN'
J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
M2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H-4.
^> >
D Achtergebleven gedichten, p. 20.
g ^ ^ p
I 28

:s ^
1 1 1193] /ne omdat zeilen zoo verrukt', M I (collectie . . . Palies)
I2

DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
Vóór 1937
MI
I Zie[175]Ik heb een naam tusschen u noodi en mijn eer' noot 2.
7S g g ^
[196] `B 'BIJ I PERIODEN WAS HIJ J DEMON EN WEER DICHTER '
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
M 2 Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, ^ H. 4
D Achtergebleven g ggedichten, ^ p. p 21.
Vóór 1937
MT
I Zie[175]`Ik heb geen naam tusschen u noodi en mijn eer' noot 2.
g g J
I `IN WELK DORP ZIJT GIJ VERDRONKEN'
97 J J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
M 2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > H. 4
D Achtergebleven ^ ^gedichten, ^ p. p 16.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Vóór 1937
MI
2 gevallen ^ > ggevallen
D
4 in plaats > in plaats p M 2-D
Io uzelf? > uzelf. M2-D
COMMENTAAR I Zie[175]Ik 7S heb g een naam tusschen u noodig $ en mij mijn eer', noot 2.
9 S `0 WIND DIE MIJ J ONWETEND HOUDT'
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
r3o

DATERING Vóór 1937
LEESTEKST M'
INGREEP I 0 < 0
COMMENTAAR
[199]
M 2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H-4.
p> >
M3 Typoscript D I collectie J. Vermeulen, H zo vi.
D', , ^
D I Morendo, ,p p. i . 9
P l Eersteroef D 2 , H-57.
p ^
P 2 Tweederoef D 2 , H-58.
p ^
D 2 Oude cr y to gamen ^ p. p 75.
M4 Kop p D3 H- izz.
l ^
D3 Ver amelde ^ gedichten, g ^ p p. 3316.
VARIANTEN EN M3 a typemachine, Yp b bl inkt (in de hand van J. Vermeulen)
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M3 a > Wind M3 b-D3
I wind > wind, D' -D3
vrouw; > vrouw, M 2
7 >
I z erucht > gerucht, D i -D 3
g g
I het > 't D I -D3
3
I Zie[175]Ik 7S heb geen naam tusschen u noodig g en mijn eer', noot z.
2 Ditedicht g wordt in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel un Balans ver-
meld bij de ggedichten die mogelijk g l aan de bundel toegevoegd zouden kunnen
worden (zie 14.2). Vervolgens g is het gedicht g ondergebracht g in Morendo. Zie
verder 21.2.4. 4
3 In verband met de samenstelling van gp Morendo schreef Achterberg 29op
maart I 944 aan Jan Vermeulen: `Als de titel "Wind" ook niet in de andere bundels
voorkomt, handhaven we deze.' Zie verder 21.1.
4 Zetfout in P I -D 2 r.: 4 houdt i.p.v. i..v houd (in M4 door D. Wolthers gecorri-
geerd .
`IK WIL MET HAAR BEGRAVEN WORDEN IN ÉÉN GRAF'
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
M2 Manuscript, co llectie J. Vermeulen, H.
p> > 4
D Achtergebleven gedichten, p. 2 2.
g g ^ p
DATERING Vóór 1937
1 3 1

LEESTEKST MI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
iraf. g> graf, g M2-D
2 Opdat p > opdat p D
2 éénzelfde > eenzelfde M2-D
3 begonnen, g ^ > begonnen g M 2-D
COMMENTAAR I Zie [175] `Ik heb geen naam tusschen u noodig en mijn eer', noot 2.
2 0 Opde keerzijde keerzijdevan een brief van Cathrien van Baak d.d. 7 april p I 933 collectie
D.-E. Baestaens) staat de volgende g notitie van Achterberg g `Laatste wil:
ik wil met Bep p en alles wat van mij1 is, verbrand worden; als dit niet kan
wil ik met Bep p en alles wat van mij1 is in één graf g begraven g worden.'
200 'ZI 'ZIJZULLEN
ALLES DOEN, HAAR TE VERDONKEREMANEN '
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
DATERING VÓÓr 1937
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M 2 Manuscript, p> collectie J. Vermeulen, > H-4 .
D Achtergebleven gedichten, p. 2.
^ B ^ p 3
MI
I doen, > doen D
3
tot > te M2 -D
COMMENTAAR I Zie[175]Ik heb geen naam tusschen u noodig en mijn eer', noot 2.
75 g ^ J
20I `IK DROOMDE DAT ZIJ ZI BIJ J MIJ J ZAT EN MET MIN J HANDEN SPEELDE '
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
M 2 Manuscript, collectie J. Vermeulen, H-4.
p> >
DATERING VÓÓr 1937
i3 2
D Achtergebleven g ^gedichten, ^ p. p 24 4 .

LEESTEKST MI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
argeloozer, > argelozer, M 2-D
3 g ^ g ^
COMMENTAAR I Zie [175] `Ik heb geen naam tusschen u noodig en mijn eer', noot z.
202 `DE GOGEN UITGEZIEN ZIN HARD EN BITTER'
> J
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M I Typoscript, collectie A.L.C. , Palies, H-3.
M2 Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, , H. 4
D I Morendo ,pp.
20.
P l Eersteroef p D 2 , H-57.
P 2 Tweederoef p D 2, , I^ 58.
D2 Oude y cr to g amen ,p p. 776.
M3 Kopij p l D3 H-122.
^
D3 Uer amelde ^ gedichten, ^ ,p37 p. 1.
Voor 1937
M'
Titel [ontbreekt] > Kou DI-D3
I Zie[175]Ik 7S heb geen naam tusschen u noodi ^ en mi J jn eer' , noot 2.
2 Ditedicht g wordt in de inhoudsopgave pg van de geplande g P bundel un Balans ver-
meld bij de gedichten g die mogelijk g l aan de bundel toegevoegd zouden kunnen
worden (zie 1 4.2). Vervolgens g is het ggedicht ondergebracht g in Morendo.
Volens Volgenseen vroege g versie van de inhoudsopgave pg van de bundel luidde de titel
van hetedicht g oorspronkelijk p l `Kwatrijn'. 'Kwatrijn'. Zie verder 21 .2. 4.
20 `ALLES ZINKT VAN MIJ AF, IK DRAAG GEEN WERELD MEER'
3 J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie > A.L.C. Palies, H. 3
M2 Manuscript, p, collectie J. Vermeulen, , H- 4.
D Achtergebleven g ^ gedichten, ,p p. 25. 5
133

DATERING Vóór 1937
LEESTEKST MI
COMMENTAAR
I Zie I 7S `Ik heb geen naam tusschen u noodi g en min ^ eer' noot i .
2 Ditedicht g wordt in de inhoudsopgave pg van de geplande g p bundel un Balans ver-
meld bij de gedichten g die mogelijk g l aan de bundel toegevoegd zouden kunnen
worden (zie 14.2). Deze uitgave g werd niet gerealiseerd. Het gedicht g bleef tijl
-
dens Achterbeis g leven ongepubliceerd.
20 `DIEN NACHT STONDEN MACHINES IN HET DONKER '
4
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
134
MI Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H- 3 .
>
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H I2.
T Criterium 1 (mei 1 0. 1 8 . 94 ^ p 4
D I - 2 Osmose s-2 ,p.
22.
D3 Cr to y amen g I ^ p . 1 98.
D4 Cr to amen 2 y g ^ p. p Ss I .
M3 Kopij p DS H I22.
l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, g s pp. 2 2. 3
Vóór 1937
MI
Titel [ontbreekt] > Instrument M 2-D 5
1 donker. > donker: M2-D5
2 Woorden > woorden M 2 -D 5
2 taal > taal, M2-D5
I M' is onderdeel van een verzameling gafkomstig
typoscripten afkomsti uit het archief
van A.L.C. Palies. De typoscripten zijn afschriften van een niet overgeleverd g
cahier van Achterberg, g^ ggedichten bevatte uit de periode p vóór 19937 (zie 37 ook
I S9 ` 0 donkere woeste ruiten voor den dood' noot 3 .
2 M 2 is een doorslag guit het archief van A.L.C. Palies en is overgeleverd g met
doorsla g en van z0 S `laat van uw lichaam bleef voorhanden:' tot en met [208] `De
nacht wordt transparant als een septembermiddag' 34 en 1 `Weerdood'. De originele g
typoscripten van deze ggedichten stuurde Achterberg gp71 op 17 januari 1 94o
aan
Ed. Hoornik, samen met achttien kwatrijnen J (zie I 59 `0 donkere, woeste ruiten

voor den dood 'noot 4). 4 De zes gedichten g werden vervolgens g in verschillende
afleveringen g van Criterium gepubliceerd. gp
3 Zetfout in T r. z: taal. i, i.p.v .v taal,
Dts gedichti vertaald in het Engels g door P. van de Kamp. p
5 Literatuur over hetedicht: g
Sande, > J. van de `De dichter als machine-schrijver.'
1
20 `WAT VAN UW LICHAAM BLEEF VOORHANDEN:'
S
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREPEN
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
2o6
M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
,
M2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H I2.
>
T Criterium 1 (mei 194o),. 18 .
p S
D I -2 Osmose s -2 p. 22.
,p
D3 Cr to y amen g s ^ p. . 199. 1
D4 Cr to y amen g 2 ^p . 1 56.
M3 Kopij p D S H-12.2.
l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. P 2 2. 4
Vóór 1937
MI
4 is < in
6 woedt < wordt
Titel [ontbreekt] > Inteelt M2-D5
I Zie 20 `Dien nacht stonden machines in het donker', noot 1 en 2.
4
`REGEN HAAR LICHAAM HEEFT GEEN SCHULD WANT IK WAS ZONDER'
s
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > H- 3.
M2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-12.
>
T Criterium ia pril I 94 o. ^ P68.
DI - 2 Osmose l2 , p p. 2 3.
D3 Cr to y amen ^ l ^ p. p 200.
D4 Cr y to gamen 2 ^ P p. 57 I .
13S

DATERING Vóór 1937
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M3 Kopij D5, H-i22.
D5 Uervimelde gedichten, p. 225.
MI
Titel [ontbreekt] > Aan den reen M 2-D 5 g
2 lag, lag; M2-D 5
g^ g^
3 ineen; > ineen. M 2 -D 5
4 regen, g^ > Regen, g, M 2-D 5
7 lied, > lied; M 2-D5
I Zie20 4 `Dien nacht stonden machines in het donker', noot I en 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce Y en in het Frans door H.
Fa Fagn ne (2x).
'ZIJ SLAAPT ZOOALS EEN HEEL ONG KIND E SLAAPT'
7 J , J J
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
> 3
DATERING
LEESTEKST
INGREEP
VARIANTEN EN
CORRECTIES
136
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H I z.
>
T Criterium Ia ril I o. 68.
p 94 ^ P
D I - 2 Osmose s - 2 p. 2 .
^ p 3
D3 Cr to amen l p. 20I.
y ^ ^ p
D4 Cr to amen 2 y g p. 18.
^ p s
M3 Kopij D 5 P1 II i 22.
^
D5 Uer amelde ^ gedichten, g ,pp.
226.
Vóór 1937
MI
I0 Uwe < uwe
Titel [ontbreekt] > Slaapkamer p M2-D5
I slaapt. p > slaapt: P M2-D5
2 Loutere > loutere M 2-D 5

3 Geuren > Geuren, M2-D5
los gemaakt > losgeraakt, M 2-D 5
3 g g
4 gezonken, ezonken > gezonken; g , M 2-D 5
een stro ewit > stro ewit M2-D 5
4 S ^
6 lichaam > lichaam , M 2-D 5
7
moederdonker, > moederdonker: M2-D5
geboren. > geboren; M2-D 5
9 g g
I o Uwe > uwe M 2-D 5
To aan > o M2-D5
p
COMMENTAAR I Zie'
4 nacht stonden machines in het donker' , noot i en 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce Y en in het Frans door H.
Fa Fagn ne (2X).
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
137
`DE NACHT WORDT TRANSPARANT ALS EEN SEPTEMBERMIDDAG'
M I Typoscript, collectie A.L.C. , Palies, H. 3
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. , Palies, H I z.
T Criterium I a pril 94 I o. ^ p68.
D I Thebe ,p.20.
D 2 Cr to amen I y ^ ^ pp. 26 3.
D 3 Cr y to ^ amen 2 ,pp. 2 I. S
M3 Kopij ^I22.
p l ^
D4 Uer ^amelde g gedichten, ,pp.
282.
Vóór 1937
MI
Titel [ontbreekt] > Transparant p M2-D4
4 hand , ik > hand. Ik D I -D4
5 Inni g.
> weenend. M 2 -D4
7 zijn konin gweer
> onzer M 2-D4
I Zie 20 4 `Dien nacht stonden machines in het donker' , noot I en 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Duits door H.J.Schadlich in ^ het Engels g door P.
Bo Yce en M. O'Loughlin, g^ in het Spaans p door E Carrasquer q ( 3 x) en in het
Zweeds door L.H. Svensson L. Sóderber g.
3 Zetfout in D 2, r. i: septembermiddag g i..v p septembermiddag.

9
20 `IN DÉZE NACHT LAAT IK U NIET MEER LOS'
9
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
IO
MI Typoscript, collectie A.L.C. , Palies, H- 3.
T Criterium I (november 1 94 94o), , p. 6 97.
D' Thebe, ,p p. 2 4.
D 2 Cr to amen I y ^ ,p p. 2 7o.
D3 Cr y to ^ amen 2 ,pp.
222.
M 2 Ko Pl i' D 4 ^H-122.
D 4 Uer ^amelde ^ gedichten, ,p p. 2 98.
Vóór 1937
M'
Titel MI [ontbreekt]
T-D4 Leven
i AI' In déze nacht laat ik u niet meer los.
T D I De nacht is om ons heen g ele gen
D2-D4 I I heenele g gen
2 MI
3
4
s
T-D4
AV
T-D4
MI
T-D4
MI
T-D4
6 MI
T-D4
7 MI
T-D4
8 MI
i38
T-D4
MI
T-D4
MI
T-D4
Omdat het buiten eerlijk regent,
alsof ik u nog g nooit bezat.
heeftisteren g geen g zin gehad. g
Omdat het buiten eerlijk regent g
Liefde's oerbestanddeelen
heeftisteren geen zin gehad.
g g g
zijn om het huis en in het bed,
1
Liefde's oerbestanddeelen
o uren zonder wet...
zijn om het huis en aan het bed.
met element op element
p
0 uren zonder wet.
hecht ik me in u vast,
Met element op element
p
gij glpplant
uw bloed in mij alsgras,
hecht ik me in u vast.
ik laat u déze nacht niet los,
Gij plant uw bloed in mij als gras.
lp mij g

II M Imoren begint go nieuw g pde
wereld.
T D4 Moren g de wereld.
COMMENTAAR I Zie20 4 `Dien nacht stonden machines in het donker' noot 1.
2 Nadat Achterberg g op P 8 oktober I 94 0 een concept p van Thebe aan Ed. Hoornik
gestuurd estuurd had, ^ zorgde g deze voor de publicatie P van een aantal gedichten g in
Criterium. Zie verder.2. 9
S
2I0 `HI 'HIJLEGT
HET SPANTOUW OM DE POOTEN VAN HET BEEST '
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-3.
>
D I Sintels .20.
,p
D 2 Hoonte, p. 48.
^ p4
P I Eersteroef D3, H-88.
P ^
DATERING VÓÓr 1937
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel MI
DI-D4
I M'
2 Mi
DI-D4
DI-D4
MI-D2
PI-D4
P2 Tweederoef D3, H-89.
P ^
D3 Cr to amen iii, p. 2I 1.
y ^ ^ p
M2 Kopij D4 H-122.
p l ^
D4 Uer amelde ggedichten, ^ p. p ^ 77.
M'
[ontbreekt]
Melkknecht
Hij legt het spantouw om de pooten van het beest .
l gp P
Hi' Hij zet zich op p het melkblok, ,p plaatst de emmer
zet zich neer
Koe-aardig g herkauwt oogendicht g het beest.
Toegevend g
8 M' Hi Hij heeft van alle dier `Geduldichkeit' het meest.
D' iGeduldlichtkeit
D 2 I I gedul eduld
Naast melk en huid heeft hijlg I I M I Het is vandaag weer goed en veel geweest .
g g g
DI
139
D2-D4

I2
MI
DI
DZ
PI-D4
COMMENTAAR
2I I HET ONWEER
Hi' Hij geeft zijn 1 melk als dichteren hun bloed.
hijl
Hijl
zichrijs pl zoals een dichter doet.
I Zie[204] 4 Dien nacht stonden machines in het donker' noot 1.
2 0 ^20 september p 1947 947 stuurde A. Wadman Achterberg een g afschrift van zijn1
artikel `Humor op p leven en dood' voor Commentaar op Achterberg. g Omdat hij er
zelf `niet erg g tevreden' over was, v vroeg g hij Achterberg om zijn mening. In zijn
hij g zijn g l
antwoord schreef Achterberg gonder meer: `U heeft gelijk: gj de titel Melkknecht
is nietelukki g . gIk zal er een ander voor trachten te vinden.' Deze opmerking p g
heeft betrekking g op P de volgende g p passage g in Wadmans artikel: `Een zwak ge-
dicht met een mis plaatste
titel (immers niet de knecht, doch de koe is "hoofdersoon"
met veel gewaagdheden: "sjeest", r
p ^ g g l ^"koe-aa dig", g, "Geduldlichkeit"
dat het toch om de een of andere reden "doet" [...]'(p. p 2 SS . Vergelijk g 1 kde
varianten in r, S en 8;
^ de titel heeft Achterberg g in de latere bronnen niet gewi'l -
zi gd. Zie over Commentaar op Achterberg ^ verder 32.4. 3 4
3 0 Op26 januari 9SS I schreef Achterberg g aan Bert Bakker in verband met Paul
Rodenko's inleiding g voor Voorbij J de laatste stad – die hij van Bakker ter lezingg
had ontvangen g –: "`Melkknecht" ^ waar hij ook van uitgaat, g ^ heeft in Cr YP- to
gamen III een verandering g ondergaan, g ^ zodat het niet meer helemaal aansluit bij
Paul's betoog. g Zou dit hinderen? Het staat trouwens niet in de bloemlezing.' g.
In
de inleiding (p. i 2 citeerde Rodenko het gedicht uit Sintels D I gp g en g ging g hij
onder meer in op p de term `Geduldlichkeit' (vgl. g het apparaat, pp r. 8).
4 Literatuur over hetedicht: g
Brems, > H. `De dichter is een koe 4 .'
OVERLEVERING T De delver I ouni 1937),
1 937 p. I I. ^ p 3
M I Manuscript, kopij P1 D I ^ H 1 o.
D I Eiland deriel p. 2 . ^ ^ p S
D 2 Cr to amen I . – 6.
y g ^p SS S
D3 Cr to y amen g 2 ^ p.
i8.
DATERING Vóóruni 1 I1937
LEESTEKST T
too
M 2 Kopij PlD4, ^H-122.
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ,p p. 8 9.

VARIANTEN EN
CORRECTIES
6 neergelaten, > neergelaten, MI-D4
g ^ g
COMMENTAAR MMENTAAR I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit gedicht g uit i1933.
2 Zie[157]De S7 bruid zint' g , noot 3.
2I2 MET DIT GEDICHT...
OVERLEVERING T De delver Do 1^uni 1 937), 937 ^ p. p I 3 2.
AI' Manuscript, p ^pkopij D I H I o.
l ^
D I Eiland deriel ^ ^ p. p 26.
D 2 Cr to amen I y ^ ^ p. p 57.
D3 Cr to amen 2 y g ^ p. p I. 9
M2 Kop p l D4 H-I22.
^
D4 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 9o.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Vóóruni l i1937
T
3
Tot het > Tot D I > Totdat D2-D4
COMMENTAAR I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit gedicht g uit I 933 .
2 Zie[157]De S7 bruid zint' g , noot 3.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin, g in het Italiaans
door G. van Woudenberg/F. g Nicosia en in het Roemeens door A. Covaci.
4 Zetfout in D I r. 12: onbevolkte i.p.v. p onbevlekte
2I `NU IK ZOO ZUIVER THUIS BEN MET MIJZELF
3 1
I .
(juni 937 ^ p 33
OVERLEVERING T De delver po 1937), p.
M I Manuscript, p kopij D I H-IO.
^ Pl ^
D I Eiland der iel p. 2 . ^ ^ P 7
D2 Cr to amen I p. 58. y g ^ p 5
D3 Cr to amen 2 y ^ ^ Pp.
20.
M 2 Koi' p l D4H I22.
^
D4 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. p9I.
141

DATERING Tussen i april en juni I
Sp l 937
LEESTEKST T
INGREEP 9 tusschen < tuschen
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
MI a zw inkt, b zw inkt (in de hand van R. Houwink)
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M I a> Woorden, ontwaak! M I b-D4
5 Woorden > Woorden, MI-D4
I De ontstaansdatum van ditedicht g is bekend uit de aantekeningen g die Jan
Vermeulen heeft overgenomen g uit het `Gedateerde schrift', waaruit onder meer
ditedicht g afkomstig gwas. Zie voor een overzicht van de andere gedichten g
6.z.
2 Zie[157]De S7 bruid zingt' zint' noot 3. In T is dit gedicht samen met z 4I
`Ik wist
niet dat hij J al sprak in de taal van den dood' gepubliceerd gp onder de gezamenlijke
g 1
titel `Stro phen'.
3 Zetfout in D I r. z: Zie i..v i.p.v. ^ie
2I `IK WIST NIET DAT HIJ AL SPRAK IN DE TAAL VAN DEN DOOD'
4 J
OVERLEVERING T 1 De delver I o 1uni 1937), 937 ^ p. p I 33.
M I Manuscript, p ^pkopij D I H 1 o.
l ^
T2 Moderne Nederlandsche religieuze l riek. Red. J.H. Eekhout A. .D. van
y
Oosten. Lochem, ^ [februari I 939 ^ p p. I 4.
D I Eiland deriel ^ ^ pp.
28.
D 2 Cr yp to amen ^ I , p. . 59.
D3 Cr y to ^amen 2 ^ p. p 21.
M 2 Kopij Pl D4, ^ H I22.
D 4 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p p. 992.
DATERING Tussen 19 9 april p en 1juni i1937
LEESTEKST T
VARIANTEN v EN M M'a zw inkt, b zw inkt (in de hand van R. Houwink, aangebracht g na T2)
CORRECTIES
142
Titel [ontbreekt] > [ontbreekt] M I a-T2 > Ik wist niet... M T b-D4

COMMENTAAR I Zie[213] `Nu ik zoo zuiver thuis ben met mijzelf' noot 1 en 2.
2 In een ongedateerde g brief aan Annie Kuiper p (waarschijnlijk 1 1 20 1juli i 938
schreef Achterberg g dat hij een `uitnoodi gg in voor 'n bloemlezing g(v.
Oosten
en Jan Eekhout)' had ontvangen. g Roel Houwink heeft dit gedicht g en [226]
`Graalridder' aan de samenstellers van de bloemlezing g (T 2) gestuurd. g Zie ook
6.2.2.
DE STAD
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen I uni 1 937), p. I 21.
g $ i 937 ^ p
M I Manuscript, p ^pkopij D I H-io.
l ^
D' Eiland deriel p. 29. ^ ^ p 9
D 2 Cr to amen I y ^ ^ p. p 6o.
D3 Cr to y amen g 2 p. 22.
^ p
111 2 Kopij D4, p ^ I22.
l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p p. 93.
DATERING Tussen 1 maart en juni 1 i1937
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
vergezicht, > vergezicht DII-D4
9 g ^ g
COMMENTAAR I Zie[2.1 3 ] `Nu ik zoo zuiver thuis ben met mijzelf' noot 1.
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
Literatuur over hetedicht: g
Honders, > A.C. `Achterbei 'Achterbergen het bijbels bijbelsgetuigenis.'
g g
Mara l> A. `Wij zijn l een duister fenomeen.'
Ruitenbei g-de Wit A. `Achterbei grevised
in de stad.'
216 DE GEK EN DE SPIEGEL
OVERLEVERING T O waartsche wegen g I S auni I p. 122. 937 ^ p
M I Manuscript, p kopij D', H-IO.
^ P1 ^
D' Eiland deriel ^ ^ p. o. P 3
D 2 Cr to amen I p. 6i.
143
y ^ ^ p
D3 Cr to amen 2 p. 2 .
y ^ ^ p 3

[Z171
M 2 Kopij o i' D 4 H-122.
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ , p. 94.
DATERING Tussen 27 7 februari en l'uni i1937
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie z 3i `Nu ik zoo ^ ^zuiver
thuis ben met mijzelf', noot i .
GRAFSCHRIFT
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen 1 (juni 1937),
g 5 l 937 ^ pp. 12 3.
MI Manuscript Eiland der ^ziel (doorgehaald) g , H-1 o.
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, > H-zo > I.
M3 Typoscript Cel Cel, collectie P. . Meertens, > H zo > Iv.
D l Voorbij de laatste stad I ^ ^ p. p 6 2.
D 2 Voorbij de laatste stad 2 , p. 80.
^ ^ p
D3 Blauwzuur, ^ ^ p. p 22.
D4 Verzamelde ^ edichten ^ 4 ^ p9 . 98i.
DATERING Vóóruni 1 I1937
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
zod-gekoelde do g > doodgekoelde g M 2-D 4
3 Zi' Zij > zij M2-D4
3 dachten, > dachten: M3
7 mi ljn
lichaam is > ik ben DI-4
COMMENTAAR I Dit ggedicht
z zou inee eerste instantie worden opgenomen pg in Eiland der ziel. ^ In
een later stadium werd er het et blad met dit gedicht g in het manuscript Pt
van de bun-
del M I doorgehaald. g Zie verder7.1-7.3.
2 M 2 is iseen door Jan a Vermeulen V vervaardigd deg
afschrift van T Het gedicht g staat
vermeld in de inhoudsopgave van de geplande e lande bundel Balans (zie 14.0. Ver-
volgens g is het gedicht g h ondergebracht o g in de bundel Cel, ^ zoals ook op p M 2 is aan-
getekend. Zie verder 16.
3 In het bundeltyposcript Yp rit p van As yl is dit gedicht g in de plaats p gekomen g voor een
van de ggedichten
uit de reeks ` Directeur'. Het typoscript van z1 7`Grafschrift'
is niet over geleverd
in het typoscript oscri t van de bundel, wel een blad waarop pAch-
I 44

218 OVER EEN LEVEN...
terberg g aantekende: `Grafschrift (zie Laatste aatste stad)'. stad Zie verder 3 I .4. I.
4 In de inhoudsopgave pg van Voorbij de laatste a stad/ -2 staat bij 1 dit ggedicht
ten
onrechte vermeld: 'ongebundeld, g ^eerste publicatie'. p
5 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. oug OVERLEVERING T Opwaartsche wegen I uli au ustus 1 p. 1 2.
^ 5 1 g 937 , p 9
M I Manuscript Eiland der ziel (doorgehaald), H 1 o.
p ^
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, H zo I.
, ,
D I Morendo .26.
,p
P l Eersteroef D 2 H-57.
p ^
P 2 Tweederoef D 2 , H-58.
p ,
D2 Oude cr to amen p. 8z.
y ^ ,p
M3 Kopij D3, H-122.
p l ^
D3 Verzamelde gedichten, p. 323.
^ g ^ p 33
DATERING Tussen 18 maart en juli 1 i1937
LEESTEKST T
VARIANTEN EN PI aedrukt b potlood
g ^ p
CORRECTIES
Titel Over een leven... > Sterrenhoos DI-D3
I weerstandloos, > weerstandsloos, /1/2.-PI a > [weerstandloosPI b-D3 bD
4 verkoos , > verkoos. M 2 -D3
5 omdat, > Omdat, M2-D3
7 sterrenhoos, , > sterrehoos, , M 2
COMMENTAAR 1 Zie[213] `Nu ik zoo zuiver thuis ben met mi ' el ' noot 1.
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in Eiland ddr derziel. IIn
een later stadium werd gedicht het in het blad manuscript met P van de dit- bun
del (M I) doorgehaald. Zie verder7.1-7.3.
145
g
3 M 2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd afschrift van T afkomstig uit het
g ^ g
materiaal van dee g plande bundel Balans. In de inhoudsopgave pgave van deze eze bun-
del staat hetedicht gg
vermeld onder de titel `Sterrehoos' (zie 14.1). Volgens
aantekeningen g pop M 2 is vervolgens g overwogen g het ggedicht op ^ te nemen in Cel
zie 16.1) en Morendo. In een vroege g versie van de inhoudsopgave pg van de
bundel Morendo luidt de titel `Sterrehoos'v g1. M2 , r. 77). Een latere eve versie se heeft ee t
de titel `Sterrenhoos'. Zie verder 21.2.4. 4

219 LAAT MIJ...
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen I uli au ustus I p. I .
g 5 1 g 93 7 ^p 9 3
M I Manuscript Eiland der ziel (doorgehaald) H I o.
P ^ g ,
DATERING Vóóruli 1 I1937
LEESTEKST T
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, s H 2o
^I.
D' Zevengedichten, ^ ^ p. p Ia.
2 D Verzamelde edachten s
^ g ^ p. P I oo 3.
COMMENTAAR I Zie [213] `Nu ik zoo zuiver thuis ben met mi' el ' noot 1.
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in Eiland der ^iel.
In
een later stadium werd het gedicht g blad in het met manuscript ditvan p de bun-
del (M I) doorgehaald. g Zie verder7.1-7.3.
3 M 2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd afschrift van T g ^ afkomstig g uit het
materiaal van dee g plande bundel Balans. In de inhoudsopgave pg van deze bundel
staat hetedicht g niet vermeld onder de titel `Laat mij...'. 1 Wel is er een titel
`Paria II', waarmee ditedicht g bedoeld kan zijn zijng
(zie 14.1). Volgens aanteke-
nin g en pop M 2 is ook overwogen g het gedicht g in Cel (zie 16.I en Morendo (zie
21.2.4) 4 p te nemen. Het ggedicht bleef tijdens Achterbeis g leven on geb
un-
deld en werd opgenomen pg in de postume p uitgave g Zeven ggedichten.
Zie verder
52.2.
220 LAAT IK U LANGZAAM...
OVERLEVERING T Opwaartsche p wegen g I S937 (juli/augustus I ^ p . I 94.
M I Manuscript Eiland der ziel (doorgehaald), H I o.
p ^
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, H2o I.
> >
M3 Typoscript, collectie J. Vermeulen, H-2o I.
> ,
D I Sintels, p. I .
^ p s
PI Eersteroef p D 2, ^ H-57.
P 2 Tweederoef p D 2, , H-58.
D 2 Oude y cr to g amen ^ p. p I I. 7
M4 Kopij p D 3 H-122.
l ^
D 3 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 3S 8.
DATERING Tussen 18 maart en juli l I1937
LEESTEKST T
X 46

VARIANTEN EN
CORRECTIES
a t emachine b potlood (in de hand van J. Vermeulen
Yp , p
M3 a typemachine, b zw inkt, c potlood (in de hand van J. Vermeulen)
Ypp
Titel T M 2 Laat ik u langzaam...
M3 a ontbreekt
b Tweede duisternis
b Tusschen Twee [duisternis]
b Tusschen de duisternissen
D'-D3 I I
I T-M 2 Laat ik u langzaam, g ^ongeweld- M3 a
c mi'1 DI-D3 I I ik
5 T-M'
M 2a
En zij voor uw vege g mond gesteld, g
b[zij] l [lees: Zij] 1
M3 a Zij1 b En z[ij]
DI-D3
6 TMI ril van den dood, dit naakte lied
p >
M 2-D3I I de I 10
I
8 T M4 gegeven e even – en wordt niet ontsteld
D3 I word
8/9 T M 2 stro ewit
9
M3-D3 een stro ewit
g
f? na mij]
COMMENTAAR I Zie[213]Nu 3 ik oo ^ ^uiver thuis ben met mi J^'
el ' noot i .
2 Ditedicht g zou in eerste instantie worden opgenomen pg in Eiland der ^iel.
In
een later stadium werd gedicht het in het blad manuscript met p van de dit- bun
del (M') doorgehaald. g Zie verder7.1-7.3.
3 M2 (een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van T) en M3 zijn ln
af-
komsti guit het materiaal van de geplande g p bundel Balans. In de inhoudsopgave pg
van deze bundel staat hetedicht g vermeld onder de titel `Tusschen de duister-
nissen' (zie 5 14.1). Volgens g aantekeningen g op p M 2 is vervolgens g overwogen g het
gedicht edicht pop te nemen in Cel (zie 16.I en Morendo. In een vroege g versie van de
inhoudsopgav
inhoudso ave van de bundel Morendo luidt de titel `Tussen de duisternissen'.
verder 21.2.4. 4
4 Ditedicht g is vertaald in het Frans door H. Fa Fagne ne.
22I WIJ MOETEN SLAPEN
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen i ull au ustus I p. I .
g 5 l g 937 ^ p 95
147

M I Manuscript, p ^pkopij D I H Io.
l ^
D I Eiland deriel ^ ^ p. p 35.
D 2 Cr to y amen g s ,pp.
66.
D3 Cr to y amen g 2 ,pp.
28.
M 2 Ko Kopi' D4 ^ H-122.
D4 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. p 99.
DATERING Tussen 19 9 februari en juli 1 i1937
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie [213] `Nu ik zoo zuiver thuis ben met mijzelf', noot 1.
2 Regel 2-3 van dit gedicht zijn verwant aan i o `Nu het einde zich nog bezint,',
g 3 g zijn 9 ^ ^^ ,,
r.– (zie ook aldaar, noot 2).
34
222 DE DICHTER IS EEN KOE
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
148
T Opwaartsche wegen ^ 1 S (oktober 1937), 937 p. ^ 2 P S9.
M I Kopie p manuscript, p^ oorspronkelijk p 1 kopij p l D I ^ H 10.
D I Eiland deriel ^ ^ p. p 37.
D 2 C ^ to amen g l ,pp.
68.
D3 Cr to y amen g 2 ,p p. 3 o.
M2 Kopij p D4, H-122.
l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p I o I.
Tussen 28 maart en 1 S september p I1937
T
5 eet, > eet MI-D4
9 drink; > drink, > M I -D4
I I onderste boven? > ondersteboven? MI-D4
I 4 schuw, > schuw M I -D 4
I Zie[213] `Nu ik zoo zuiver thuis ben met mijzelf', noot 1.
2 Toen Achterberg g op p 1 S september p 1937 937 een eerste versie van het manuscript p
van Eiland deriel ^ naar Roel Houwink stuurde, ^ vermeldde hij als 'nog `no te verschijnen
1 in Opw. P Wegen' g dit gedicht, g ^[223] 3`Bloemen' ^22 'Graflegging 4 gg gvan
een oud vriend' en[225]Bloed'. S De gedichten g werden in verschillende
afleveringen g van 0 waartsche wegen g gepubliceerd. gp Zie verder 7 .1.

3 0 Op de publicatie p van dit gedicht g in Opwaartsche wegen ^ reageerde g Martien
Beversluis met 'deevleu g elde g variatie' `De dichter is een eend' in Elckerl yc
1
november 19937^ 3 7), p 3 20. Hierop p ontstond een polemiek P over het gedicht g tussen
Roel Houwink en Beversluis. Op p 9 februari 1 93 8 schreef Achterberg ghier
over aan Annie Kuiper: p `Neen ik wist van dat in "Elcerlijc "Elcerlijc" niets af. 't Deed
wel zeer, dat men nu nog... g Enfin, ^Roel H. verdedigde, g ^ en hij accepteerde p
toen juist t dat vers zoo graag. g g De heele redactie trouwens, ^ zei hij toen.' Zie ver-
der 5 6.1.
4 DitF
gedicht is vertaald in het Engels g door P. Vincent, in het Frans door F.J.
Tem p le H. Breuker , in het Hongaars g door 0. Orbán en in het Roemeens door
A. Covaci.
5 Literatuur over hetedicht: g
Beversluis M. `Ouwe koeien.'
Beversluis, M. `Wie gaf
toestemming gtot
het drukken van deze bederf-
literatuur?'
Brems, > H. `De dichter is een koe 4 .'
Epigoon = M. Beversluis],`Koeien!'
BLOEMEN
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen i6 (maart 1 8. 1 2.
g 93 ^ P
M I Kopie manuscript, oorspronkelijk kopij D I H Io.
p P^ P 1 p l ^
D I Eiland deriel p. 3 6.
^ ^ p 3
D 2 Cr to amen i . 67.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
y ^ ^ p 7
D3 Cr to amen 2 p. 2 .
y g ^ p 9
M 2 Kopij D4 H-122.
Pl ^
D 4 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 10o.
Tussen 19 9 maart en 1 5 september p 11937
T
10 etrouwe > getrouwe MI-D4
g ^ g
COMMENTAAR I Zie[213] `Nu ik zoo zuiver thuis ben met mi k el ' noot 1.
2 Zie [222] `De dichter is een koe', noot 2.
224 GRAFLEGGING VAN EEN OUD VRIEND
OVERLEVERING T Opwaartsche wegen g I S (februari I 93 8. ^ p. 4410.
149

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[225]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI Manuscript, p ^pkopij D I H I o.
l ^
D I Eiland deriel ^ ^ p p. 38. 3
D2 Cr y to gamen i ^ p p. 69. 9
D3 Cr to y amen ^ 2 ^ p . 3 II.
M 2 Kopij p D4 I-I 122.
l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 102.
Vóór I S september p I1937
T
r kleed, > kleed MI-D4
9
BLOED
graf, > graf MI-D4
I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit gedicht g uit het
voorjaar J van I1937.
2 Zie [222] `De dichter is een koe', noot 2.
3 Zetfout in D3, r.: S mee. i.p.v. P mee (niet ggecorrigeerd g in M2). M 2
T O waartSche wegen I ^ (maart I 8 p. I.
g 93^P 3
M I Manuscript, kopij DI H 1o.
p ^p l ^
D I Eiland der iel p.
^ ^ p 39.
D 2 Cr ta amen i p. o.
y g ^ p7
D3 Cr to amen 2 p. 32.
y ^ ^ p 3
M 2 Kop D 4 H-122.
p l ^
D4 Verzamelde gedichten, p. i o.
^ g ^ p 3
Vóór I S se september p I1937
T
s
weten: > weten, MI-D4
COMMENTAAR I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit gedicht g uit april p
1937.
I50

[z261 GRAALRIDDER
2 Zie [2221 `De dichter is een koe', noot 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Hebreeuws door S. van Messes [= J. Meier 1^ in
het Italiaans door G. Prampolini, Pram olim in het Spaans p door F. Carrasquer q (3x) 3 en in
het Zweeds door L.H. Svensson L. Soderber g.
OVERLEVERING M I Manuscript, P^oorspronkelijk p 1 bij 1brief aan R. Houwink, ^ i juli 1 i 93 8.
T I Opwaartsche wegen ^ i 6 (september pp353 1938),. .
T 2 Moderne Nederlandsche religieuze y l riek. Red. J.H.Eekhout A .. D .va van
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
ISI
Oosten. Lochem, ^ [februari 1939], 939 ^ p. p i 3.
D' Eiland deriel ^ ^ p. p 76. 7
M 2 Manuscript, bij brief aan B. Bakker, i januari i o.
p ^ 1 ^ 91 94
D2 Cr to amen l p. II o.
y ^ ^ p
D3 Ene us schreef in 't zand l , p. i 2.
^ ^ ^ p
D4 Ene us schreef in 't and 2 p. 8.
^ ^ ^ p
PI Proef DS H-54.
^
D^ -6 En Jezus schreef in 't ^zand 3-4, -
^ ^ 4 ,pp.
8.
D7 Cr to y amen 2 , p. o.
^ p ^
P2 P Proef D 88,
H9 o.
D 8 En Jezus ^ schreef in an ^ 't and S ^ p. p 8.
M3 Kopi' D9 Hi22.
l ^
D9 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. i 4o.
Vóór I juli i 8
1 93
M I b
M I a-b br inkt
Titel Graalridder < [ontbreekt] M I a > Graalridder M I b-D9
i opgeborgen, > opgeborgen M2
io zijn > Zijn 1 TI -D9
10 avondmaal. > Avondmaal. TI -D9
17 7 moordenaars > zondaren D7-D9
i 7 altemaal... > altemaal... T2-D9
17/18 7 [geen g stro ewit > stro ewit T2
18 ... en > en D3-D 6 P.2-D9
18 mij zelve > mi' zelve D I mij mij zelv -D9
I 0 Op 291 9 uni I 8 93 schreef Achterberg aan g Roel Houwink: `Ik heb nu ± 16
verzen in m'n hoofd. Ik zal, > zoodra ik hem kan ontmoeten, de geneesheer-
genees

[Z 2 7]
OVERLEVERING
1f 2
directeur verzoeken, ze je je te mogen g zenden. Ik wéét dat er iets goeds g bij 1is.'
Twee dagen g later heeft Achterberg gtoestemming gvan A.L.C. Palies gekregen g g en
stuurde hij de gedichten g o p: `Ik geef g ze voor wat ik van sommige g ggeloof
dat ze
zijn: voor aanvulling, g^ vatbaar. Maar 't is misschien 't beste geen
verbetering g
pgg publicatie in tot te doen, vind e j niet. Het is alles zoo direct, als het tenminste
wat is.' De manuscripten p die Achterberg g bij l deze brief voegde, g i zij zijn
g en bevatten vijftien
ggedichten:
[226] `Graalridder' tot en met
2 40 ` Wie ik verder ^al
worden'. Zie verder 6.2.
2 In juli l I 93 8 heeft Roel Houwink contact gehad g met Achterberg gover
de
publicatie p van de vijftien
ggedichten (zie noot I) en hem voorgesteld g een
gedeelte voor Opwaartsche ween ^ te bestemmen en de rest te sturen naar Ed.
Hoornik, die omedichten g voor het nieuwe tijdschrift Werk ggevraagd g had (zie
verder2 2 3 'Jan Toorop', p^ noot 44). In de september-aflevering p g van Opwaartsche
wegen g werden dit gedicht g en [227] 7 `Ambacht achter oogleden' g tot en met 2 3I
'Liefde, ik bli J u loven' gp gepubliceerd. Zie verder 6.2.2.
3 Zie voor T2 [214] 4`Ik
wist niet dat hij i ^j
al sprak in de taal van den dood' noot 2.
4 In de eerste brief die Bert Bakker aan Achterberg gschreef (16 januari 1 194o),
vroeg hij om een afschrift gvan dit gedicht. Drie dagen g later stuurde Achterbergg
hetedicht gedichtin manuscript p M 2 met ^ de opdracht: p `Voor Bert Bakker in
vriendscha vriendschap I 9Jan. 1 94 0.' Vgl. g> Achterberg-Uitgevers, p. dl. 1 . 15-1 7 ; het
manuscript p is g gereproduceerd p in Achterberg g in kaart, ^ pp.
[86].
5 Op 0 1 december 1 2 9Sdeelde Achterberg aan g R.P. Meijer l mee dat r. 17 7van
dit
gedicht in Cr to amen 2 g y^ zou worden: `de voorlaatste regel wordt:
gewijzigdg
"zondaren altemaal"' (brief, collectie R.P. Meijer 1^ Londen).
6 Schri ffout in M 2
1 ^ r. 2: Christus i. i.p.v .v Christus'
De variant in D7 r. 1 7 7is later door D. Wolthers overgenomen g in P 2. De
variant in D3--66, 2
-D
8
> r. 18 nam zij 1 over in M3.Omdat het in deze gevallen g
gaat aat om het bijwerken van inmiddels verouderde versies, ^ worden in het ppa a -
raat alleen deecorri g eerde g versies van P2 en M3 betrokken.
8 Dit gedicht g is vertaald in het Engels g door r S. W Wiersma ersma 2x
9 Literatuur over hetedicht: g
Poort, .. `Graalridder.'
`AMBACHT ACHTER OOGLEDEN'
MI
T
ma
DI
PI
p2
D2
Manuscript, P^ oorspronkelijk P l bij bij brief aan R. Houwink, ^ 1I juli 1 938.
O waartsche wegen g i 6 (september Pp 1938), 354.
Typoscript, collectie . Vermeulen, H 20 I. >
Sintels, ^ p .I 7.
Eersteroef P D 2, ^ H-57.
Tweederoef P D 2 ^,
H-58.
Oude y cr to ^ amen ^ p. p i19.

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M3 Kopij D 3 , H-r 22.
D3 Tleramelde gedichten, p. 36o.
Vóór t juli 1938
M'
P l a gedrukt, b potlood
228 MISGEBOORTE
Titel [ontbreekt] > Ambacht T-D3
9 moesten > moeten P I a > [mo]es[ten] P' b-D3
I Zie 226 `Graalridder' noot I en 2.
2 M 2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd afschrift van T, afkomstig uit het
g g
materiaal van dee g Plande bundel Balans (zie 14.0. Volgens g aantekeningen g
o opM 2 is ook overwogen g het gedicht g op p te nemen in Cel (zie I6.0 en Moren-
do. Het laatste berust op peen vergissing g gvan Jan Vermeulen, ^ die blijkbaar blijkbaa niet
dat Achterberg g het gedicht g reeds had ondergebracht g in Sintels (zie verder
5 2I.2.I .
3 Zetfout in P'-D 2, r. 10: vergeefse i..v tevergeefse (in M3 in onbekende hand
gecorrigeerd).
OVERLEVERING M I Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, I juli 1 8.
p ^ p l 1 ^ 1 93
T Opwaartsche wegen 16 (september I 8.
g p 93 ^ p. 3 5 5.
D I Dead end, p. 26.
p
D 2 Cr to amen I p. I 2.
y g ^ p 4
D3 Cr to amen 2 p. 102.
y ^ ^ p
M 2 Kop D4 H-122.
P1 ^
DATERING VÓÓr I uli I 8
1 93
LEESTEKST MI b
D4 Verzamelde gedichten, p. I 1.
^ g ^ p 7
INGREEP I oëzie < poezië
p P
VARIANTEN EN
CORRECTIES
1S3
M' a-b br inkt
Titel Misgeboorte < [ontbreekt] M I a > Misgeboorte M I b-D4

V COMMENTAAR I In een latere mededeling dateerde Achterberg dit gedicht `oor ' 2 ?'
g g g 3 . .
2 Zie [2261 `Graalridder' noot I en 2.
3 M I isere g roduceerd P in Schri ^ vers prentenboek, ^ p. p 20.
4 Ditedicht is vertaald in het Engels door R.P. Meijer, in i hhet Frans r door
[2291 SURPLUS
g g
D. Vers poor en in het Hebreeuws door S. van Messel = J. Meijer]. l
OVERLEVERING M' Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, i juli I 8.
p ^ p 1 l ^ 1 93
T Opwaartsche wegen i6 (september 1938),. 6.
g pp 3S
D I Eiland deriel p. 48.
^ ^ p4
D 2 Cr to amen I p.
y ^ , p 79.
D3 Cr to amen 2 . 41.
y ^ ^ p 4
M 2 Koi'D4 HI22.
p l ^
DATERING Vóór I 1uli I
93
8
LEESTEKST MI b
VARIANTEN EN MI a-b br inkt
CORRECTIES
D4 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ pp.
112.
Titel Surplus < [ontbreekt] M I a > Surplus M I b-D4
7 het < een M I a> [h]e[t] M I b-D4
COMMENTAAR I Zie 226 `Graalridder' noot 1 en 2.
2I
M isere g roduceerd p in Schrijvers prentenboek rentenboek p. 20.
230 HENRY ROUSSEAU
OVERLEVERING Manuscript, p ^ oorspronkelijk p 1 bij l brief aan R. Houwink, ^ I l juli 93 I 8.
T Opwaartsche wegen ^ 16 (september p 93 I ^ 8. p. 357•
D I Eiland deriel ^ ^ p. p 65. S
D 2 Cr y to gamen i ^ p. p 996.
D3 Cr to y amen g
2 ^ p. p 58.
5
M 2 Kopij p D4 H I22.
l ^
D4 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p p. 12 9.
DATERING Vóór I uli I 8
l 93
154

LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
MI
Titel te Henry yRousseau
> Henri Rousseau D 2-D 4
Jo o meesterhand. > 0 meesterhand. T D4
TO 0 g od g eli' l ke. > 0godgelijke. T> 0 goddeli' l ke. D I -D 4
I Zie[23o]`Graalridder' noot i en 2.
2 Ditedicht g is geïnspireerd g p op phet schilderij `Le rêve' I 9I
o van Henri-Julien
Rousseau \I844-1910)zie afbeelding). g Vgl. g>p Achterberg-Uitgevers, dl. 72
. I .
3 Op 0 1 7oktober I 945 opperde pp Achterberg g tegenover g A.A.M. Stols het idee
voor `een bundel "Hoe maakt u het", zijnde verzen met namen van personen',
waarin o.a. ditedicht g zou moeten worden opgenomen. pg De bundel is nooit
verschenen. Zie verder 22.2.
4 Zetfout in D3, r.: 3 ti J^g ens i..v p tijgers (in M 2 voorstel tot correctie in onbekende
hand).
5 Literatuur over hetedicht: g
Breunesse, J., `Over Gerrit Achterberg,"Henri Rousseau".'
Vries, H. de, `Henri Rousseau.'
2I `LIEFDE IK BLI F U LOVEN'
3 , J
P^ p 1 bij ^ 1 93
T 0 waartsche wegen 16 (september i 8 8–
g p 93 ^p 3S 359
OVERLEVERING M Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, I juli i 8.
DATERING VÓÓr I uli I 8
l 93
LEESTEKST M b
VARIANTEN EN M a-b br inkt
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Liefde T
7 ggras > gras, g T
225 berooven > berooven, T
26 blijve 1 < schrijf M a > blijve M b-T
3 stro hen. P > stro strophen hen; T
32 Dat > dat T
COMMENTAAR I Zie 226 `Graalridder' noot i en 2.
2 In 1939 939 heeft Achterberg gdit gedicht g g gesplitst p in 3o2 `Liefde i' en 3 o3
`Liefde II' (zie verder het a pP araat aldaar).
ISf

Henri-Julien Rousseau, `Le rêve'(zie[23o] 'Henry YRousseau')
Jan Toorop, P^Toorop'
de Christus kan alles redden' (zie[232]jan Tooro '

232 JAN TOOROP
OVERLEVERING MI Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, 1 juli 1 8.
p ^ p 1 1 ^ l 93
T' Werk 1. 33p44•
(maart 1938),.
D I Eiland deriel ^ ^ p. p 32. 3
D 2 Cr to y amen g
l ,p p. 36
.
D3 Ene us ^schreef in 't and ^ I , p 9.
T 2 Pen en penseel. Bijzonder nummer van Critisch bulletin uitgegeven in de zomer van ^
1947, P . 224.
D4 Ene us schreef in 't and 2 ^ ^ , p. S.
P I Proef DS ^ H- 5 4.
D S -^ En Jezus '
^ schreef in 't zand ^ 3-4 -4,p
, p. 5.
D7 Cr to amen 2 y g ^ p p. 2
S
.
2 P Proef D 88,
Ho. 9
D D 8 En Jezus ^ schreef in an ^ 't and S ,p p. 5.
M 2 Kopij p D9, H I 22.
l ^
D9 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p996.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Vóór I juli 1938
93
M'
2 voor dat > voordat D3
4/5 [geen strofewit] > [strofewit] D3, D4-D 6, P2-D8
9 eendere > eendre D3, D4-D6, PZ-Dg
9/10 [geen strofewit] > [strofewit] D3, D4-D 6, P2-D8
12 juist > juist, T T -D3, D4-D9
1 3zijn > Zijn D3, D 4-D 6, P2-D9
COMMENTAAR I Volgens g een latere mededeling g van Achterberg g dateert dit ggedicht uit 1 936.
2 Ditedicht g is geïnspireerd g p op phet schilderij `Alleen de Christus kan alles redden'
(1922)van Jan Toorop(18 pp 5 8-1 9 28). Een prentbriefkaart met een reproductie p van
dit schilderij bevindt zich in de collectie Achterberg g(zie afbeelding). g
1S7
3 Zie [226] `Graalridder' noot I en 2.
4 0 Op 6 juli ^ I 8 93 wendde Ed. Hoornik zich tot Roel Houwink met het tverzoek o
omedichten g van Achterberg gvoor het eerste nummer van het nieuwe tijd 1 -
schrift Werk. Van de vijftien
ggedichten die Houwink in zijn 1 bezit had (zie 226
`Graalridder' > noot 2 stuurde hij er l negen g aan Hoornik (8 augustus g 1 93 8).
Hoornik kopieerde p de gedichten g en liet ze bij bijde
overige redactieleden van
Werk circuleren. In totaal werden achtgedichten g opgenomen pg in Werk: eik. 2 3 z 'Jan
Toorop' p tot en met [239] 39 `De dood laat ^ een gedicht g meer toe' (het et niet geplaatste gP
gedicht g was 2 4 0 `Wie ik verder ^ al worden' . Zi Zie verder 6.2.2.

X2 3 3]
[234]
5 0 p18 december 1 6 94vroeg R. g Blijstra 1 Achterberg b gom
een bijdrage voor Pen
enpenseel, een bijzonder nummer van Critisch bulletin. Achterberg g stuurde zzes
ge
dichtenedichten g en gaf g – voor het geval g de gedichten g `niet beantwoorden de aa aan
het doel' – in zijn brief nog geen opsomming p gvan de schilders van zijn 1n
voor
keur. Deedichten g werden geplaatst gp in de afdeling g`Schrijvers 1 over schilders'.
Zie verder 3 2.1.
7.
6 Zetfout in D7 r. 1: ik u i..v ik laat u (door D. Wolthers in M 2
p
2 gecorrigeerd).
7 De verandering in D3, D 4-D 6 en P z_ D 8r, 1 3is
later door D. Wolthers over _
g3
ggenomen in M 2 . Omdat het in dit ggeval g gaat om het bijwerken l bijk van een inmid
-
dels verouderde versie, wordt in het apparaat pP alleen de gecorrigeerde g g versie van
M 2 betrokken.
GRAFSCHRIFT
OVERLEVERING M' Manuscript, p ^ oorspronkelijk p 1 bij 1 brief aan R. Houwink, ^ I juli 1 1 93 8.
T Werk 1. 1.3(maart 1939), 939 ^ p 44.
D 1 - 2 Osmose i -2 , 37.
D3 Cr to amen I y g ^ p. p 2 2. s
D 4 Cr to amen y g 2 ^ p. p 18 0.
DATERING VÓÓr I uli I 8
1 93
LEESTEKST
M2 Ko Kopi'
D S H 122.
^
D5 Verzamelde
^ ggedichten, ^ p. p 47 2 .
ml b
VARIANTEN EN MI a-b br inkt
CORRECTIES
`HET BLINDE KOMEN'
p.
Titel Grafschrift < [ontbreekt] M' a > Grafschrift M I b-D5
4 De > de DI-DS
p ^ 3 4
2 Ditedicht is vertaald in het Engels doorJ.S. Holmes(2x),in het Hebreeuws
COMMENTAAR I Zie[232]` an Toorop', noot en 4.
g g
door S. van Messel = J. Meijer] l en in het Spaans P door F.
3 Literatuur over hetedicht: g
Bolhuis, A.. `De dichter van het vers, dat niet bedierf.'
Carrasquer q 2x .
OVERLEVERING M I Manuscript, p, oorspronkelijk p ^ bij ^ brief aan R. Houwink, , I ^juli I 9 3 8.
1Só

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
[235]
T Werk 1.3 (maart 1939), p. 44-45.
D 1 - z O.rmo.re I - Z, p. 37.
D3 Cryptogamen`, p. 224.
D 4 Cryptogamen 2, p. 179.
M 2 Kopij Ds, H-I22.
D S Verzamelde gedichten, p. 246.
Vóór I juli I 8
1 93
MI
Titel [ontbreekt] > Kerker T-D5
4 duren > duren, TD 5
6 deuren > deuren, T D 5
13/14 3 4[gee
[strofewit] > een stro strofewit] D' -D 5
17 uren > uren, T
I 9 zijne > Zijn Zijne DI-D5
I Zie[232]`'Jan Toorop', p ^ noot 3en 4. 4
2 In Tvalt het strofewit in r. 13/14 3 4samen met het pagina-einde. pg
`TOEN IK HET EINDE HAD BEREIKT'
OVERLEVERING M' Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, I juli I 8,
DATERING Vóór I uli I 8
l 93
I 59
P^ p 1 l ^ 1 93
T Werk I. 1.3 (maart 1939), 939 ^ p. p 45.
D I-2 Osmose' -2 p. 36.
^ p 3
M 2 Manuscript, p oorspronkelijk ^ p l collectie A. en E. Visser, ^ H. 3 S
D 3 Cr y to g amen' , p. 2.23.
D4 Ene us ^ schreef in ' 't ^ and' ^ p. p 16.
D 5 Ene us ^ schreef in 't ^and 2 ^ Pp.
I 2
Pl P Proef D 6
^H- S. 4
D ^- 7 En Jezus ^ schreef 't in ^ t and -4
^3 p. p 12.
D s Cr to 2 amen y g , p p. I 7 8.
P 2 Proef D9, ^ H- 9 o.
D9 Ene us schreef in 't and 5
^ ^ p. 12.
^ p
M3 Kop p D 10 H-I22.
l ^
D I ° Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 2 4S.

LEESTEKST MI
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Tusschen twee eeuwigheden g T D 3 > Over de abbok D4 -D'°
3 slik l^> slijk 1 M 2
hem, > Hem I -D I °
5 > D
hij > Hi D I _D I 0
7
l
één
-
>
I o maar een voor- en achteruit een één D4-D7 maar een D 8_ DIO
COMMENTAAR I Zie[232]`'Jan Toorop', p ^ noot 3en 4. 4
2 M I isere g produceerd
in Schrijvers prentenboek rentenboek p. 20.
Tijdens een bezoek gaan
Ab en Edith Visser in Amsterdam heeft Achterberg
ditedicht g in hun `Gastenboek' geschreven g (M 2, ^ ggedateerd `2 7 –Ix–' 46.
' Vol-
g ens Ab Visser is de titel `Over de Jabbok' (vgl. g D4-D 10 van hem gafkomstig:
`Ik voelde er de strijd in van Jacob met de engel, g ^ bij
de Jabbok, de heroïsche
strijd van de mens met God .... En ik stelde hem voor, ^ de titel van dit ge-
dicht te veranderen in "Over de Jabbok". Onmiddellijk Onmiddellijkstemde hij daarin toe
en later, ik weet niet meer waarin, zag ik dit gedicht herdrukt onder die titel.'
> g g
Zie A. Visser, `Over de Jabbok', p. 140.
> >p 4
4 Op I december I 2 schreef Achterberg aan R .P. Meijer dat hij overwoog in
p 95 g 1 l g
Cr to amen 2 de oorspronkelijke r. I o te herstellen: `de laatste regel herstel ik
y g p l g
waarschijnlijk weer: "Is maar een schrede"' (brief, collectie R.P. Meijer, 1er
Lon-
den .
58 De variant in D r. I o is later door D. Wolthers overgenomen g in P 2.
Omdat
het in diteval g gaat g om het bijwerken bijwerke van een inmiddels verouderde versie,
in het apparaat pp alleen de gecorrigeerde g g versie van P 2 betrokken.
6 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door D. O'Driscoll en S. Wiersma Zx .
7 Literatuur over hetedicht: g
Gier, J. de, `Over en vóór de Jabbok.'
Visser, A. `Over de Jabbok.'
{236] `DE DONKERE MORGENREGENS'
p ^ p 1 1 ^ l 93
T Werk I. 1.3 (maart 1939), 939 ^ p p. 4 5 •
D I Eiland deriel p. i.
^ ^ p 3
D 2 Cr to amen l p. 6z.
y g ,p
D3 Cr
y to gamen
2 , p p. 24 4 .
M 2 Kopij D4 p H I22.
l ^
D4 Verzamelde gedichten, p. ^ ^ ^ p 95.
OVERLEVERING M' Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, I juli I 8.
I 6o

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
VóórI 'ulil 8
1 93
M'
Titel [ontbreekt] > Verloren T-D4
voren —af > vorenaf T D4
S
6 toehooren > toehooren,
>
T> toebehooren > D I -2 > toebehoren D3-D 4
COMMENTAAR I Zie [232 ` an Tooro p, ' noot 3 en 4.
2 Zetfout in D I r.: S beginnen. ^ i..v i.p.v. beginnen ^
[^37]
`HET HUIS IS LEEG, UIT HET HOOREN'
OVERLEVERING M' Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, I juli I 8.
p ^ p 1 1 ^ 1 93
T Werk I. (maart 1939), p.
DI - 2 Osmose' -2 ^ p. p 35.
D 3 Cr to amen l y . 221.
g ,p
D4 Cr to amen 2 y g ^ p. p I ^ 6.
DATERING Vóór I uli I 8
1 93
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
1.3 939 ^ p 45.
M 2 Kopij DS H 1 22.
p l ^
D 5 Verzamelde
^ ggedichten, ^ p. 2 .
p 43
M'
Titel [ontbreekt] > Het huis is leeg T D 5
g
I hooren > hóóren T
s
din en > din en T D 5
g g^
COMMENTAAR I Ziez 2 ` an Tooro ' noot en .
3 p, 3 4
[238] ` ZOOALS HET WATER SMAAKT DES NACHTS,'
OVERLEVERING M I Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, 1 juli I 8.
p ^ p 1 bij ^ 1 93
T Werk 1.3 3 (maart 1939), 939^p 46. 4
D I -2 Osmose' -2 36.
^ p 3
161

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
D3 Cr to amen I y p. 222.
^ ^ p
D4 Cr y to gamen 2 , I . ^ p. 77
M 2 Kopij p DS H I22.
l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 44 2 .
Vóór I juli I 8
l 93
M'
M I a br inkt, botlood (waarschijnlijk niet in de hand van Achterberg)
l 1 g
Titel [ontbreekt] > Overstorven T D 5
6 inharent, > > inha e rent > M I b-D5
I I acht > acht, ^ T D 5
I 2 equivalent q > aequivalent q D I -D 5
COMMENTAAR I Zie[232]`'Jan Toorop', noot en 4.
p ^ 3 4
{239}
`DE DOOD LAAT GEEN GEDICHT MEER TOE'
OVERLEVERING M I Manuscript, p oorspronkelijk ^ p 1 bij 1 brief aan R. Houwink, ^ i ljuli I 938.
T Werk I. 1.3(maart 1939), 939 p. ^ p 46. 4
D I - 2 Osmose -2 . I , p 3S•
D3 r y to ^amen ^I p.
zzo.
D4 Cr y to amen ^ 2 , p. p 75 I .
M 2 Kop p DS H-IZZ.
l ^
D5 Verzamelde ^ gedichten, ^ ^ p. p z 42.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Vóór I juli i 8
1 93
M I b
M' a-b br inkt
Titel [ontbreekt] > Doodendans T D 5
2 vóór > voor T D S
5 hoe < hoe, M I a > [hoe] M I b-D5
9 niet hoe, > niet, > hoe T
II - o > – oDI-DS
I2 zij l > Zij l T
COMMENTAAR I Zie2 32 ` an Tooro p, ' noot 3 en 4.
2 Zetfout in D3 r.: 4 In i.p.v. p in
162.

{24 0] `WIE IK VERDER ZAL WORDEN'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREPEN
VARIANTEN EN
CORRECTIES
MI Manuscript, oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, 1 juli 1 8.
p ^ p l 1 ^ J 93
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, 18 oktober 1 8 H.
> 93 ^ 5
T 0 waartsche wegen I (mei I p. I O.
^ 7 939 ^ p 3
D I Eiland der iel p. o– I.
^ ^ p4 4
D 2 Cr to amenj 1– 2.
y g ^ p> >
D3 Cr to amen 2–
y g ^ p 33 34.
M3 Kopij D 4 , H-122.
p l ^
D4 Verzamelde ^ ^gedichten, ^ p. p i o 4 –I So.
Vóór I ljuli 1 938
(M')
Vóór 18 oktober 1938 93 (M 2)
Op COMMENTAARJ
93 g g
163
MI
M 2 (ziep zie. 112)
8 verouden. < verouden
z6 wanneer < wanneer,
Titel [ontbreekt] > Wie ik nu nog g zal worden... T-D4
I verder > nu nog g M2-D4
3 den > de M2-D4
4 mee > mee, T D4
4 mijnheer. J > mijnheer; J M 2 -D 4
[Hier eindigt MI]
^
M 2-D4 r.-28:
5
10 eigenbeheer, g ^> eigen g beheer, T D4
I 3 den > dien T D4
Imeer S > meer, T-D4
16 zonder het > zonder dat het T D I
I 9 ontvouwde > ontvouwde T-D4
28 mee > mee, T D4
I 0 I juli I 8 stuurde Achterberg de eerste versie van dit gedicht M I
samen met veertien andereedichten g naar ^ Roel Houwink. Uit deze zendingg
stuurde Houwink onder andere ditedicht g door aan Ed. Hoornik ter publicatie P
in Werk maar hetedicht g werd daarin niet opgenomen Pg (zie 2 32 'Jan Toorop', p
nooten 3 4). 4 Tussen I juli J en 18 oktober heeft Achterberg ghet gedicht g uit ge- ge
breid met r.5-28 S (zie verder noot 2).

[24 1 ] `OM TE VERGAAN'
LEESTEKST MI
2 M 2 - een afschrift van een niet overgeleverdh handschrift van Achterbergg – is
afkomstig g uit het archief van A.L.C. Palies a es en gedateerd ge
18 October 1938'. B-
halve ditedicht g bevat het typoscript 2 4i Om te vergaan' g tot en z 46
`De
wijlen J dat ^i' het verkoos'. Wellicht heeft Achterberg g de originele g handschriften a dschriften
aan Gerrit Kamphuisgestuurd, p in verband met de eventuele publicatie p van de d
ggedichten in Opwaartsche wegen. ^ Ook is het mogelijk gl dat Achterberg c terber gp op ge
-
dichten doelde toen hij op P 8 november i 938 aan Roel R e Houwink H schreef: 'Mag `
ik de titels der verzen weer aan je je overlaten? Het is misschien s ineens eens te zien.' zeen.
Deedichten g – van titels voorzien – werden in 1939gepubliceerdi 939 in de mel -
afleveringan g Opwaartsche wegen. g Zie verder 6.2.2.
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, 18 oktober 1 8 H.
> 93 ^ 5
T Opwaartsche wegen g 17 7 (mei 1939), 939 ^ p. P 97
D/ Eiland deriel ^^ p4 p. 46.
D 2 Cr to amen I y g ^ pp. 77•
D3 Cr to y amen ^ 2 ^ p p. 39.
M 2 Koi' pJ D4H122. D4,
D4 Verzamelde ^ ^ gedichten, ,pp.
I 1 o.
DATERING VÓÓr 18 oktober 1938
93
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel [ontbreekt] > Aan den dood T D4
I vergaan g > vergaan, T D4
9 hetzelfde > het zelfde T
COMMENTAAR I Zie[24o]`Wie ik verder ^ al worden', , noot 2.
[242] `VANNACHT 'VANNACHT, DEN DROOM, LIGGEND ONDER EEN TAFEL, , '
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie > A.L.C. Palies, i 8 oktober I
93 8 ^
H. S
T Opwaartsche wegen g 17 7 (mei 1939), 939 ^ p. P 998.
D/ Eiland deriel ^ ^ p. p 47.
D 2 Cr to amen I y ^ ,p p. 778.
I 64

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
D3 Cr to y amen ^ 2 ^ p4 . o.
M 2 Kopij p D 4 ^ Izz.
l ^
D 4 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p 111.
Vóór 18 oktober 1938
93
MI
Titel [ontbreekt] > Droom T D4
9 een meter. > één meter. T D4
COMMENTAAR co I Zie [240] `Fie ik verder ^ al worden', , noot 2.
2 Zetfout in T r.: 9 meter i..v i.p.v. meter. en in D 2, ^ r. S: beamen i.p.v. p beamen.
[2431
`ACHTER DEN DOOD VERSCHANST'
> 93 ^ S
T Opwaartsche wegen g 17 7 (mei 1939), 939 ^ p p. 99.
D I Sphinx, ^ p. p 7.
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, 18 oktober 1 8 H.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M 2 Typoscript D 2 Querido-archief, H-56.
^ ,
P l Eersteroef D2 H-57.
p ^
P 2 Tweederoef D 2 H-58.
p ^
D 2 Oude y cr to g amen ^ p. p 1 7S.
M3 Kopij P1D3 ^H-122.
D3 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p p. 47 470.
Vóór 18 oktober 1938
93
MI
Titel [ontbreekt] > Achter den dood T > Achter de dood DI-D3
I den > de D`-D3
3 dans > glans, T-D3
COMMENTAAR I Ziezo [2401`Fie ik verder ^zal
worden' noot z.
165

[z44]
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
INGREPEN
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[^4s]
`IN DEZE MORGEN ZONDER SCHULD'
M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > i8 oktober I 93 8.H ^ S.
T Opwaartsche wegen I (mei 1939),
g 7 939 p. I oo. ^ p
D I Eiland deriel ^ ^ p. p4S•
D 2 Cr to y amen g I ^ p . 776.
D3 Cr to amen z p. 38. y g ^ p 3
M z Kop p D 4 H-I22,
l ^
D4 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 1 0 9,
Vóór 18 oktober 1938
93
MI
onthult, < onthuld,
>
10 verzadigt < verzadigd
g g
Titel [ontbreekt] > Deze moren... T D4
^ g
I morgen > morgen, T-D4
g g^
2 dooden > dooden, T D4
onthult > onthult; T D4
4 >
8 overbodig > overbodig, T-D4
g g^
I Zie [240] ` luie ik verder ^al
worden', noot 2.
2 Typefout in M I fout in D I - 2, r. 4: onthuldi.p.v. onthult
YP ^ 4 p
3 Ditedicht is vertaald in het Engels door P. Boyce.
g g Y
`DES MORGENS KRUIPT EEN BEEST VAN VREES'
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie A.L.C. Palies, 18 oktober I 8 H.
> 93 ^ S
T Opwaartsche wegen I (mei 1939),
g 7 939 p. IOI. ^ p
D I Eiland deriel ^ ^ p. p 44•
2^` M Manuscript, in exemplaar p I
p oorspronkelijk collectie M. van Loggem.
^ p ^ ggem D 2 Cr to amen I p.
y ^ ^ p 75.
D3 Cr to amen z, y g p. 37.
^
M3 Kopij P1 D 4 ^ H 122.
D4 Verzamelde ^ gedichten ^ ^ p.
IoB.
DATERING VOOr 18 oktober 1938
93
166

LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[^46l
MI
Titel [ontbreekt] > Ontwaken T D4
6 vinden > vinden, D'-D4
6 en ontvangen? > en t' ontvangen? T D4
g g
8 in donker > in 't donker T D4
heiligen geest > Heiligen Geest T D4
9 g g g
I Ziezo `luie ik verder al worden' noot z.
[240] ^
2 Zie 116 `Kleine Ode aan het water', noot z.
3 Zetfout in D i en D 2-D 4, r. 6: en 't ontvangen? g i.p.v. i..v en t' ontvangen? g gecorri
Berd in Verzamelde gedichten 44).
Schrijffout in M z^
g ^ g 1 M2*, r. 16: dode i.p.v i, .v doode
Ditedicht g is vertaald in het Spaans p door F. Carrasquer q zx .
`DE WIJLEN DAT ZIJ HET VERKOOS'
1 J
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie A.L.C. Palies, 18 oktober I 8 H.
> 93 ^ 5
T Opwaartsche wegen 17 (mei 1 939), p. 102.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I 67
g 7 939 ^ p
D' Eiland der ^
iel
^ p. p 4 2–
43.
D 2 Cr to amen I .– y g p. ^ 73 74.
D3 Cr to amen 2 . – y g ^p 35-36.
M2 Ko Kopij i^ D 4, H I22.
^
D 4 Verzamelde
p. I o6– I 07.
gedichten,
^ ^ ^ p 7
Vóór 18 oktober 1938
93
MI
Titel [ontbreekt] > Geluk T-D4
9 dit van binnen > dit vanbinnen T > dat van binnen D I -D4
I I te samen > tezamen T > te zamen D' > tesamen D2-D4
1 4 zich zelve > zichzelve T D4
16 'n > een DI-D4
z6 raamkozijn J > raamkozijn; l^ T-D4
28 uit >in DI-D4
3o – o > o D2-D4

COMMENTAAR
[^47]
I
MI-T
DI - 3
D4-D7
D8
P2-Dio
I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit gedicht g `Utrecht ± febr. '38'. 3
2 Zie [24o] ` luie ik verder ^al
worden', noot 2.
3 Zetfout in D3, r. 17/18: 7 [geen g stro ewit i.p.v. p. stro ewit (in D 2 valt het strofewit
samen pg a ina-einde ^• in met M 2 is de zetfout hetecorr
door D. Wolthers g i-
geerd .
REIZIGER `DOET ' GOLGOTHA I
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie ^A.L.C. Palies, 25 S december I 93 8 ^ H-6.
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, ^ januari I H.
3l 93 9 ^ 7
T 0 waartsche wegen g I 7(maart I 939 ^ p. P 8.
D I Eiland deriel ^ ^ p p. 77.
D 2 Reiziger `doet' Golgotha, p. ^ ^ p N.
D3 Cr to y amen ^ l ,p.
I II —II2.
D 4 Ene us schreef in 't and I ^ ^ ^ p. P I 3.
D5 Ene us schreef in 't and 2 ^ ^ ^ p p. 9.
P I Proef D 6 H
_
^ S. 4
D ^- 7 En jezus schreef in ' t zand 3-4 -4 , p.
^ ^ ^ p 9.
D8 D Cr to amen 2
y ^ , p p. 771.
1
P 2 Proef D9, ^ H 9o.
D9 Ene us ^ schreef in 't ^and ^ 5. p. 9.
M3 Kop p l D 10 H I22
^
D° Verzamelde ^ gedichten, ^ ,p p. 4I
1.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Nummer M I -D I I
168
Vóór 22 december 1938
93
M'
D 2[ontbreekt]
D3 -DIO I
Ze hebben Hem, zonder zich af te vragen
g
Zij
0

4 M' En toen Hij daar te lijden hing
MZ I
T-D3 1
D4-D7
D8 I
P2-DIo
I
pl een s jker is een leelijk ldingg MZI I --
TD3 I I
D4-D7 – een I
D 8
P 2-D I °
een I
– een
I
M spijker
6 MI-D3
D4-D7
zei Hij: Vader vergeef g het hun.
D 8
o
P2-D9
M3-D1°
8 M I 't Was hun er immers om te doen,
M 2-D 10Het was
9
M I te zien wat of Hij nu zou doen!
M 2-D 1 ° om eens te zien,
0
De volgende g reels g ontbreken in M I
M 2-D i ° r. 00)-02):
Io M2-D10 Zoo heeft Hij nog voor hen gebeden,
g g
I I M2-D10 en in Zijn sterven aan hen meegegeven
1
I2 M2-D10 een alibi voor huneweten.
g
I2 M2-D10 stro ewit
3
Io MI
(13) M2-DI°
12 MI
I M 2-T
S
DI -DIo
169
MI -D10 r. I o I –I 1
^ 8
3 S 8):
Ik stond van verreuasi wat te praten
q p
En ik stond in de verte
Ze deden toch wat zi zij niet konden laten.
I immers toch,
ze

14 4 MI Zijns J Vaders armen... nog g voor Paschen
i 7 M2
T-D3
de armen van Zijn 1 Vader; – – voor
D4-D7 I I handen
D 8
armen
P 2-D'° I handen
Op 93 g vijf g
[247] 47 'Reiziger g "doet" Golgotha g i' 2 8 4'Reiziger g "doet" Golgotha g i1' 2[249]
`Evenui di aan de e schreden' 2 0 ^ g ^ ` Woordenbloeisel:' en 2 1 `Vincent'. Van de
schreden', S S
eerste tweegedichten g is het origineel g niet overgeleverd. g Voordat Achterbergs g
brief verzonden werd, ^l zijn er afschriften van de gedichten g gemaakt. g Deze
typoscripten, afkomsti afkomstiguit het archief van A.L.C. Palies, v zijn gedateerd `2
zijn g '25
December 1938' 93 MI . Kort na het verzenden van de gedichten g hheeft Achterberge
g beide gedichten g herzien , waarover hij l 0 p 2 januari 1 1 939 aan Houwink
schreef: `Het is misschien wel 'n beetje gek, g ^ maar ik had toch geen g vrede met
die twee "Golgotha"-verzen. g Mag g ik ze je, 1> even veranderd, > met een derde er
aan toegevoeg, d hierbij alsno ginsluiten?'
Ook van deze nieuwe versie is alleen
het afschrift uit de collectie van Palies bewaardebleven g ,ggedateerd ` 3Januari
1 939 M2 . Zie ook 2 S2 'Reiziger g "doet" Golgotha g 111' en verder 6.2. 3.
2 In zijn brief aan Houwink van 22 december 93 1 8 opperde pp Achterberg g ver-
schillende mogelijkheden g l voor publicatie p van de vijf ggedichten
(zie noot 1 :
`Als ze wat zijn, J> zouden ze dan in "Werk" 't meest tot hun recht komen, > of in
O.W?' Ook overwoog g hij de gedichten te sturen naar K. Lekkerkerker, die hem
hij g
om een bijdrage J g had gevraagd g g voor de bloemlezing g In aanbouw. D e gedichten g
zouden in verschillende tijdschriften verschijnen. Dit gedicht g werd, samen met
[248]'Reiziger g "doet" Golgotha g Ii' en 2 S2 `Reizi ger "doet" Gol gotha
111' in
1939 9398 gepubliceerd p in de maart-aflevering gvan Opwaartsche wegen. g Zie verder
6.2.3.
3 Voor de uitgave g van de rijmprent l p Reiziger `doet' Go lg
otha (D 2) in i 943 heeft
Achterberg g de verkorte titel 'Golgotha' g overwogen, g^ zoals blijkt 1 uit een brief
van Bert Bakker van io juli 1 94 9433 : `Met den kleine titel "Golgotha" g ben ik er erg
blij. En toch: het scherpe, p^P spottende, "moderne", Amerikaansche van "Reiziger g
doet" hoort er haast bij.' Uiteindelijk bleef toch de oorspronkelijke P 1 titel ge-
handhaafd. Zie verder 12.4.1. 4
4 In zijn bespreking p g van Eiland der ^iel in Het vaderland van 3 maart I 94o noem-
de Menno ter Braak ditedicht g `misschien wel het beste uit den heelen bundel'.
Achterbergs g reactie hierop p luidde: `Toch is voor mij "Reiziger" g niet het beste.'
(Brief aan Ed. Hoornikuni 7 J 1 940.
5 In 1 9S3 vertelde Achterberg g in een interview: `Sommige g verzen vroegen g een
lang gg rijpingsproces en kre en moeilijk vorm, andere schreef ik juist weer snel
moeilijk ^ l
o pb.v. ^ "Reiziger g `doet' Golgotha". g Dit vers heb ik met opzet p in een soort
krantenstijl l gehouden.' RA. Hekstra K. Kla p, `De dichter Gerrit Achterber g'
p. 199.) 99 Tegenover g H.U. Jessurun d'Oliveira `Gerrit Achterberg', gap 3 1 zei
COMMENTAAR I 0 2 2 december 1 8 stuurde Achterberg vijf gedichten aan Roel Houwink:
170

Achterberg in I ; 'Reiziger doet Golgotha ... heb ik in tien minuten O -
g 959 gpge
schreven.'
62
De in P 2 aangebrachte g veranderingen g zijn 1 later door D. Wolthers over geno-
men in M3, de kopij p l voor D 10 . Omdat het in dit geval g gaat g om het bijwerken bij ke
een inmiddels verouderde versie, wordt in het apparaat pp alleen de gecorri
geerde versie van M3 betrokken.
7 De reeks2 – 47 2 8 4– 2 2 5 'Reiziger g "doet" Golgotha' g is vertaald in het Engels g
door S. Wiersma 2x en in het Spaans P door F. Carrasquer(2)0. 9
8 Literatuur over de reeks2 47 –2 48-2 2 S 'Reiziger g "doet" Gol gotha
.
Berkelmans, > F. `Achterbei g "doet" Golgotha.' g
Boekenoen Boekenogen, H. `Kanttekenin g bil • "Reizi ger `doet' Gol gotha".'
Leek, > Th. van der, `Voor of tegen.' g
Leek Leek, Th. van der, `De dichter Achterberg.' g
Roeland Vermeer, >J.,
`Over religieuzegelegenheidspoëzie g en de Gol gotha
gedichten van .' Gerrit Achterberg.' g
Vereecke, W, `Lessen en methode.'
Anoniem `Twee Pinksterverzen van Gerrit Achterberg.' g 95 I 8)
REIZIGER `DOET ' GOLGOTHA II
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > 52 december 1 93 8 ^ H- 6.
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > 3 1januari I 93 9 ^ H. 7
T Opwaartsche wegen g 1 7(maart I 939 ^ p. p 9.
D I Eiland deriel ^ ^ p. p 7 8.
D 2 Reiziger `doet' Golgotha, ^ ^ p. p [9].
D3 Cr to y amen g I ^ p . 11 3.
D4 Ene• ^us schreef in ^'t zand' ^ p . 1 4.
D5 Ene us schreef in 't and 2 ^ ^ ^ Pp.
1o.
PT P Proef D 6
^H S. 4
D
6-7 En Jezus schreef an in t 'tzand 3-4, -4
^ ^ ,pp.
I o.
D8 D C ^ r to amen 2
y ^ ^ p. p 72. 7 2
P2 Proef D9H D9, 9o.
D9 Ene us ^schreef in 't and ^
5 ^ p. p Ia.
M3 Kopij Pl D 10 ^ H-122.
D I ° Verzamelde ^ ggedichten, ^ p p. 1 4 2.
DATERING Vóór 22 december 1938
93
LEESTEKST MI
INGREEP 8 ontvreemdden < ontvreemden
171

VARIANTEN EN
CORRECTIES
Nummer Al' --D 1 I I
2 MI
M2
7
9
I0
MI-2
TD1°
M1
M2-DI°
MI-2
TD10
14 MI
M2-DIo
I
S
COMMENTAAR
D 2[ontbreekt]
D3-D 1O II
T-D I
D2
D3-D1°
M'
M2
T-D I
D2-Dio
Jezus v. Nazareth – Christuseheeten –
g
van
J. van N.,
v N.,
S M I niet in zijn graf gevonden : 't graf was open.
Al2.-T
i;
DI-3 I Zijn I :
D4-D7 I het I
D 8 't graf
P 2 -D 1OI het I
172
dat zijn discipelen p de wacht beslopen, p,
Zijn l
Geëxalteerde vrouwen meenden,
I echter
dat zij hem zagen wandelen door de beemden;
l g
Hem
Maar dit is van bevoegde zijde wedersproken
g zijde p
men late zicheen knollen voor citroen' verkoopen.
g P
Men
I citroen
I knol voor een
I Zie247 'Reiziger g "doet" Golgotha g I' , noot i tot en met 8. Dit gedicht g is
bovendien vertaald in het Hongaars g door B. István.
2 Over de verandering g van r. I S— die Achterberg g overwoog g in verband met de
uitgave g van de rijmprent l p Reiziger `doet' Golgotha g (D 2) – schreef Bert Bakker hem
op o To juli l I 943 : `De g gewijzigde l g reel g is zoo beter, hoewel de zachte klank van
knollen, de vloeiende staart, nu vervalt. De dikke 1. van knol is zooveel harder.'
Zie 12.4.1.
3 Typefout in M I - 2 Yp^r. 8: ontvreemden i..v ontvreemdden en in M 2, r. i : meeren.
i.p.v. ^ 3
i.p.v. p meren.; , T r. : 5^ i jn i.p.v. p Zijn is inconsequent. q

2 'EVENWIJDIG AAN DEZE SCHREDEN'
49 J
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
MI Typoscript, oors oorspronkelijk P l) bij brief aan R. Houwink, ^ 22 december 1 938.
T Criterium I (mei 1940),. p 18 5.
D I Dead end ^ p . z 3.
D 2 Cr y to gamen i ^ p . 31
8.
D3 Cr y to gamen 2 ^ p. p 998.
M 2 Kopij D4 H-122.
p l ^
D4 Verzamelde ^ g gedichten, ,p p. 16 7.
Vóór zz december 1938
93
MI
[250]`WOORDENBLOEISEL:'
Titel ontbreekt > Gang g T-D4
2 den > de T-D4
5 als mijn 1 heelal en eeuwigheid. g > als lied en gelukzaligheid. g g T-D4
8 g ene – >gene, T-D4
8 bereid, > bereid – T-D4
9 de leden, > de vrede, T > den vrede, DI-D4
1 o waarom > waarin T-D4
I Ziez 47 'Reiziger g "doet" Golgotha g i' ^noot I. Aangezien g van ditgedicht,
[2501`Woordenbloeisel.^' en z i S `Vincent' de originele g- typoscripten zijn over ele
zijn g
verd (M I ), blijven de afschriften uit de collectie van A.L.C. Palies hier buiten
beschouwing. g
2 Ditedicht g stuurde Achterberg g op p 1 Snovember 1939 939 – samen met z 1S
`Vincent'z S3 `Dans' ^ z S4 `Herfst'^3 12 `Vrucht'X33 i `Bloei' en 34 i
`Weerdood' – aan Ed. Hoornik. Achterberg gvroeg gnaar de mogelijkheden gl voor
publicatie g van de ggedichten in Centaur ^ maar dit tijdhrift l sc zou niet meer ver-
schijnen. 1 Hoornik reserveerde de ggedichten voor Werk en, ^ nadat ook dit tijd 1 -
schrift was opgeheven, pg ^ Criterium. Op P 17 7 ljanuari 1 940 schreef Achterberg g aan
Hoornik: `De verzen Dans, Vrucht Gang,Vincent, g He st en Bloei ontving g 1je
in
goede g orde van "Werk" terug gvia Annie, ^ voor Criterium? Ik zie ze al bij bijde
druk pr.' De gedichten g werden, met andere andere, gepubliceerd in de april- p en mei
afleveringan g Criterium. Zie verder 6..2 3 en 8.1.
OVERLEVERING MI Typoscript, oors oorspronkelijk p ) bij brief aan R. Houwink, z2 december i 8.
bij ^ 93
T Criterium i (mei 1 94o), 94 ^pp.
181.
173

I
2
3
4
4/5
S
6
7
8
M'
MI
MI
MI
MI
MI
MI
MI
MI
8/9 Mr
9
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
I0
II
I2
MI
MI
MI
MI
DI Dead end ^ p . 34 34.
D 2 Cr y to gamen l ^. p 51 o-I ^ 1.
D3 Cr y to gamen 2 ^ p. p I Io.
M 2 Kopij p D4, H-122.
l ^
D4 Ue ^amelde ggedichten, ^ p. .I179.
Vóór 22 december 1938 M I
93
Vóór I2 december I (T)
939
MI
T (zie p. 148)
M I , r. I-I2:
Woordenbloeisel:
bloed genoot...
Arm vermoeisel,
want zij dood.
J
stro ewit
Poëtisch blijfsel: l
doodenrag
over den brijzel,
zi -za .
g g
[strofewit]
Verzenvindsel
nog op tijd:
g P l
doodenwindsel
in eeuwigheid.
g
[Hier eindigt M I]
^
T-D4 , r. 1-22:
Titel T D4 Overspel
p
I T D4 Poëtisch bloei Sel:
2 T D4 overspel
p
174
R_ N1 `, I, I]

3 T-D4 van dood en leven;
43
T-D4 een arm vermoeisel F– MI ,
T-D4 en blind gegeven,
5 gg
6 T-D4 ik weet het wel
7 T-D4 – o zielsverraad
8 T-D4 aan liefde's al-
9 T-D4 genoegzaamheid
g g –
I o T-D I maar ik sta of val
D2-D4
I I T-D4 bij dit appèl, Pp
I2 T-D4 ik ben u kwijt,
I T-D4 wanneer ik niet
3
14 T-D4 u overhaal
4
I T-D4 vanuit het niet
S
16 T-D4 met woorden, wit
I T-D4 van uw vergaan;
7 g
18 T-D4 het eenigst, dit,
>
1 9 T-D4 en toegestaan,
9 g
20 T-D4 zooals eenmaal
21 T-D4 het zoet bezit
22 T-D4 van uw lichaam.
[Hier eindi gen
T-D4]
COMMENTAAR I Zie [249] 49 aan de ^e
schreden' noot 1.
2 0 OpI 2 december i 939 stuurde Achterberg g tenminste 2 3 gedichten g aan Ed.
Hoornik in verband met de samenstelling g van D ead end (zie ook 3S I `Som -
nambule' noot I). O p 1 9 december 19939 3 9 bevestigde g Hoornik welke `nieuwe
gedichten' edichten' hij in zijn zijn bezit had – waaronder de nieuwe versie van dit gedicht g –
en vroeg g hij of deze gedichten in Criterium mochten worden gepubliceerd. 0
hij g gP Op
2 9 december 1 939 gaf g Achterberg g hiervoor toestemming. g De gedichten g werden
in 1 94o 94 in verschillende afleveringen g van Criterium gepubliceerd. g P Zie verder
8.i.
I7f

25I VINCENT
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
M' Typoscript, oors oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, 22 december 1 93 8.
p 1 l ^ 2 93
T 1 Criterium 1 a ril 1 0. o.
p 94 ^ p. 7
M 2 Typoscript, collectie J. Vermeulen, , ^I zo,1.
D I Sintels, pp.
28.
T z Pen en penseel . Bi J^ ^ onder nummer van Critisch bulletin uitgegeven an de omer ^
van 1947, p. 2 2 S .
D 2 Hoonte, ^ p. p 57.
P I Eersteroef p D3, H-88.
^
P 2 Tweederoef p D3, 1-1-89.
^
D3 Cr to y amen ^ 111 III p. 220.
Kop p D4 H-1 22.
l ^
D4 Ue amelde ^ gedichten, g ^ p. p 686.
Vóór 2 2 december 1938
93
MI
Reekstitel M I -M2[ontbreekt]
D I Kwatrijnen
T 2-D4 [ontbreekt]
Titel MI-D4
r MI
2 MI
3
4
176
TI-M2
DI-D4
TI-M2
DI-D4
MI
TI
M2
DI
Tz
DZ-D4
MI
TI-D4
M 2 a typemachine, b potlood
Yp^ p
Vincent
Zijn zonnen schroeiden zóó genadeloos: g
De wereld om hem wist hij 1 leeg g en voos .
hij bracht een zijn vrouw zijn oor gelijk gl een roos. s
En ook zijn l lichaam was hem waardeloos
en
Als
Voor
hij lppenseel
verwisselt voor revolver
a
b Eer [
eer I io
acht hij zijn lichaam verder waardeloos.
brengt g hij een vrouw zijn oor gelijk g ^ een roos. os
1°
4]
R_ M' , 21

COMMENTAAR I Op 0 januari i 93 8 schreef Achterberg gaan Annie Kuiper: p `Heb je 1 toen die
[252]
roman over Vincent van Goch's [sic] leven nog gelezen: "Vincent"?' Welke
gg
roman Achterberg bedoelde, is niet te achterhalen.
g
2 Zie [13o] `In uw bloed', noot 1.
3 Zie249 'Evenwijdigaan de deze
schreden' noot i en 2.
M 2 is een door Jan Vermeulen vervaardigd g afschrift van T. Het gedicht g staat
vermeld in de inhoudsopgave pgg van Balans (zie 14.1). Vervolgens is overwogen g
om gedicht hete in de geplande lande bundel Heul (zie i 6. i en More ndo op p ne te -
men. Volgens g een aantekening g van Vermeulen op p M 2 is dit laatste niet gebeurd g
`omdat het niet in de sfeer v/d bundelast. p Anders is het natuurlijk natuurlij goed.' Zie
21.2 en 21. 3 .
5 In DI is ditedicht , samen met Si `Code 9 civile' en 20 S 'Daemon', , egp - u
bliceerd onder deezamenlijke g 1 titel `Kwatrijnen'.
'Kwatrijnen'
Zie over de opname p van dit gedicht in Pen en penseel 2 2 g 3 'Jan Toorop', p^ S5.
7 Ditedicht gp
is vertaald in het Duits door H.J.Sch^dlich en in het Spaans door
F. Carrasquer. q
REIZIGER `DOET ' GOLGOTHA III
OVERLEVERING M' Typoscript, collectie A.L.C. Palies, > januari 1 H.
3 93 9 ^ 7
T Opwaartsche wegen g 17 7 (maart 1939), 939 ^ p. p 10.
D I Eiland deriel ^ ^ p. p79•
D 2 Reiziger `doet' Golgotha, ^ ^ p. p [II].
D3 Cr to amen I . 1 I. y ^ ^p 4
D4 Ene us schreef in 't and I p. i .
^ ^ ,p S
D5 Ene us schreef in 't and 2 ^ ^ ^ pp.
I i.
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
P 1 Proef D 6 H ^ S. 4
^- D 7 En Jezus schreef in t 'tzand 3-4, -4 p. i 1.
^ ^ ^ p
D8 D Cr to amen 2
y g ^ p. p 73.
P 2 Proef D9, H- o.
^ 9
D9 Ene us schreef in 't and 5 . i i.
^ ^ ,p
M 2 Kop D 10 H-I22.
P1 ^
D I ° Verzamelde gedichten, p. i .
^ g ^ p 43
Tussen 22 december 1 93
8 en 2 januari
I
MI
Nummer M I -D I III
177
D 2[ontbreekt]
D 3-D 10 III
P 2 a gedrukt, b bl potlood
1939

i 8
6 M -D ...Toen heeft een S.O.S. ml n ziel doorreten:
1
P 2a
b ...Daar
D9-D 10...Toen
1 , g lg
8 MI- T Wie niet vóór Mij is is té en Mi' eweest '
D i -8 D
P2-D9 I
M2 I
DIO
I 155
12
i
M -D
8 Christus, wil mij 1 verschijnen 1 aan den einder.
P 2 a
b de
D9-D IO I I den
COMMENTAAR I Zie[247]'Reiziger 47 g "doet" Golgotha g i' noot I tot en met 8.
2 Aangezien g de varianten in P 2 b, ^ r. 6: Daar en r. 12: de niet zijn overgenomen g
in D9, moet er een latereroef p zijn zijn geweest waarin Achterberg gde
veranderin-
gen ongedaan g heeft gemaakt g (zie 3 0.10.1 . Ten onrechte zijn 1 de varianten wel
opgenomen pg in de (postume) p `zevende' druk van En Jezus ^ schreef in 't ^
i693•
38 Zetfout in D r. 2: wordt i..v word en in D D' en D 8 r. 8: voorma i. .v voor Mij
(door D. Wolthersecorri eerd in M 2 ; zetfout in D5 -7 g g r. 8: geweest.' g i.p.v i..v
geweest,' (in P 2 in rode inkt – onbekende hand g –ecorri g eerd tot ggeweest',).
.
BLIJF [253]`IK J U BINNEN MIJ J BEREIKEN'
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
178
M I Typoscript, oors
p 1 januari
1 ^
T Criterium i a ril 1 0. 69.
p 94 ^ p. 9
D I Dead end . 2 I.
,p
D 2 Cr to amen I y g ^ p. p 31
6.
D3 Cr to amen 2 . y g 9 6.
^ p9
M 2 Kopij D4, H-122.
p l ^
D4 Verzamelde gedichten, p. 16 .
'
'
oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink, 2 januari I1939.
^ g ^ p S
Vóór a januari 939 1939 M I
Vóór I 5november 1939 939 (T)
MI
T (zie p. 144)

VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel M I[ontbreekt]
T-D4 Dans
I ml-D4 Ik blijf u binnen mij bereiken
2 MI met stilten die de uwe reiken,
T' D4 1 lo die u overreiken,
3 M'
4
T-D4
woorden, ontdaan van zon en maan
MI r.-18:
4
M I een evenveel met u bezwijken bezwijke
I aan leven en den dood ingaan
5 g
6 MI is als een laatste, zoete waan,
M Ihuiverend in hen neergestreken,
7 g
8 MI vanuit verleden zekerheden;
M I om u volkomen te gelijken;
9 g l
1 o M I scheidin sli n
9 ^J
10 m1 welk zingen g zal dán zijn zij ontstaan?
O I I M I [scheidingslijn]
I I M 1Maar zij bezitten naar de zijde
12 MI van licht en lucht nog mijn bestaan,
g l
113 M I en moeten weer bij J u vandaan
14 MI dit lichaam in en deze naam;
4
1 M' wankelend tusschen ons beiden
S
16 M I vangt een verloren dansen aan
g
I M I van dood en leven, elkanders waan,
>
18 M Ien van elkander niet te scheiden.
[Hier eindigt MI]
T-D4, r. 4-12:
3/4 T-D4 [strofewit]
179

4 T Zij willen met u zijn ver vergaan g .
DI-D4 I I
5 T Maar zij bezitten naar de zijde 1 i- M I Ii]
D I -D4 maar I I
6 T-D4 van licht en lucht nog mijn bestaan – MI 12
g 1
6/7 T-D4 stro ewit
7
T-D4 en moeten weer bij u vandaan; F– MI
7 1 > /3]
8 T-D4 weifelend tusschen de twee rijken,
T-D4 van t hun verloren dansen aan: i- M I IG
9 g
9/I o T-D4 stro ewit
1 o T-D4 zonder oorsprong,zonder einde, einde
I I T binnen het rhytme Y van ons beide,
D'-D4 I I rhythme Y
beiden,
I2 T-D4 datgeen lichaam meer vinden kan.
COMMENTAAR
[254]
LEESTEKST MI
[Hier eindigen TD4
l
I 0 Op 2 januari
939 1939 stuurde Achterberg – gaf ezien g van de herziene versie van
'Reiziger g "doet" Golgotha' g – vier nieuwe gedichten g aan Roel Houwink: 2 S3
`Ik blijf u binnen mij bereiken' tot en met [256] `Binnen het stugge duister van den
dood'. Aangezien g van deze gedichten g de oorspronkelijke p l- typoscripten zij zijn l over
ggeleverd M I blijven
^ 1ven
de afschriften uit de collectie van A.L.C. Palies hier bui-
ten beschouwing. g
2 Zie2[249] 'Evenwijdigaan de ^e
schreden' noot 2.
`EEUWIGHEDEN VAN MOND EN SCHOOT'
OVERLEVERING M I Typoscript, oors oorspronkelijk bij brief aan R. Houwink,
p 1 2 januari I
1 ^ januari 1939.
T Criterium i a Pril I 94 o. ^ p. 69. 9
DI -2 -2
Osmose s ,p.
26.
D3 r to amen I y p. 20 .
^ ^ p ^
D4 Cr to amen 2 . y g 16 .
^ P 4
M 2 Kopij D S H-1
p l 22.
^
D5 Verzamelde gedichten, p. 2 2.
^ g ,p 3
DATERING Vóór 2 januari
1939 I
I80

VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
Titel [ontbreekt] > Herfst T-D5
I Zie[253]Ik S3 blijfu binnen mij bereiken' noot 1.
2 Zie[249] 49 'Evenwijdig J g aan dee schreden' noot 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
2 'BLIJF IN MIJN GOGEN DIE U ZIEN GELOOVEN'
SS J J >
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M I Typoscript, oors oorspronkelijk P 1 bij 1 brief aan R. Houwink, ^ 2 januari 1 januari 1939.
M 2 Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-9.
>
T Werk 1. 9 (september p 19939 3 9), ^ p. P 54•
D I Eiland deriel p. o. ^ ^ p 5
D 2 Cr to amen I y g ^ pp.
81.
D3 Cr to amen 2 y g pp. 43•
M3 Kopij D4 H-1 22.
pl
D4 Uer amelde gedichten,
^ ^ ^ p
Vóór 2 januari 1 I1939
MI
p. i14.
Titel [ontbreekt] > Geest M2-D4
naderen, naderen, naderen > langzaam, langzaam komen M 2-D4
4 g ^ g
I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht 1`'anuari mei 1 938'.
2 Zie[253]Ik S 3 bli ^f u binnen mij ^ bereiken' noot 1.
3 Ditedicht g heeft Achterberg, g^ met twintig g andere gedichten, g ^ op p 2 juli 1
i 939 meegegeven aan Ed. Hoornik ter aanvulling g van de bundel E iland der ijel iel.
dezeedichten g zijn zijndoorslagen g bewaard gebleven, g ^afkomstig g uit het
archief van A.L.C. Palies (M 2). Hoornikubliceerde p de gedichten g eveneens in
Werk (zie verder [282] `Onmacht' noot 2).
2 G `BINNEN HET STUGGE DUISTER VAN DEN DOOD'
OVERLEVERING MI Typoscript, oors oorspronkelijk p J bij l brief aan R. Houwink, ^ 2 januari 1 1 939•
T Criterium 1 (mei 194o), 94 , p 181.
IóI

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
Titel
3
4
5
MI
T-D4
M'
T D4
MI
T-D4
MI
T-D4
6 MI
T-D4
COMMENTAAR
[257]
DI Dead end, p. 33.
D 2 Cryptogamen i, p. 149.
D 3 Cryptogamen z, p. Io9.
M 2 Kopij D4, H-i2z.
D4 Uer7ameldegedichten, p. 178.
Vóór 2 januari
1939 I
M'
[ontbreekt]
Offerande
zóó in zich zelfekeerd g of nooit ontriefde
10 en groot,
het leven haar het lichaam, dat zooroot
g
of nooit een leven haar ontriefde
liefhad het andere lichaam, dat haarriefde...
g
het lichaam, waarmee zij zich bood,
Wij waren beide blindelings g en bloot.
om het volkomen teerieven. g
I Zie'
S3 `Ik bli J u binnen mij J bereiken noot I .
2 Zie [250] ` Woordenbloeisel:' noot 2.
3 Zetfout in T r.: 4 even i.p.v. p een
NIEMANDSLAND
OVERLEVERING T In aanbouw. Letterkundig werk van jongeren. J^ Red. K. Lekkerkerker. Brussel, ,
[november '939], 939 D. ^ p 9.
D I Dead end ,p.
I 6.
D 2 Cr to y amen I . i 2 8.
^ ^ p
D 3 Cr to y amen g 2 p. 88.
^ p
M Koi' p l D 4H- 122.
^
D4 Verzamelde ^ ggedichten, ^ p. p I S7.
DATERING Vóór 20 maart 1939
1 8 2

LEESTEKST T
COMMENTAAR 10 Op 29 9november 1938 93 benaderde K. Lekkerkerker Achterbergg met ver-
zoek `een aantaledichten g plus p een portret' p af te staan voor `een letterkundige
1 jongerenalmanak'. g Nadat Achterberg g verschillende keren aan Roel Houwink
advies over zijn bijdrage l g had gevraagd, g g^ stuurde hij op p2 0 maart t 1939 93– 9 de slui-
tin gstermijn l was ggesteld o p i april p – `eeni ge verzen, ^met een portret' P naar
Lekkerkerker. Uit de verzameling g van maar liefst vijfentwintig vij fentwinti gedichten d chten koos
Lekkerkerker er acht uit voor In aanbouw: 2 S7 `Niemandsland' tot en met et z6
4
`Contract'. De rest stuurde hij – zoals hij hijAchterberg g op p 29 9maart 1939 939 mee-
deelde – aan S. Vestdijk voor Groot Nederland (zie [265] S`Bolero van Ravel', noot 00
2 en Ed. Hoornik voor Werk (zie[272]`Zestien i' noot 2 . Drie gedichten g e
werden niete g ubliceerd P (zie [279] 79 `H.v B.' noot I . Zie verder 6. 3. I.
2 Zetfout in D I r.: 3 ontberen i.p.v. p ontberen.
[25 8] STEM
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
183
M I Typoscript, bij brief aan K. Lekkerkerker, ^ 20 maart I1939.
T In aanbouw. Letterkunde werk van jongeren. Red. K. Lekkerkerker. Brussel,
[november 1 939], , p. 9.
D' Dead end ,p.
16.
D 2 Cr to amen I y ^ ,pp.
129.
D3 Cr to y amen g 2 , p .8 . 9
M 2 Ko Kopij i j D4, H-I 22.
D4 Ver amelde gedichten, p. 1 8.
^ ^ ^ P 5
Vóór 20 maart 1939
MI
M I a typemachine, b zw inkt (in onbekende hand)
YP
2 parelvisschers
> P[arelvisschers] M' b-D4
3 serenade > S[erenade] MI b-D4
3 enz. > ^ > enzoovoort, > D I -D4
5 de > den TD4
I 0 P 29l 9 januari I 8 93schreef Achterberg vanuit g het Huis van Bewaring g te
Utrecht aan Annie Kuiper: p `Ook is 't nu al meer dan 6 weken geleden g sinds ik
de laatste muziek hoorde. ... Wataf g ik niet om te hooren: Sarah ea L de n r
[...]'. In een ongedateerde g brief, ^ waarschijnlijk van begin augustus I 8
waarschijnlijk g g 93

OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
schreef hij vanuit Avereest aan haar: `Vanmiddag g zong g Sarah Leander Annie.
Dezelfde sonore stem.' De Zweedse filmactrice en zan geres
Zarah Le a de n r
(1907-198 i werd in deze periode p bekend door haar optreden p in Duitse films,
waarin zij met een bijzonder g^lage, omfloerste stem populaire p p liedjes liedjes zong. Ook
`Dearelvissers' P van George g Bizet(1838-1875) was toen reeds een evergreen. g
De `Serenata' van Enrico Toselli188 3– I 26 9 – dus niet: Toscelli – werd in de
dertiger g jaren
bijzonder
PPpopulair in de vertolking g van de tenor Beniamino
Gigli 18 0– i . Zie J. Vermeulen, `Achterbei en de muziek', p. I– z.
g 9 9S7 ^ 'Achterberg ^ p S S
2 Zie[257]Niemandsland' noot 1.
S7
3 Van ditedicht en van 261 `Geest' [263] g ^ 3 `Nacht' en [264] 4`Contract' zijn zij de
Achterberg g aan Lekkerkerker gg
gestuurde typoscripten bewaard gebleven
M I > collectie K. Lekkerkerker, Amsterdam). POp
de typoscripten zij in be
zijn l on
kende hand – niet die van Lekkerkerker – veranderingen g aangebracht g M I b).
WOORD
T In aanbouw. Letterkundi gwerk van Jg jon eren. Red. K. Lekkerkerker. Brussel
[november 19p. 3 9], I o. 939 ^ p
D I Eiland deriel ^ ^ p. p 62.
D 2 Cr to y amen g I , p. 93.
D3 Cr to amen 2
y g ,p ss•
M Ko Pi
jD4,
H 12 2.
D4 Verzamelde gedichten, p. 126.
Vóór 20 maart 1939
260 BEZINNING
T
I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht 1 `januari mei 93 I 8'
2 Zie[257]Niemandsland' S7
noot I.
3 Dit gedicht is vertaald in het Duits door H.J.Schadlich ^ in het Engels g door
P. Boyce, J. Brockway (7x) en M. O'Loughlin en in het Zweeds Y ^ Y7 g
doorJ.F. de
Zanger/S. L Lybeck beck.
Literatuur over hetedicht: g
Brockway, Y> J. `At a loss for words: Achterbei g in En glish.'
OVERLEVERING T In aanbouw. Letterkundig werk van jongeren. Red. K. Lekkerkerker. Brussel,
[november 1939], 939 p. ^p 1o.
1go

DI Dead end ^ p . I 7.
D 2 Cr to amen I y p. I o.
^ ,p 3
D3 Cr to amen 2 y 0.
^ ^ P9
M Koi'D4 pl HI22. D4,
D4 Verzamelde gedichten, p. I 59.
DATERING Vóór 20 maart 1939
LEESTEKST T
^ g ^ p 59
COMMENTAAR I Zie 2 57 `Niemandsland' noot i .
261 GEEST
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
M I Typoscript, bij bijbrief aan K. Lekkerkerker, ^ 20 maart I1939.
T In aanbouw. Letterkundig werk van jongeren. Red. K. Lekkerkerker. Brussel,
november 19939 p. 3 9], ^ I p I.
D' Eiland der iel . 61.
D 2 Cr to amen I y ^ ^ p 992.
D3 Cr to y amen g 2 , p. 54.
M 2 Kopij pl D4, H-I22.
D4 Verzamelde ^ g gedichten, ,pp. I2 S.
Vóór zo maart 1939
MI
262 WEDERKEER
M I a typemachine, b zw inkt (in onbekende hand)
I zichzelve > zichzelven T
12 de > [de]n M I b-T
I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht 1 `januari mei 93 i 8'.
2 Zie[257]Niemandsland' S7
noot 1.
3 Zie'
S `Stem' ^ noot 3. 3
4 Zetfout in D3 r. 7: 7 geest g i..v p ^ geest, (in M 2 door ^ D. Wolthersgecorrigeerd).
OVERLEVERING T In aanbouw. Letterkundig gwerk van jongeren. ^ g Red. K. Lekkerkerker. Brussel, SS ,
november I 939 ^ p.
I I.
I85

[263]
DI Dead end ,p.
18.
D 2 Cr to amen I y g ^ p. p 3I
1.
D3 Cr to amen 2 y ^ ^ p. p 91.
M Kop p D4 H-122.
l ^
D4 Vel-zamelde ^amelde gedichten, 8 ^ pp.
16o.
DATERING Vóór 20 maart 1939
LEESTEKST T
INGREEP 7 m1 1^ n' < m1 1, n
VARIANTEN EN
CORRECTIES
9 blijdschapbloed, > blijdschapsbloed, D2-D4
9 mijn > mijn, DI-D4
COMMENTAAR I Zie[257]Niemandsland' 57
noot i.
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
NACHT
M I Typoscript, bij bij brief aan K. Lekkerkerker, ^zo maart 11939.
T In aanbouw. Letterkundig werk vanjongeren. Red. K. Lekkerkerker. Brussel,
november 1939], 939 p. ^ p 12.
D I Eiland deriel ^ ^ p. P 6o.
D 2 Cr to amen I y g ^ p991.
D3 Cr to y amen2 ^ ,P 53.
M 2jKo Pi
D4, H-1 zz.
D4 Verzamelde gedichten, p. 124.
Vóór 20 maart 1939
M'
M I a typemachine, YP b zw inkt (in onbekende hand)
g , P
CORRECTIES M2 aedrukt b bl ball oint (in de hand van D. Wolthers
186
2 de > [de]n M i b-T
5 mij, l^ > mij 1 D3-M 2 a [mij], 2 b-D4
1 ^
8 deze > [dezejn M I b-T
die > die n M I b-T
9

COMMENTAAR I In een latere mededeling g dateerde Achterberg ^ dit ggedicht 1 `januari mei 93 I 8'.
2 Zie[257]Niemandsland' S7
noot I.
3 Zie'
S `Stem' ^ noot . 3
4 Zetfout in D3 r. I: heen i.p.v. P heen. (niet ggecorrigeerd g in M2 M2).
5 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door J. Brockway Y(2X).
26 CONTRACT
4
OVERLEVERING M' Typoscript, bij bi' brief aan K. Lekkerkerker, ^ zo maart I1939.
T In aanbouw. Letterkundig werk ^^,
van jongeren. Red. K. Lekkerkerker. Brussel,
november 1939],
p. 12.
939 ^ p
D I Eiland deriel ^ ^ p. p 75.
D 2 Cr to amen i . 108-109 .
y g ^ p
D3 Cr to amen 2 . 69.
y g ^ p 9
M2 Kopij D4, H-122.
p l ^
D4 Verzamelde gedichten, p. I .
^ g ^ p 39
DATERING Vóór zo maart 1939
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[26 5]
MI
MI a typemachine, b zw inkt (in onbekende hand)
Yp
3 beide > [beide]n M I b-T
14 de > [de]n M I b-T
I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit gedicht g 'Juli of Aug. g '38'. 3
2 Zie[257]Niemandsland' S7
noot I.
3 Zie'
S `Stem' ^ noot . 3
4 Ditedicht g is vertaald in het Frans door H. Breuker F.. Tem le p F. Cariés.
BOLERO VAN RAVEL
OVERLEVERING T Groot Nederland 37.11 (oktober 1 939), p. 345•
D I Eiland der ziel, p. 64.
D 2 Cryptogamen I , p. 95.
I 87
D3 Cryptogamen 2, p. S7.
M Kopij D4, II-122.
D4 Verzamelde gedichten, p. i28.

DATERING Vóór 20 maart 1939
LEESTEKST T
VARIANTEN EN
CORRECTIES
3
woestijn: > woestijn;
D I -D4
COMMENTAAR I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht 1`januari mei' 38'.
2 Van de zeventiengedichten g die S. Vestdijk via K. Lekkerkerker ontving g (zie
z S7 `Niemandsland' noot I behield hij er zeven voor Groot Nederland: [265] 26
`Bolero van Ravel' tot en met[271]"`Beumer & Co."'. Het laatste gedicht g werd
niet bij de overige g gedichten g opgenomen, pg ^omdat het in dezelfde aflevering gal
volledig g werd afgedrukt g bij ^ Ed. Hoorniks artikel `Gerrit Achterberg' gp43I–
418), de voorpublicatie P van de inleiding g voor E iland der ijel. iel. Zie verder 6... 3I
3 De Franse componist p Maurice Ravel overleed op p 28 december 1937 937 o p 62 -
l jarige g leeftijd. De 'Boléro' – ook in die tijd één van zijn populairste pp o wer werken k –
dateert uit 128. 9
4 Ditedicht g is vertaald in het Duits door H.J.Schadlich ^in het Engels g door
Brockwa Y 2x en in het Frans door H. Breuker F.. Tem ple
F Cariés.
5 Literatuur over hetedicht: g
Kannemeyer,J.C.`Twee Y "musiek"- g edi gte van Gerrit Achterbei g.'
Reimerink j J., `Achterbei 'Achterbergen
de klassieke muziek.'
266 ONTWORDEN
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
Ióó
T Groot Nederland 37.11 (oktober 1 939), p. 345•
D' Dead end, p. z S .
D Z Cryptogamen I , p. i27.
D3 Cryptogamen 2, p. 87.
M Kopij D4, H-1 22.
D4 Verzamelde gedichten, p. i56.
Vóór 20 maart 1939
T
I Zie[26 5]Bolero van Ravel', noot 2.
S

[26 7] 7
OVERLEVERING T Groot Nederland 37.11 (oktober 1939), p. 346.
D I Dead end, p. 14.
D Z Cryptogamen l , p. i26.
D3 Cryptogamen Z, p. 86.
M Kopij D4, 11-122.
D4 Verzamelde gedichten, p. r S 5 .
DATERING Vóór 20 maart 1939
LEESTEKST T
COMMENTAAR I Zie[265]Bolero S van Ravel', noot 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin. g
26$ IN PROFUNDIS
OVERLEVERING T Groot Nederland 37.11 (oktober 1939), p. 346.
D I Eiland der ziel, p. 59.
D 2 Cryptogamen t , p. 9o.
D3 Cryptogamen 2 , p. S 2.
M Kopij D4, H- i zz.
D4 Verzamelde gedichten, p. 123.
DATERING Vóór 20 maart 1939
LEESTEKST T
COMMENTAAR I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit gedicht g `januari 1 mei '38'. 3•
2 Zie26 `Bolero 5 van Ravel', noot 2.
3 Zetfout in D3 titel: Inro p undus i. P.v In pro undis (niet ggecorrigeerd g in M .
26 CIRKEL
9
OVERLEVERING T Groot Nederland 37.11 (oktober 1939), p. 346-3 47.
D' Eiland der hiel, p. 63.
D 2 Cryptogamen í , p. 94•
D 3 Cryptogamen z , p. 56.
I 89
M Kopij D4, H- i zz.
D4 Verzamelde gedichten, p. 12.7.

DATERING Vóór 20 maart 1939
LEESTEKST T
INGREEP 5 bliksemde < bliksemende
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
270 CONTACT
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[271]
9
schouwen?, > schouwen? DII-D4
I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht `januari l mei' 38'.
2 Zie[26 S5]Bolero
van Ravel', noot 2.
3 Zetfout in D3 r.: 3 dit i..v p
die (in M door D. Wolthersgecorrigeerd).
T Groot Nederland 37.11 (oktober 1 939), p. 347.
D' Eiland der hiel, p. f 8.
D 2 Cryptogamen I , p. 89.
D3 Cryptogamen 2 , p. 51.
M Kopij D4, H-1 22.
D4 Verzamelde gedichten, p. i 22.
Vóór 20 maart 1939
T
I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit gedicht g `januari 1 mei '38'. 3
2 Zie[26 S5]Bolero
van Ravel', noot 2.
3 Ditedicht g is vertaald in het Italiaans door G. van Woudenberg. g
`BEUMER & CO.'
OVERLEVERING D I Eiland deriel ^ ^ p. p 7o.
D 2 Cr to y amen g i ^ p. p To I--102.
D3 Ene us ^schreef in 't zand ^ l , ^ p. p I o.
D4 Ene us ^ schreef in 't zand ^ 2 ^, pp.
6.
P I Proef D S ^ H-54.
D 5 -^ En Jezus ^ schreef in 'tt and 3 -4
^ ^ p. p 6.
190

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
D7 Cryptogamen z, p. 63-64.
P 2 Proef D 8 , H-9o.
D 8 En Jezus schreef in 't hand S, p. 6.
M Kopij D9, H-122.
D9 Verzamelde gedichten, p. 134.
Vóór 20 maart 1939
DI
272 ZESTIEN I
Titel 'Beumer & Co.' > 'Beumer & Co' D4-D 6, P 2 -D8
I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht `januari 1 mei' 38'.
2 Ditedicht g zou in eerste instantie bij bijde overige gggedichten
in Groot Nederland
gp gepubliceerd e worden (zie 26 5 `Bolero van Ravel', ^ noot 2 Op .0 2 7 september p
11939 schreef Ed. Hoornik aan waarnemend redactie-secretaris A.E. van Rantwijkt
dat hij de uitgever g had verzocht het gedicht g op p die plaats p niet af te druk-
ken omdat hij het volledig g zou citeren in zijn artikel `Gerrit Achterberg' g – de
voor voorpublicatie g^ van de inleiding voor Eiland der ziel – ^ dat in dezelfde afleveringg
werd opgenomen413-418). pg (p. De aldaar afgedrukte g tekst bevat één variant
ten opzichte van DI p (r. i 2: deur, ^ i, p.v
deur).
3 De titel van ditedicht g is ontleend aan de roman vanJ.K. van Eerbeek, Beu-
mer & Co. Nijkerk, l ^ 937 1 .0 8 mei 1 8 schreef Achterberg aan Annie Kuiper
Op 93 g p
dat hij deze roman gedurende g `de laatste weken' gelezen g had. Op p 191 9juli
I1939
schreef hij aan Ed. Hoornik in verband met de samenstelling g van Eiland der
z `Ik eef geefde titel "Beumer & Co" aarne gaarnevoor
beter: Van Eerbeek's "verhuizers"-roman
heet zoo.' Zie verder.2. 7
4 Waarschijnlijk 1 heeft in 1 943 94 het 3 plan pbestaan
de Leidse schilder Simon Smits
(1 9 21-19 75 ) dit edicht gedichtte laten illustreren. Hiervan is niets terechtgekomen. g
Zie Achterberg-Uitgevers, dl. >p 1 .6 67 en p772.
5 Ditedicht is vertaald in het Duits door J. Piron 2x in het Engels door M.
g
O'Lou O'Loughli hlin en in het Frans (anoniem).
^ g
OVERLEVERING Werk 1.5 S (mei 1 939), 939 ^ p. .2 7.
D I Dead end ,p.
8 .
P I Proef D 2 oorspronkelijk p 1 collectie J. Vermeulen, ^ H-29.
D 2 Existentie, p. 43.

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
192
P2 Eerste proef D3, H- 88.
P3 Tweede proef D3, H- 89.
D3 Cryptogamen Hr, p. 148.
M Kopij D4, H- r zz.
D4 Verzamelde gedichten, p. 579.
Vóór 20 maart 1939
T
Opdracht p [ontbreekt] > (Aan Dr A.L.C. Palies) DI
Nummer I > II P 1-D4
3 leden, > leden D I -D4
4 eeuwig, g^ eeuwig g P I -D4
I Blijkens een aantekening g van Jan Vermeulen, ^ overgenomen g uit het `Gedateerde
schrift', is de ontstaansdatum van ditedicht g 18 april P 1 937 . Zie verder 6.1.
2 Van de tiengedichten g die Ed. Hoornik via K. Lekkerkerker ontving g (zie 2 57
Niemandsland' noot 1),behield hij J er zeven voor Werk, ^ waarvan 2 72
`Zestien 1' tot en met[277]Kind' g gepubliceerd p werden in de mei-afleveringg
van Werk en[278]`Huis' in de september-aflevering. Zie verder 6..1. 3
3 Er is sprake p van geweest g dat[2.72-2751`Zestien' in Eil and der ziel ^ zou worden
opgenomen. pg 0 Padvies
van Roel Houwink liet Hoornik de reeks echter buiten
de bundel. Zie verder.2. 7
4 In een brief vananuari 7 januari 94 1 o vroeg Achterberg g aan g A.L.C. Palies, de
ggeneesheer-directeur van 'Veldzicht', `Veldzicht' of hij `Zestien' in Dead end D I op P zou
nemen `of heel beslist niét?' Op p 17 71januari 1 940 schreef Achterberg ghierover
aan Ed. Hoornik: `De verzen "Zestien" zijn l hierbij; 1^ zoo je J ziet: opgedragen
aan Dr. Palies; ik vroeg g hem ze al of niet op p te nemen en op Pl zijn voorsla gis
het nu zoo. Vind je dat ook niet pprachtig?' g Zie verder 8.1.
5 Volgens g een aantekening g van Jan Vermeulen zou de reeks 2 72-2 75 `Zestien'
ook worden opgenomen pg in de geplande g P bundel Embryo zie 17.1). Deze is
nooit als zelfstandige g uitgave g verschenen. Vervolgens g was het de bedoeling g dat
'Embryo' Y één van de drie afdelingen g van de bundel Existentie (D 2) zou worden.
De titel van de betreffende afdeling gwerd uiteindelijk gewijzigd g l g in `Zestien'. De
afdeling gp opende met de gelijknamige gl g reeks – de opdracht p aan A.L.C. Palies
verviel –, uitgebreid g met een voorafgaand g ggedicht, ^ S80
`Zestien'. Hierdoor
veranderen de nummers van de afzonderlijke J ggedichten. Zie verder 2 4.I.
6 De reeks Zestien is vertaald in het Engels g door S. Wiersma.
7 Literatuur over de reeks `Zestien':
Hamans, C. 'Sweet sixteen.'

[2731
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[274]
OVERLEVERING
193
ZESTIEN II
T Werk 1. S(mei 1939), 939 ^ p. p 2 7.
D I Dead end ,p.
8.
P l Proef D 2, oorspronkelijk p collectie J. Vermeulen, H-29.
l ^
D 2 Existentie, 44.
P 2 Eersteroef EersteproeD3,
H-88.
Tweederoef p D3 H-89.
^
D3 Cr y to g amen iii , p. p 149. I
M KoiD4 pj H 122.
D4 Uer amelde gedichten, ^ ^ p 5 80.
Vóór zo maart 1939
T
Nummer II > III P 1-D4
2 borsten, > borsten; DI-D4
2 maar, > maar D' -D4
4 wonderbaar; > wonderbaar: D I -D4
7 versmalt > versmalt D' -D4
I Blijkens een aantekening g van Jan Vermeulen overgenomen uit het `Gedateerde
schrift', is de ontstaansdatum van ditedicht g z I april p 1 937 . Zie verder 6.1.
2 Zie[2 72]`Zestien I' ^ noot 2 tot en met . 7Een fragment g van dit gedicht g is
bovendien vertaald in het Frans door E. Lauf.
ZESTIEN III
T Werk 1. S (mei 939 ^ p. p 7
D I Dead end, 9•
P l Proef D 2, oorspronkelijk p 1 collectie J. Vermeulen, ^ H-29.
D 2 Existentie, 44.
P 2 Eerste Eersteproe roef D3 H-88.
Tweederoef p D3 H-89.
^
D3 Cr y to gamen III, ^ p. p 1 5o.
M Kopij pl D4, H 122.
D4 Ue ^amelde ^gedichten, ^ p p. 581.

DATERING Vóór 20 maart 1939
LEESTEKST T
INGREEP des < deds
3
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[275]
Nummer III > IV PI-D4
2 jaar ' aar > 1'
aar: D I -D4
3 eef, > geef DI
g ^ g
-
5 lit ligt, >litD lig l -D4
Blijkens een aantekening g van Jan Vermeulen, ^ overgenomen genomen
uit het et `Gedateerde
schrift', is de ontstaansdatum van ditedicht g 20 april p I 937.
Zie verder 6.1.
2 Zie [272 `Zestien I' , noot 2 tot en met 7.
ZESTIEN IV
OVERLEVERING T Werk I. S(mei 1939), 939 .2 ^ p. 7.
D I Dead end, 9•
P I Proef D 2, oorspronkelijk p collectie J. Vermeulen, H-29.
l ^
D 2 Existentie, p. 45.
P 2 Eersteroef Eersteproe D3 H-88.
Tweederoef p D3, H-89.
^
D3 Cr y to g amen iii ,p p. I 551.
M Koi'D4HI22. pl
D4 Ve amelde gedichten, p. 82.
^ g ^ p 5
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
194
Vóór 20 maart 1939
T
Nummer iv > v PI-D4
6 God, > God; D'-D4
7 het zelfde > hetzelfde PI-D4
[Hier eindigt T]

[277]
D'-D4, r. (8)–(9):
(8) Dezelfde wondere warande DI-D4
(9) gloeit buiten in de wind. D T -D4
[Hier eindigen D I -D4
g
COMMENTAAR I Zie [272] `Zestien I' noot 2 tot en met 7.
2 Zetfout in D3 r. (8): waranda i.p.v. p warande (niet ggecorrigeerd g in MM).
276]BOLWERK
OVERLEVERING
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
T Werk 1.5 (mei 193 9), p. 28.
D I Eiland der ziel, p. 33.
D 2 Cryptogamen I , p. 64.
D3 Cryptogamen z, p. 26.
M Kopij D4, H-i zz.
D4 Uerzameldegedichten, p. 97.
Vóór 20 maart 1939
T
I 2 bloed > bloei D3-D4
I Zie [272] `Zestien I' noot 2.
2 Zetfout in D3 r.: 9 dier envan i..v i.p.v. dieren van (in M door D. Wolthers gecorri-
geerd .
3 Ditedicht gedicht is vertaald in het Engels g door M. O'Loughlin g en in het Frans
door H. Breuker F.. Tem ple
F. Cariés.
KIND
OVERLEVERING T Werk 1. 5 (mei 1 939), p. z8.
19S
D' Eiland der hiel, p. 34.
D 2 Cryptogamen I , p. 65.
D3 Cryptogamen 2, p. z7.
M Kopij D4, H-122.
D4 Verzamelde gedichten, p. 98.

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
[ 2 781
[279]
Vóór 20 maart 1939
T
4 Het > Hij D3-D4
I Zie [272] `Zestien I' noot 2.
2 Ditedicht g is vertaald in het Frans door H. Deluy Y(2X).
3 Literatuur over hetedicht: g
[Anoniem],`Tussen twee stilten.' (195
HUIS
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-8.
>
T Werk I. 9(september p 19939 3p. 9), ^ p 54•
D I Dead end, p.
12.
D 2 Cr
y to amen I . I 2.
^ ^ p 3
D3 Cr
y toamen 2 p. 8 .
^ ^ p 3
M 2 Kopij D4, H I22.
p l ^
D4 Verzamelde gedichten, p. I 52.
^ g ^ p 5
DATERING Vóór 20 maart 1939
LEESTEKST M'
INGREEP 4 vermag < vemag
g
COMMENTAAR I Op p MI heeft A.L.C. Palies aangetekend: g `Wordt opgenomen pg in een der e.v.
no's "Werk".
2 Zie[272] `Zestien ^I' noot 2. Dit gedicht g werd, ^samen met éénentwintigg
anderever
gedichten^egp gepubliceerd in de september-aflevering P g van Werk (zie -
der [282] `Onmacht' noot 2).
3 Ditedicht g is vertaald in het Engels g door P. Boyce, Y^J. Brockway Y ( 3
x) en M.
O'Loughlin. g
H.V.B.
OVERLEVERING M Typoscript^s l H-36.
y ^
T Erica 2 (augustus 1947)5P. 2 2.
g 7
1 96

DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
COMMENTAAR
DI Blauwzuur, p. 2 .
^ ,p 3
D 2 Verzamelde gedichten 4 p. 982.
^ ^ ,p 9
Vóór 20 maart 1939
M
s bezwaring g > bezwaring, g^
9 bestaring g > bestaring, g^
280 HET ADEMLOOZE
I O Pzo maart 1939 939 heeft Achterberg dit g gedicht g aan K. Lekkerkerker gestuurd g
terublicatie P in de bloemlezing g In aanbouw (zie 2 S7 `Niemandsland' , noot 1).
Aanvankelijk was Lekkerkerker van pplan het ggedicht op P te nemen, maar na
overleg g met Pierre H. Dubois – aan wie hij de ggedichten liet lezen – zag g hij hij er-
van af. Ook twee andereedichten g , 280 `Het ademlooze' en 281 `Re 9uiem'
werden niete g Plaatst. Zie verder 6.3.1. 3
2 In verband met de samenstelling g van As yl schreef Achterberg gP op 2 november
1 94 945 aan 5 Bert Bakker dat hij hij `no 'nog eenige gnieuwe
verzen' aan de bundel wilde
toevoegen. lt In zijn brief noemde hij onder andere dit ggedicht
`Huis van Bewa
rin g' . Zie verder 3 I.1.
3 Op p 2 7 7februari i 947 stuurde Achterberg g een aantal gedichten g aan A. Marja 1
terublicatie p in Erica, ^ waarvan dit gedicht g in de augustus-aflevering g g werd ge
-
plaatst. Zie verder 32.2.3. 3 2.2. 3
4 Typefout Yp in M, ^ r. 7: 7 huis beharing ^ i..v i.p.v. huis van beharing ^ (door Achterberg g met
potloodgecorrigeerd). P
5 Vanaf T staat ditedicht g in de nieuwe spelling.
6 Literatuur over hetedicht: g
Lucas, , E.P.A. `Rijm- 1 en rechtsdwan g.'
OVERLEVERING M' Eerste typoscript D I H 26.
^
M 2 Tweede typoscript, ko pi' l D I ^H. SS
P I Eersteroef P D I , .H- ^7.
P 2 Tweederoef D I H- 8.
p , S
D I Inertie Oude cr y to amen ^ ^ P996.
M3 Kop p D2 H 122.
l ^
D 2 Verzamelde ^ gedichten, g ^ p. p 337.
197

DATERING Vóór 20 maart 1939
LEESTEKST M'
COMMENTAAR I Zie[279]H.v.B,' 79 ^ noot I.
2 T Yp efout in MM2, 2 r. 8: verukkin g en i. p.v verrukkin gen over genomen
in PI en
vervolgens g door Achterberg g met p potloodgecorrigeerd).
281 REQUIEM
OVERLEVERING MI Eerste typoscript D I H 26.
^
M 2 Tweede typoscript, ko Pl i' D I ^H. 5^
P l Eersteroef p D I H-57.
^
DATERING
LEESTEKST
VARIANTEN EN
CORRECTIES
P 2 Tweederoef p D I ^ H- 58.
D I Inertie Oude cr to amen p. 98.
y ^ ^ p 9
M3 Kopij p D 2 II I22.
l ^
D 2 Uer ^amelde ggedichten, ^ p p. 339.
Vóór 20 maart 1939
M'
M I a typemachine, b potlood
YP ^ P
3 4 [geen stro ewit > stro ewit M I b-D2
COMMENTAAR I Zie [279]H.v.B.' 79 noot I.
2 Ditedicht g is vertaald in het Russisch door E.V. Vitkovskij. Vitkovskij
282 ONMACHT
OVERLEVERING Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H-9.
198
T Werk 1. 9 (september 1 939), p. Si.
D' Eiland der hiel, p. 74.
D 2 Cryptogamen', p. rol.
D3 Cryptogamen z , p. 68.
M2 Kopij D4, H-I 22.
D4 Ueramelde gedichten, p. 138.

DATERING
LEESTEKST
COMMENTAAR
[283]
3
Vóór 2 juli I
l 939
MI
Ir In mededeling een latere eded dateerde g Achterberg dit ggedicht g `januari 1 mei' 8'. 3
22 0 P ' lli
u i 939 bracht Ed. Hoornik een bezoek aan Achterberg gin
Avereest.
Bij1 gelegenheid heeft hij tenminste 2I gedichten van Achterberg mee ekre-
die g hij g g g
gen, ter aa aanvulling g van de bundel Eiland der ^iel: [25 5 5 `Bli J^ in mijn ^ oogen, g, die u
^ ggelooven'
e en 282 `Onmacht' tot en met [301] 3 `Nadood'. Hoornik publi
ceerde dezeedichten g in de september-aflevering p g van Werk ^ alsmede 2 78
'Huis', Huls dat hij reeds s in zijn bezit had. De originele g-g
typoscripten van de edich
ten zl zijn 1 niet bewaard b w ^gebleven, ^ wel de doorslagen g die Achterberg g heeft afg
e -
staan aan A.L.C. Palies (M I). Zie verder 6. 3.1 3 en 7.2. 7
3 Zetfout in T r. 2: onbewogen, ^ ^ i..v onbewogen.
i.p.v. g
> 9
T Werk I, 1.9(september 1939), 51– 52.
p 939 ^ p. 5 S
D I Eiland der iel . 68-6 . ^ p 9
D 2 Cr to amen i p. –Ioo.
.^ ^ ^ p 99
OVERLEVERING M I Typoscript, collectie A.L.C. Palies, H.
D3 Cr to amen 2 p. 61-6 2.
y g ^ p
M 2 Koi'D4 pl H122. D4,
p. 1 3 2-1 3.
^ g ^ p 3
D4 Uer amelde gedichten,
DATERING Vóór 2 1 939
LEESTEKST MI
INGREEP I2 voorzichtig < voor zichtig
g
COMMENTAAR I In een latere mededeling g dateerde Achterberg g dit ggedicht `januari 1 mei' 38'.
2 Zie [282] `Onmacht' noot 2.
3V, an dit gedicht gg is een typoscript over eleverd dat afkomstig gis
uit het bezit
van a M. Ferguson g (1920-1992) en zetinstructies in de hand van Bert Bakker
bevat. Voor welkeublicatie p het is gebruikt, g ^is niet bekend. Aangezien g en het een
niet door Achterberg gvervaardigd g afschrift (waarschijnlijk 11 van D 2) betreft,
blijft blijft het hier verder buiten beschouwing. g
4 Zetfout in D2-3 r. 26: voet: i..v i.p.v. voet; ^ (in M 2 door D. Wolthers gecorrigeerd).
g g
.
Zetfout in D3 r. 16/1 7: geen stro ewit i..v p [strofewit] (in D 2 valt het strofewit
samen met heta pgina-einde
.
199

28 FANTOOM
4
OVERLEVERING MI Typoscript, collectie > A.L.C. Palies, H. 9
9 T Werk I. (september 1939), p. 52.
p 939 ^ p S
D/ Eiland deri