Werk aan de Bakkerskil, naslagwerk - WaterlinieKENNIS ...

Dirk de Groot.
Nieuwe Hollandse Waterlinie
Werk aan de Bakkerskil
Naslagwerk

VOORWOORD
Nadat ik 4 jaar lang op het mooie fort Erfprins in den Helder
had gediend en de nodigde wachtjes had geklopt op Fort
Oostbatterij, ben ik na enkele omzwervingen weer in
Bunnik gaan wonen. In het plaatselijke krantje las ik in
1989 een oproep van Staatsbosbeheer. Het was de
bedoeling om het fort bij Rijnauwen te gaan openen voor
bezoekers en men zocht daar gidsen voor. Ik heb niet lang
hoeven nadenken en heb mij aangemeld. We zijn in eerste
instantie gestart met meer dan 60 gidsen. We kregen
cursussen in presentatie, fortkennis, flora en fauna. We
moesten leren wat er wel- en vooral niet mocht op het fort.
Na de winter starten we in april 1990 met de eerste rondleiding. Vanaf het
begin is dit een groot succes en honderdduizenden hebben inmiddels kunnen
genieten van het fort bij Rijnauwen.
Vanaf 2010 ben ik begonnen met het schrijven van naslagwerken over de
forten en andere objecten van de nieuwe Hollandse Waterlinie.
Ik heb geprobeerd om alle denkbare informatie over het werk aan de
Bakkerskil te documenteren om deze door te kunnen geven aan
belangstellenden.
De handleiding is nog niet compleet en zal dat waarschijnlijk nooit worden. Ook
zullen er mogelijk fouten in staan of zijn verhalen niet compleet. Ik hou mij dus
ten alle tijde aanbevolen voor aanvullingen, verbeteringen en bijzondere foto’s,
tekeningen documenten, correspondentie en nieuwsberichten.
Waterlinie.info@gmail.com
Citaten uit het genieregister en andere documenten zijn geschreven in
de die tijd gebruikelijke spelling.
Mocht u belangstelling hebben voor losse digitale foto’s, documenten e.d. kunt u
deze aanvragen via:
http://informatie-forten.jouwweb.nl/
Dirk de Groot.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
2

Algemene gegevens
Algemeen:
Stelling: Nieuwe Hollandse Waterlinie
Object: Werk aan de Bakkerskil
Adres: Kildijk 143
Postcode: 4255 TH
Plaats: Nieuwendijk
Eigenaar: Brabands Landschap (9007)
Beheerder: Bed & Breakfast Fort Bakkerskil
Object:
Gebouwd: 1879
Gemoderniseerd:
Gerestaureerd: 2011, ombouw naar B&B
Afmeting: 1 hectare
Toegankelijk: Het fort is toegankelijk
Contactpersoon:
Naam: Koos en Marjolein Lucas
Organisatie: Bed & Breakfast Fort Bakkerskil
Luchtfoto van het werk met even ten zuiden de Papsluis.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
3

Tekening met in de legenda de indeling van het bomvrije gebouw.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
4

Tekening met de profielen van de wal en de gracht.
Waar bouwde men dit fort.
Werk aan de Bakkerskil is een fort, gelegen op de Schenkeldijk ten zuidoosten
van Werkendam.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
5

Waarom bouwde men dit fort.
Het fort dient:
1 e Ter verdediging van de zuidelijke gelegen Papsluis
2 e De afsluiting van de Schenkeldijk
Naamgeving.
Veel forten en werken zijn genoemd naar de streek of een plaats waar het
gebouwd is. De naam is: Werk aan de Bakkerskil.
De Bakkerskil is een kreek in de Brabantse Biesbosch.
De kreek (kil) begint bij het dorp Werkendam en 'stroomt' vervolgens langs het
dorp Nieuwendijk, om uiteindelijk middels een gemaal uit te monden in het open
water van de Biesbosch. Vroeger was de Bakkerskil een breed vaarwater en
stond het bovenstrooms in verbinding met de rivier de Merwede, en
benedenstrooms met het open water van de Biesbosch. Later is het deel van de
Biesbosch in de omgeving van de Bakkerskil (de zogenaamde Oostwaard) geheel
ingepolderd, waardoor de kreek aan beide kanten zijn open verbinding met het
buitenwater verloor. Vandaag de dag resteert slechts een relatief breed, hoewel
plaatselijk deels verland, kreekrestant van deze ooit machtige stroom. De
Bakkerskil vervult tegenwoordig een belangrijke afwateringsfunctie voor het
omringende polderland van de Oostwaard (samen met de Bleeke Kil of Oostkil en
de Bruine Kil). Er bestaat ook een Bakkerskil nabij Krimpen aan de Lek. Die
kreek staat in verbinding met de Nieuwe Maas.
De geschiedenis.
De geschiedenis begon in 1875. In dat jaar is men begonnen met het kopen van
de grond die benodigd was voor de bouw.
De omgeving heeft een natte geschiedenis. Zowel de waternoodramp in 1953 als
de St. Elisabethsvloed in 1421 hebben hun sporen nagelaten in het landschap. In
1646 is het land opnieuw ingepolderd.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
6

In 1877 werd het bestek geschreven:
Het maken van een Verdedigingswerk aan de Bakkerskil, bij de Papsluis
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
7

De kleurstelling:
De Keuken:
Al in die tijd werd aandacht besteed aan “duurzaam bouwen”, we lezen in het
bestek dat er in het fornuis trekpijpen (rookgasafvoer) in een spiraal rond de
kookketel werden geleid. Door deze methode werd de ketel aan de onderzijde
verwarm door het vuur en rondom door de hete rookgassen. Hierdoor werd de
warmte beter benut waardoor er minder brandsof nodig was. Als bijkomend
voordeel hoefde de kok minder te roeren omdat de ketel gelijkmatig verwarmd
werd.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
8

De lonen van de Werklieden:
Als je het bestek leest waren de lonen laag en het werk zwaar. Veel werd nog
met de hand gedaan. Toch is er al sprake van mechanisatie. Op sommige forten
is gebruik gemaakt van locomobielen, stoomwagens. Deze machines werden niet
gebruikt voor het vervoeren van materiaal maar wel voor het aandrijven van
cementmolens en/of zaagmachines. Voor het vervoer van grond, zand en andere
materialen werd smalspoor materiaal gebruikt.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
9

Gebouw A (de bomvrije kazerne).
Standgezicht der voorzijde.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
10

Gebouw A, dwarsdoorsnede.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
11

Gebouw A tijdens de mobilisatie 1939-1940.
Gebouw A omstreeks 2008.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
12

De toegangsbrug.
Op de brug is een ijzeren railing aangebracht. Rechts van het midden bestaat de
railing uit kettingen. Dit gedeelte van de brug was een uitneembaar vak. Tijdens
mobilisaties en in tijd van oorlog werd dit deel uit de brug genomen. Hierdoor
ontstond een extra hindernis als het de vijand zou lukken om aan de achterkant
van het werk te komen. Om op het fort te komen werd gebruik gemaakt van een
vlot dat door de op het fort ingedeelde genietroepen moest worden gebouwd.
Naast het hek zijn vleugels aangebracht. Dit waren over het algemeen mooie
stukjes vakwerk van een smid. Ze waren bestemd om het passeren van het hek
lang de buitenkant onmogelijk te maken.
De bewapening volgens het genieregister.
4 kanonnen van 12 cM. L.
2 Coehoornmortieren
Volgens de memorie van verdediging uit1880 kwamen daar 2 x 12 cM. K.s. bij.
4 kanonnen van 12 cM. L. s.
2 kanonnen van 12 cM. K. s.
2 Coehoornmortieren
L = lang, K = kort en s = staal.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
13

De bergloods.
Op 27 juli 1880 werd het bestek voor het bouwen van een bergloods opgesteld.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
14

De Wachterswoning.
Over het algemeen werd de wachterswoning als eerste gebouwd. Gedurende de
bouwperiode deed de wachterswoning dienst als directiekeet voor de
toezichthoudende genie officieren en de burger aannemer. Als het fort gereed
was werd de “directiekeet geschikt gemaakt als woning voor de fortwachter en
zijn gezin.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
15

Mobilisatie 1870.
Bij het uitbreken van de Frans-Duitse oorlog worden de forten van de Nieuwe
Hollandse Waterlinie gemobiliseerd. Een aantal forten waaronder Pannerden,
Vechten, Rijnauwen en het Hemeltje waren toen nog niet klaar. Nederland raakte
niet betrokken bij deze oorlog en men ging gewoon verder met de bouw. Tijdens
de mobilisatie van de andere forten van de waterlinie kwam men er wel achter
dat er op die forten enorme tekortkomingen waren. Vooral bomvrije ruimten
voor logies en opslag van buskruit en projectielen waren er veel te weinig. Dit
leidde ertoe dat in de periode daarna veel forten ingrijpend gemoderniseerd zijn.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
16

Memorie van verdediging uit 1880.
In 1880 besloot generaal Kromhout dat er voor de in staat van verdediging
brengen van de forten er een soort handleiding moest komen. Men noemde dit
de Memorie van verdediging. Hierin was tot in detail beschreven wat. waar,
wanneer, door wie en met welke middelen gebruikt werden en ter beschikking
waren.
De forten waren in vredestijd niet bemand en leden een rustend bestaan. Bij
mobilisatie moest een enorme hoeveelheid werk verzet worden. Aan de hand van
de Memorie gaan we lezen wat dit allemaal inhield.
Memorie omtrent het in staat van
verdediging brengen van
het werk aan de Bakkerskil
Overzicht der bijlagen.*
A Indeling der bezetting
B Huisvesting der Bezetting
C Staat van het benodigde meubilair
D Indeling en onderkomen der wachten
E Aproviandeering
F Munitiemagazijnen
G Bewapening
H Schetsen van blinderingen en bekeedingen. Zie de portefeuille Naarden
I Staat der te verrichten pionierwerkzaamheden
K Verdeling der bezetting in werkploegen
L Telegraphische gemeenschap. Ontbreekt.
M Opruimingen in het voorterrein
N Uitrustingsstaat van geniematerieel
I Plan van het werk
II Bomvrije en geblindeerde ruimten
III Kaart van het omliggend terrein. (1 : 10000) wordt verzonden in de
portefeuille Uppelsche dijk
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
17

De hierbij behoorende bijlagen zijn gemerkt A, B enz. en I, II enz. naar gelang
het staten en schetsen danwel tekeningen zijn.
1 Sterkte der bezetting.
Het werk aan de Bakkerskil behoort wat de bezetting aangaat, tot de groep:
Brakelsche dijk, Poederoijen, Loevestein, Giessen, Uppelsche dijk, Bakkerskil,
Steurgat, Woudrichem.
De bezetting van Woudrichem moet beschouwd worden als depôt voor die der
overige werken dezer groep, ter eerste voorziening in de geleden verliezen,
terwijl zij op hare beurt van achteren moet worden aangevuld.
De bezetting van deze groep is vastgesteld op:
2 compagnieën vestingartillerie ;
2 compagnieën artillerieschutterij;
4 compagnieën infanterie’
½ compagnie genietroepen en
Een detachement geneeskundige dienst.
De sterkte der compagnieën is met het oog op een eventueel incompleet aan
infanterie en artillerie en versterking van genietroepen, aangenomen als volgt:
Eene compagnie
Kapitein
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
Luitenants
Sergeant
Majoor
Fourier
Sergeant
vuurwerker
Korporaal
Hoornblazer
Tamboer
Vestingartillerie 1 3 1 1 1 8 2 1 150
Artillerieschutterij 1 3 1 1 1 8 2 1 150
Infanterie 1 3 1 1 - 6 2 1 200
Genietroepen 1 3 2 1 - 10 3 1 175
Op de foto hieronder zien we een aantal militairen der vestingartillerie. Van links
naar rechts een Sergeant Tamboer, een Fourier, een Adjudant onderofficier en
sergeant en een korporaal. De Fourier en de Adjudant maakten meestal deel uit
van de staf, de overigen waren ingedeeld in gevechtsfuncties.
Waschvroew
Soldaten
18

Een kapitein van de artillerieschutterij.
Hiervan behooren tot de bezetting van het werk aan de Bakkerskil
1/8 compagnie veldartillerie,
¼ compagnie artillerieschutterij,
¼ compagnie infanterie en
Een gedeelte van het detachement genietroepen en van het detachement
geneeskundige dienst.
De sterkte van der bezetting is in bijlage A vermeld.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
19

Militairen der infanterie.
Generaal der Genie 1905 in gala. Generaal de Genie 1905, adjudant van
de koningin.
Generaal der Genie, 1905, klein tenue. Kapitein der Genie, 1905.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
20

2 Bewapening en bestemming vuurmonden.
De bewapening van het werk aan de Bakkerskil is vastgesteld als volgt:
4 kanonnen van 12 cM. L. s
2 kanonnen van 12 cM. K. s en
2 Coehoornmortieren, aldus op te stellen:
Twee 12 cM. L. s op de linkerflank elk rechts gedekt door eene travers en
bestemd tot het geven van vuur in de richting van den straatweg en den
Uppelschendijk;
Twee 12 cM. L. s op de twee linker emplacementen der frontfaces, tot het geven
van vuur op het voorgelegen terrein, den dijk, de Kil en de Drie sluizen, en de
twee 12 cM. K. s voorlopig in de rechter remise, later in de blindering tusschen
de voor deze kanonnen bestemde emplacementen op de frontface om het zij op
deze emplacementen te worden gesteld tot het geven van vuur in ’t front, hetzij
op de reserve emplacementen in den rechter schouderhoek en op de achterface
tot het beschieten van het rechts gelegen terrein.
Bijlage I geeft de emplacementen der vuurmonden aan.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
21

12 cM. Lang staal.
12 cM. Kort staal.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
22

Coehoorn mortier.
3 Indelingen en logies der Bezetting.
In bijlage A is de indeling der bezetting en in de bijlagen B en II het logies der
bezetting en de verdere bestemming der lokalen aangegeven.
Bijlage C geeft het benodigde meubilair aan.
4 Indeeling en onderkomens der Wachten.
De sterkte en het onderkomen der wachten, benevens het aantal uit te zetten
posten blijken uit bijlage D.
5 Verpleging.
Zoolang zulks zonder gevaar geschieden kan, wordt te Werkendam
gefourageerd. Is dit niet meer mogelijk, dan wordt geput uit de 5 daagschen
proviandvoorraad, die in het werk is opgelegd. Deze voorraad wordt bijtijds door
de zorg van de Intendance aangevuld en geborgen in het naast de keuken
gelegen lokaal, dat blijkens bijlage E daartoe de nodige ruimte aanbiedt,
De keuken bevat een gemetseld fornuis met drie ketels, welke te zamen 253
Liter inhoud hebben.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
23

De officier van gezondheid van het fort op de Uppelschen dijk zal ook den
geneeskundigen dienst in het werk aan de Bakkerskil waarnemen.
De zieken en gewonden worden, voor zooveel hun toestand en ’s vijands vuur
zulks gedogen, naar achteren geëvacueerd.
Kunnen dooden niet naar achteren worden vervoerd, dan worden zij begraven in
den dijk achter het werk.
Enige zaken die te maken hebben met de “5 daagschen proviandvoorraad”. We
zouden nu spreken over noodrantsoenen.
Benodigdheden voor het gereedmaken van eten en drinken:
Gemiddeld per dag, per vuur en per toestel Steenkolen: 25 kg per dag, per vuur
Cokes: 15 kg per dag, per vuur
Turven: 4 stuks per dag per vuur
Petroleum: 1 liter per dag per toestel
Lampenkatoen: 1 meter per maand, per vuur
Herkenbaarheid van de blikken met noodrantsoenen:
Aan de binnenzijde van de deksels der bussen moeten de volgende merken
worden ingeslagen:
a. De beginletter van den naam van de fabrikant;
b. De twee laatste cijfers van het jaartal van aanmaak; en
c. Het cijfer
1. Voor soep,
2. Voor vleesch à 1 kilogram,
3. Voor vleesch à 0,3 kilogram (reservation),
4. Voor volksspijs (wortelen),
5. ,, ,, ,, (andijvie),
6. ,, ,, ,, (snijbonen),
7. ,, ,, ,, (savoije kool),
8. ,, ,, ,, (knolrapen),
9. ,, ,, ,, (boerenkool),
10. ,, ,, ,, (spinazie).
De merken voor de hiervoren niet genoemde en eventueel benoodigde soorten
van levensmiddelen worden door de Hoofdintendant vastgesteld
Op elke bus moet eene etiquette zijn geplakt, naar een door den Hoofdintendant
aan te geven model. De etiquetten voor de bussen vleesch, soep en volksspijs
zijn respectievelijk van rood, geel en wit papier.
De defenitie van een “ration” (rantsoen):
Een ration noemt men hetzij de gezamenlijke levensmiddelen van verschillende
aard, die voor de voeding van één soldaat gedurende eenen dag dienen of wel
dezelfde hoeveelheid van slechts een enkel deze levensmiddelen; ditzelfde geld
van de fourrage.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
24

In Nederland bestond een veld-ration uit:
0,75 pond brood of 0,50 pond beschuit,
0,25 pond vleesch,
0,016 pond zout,
0,03 pond rijst of in plaats daarvan0,062 pond peulvruchten of 2 kop
aardappelen.
O,04 kan azijn en
0,05 kan jenever
De samenstelling van een reserve rantsoen:
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
25

6 Dienstregeling der artillerie bezetting.
Na aftrek van de tot den staf behoorenden, is het beschikbare personeel der
vestingartilerie en de artillerieschutterij te zamen sterk 2 officieren, 3
onderofficieren, 2 korporaals en 52 kanonniers, waarvan ongeveer ¼ gedeelte op
wacht is.
Een der rustende gedeelten is voldoende voor de bediening van de helft der
positie- en remisevuurmonden; moeten alle vuurmonden gelijktijdig in werking
treden dan wordt nog over het andere rustende gedeelte beschikt.
Moeten slechts enkele schoten of worpen worden gedaan, dan kunnen eenige
manschappen van de wacht daartoe worden gebezigd; de bediening der
verlichtingstoestellen wordt tevens aan de wacht opgedragen.
De reserve blijft altijd beschikbaar om de wachten in geval van alarm te
verdubbelen.
De luitenant der vestingartillerie en die der artillerieschutterij zijn met de leiding
van het vuur belast.
Als eerste utrusting wordt volgens den alarmeeringstaat gerekend op:
7 Hoeveelheid en berging der munitie.
Vuurmond
Schoten per vuur-
mond met
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
Granaten
Granaat
kartetsen
Totaal aantal
schoten
Kanon van 12 cM. L. s. 500 100 20 620
Kanon van 12 cM. K. s. 400 50 50 480
Coehoornmortier 150 - - 150
Kartetsen
Opmerkingen
De bijlage F geeft in het algemeen de buskruit- en munitiemagazijnen aan,
terwijl de bijlage G voor elken vuurmond in het bijzonder de munitieberging en
de schuilplaats vermeldt.
Voor de kanonnen van 12 cM. L. s. zijn tot hoofdmagazijnen bestemd de
magazijnen No Ip en No Ik, voor de kanonnen van 12 cM. K. s. het magazijn No
II; voor de Cohoornmortieren het magazijn No III, dat tevens dient tot berging
van de kleine munitie en de ernstvuurwerken, voor zover die niet over de andere
magazijnen verdeeld zijn.
De twee kanonnen van 12 cM. L. s. op de linkerflank hebben hun
verbruikmagazijnen in de schuine blindering, welke tegen de groote blindering op
de linkervleugel de frontface is Geplaatst.
Tot verbruikmagazijn van de twee kanonnen van 12 cM.L. s. op de frontface
dient de geblindeerde nis in de travers tusschen de beide kanonnen.
Voor de twee kanonnen van 12 cM. K. s. dient tot verbruiksmagazijn de schuine
blindering de schuine blindering naast de groote blindering op het midden der
26

frontface of de nissen in de wacht No 2 (rechter gemetselde remise) naar gelang
deze vuurmonden op de frontface of op de rechter flank worden opgesteld.
Bij het intreden van den oorlogstoestand, wanneer het aantal gereed zijnde
schoten zoo spoedig mogelijk tot 50 per kanon moet worden gebracht, worden,
zoolang de blindeeringen nog niet zijn gesteld de nissen in de linker gemetselde
remise bestemd tot verbruiksmagazijn voor de kanonnen van 12 cM. L. s. en in
de rechter gemetselde remise voor die van 12 cM. K. s..
Het aanmaken van kardoezen en het vullen van projectielen geschiedt in de
beide gemetselde remises voor zoover dit niet in de open lucht kan
plaatshebben.
Granaatkartets.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
27

8 Veiligheidsdienst buiten het werk.
De veiligheidsdienst buiten het werk kan zich bepalen tot het zenden van kleine
patrouilles over den Groenendijk langs de Bakkerskil in zuidelijke richting; des
nachts en bij mistig weer wordt een gedetacheerde post van 3 man geplaatst in
een tamboer achter de coupure in den Groenendijk zuidwestwaarts van de
batterij; mocht die post door den vijand worden aangevallen, zoo gaat hij
vurende terug langs de Bakkerskil in de richting der Krounverskade.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
28

9 Maatregelen bij alarm.
Zoodra het alarmsignaal gegeven wordt, bezetten de manschappen der infanterie
van wacht No 1 de keel; die van wacht No 2 de frontface om vuur te kunnen
brengen op het acces, de artilleristen van beide wachten maken zich gereed tot
de bediening der kanonnen die gezicht hebben op het acces; des nachts nemen
de wachtcommandanten onmiddellijk maatregelen tot verlichting der gracht.
De reserve snelt inmiddels toe om de wachten te verdubbelen, des nachts
houden de artilleristen zich gereed tot het werpen van lichtkogels uit de
Coehoornmortieren.
De officier van piket neemt het bevel van de verdubbelde wachten op zich.
De beide rustende gedeelten en het detachement genietroepen maken zich in de
woonlokalen gereed.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
Een lichtgranaat voor een
Coehoornmortier.
Na het afschieten gaf de
granaat een sterk wit licht.
Er waren ook lichtgranaten
die een combinatie aan
kleuren zoals rood, groen en
wit in verschillende
volgordes.
Deze kleuren codes kwamen
overeen met een lijst
waarop de betekenis stond.
Deze mannier van
communicatie werd ’s nacht
gebruikt. Overdag gebruikte
men seintoestellen.
29

10 Wijzigingen in het werk.
Het plan (Bijlage I) geeft den toestand aan, waarin het werk na voltooiing der bij
punt 11 te noemen werkzaamheden zal zijn gebracht.
Wat het aardwerk betreft, moeten de nodige wijzigingen reeds in tijd van vrede
gaanderweg worden uitgevoerd; hiervan zijn natuurlijk uitgezonderd de
gronddekkingen der blinderingen en nissen, welke met eene gele kleur zijn
aangeduid en in tijd van vrede bij wijze van bonnetten op de borstweringen in
depot worden opgelegd. Hierdoor kan dadelijk worden overgegaan tot het stellen
van die blinderingen zonder eerst ontgravingen te moeten doen.
De schetsen (Bijlage II) stellen verschillende blinderingen, wijzen van bekleeding
van taluds, nissen enz. voor; zij geven voornamelijk verschillende manieren aan
waarop men bekledingen met boomstammen kan maken, derwijl deze
overvloedig te krijgen zullen zijn en de bekleding hiermede den minsten tijd
vordert.
In bijlage I zijn de te verichten pionierswerkzaamheden, benevens het aantal der
benoodigde blinderingen, palissadeeringen, enz. aangegeven.
Blinderingen hadden meerdere toepassingen. Ze konden gebruikt worden als,
remise, schuilplaats, wacht of munitieberging.
Uiteraard bestond er weer een voorschrift dat precies omschreef hoe ze gebouwd
moesten worden.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
30

Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
31

11 Volgorde te verrichten werkzaamheden.
A. Binnen het werk.
In bijlage K is als grondslag ter berekening van de benodigde gereedschappen
eene indeeling van de minderen der bezetting in werkploegen aangegeven.
Het kader en de genietroepen worden naar gelang van de behoefte bij de
verschillende ploegen als opzichters of voorwerkers ingedeeld.
In het algemeen zijn de genietroepen betrekkelijk in grooten getale
uitgetrokken; omdat zij ook moeten worden gebezigd tot het verichten der
werkzaamheden voor het stellen der inondatien onder leiding van genieofficieren,
die niet tot de bezetting der werken behoren.
a. Voorbereidende werkzaamheden.
Het in orde brengen van de telegraphische gemeenschap (Bijlage L).
De eerste vormen van communicatie, waren ’s nachts met de al genoemde
lichtkogels. Overdag maakte men gebruik van optische seinen. Het nadeel
hiervan was dat de vijand kon meekijken. Als ze eenmaal bekend waren met de
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
32

codes wisten ze wat de verdediging ging doen.
De uitvinding van de telegraaf (het Marconie seinstelsel) bracht de oplossing.
Alle forten van de Waterlinie moesten met behulp van telegraafdraden een
verbinding krijgen met hun buurforten. Ook deze voorziening werd pas in tijd
van mobilisatie aangelegd.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
33

Hier is een zogenaamde lijnploeg bezig met het tot stand brengen van een
verbinding.
Het ontruimen en tot logies inrichten van woonlokalen, enz. en het graven van
veldlatrines, welke zoolang mogelijk moeten worden gebruikt.
De artillerieloods en de wachterswoning worden zoolang mogelijk tot logies
gebezigd, zoowel om hijgiënische redenen als om, zoolang niet het ¼ gedeelte
der bezetting op wacht is, de noodigde ruimte te winnen.
De veldlatrine. Er stond precies omschreven waar de veldlatrines gebouwd
moesten worden. De genietroepen hadden daar uiteraard weer voorschriften en
tekeningen van.
Ook hier weer het onderscheid tussen officieren en manschappen. De
onderstaande tekening laat een latrine voor manschappen zien.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
34

Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
35

Voor officieren werd een privaat gebouwd.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
36

Het vullen van kardoezen en projectielen en het gereedmaken van munitiën in de
gemetselde remises of in de open lucht.
Het zorgen van de verlichting door het hangen van lantarens (zie bijlage I).
In bijlage I zijn de te verrichten pionierswerkzaamheden, benevens het aantal
der benoodigde blinderingen, palisaderingen, enz. aangegeven.
Het maken van enige schilderhuizen.
Veel van de objecten die gebouwd moesten worden werden vervaardigd met
materiaal dat “voor handen” was. Zo werden de bomen die in de omgeving
werden gekapt voor het vrijmaken van de zicht- een schootsvelden hergebruikt
voor het bouwen van blinderingen el pallisaderingen.
Ook werd gebruikgemaakt van door de genietroepen geprefabriceerde
onderdelen.
Een mooi voorbeeld is een schildershuisje van stro.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
37

. Het verzekeren der stormvrijheid.
Het leggen van beddingen voor de kanonnen van 12 cM K. s. op het voorfront en
op de rechter flank en het in batterij brengen dier vuurmonden, desnoods
voorlopig op losse beddingplanken, daarbij elk te voorzien van een twintigtal
schoten.
Een bedding voor een kanon van 12 cM. L.A.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
38

Het openijzen der gracht, het opnemen van het losse brugvak en het herstellen
van de gemeenschap door een vlot.
Het stellen van de blinderingen en van de palissaden in de keel.
Het palissaderen van den berm.
Het vaste deel van de brug is nog zichtbaar. Naast de brug het zogenaamde
overhaalvlot, de enige manier om op- en van het fort te komen. Het bouwwerk is
“een tamboer voor de brug”. Deze is voorzien van palissaderingen en
ijzerdraadversperringen.
c. Het verder bewapenen.
Het in orde brengen van de emplacementen voor en het in batterij brengen van
de kanonnen van 12 cM. L. s.
Het stellen van de blinderingen en van de nis op het voorfront.
Het aanmaken van een vijftigtal schoten per vuurmond en het overbrengen
daarvan naar de verbruiksmagazijnen.
Het maken van fascinetrappen waar zulks nodig
Is.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
39

Munitie nis.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
40

d. Het voltooien van het in staat van verdediging brengen.
Het wegnemen en afronden van alle scherpe hoeken en kanten van
borstweringen, traversen, aarddekkingen, enz. voor zover dit niet reeds in tijd
van vrede is geschied.
Het steil afsteken en zooveel mogelijk met zoden bekleden van de taluds der
infanterieborstweringen.
Het maken van eene tirailleursloopgraaf in de gronddekking van het bomvrije
gebouw met fascinetrap als toegang in het oostelijk talud.
Het aanmaken van de overige schoten voor de verschillende vuurmonden.
Loopgraaf.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
41

B. Buiten het werk.
Het opruimen van terreinvoorwerpen in het voorterrein (Zie bijlage M).
Het maken van eene afsluiting van palissaden met barrière aan de overzijde van
de gracht vóór de brug.
Het maken van eene coupure met draadversperring in den Groenendijk en het
leggen eene verhakking tegen de buitenglooing van die dijk voor het gedeelte
dat om het werk heen loopt.
Het stellen eener palissadering en het maken eener kleine glacisvormige
aardopwerping op den berm van den Groenendijk vóór het werk.
Het maken van een tamboer achter de coupure met afdak voor den
gedetacheerden post.
Het leggen van drijfbomen in de sloot die gemeenschap heeft met de gracht aan
het voorfront.
Op de bijlage III vindt men behalve de grenzen der opruimingen, door rode
lijnen de afstanden aangegeven van het werk tot andere omliggende werken en
terreinpunten. De in rood daarbij geplaatste cijfers zijn verkregen door
triangulatie en directe meting.
De bijlage N geeft de noodige materialen en gereedschappen aan tot het
verrichten van de werkzaamheden in en buiten het werk bij het in staat van
verdediging brengen met uitzondering van de tot het artilleriematerieel
behorende gereedschappen en materialen, die in den desbetreffenden
uitrustingstaat zijn vermeld.
Verder bevat zij het meubilair en de benodigde voorwerpen tot algemeen
gebruik, voor zover die geacht worden tot het geniemateriaal te horen.
De kleine voorraadstukken en benoodigheden der artillerie worden geborgen in
het artilleriemagazijn waartoe een gedeelte der linker gemetselde remise,
gemerkt AM, is afgeschoten, terwijl bovendien nog beschikt kan worden over de
ruimte in de traplokalen achter de magazijnen Hip en HII.
De voorraadaffuiten, voertuigen en krachtwerktuigen worden zoo gedekt
mogelijk tegen de bomvrije kazerne opgesteld.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
Geniegereedschap.
42

Krachtwerktuigen voor het lichten van geschut.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
43

De Papsluis.
Een van de taken van het fort was het verdedigen van de “Papsluis”, een dubbele
waaiersluis die het inundatiewater moest toelaten in de polder.
De Papsluis werd ooit verdedigd door een geschutbatterij. Deze is bij het bouwen
van het werk aan de Bakkerskil “geslecht” .
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
44

Mobilisatie 1914.
Nederland was in de Eerste Wereldoorlog neutraal. Er was een algemene
mobilisatie gedurende de periode 1914 – 1918 om deze neutraliteit te behouden.
Veel linies en forten, waren in verhoogde staat van paraatheid gebracht. Van
krijgshandelingen was geen sprake. Door de bewapeningswedloop waren door de
vijand ook wapens ontwikkeld waartegen deze forten nauwelijks bestand waren.
Inundaties werden voorbereid en ten dele (niet volledig) uitgevoerd.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
45

Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
46

Tijdens de mobilisatie in 1914 – 1918 werd op het fort “Decauville” materieel
gebruikt. Dit was militair smalspoor. Er waren veel toepassingen zoals het
vervoer van grond, geschut maar op Bakkerskil werd het voornamelijk gebruikt
voor munitietransport.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
47

Het interbellum.
Zoals overal in de waterlinie is het fort na 1918 verwaarloost. Geen man geen
cent was een veelgehoorde kreet als het ging om de landsverdediging. Toen de
dreiging in 1939 te groot werd moest er opeens weer aandacht beteed worden
aan de linie. Bij een aantal forten kwam de boodschap zo laat aan dat de
verbeteringen niet af waren toen de vijand ons land binnenviel. De beide
groepschuilplaatsen type Piramide hadden toen nog geen dak.
Groepschuilplaats type P (Piramide).
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
48

Mobilisatie 1939.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
49

En weer werd Nederland gemobiliseerd. Ditmaal zou het verstrekkende
gevolgen hebben voor de omgeving van het fort. In het voorjaar van 1940
wordt de “Papsluis” geopend. Deze dubbele waaiersluis laat een enorme
hoeveelheid water door en de polder wordt geïnundeerd.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
50

Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
51

Het leger was paraat en hield zich bezig met wachtlopen.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
52

Het aanleggen van loopgraven.
Op bezoek bij de buren.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
53

Door de inundatie moesten 750 burgers geëvacueerd worden, samen met een
grote hoeveelheid vee maar ook aardappels. Dat was op 15 april 1940. Het werd
nog erger. Om een vrij zicht- en schootsveld te krijgen moesten alle obstakels in
de eerste verboden kring worden gesloopt. Omdat deze huizen van hout waren
werden ze in brand gestoken.
Tweede Wereldoorlog.
Het verloop van de strijd is bekend. Na de capitulatie verdwenen de soldaten van
het fort. De fortwachter bleef de bezetters hadden bepaald dat hij mocht
aanblijven als fortwachter. Hij moest echter wel werkzaamheden uitvoeren voor
de Duitsers die er met enig regelmaat op bezoek kwamen.
Na de tweede wereldoorlog.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
Op 25 mei 1945 stortte de LV 905
MKIII neer in de Oranjepolder bij
Hank. De inzittenden waren zeven
vrienden die reeds 21 missies hadden
volbracht. Er staat nu een monument
met de propeller van de Halifax.
Op het fort worden enkele restanten
van de Lancaster bewaard.
Na de oorlog werd het werk gebruikt voor het detineren van NSB'ers.
Hier en daar kun je op de muren hun namen terugvinden. Sommige hebben
streepjes op de muur gezet voor het aantal dagen dat ze er hebben vastgezeten.
Dit heeft geduurd tot 1949.
In de jaren 60 zijn er een drietal loodsen gebouwd op het fort.
In de periode van de koude oorlog werd er een geheime organisatie opgebouwd
die verzet moest plegen als Nederland bezet zou worden door de vijand uit het
oosten. Deze organisatie heette GLADIO. Op diverse plaatsen in het land lagen
wapens, munitie en uitrustingsstukken verstopt. Manschappen werden opgeleid
en getraind in de kunsten van de guerrillaoorlog. Uiteraard gebeurde dit in het
diepste geheim. In het werk aan de Bakkerskil werden tot 1992, het jaar van de
opheffing, trainingen gegeven.
In 2007 werd het werk overgenomen door het Brabants landschap.
Na een grondige renovatie is er in 2011 een B&B gevestigd.
54

De gerestaureerde brug.
Moderne gastvrijheid in een “oud jasje”
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
Renovatie van het dak.
De bomvrije kazerne.
55

Foto: Marjolein Lucas, zo was het en…………..
zo is het!
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
56

Werk aan de Bakkerskil in het nieuws.
1947, aanbesteding.
1848, aanbesteding
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
57

1848, aanbesteding van de bouw van de Papsluis.
1860, aanbesteding
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
58

1863, aanbesteding onderhoud.
1863, aanbesteding.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
59

1877, aanbesteding.
1885, oefeningen.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
60

1885, oefeningen.
1888, aanbesteding loods.
1888, eervol ontslag van de sluiswachter.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
61

1894, overplaatsing.
1912, buskruitvervoer.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
62

Het werk aan de Bakkerskil Chronologisch
Jaar Gebeurtenis
1875 Aankoop van de grond.
1877 Opstellen van het bouwbestek
1879 Bouw van het werk.
1880 Verbeteren van het aardwerk
1880 Opstellen van het bouwbestek van de bergloods
1914 Mobilisatie 1914 – 1918.
1939 Mobilisatie 1939.
1939 Bouw van twee groepschuilplaatsen type piramide. Deze zijn nooit
afgemaakt.
1940 1940 - 1945 Tweede wereldoorlog.
1940 Schootsvelden in de 1 e kring worden vrijgemaakt. Het afbranden
van de kringenwet woningen.
1945 Neerstorten van een Lancaster in de Oranjepolder bij Hank.
1945 1945 – 1949, opsluiten van NSB ers op het werk.
1960 Bouw van drie loodsen.
1963 1963 – 1992, het fort in gebruik bij GLADIO.
2007 Het werk wordt overgenomen door het Brabants Landschap
2011 Start met de B&B.
2011 Vestiging van de B&B.
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
63

Bronnen, bijdragen en literatuur
Literatuur Auteur Uitgever
Fort bij Rijnauwen,
de Parel van de
Hollandse
Waterlinie
Arie van der Gaag Henk Reinders
Fort Pannerden Gert Huting Stokerkade
Fort Pannerden H.E. Wanting Stichting fort Pannerden
Geniebestekken Genie Ministerie van Oorlog
Genieregisters Genie Ministerie van Oorlog
Handleiding tot de
Burgelijke
Bouwkunst
Tot nut van ‘t algemeen
Memorie van
verdediging
Genie Ministerie van Oorlog
Nederlands geschut
sinds 1677
J. Albarda en F.L. Kroesen.
Nederlandse van drs. B.J. Martens en drs. G.
Vuurwapens,
Landmacht, Marine
en koloniale
troepen 1866-1895,
Arnhem 2000.
de Vries
Nieuwersluis
Van Starreschans
tot starfbastion.
Douwe Koen Phoenix Publishers.
Onheilstij Leendert van de Valk Uitgeverij Carrera Amsterdam
Registers Genie Defensie
Terminologie Een herziene en uitgebreide Stichting Menno van
Verdedigingswerken bewerking van
Coehoorn
Vestingbouwkundige termen van Met dank aan de stichting
A.H. Mohr.
voor het beschikbaar stellen
van dit werk.
Van
Dick Leegwater Stichting Menno van
artilleriesteunpunt
tot
infanteriesteunpunt
Coehoorn
Vestingbouw- A.H. Mohr Stichting Menno van
kundige termen
Coehoorn
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
64

Bronnen Website Materiaal
Beeldbank
http://nimh-
Foto’s
Ministerie van
Defensie
beeldbank.defensie.nl/
Bibliotheek
http://www.hollandsew Kaarten en tekeningen
Hollandse
Waterlinie
aterlinie.nl/
De Gelderlander http://www.gelderlande
r.nl/
Krantenknipsels
De Koninklijke http://kranten.kb.nl/res Krantenknipsels
Bibliotheek
ults
Ergens in
http://www.ergensinne Foto’s
Nederland
derland1939-
1945.nl/home
Gemeente Utrecht http://www.utrecht.nl/ Foto’s en tekeningen.
Het
http://www.nederlands Foto’s
Artilleriemuseum artilleriemuseum.nl/
Het
Geniemuseum
Foto’s
Het legermuseum http://www.legermus
eum.nl/get?site=lege
rmuseum.nl
Foto’s en definities
Het Utrechts http://www.hetutrech Foto’s
Archief
tsarchief.nl/
Landmachtstaf s’
Gravenhage
Tekeningen
Leger 1939 –
1940
Website Beheerder onbekend
NIMH Foto’s
Provincie Utrecht Foto’s en tekeningen.
Rene Ros http://www.forten.inf
o
Foto’s, wetgeving
Stichting de Greb http://www.grebbebe
rg.nl/index.php?page
=stichting-de-grebintroductie
Foto en tekst: Vickers
Technische dienst Luchtvaart Luchtfoto’s
Website Stichting http://www.fortaande Foto’s en tekeningen.
fort aan den Klop. klop.nl
Wikipedia De vrije encyclopedie
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
65

Met dank aan Betrokken bij Materiaal
Andries van
Barneveld
Fort bij Rijnauwen Foto’s en informatie
Bart Bondam Fortificatieforum Foto’s, tekeningen kaarten enz.
Bert van Dijk Fort bij Tienhoven Informatie
Chris Will Projectbureau NHW Foto’s
Daniëlle
Snellenberg
Fort bij Rijnauwen Foto’s en verhalen
Douwe Koen Het Utrechts Archief Foto’s en archiefmateriaal
Douwe Tijsma Fort aan den
Ruigenhoekschedijk
Verhalen
Familie van K.
Kapitein Brouwer
Fort bij Vechten Foto’s
Familie van
Luitenant J.J.
Koerts
Fort bij Vechten Foto’s
Frank Sidler Fort bij Rijnauwen Foto’s en Voorschriften omtrent de
verpleging
Genealogie van
Keulen-Polman
Chris van Keulen Eigen web-site
Harry Koppelrath Verdedigingswerk te
Vreeswijk
Verhalen
Het geheugen van
Nederland
Algemene info Foto’s en kaarten
J. Spanjaard Fort te Jutphaas Friese verzetstrijders – bevrijders
Website
en andere betrokkenen
Jan Wullink Fortificatieforum Versperringen in de Waterlinie
Janus van
Lunteren
Fort bij Vechten Foto’s
Jos Rams Collega auteur, Foto’s, interviews, inlichtingen
Genie, uniformen,
uitrusting, enz!
archiefstukken.
Kees Reehost Fort Honswijk Foto’s
lbert Polman Fort bij Rijnauwen Foto’s en verhalen
Marinus Buiten en
W.J. Jeurissen
Fort bij Vechten Foto’s mobilisatie
Rinus Verweij Fort Asperen “de Grenadier”
Ruud Mosk Collega auteur Foto’s/beschrijvingen
Sander van den
Berg
Fortificatieforum Model 6 cm kanon
Stichting
Herstellingen
Fort Nieuwersluis Foto
Truus Kleijn- Fort bij Vechten Foto’s en verhalen
Willemse
Lunetten aan de
Houtense vlakte
Veron, vereniging Fort aan de Gagel Foto’s
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
66

van
Zendamateurs
Willemijn Simon
van Leeuwen
Fort aan de Nieuwe
Steeg
Werk aan de Bakkerskil, versie 1, 2013
Naslagwerk, door Dirk de Groot
Register en foto’s
67