Het Bossche Mirakelboek - Thuis in Brabant

In Brabant
Marjolijn Kruip
Het Bossche Mirakelboek
Auteur
Marjolijn Kruip (1981)
is kunsthistorica.
Zij studeerde in 2006
cum laude af aan de
Radboud Universiteit
Nijmegen. Sindsdien
werkt zij daar op
de afdeling Kunst-
geschiedenis aan
korte onderzoeks-
projecten waarin
het gebruik van geo-
technologie centraal
staat.
in kaart gebracht
foto links: Het Mirakelboek van Onze Lieve
Vrouwe van ’s-Hertogenbosch, 1382-1603
(17 e -eeuwse boekband). Papier en perkament, 41 x 27 x 6,8 cm,
Sint-Janskathedraal ’s-Hertogenbosch. (Foto: Stadsarchief
’s-Hertogenbosch). foto rechts: Insigne van een pelgrim met reistas, staf,
pelgrimsfles en gehuld in korte mantel. (1300-1350, loodtin, h. 38 mm., vindplaats:
Ieper, Verdronken Weide)

Zonder het enthousiaste werk van de vele onderzoekers die zich met het Brabantse erfgoed bezighouden, zou de bron waaruit ook In
Brabant put weldra leeg raken. In Brabant biedt daarom iedere editie een gastauteur uitgebreid de ruimte om zijn of haar verhaal te doen,
om te tonen hoe diep hij of zij in het Brabantse verleden is gedoken.
Dit is slechts één van de 481 wonderverhalen die
genoteerd werden in het Mirakelboek dat gewijd
is aan het miraculeuze Mariabeeld in de Sint-Jan
te ’s-Hertogenbosch. Dankzij dit beeld was de
stad sinds de late veertiende eeuw een befaamd
Mariabedevaartsoord, dat van ver buiten de grenzen
van Brabant bezocht werd door pelgrims. 2 Zij
kwamen de Zoete Lieve Vrouw van ’s-Hertogen-
1 augustus 1383: Herborch, vrouw van Jan
Conincs, uit Groningen laat in de Sint-Janskerk
in ’s-Her togenbosch noteren dat zij een wonder
heeft ontvangen van de Zoete Lieve Vrouw. Zij had
anderhalf jaar lang pijnen aan haar linkerbeen gehad;
de kwaal was dusdanig ernstig ‘dat het (been) wel alsoe
groet (dik) was als een boterstande (karnton) ende
dat been hadde lopende gate’. De hulp van vele art-
sen had niet mogen baten. Een dag nadat Herborch
tot de Maria van ’s-Her togenbosch had gebeden
en een bedevaart als tegenprestatie had beloofd,
bleek zij echter genezen. Toen zij na het ontvangen
van dit mirakel geen bedevaart maakte, verscheen
de Bossche Maria aan haar en maande haar tóch op
bedevaart te gaan en een zilveren been te offeren.
Maria vertelde de Groningse bovendien over haar
eigen linkerbeen dat sinds haar plaatsing in de Sint-
Jan reeds een geschonden voet had. Samen met de
schoolmeester van de stad en vele buren maakte
Herborch de reis van Groningen naar ’s-Hertogen-
bosch om daar aan het Mariabeeld een zilveren been, dat met een zilveren ketting aan
een zilveren beeldje hing, te offeren. Zij legden hiervoor maar liefst 226 kilometer af. 1
bosch om gebedsverhoring smeken dan wel danken
voor een ontvangen wonder. De wonderen van deze
Maria werden in de periode 1382-1603 opgetekend
in het zogeheten Mirakelboek ’MIRAKELEN VAN ONSE
LIEVE VROUWE TOT SHERTOGHENBOSCH’, dat nog
altijd bewaard wordt in de Sint-Jan.
Het handschrift, tussen 1622 en 1632 samengesteld
uit losse bladen, 3 bestaat uit drie boeken. Boek 1
i n b r a b a n t N U M M E R 3 J U N I 2 0 1 0
5
Dank
Dit artikel kwam tot
stand dankzij een
subsidie van de
Onderzoeksschool
Kunstgeschiedenis
op basis van een klein
onderzoeksproject
dat gefinancierd werd
door DANS (Data
Archiving and
Networked Services,
instituut van KNAW en
NWO). Het onderzoek
werd verricht aan de
Radboud Universiteit
Nijmegen als
deelproject van
Kunera, database van
middeleeuwse
pelgrimstekens en
profane insignes.
Speciale dank gaat
uit naar de afdeling
Bouwhistorie,
Archeologie en
Monumenten van
’s-Hertogenbosch die
ruimhartig inzage gaf
in het archiefsysteem
met insignes die
gevonden werden in
’s-Hertogenbosch.

Het beeld van de Zoete Lieve Vrouw van ’s-Hertogenbosch, zonder
aankleding, vooraanzicht. (Circa 1300, eikenhout, 102 cm., Sint-Janskathedraal
’s-Hertogenbosch). Deze foto is genomen op 17 juli 1935.
(Fotopersbureau Het Zuiden, collectie Stadsarchief ’s-Hertogenbosch)
6
i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D
‘Dit is dat beghinsel van Onser Vrouwen hoe sij
Tsertoghenbossche is verheven’ (datering rond
1600 4 ) is een leerdicht over het ontstaan van de
cultus rondom het Mariabeeld. In boek 2 ‘Dit is die
ander boec vanden mirakelen ten Bosche’ en boek
3 ‘Dit is derde boec vanden mirakelen ten Bosche’
zijn in totaal 481 wonderverhalen verzameld, geschreven
in de periode 1382-1603, in protocolvorm.
Deze protocollen zijn ambtelijke verslagen van
wonderbaarlijke gebeurtenissen die te danken zijn
aan Onze Lieve Vrouw van ’s-Hertogenbosch. Gelovigen
die door haar begunstigd waren met een
wonder, gingen op bedevaart naar de stad om haar
te danken. Daar aangekomen, werd hun verhaal onder
toeziend oog van getuigen genoteerd.
De protocollen zijn geschreven volgens een min of
meer vaststaand schema: datum van komst van de
begunstigde(n)/bedevaartganger(s) naar ’s-Hertogenbosch,
vermelding van de naam en herkomstplaats
van de begunstigde(n)/bedevaartganger(s), beschrijving
van de ziekte of nood, beschrijving van
het wonder, beschrijving van de bedevaart en de
offerande, vermelding van de getuigen.
Geografische patronen
Het Bossche Mirakelboek is een zeer interessante
bron voor historisch-geografisch onderzoek. Het
archivalische overzicht van alle herkomstplaatsen
die genoteerd werden in het Mirakelboek, geeft
namelijk heel concrete informatie over reizen in de
middeleeuwen. Wanneer al deze herkomstplaatsen
uitgezet worden op een kaart, vormen zij een
geografisch patroon dat inzicht geeft in het geografische
netwerk dat rondom de stad ’s-Hertogenbosch
bestond. Met welke steden en streken of
zelfs landen had deze Brabantse stad eigenlijk contacten
en met welke niet? En vervolgens kan men
zich afvragen of daar politieke, religieuze, commerciële
dan wel geografische (afstand, toegankelijkheid)
motieven aan ten grondslag lagen.
Want, waarom zou de hierboven vermelde Herborch,
vrouw van Jan Conincs, uit Groningen de Bossche

Maria hebben aangeroepen om verlost te worden
van de pijnen aan haar linkerbeen, om vervolgens
die lange reis van 226 kilometer af te leggen?
Was het voor haar niet veel eenvoudiger om de
plaatselijke armreliek van Johannes de Doper in
de Sint-Maartenskerk 5 aan te spreken of genezing
te zoeken bij het Heilig Sacrament in het meer
nabijgelegen Hasselt (Overijssel) 6 dat net als ’s-
Hertogenbosch in die periode al een meer dan regionale
functie had als bedevaartsoord? Ondanks
het feit dat de meest voorkomende hulpvraag
aan het Bossche Mariabeeld een klacht aan been
of voet betreft (91 wonderverhalen), zal de aard
van de kwaal niet dé reden zijn geweest om naar
’s-Hertogenbosch te reizen. Klachten aan been of
De Sint-Jansmarkt, gezien in noordoostelijke richting vanaf de toren van
het stadhuis, 22 juni 1927. (Collectie Stadsarchief ’s-Hertogenbosch)
voet behoren namelijk ook in andere middeleeuwse
bedevaartsoorden tot de meest of op een na
meest voorkomende gezondheidsproblemen. 7 Dat
de faam van het Bossche Mariabeeld in die tijd echt
tot in Groningen reikte, bevestigt het relatief hoge
aantal van negen wonderverhalen in het Mirakelboek
van pelgrims met Groningen als herkomstplaats in
de jaren 1383-1384. 8
Toch valt zeer te betwijfelen dat de wonderdadigheid
van het Mariabeeld indertijd de enige reden
i n b r a b a n t N U M M E R 3 J U N I 2 0 1 0 7

Het Mirakelboek
Het Mirakelboek in de Sint-Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch opent met een lang gedicht, waarin verteld
wordt over de wonderbaarlijke vondst van het beeld van Maria. Vervolgens zijn de verschillende wonderen
die aan bemiddeling door Maria werden toegeschreven opgetekend. Hieronder volgen drie voorbeelden:
Mirakel nr. 9: IJzeren ketens, 28 december 1382
Albrecht, de natuurlijke zoon van Albrecht Loze van Dynter, woonachtig te Schijndel, was op 24 december
op weg van Vlaanderen naar Zevenbergen, toen hij voor een spion werd aangezien en gevangen gezet.
Zodra hij Maria van ’s-Hertogenbosch aanriep, braken de ijzeren banden waarmee hij geketend was. Hij
sprong uit de gevangenistoren in de gracht en kwam ongedeerd aan land. Uit dank volbracht hij zijn bedevaart
in wollen kleren en barrevoets, en – de laatste mijl – ongekleed.
Mirakel nr. 98: Kind tot leven, 23 mei 1382
Katelijn, de dochter van meester Jan van Lijshout, smid, en van Engelbeer, woonachtig te Lieshout, viel
veertien dagen geleden van een hoge zolder en bleef een uur lang levenloos liggen. Nadat haar ouders een
bedevaart beloofd hadden tot Maria van ’s-Hertogenbosch, begon het kind te bloeden uit haar neus en
kwam het weer tot leven. Met hun dochter volbrachten zij de bedevaart.
Mirakel nr. 142: Witte duif, 16 juni 1383
Hendrik Grobbe en Margriet, zijn vrouw, woonden te Groot-Zundert, naast de kerk, toen op 7 juni een brand
uitbrak in hun dorp. Elf huizen en de kerk stonden in brand. Toen riepen zij Maria van ’s-Hertogenbosch aan.
Terstond draaide de wind in een gunstige richting en tegelijk verscheen een witte duif boven hun huis. Zij
volbrachten de bedevaart in wol gekleed, barrevoets en vastend op water en brood. (Bron: www.sint-jan.nl)
Een groep geestelijken met het in de Plechtige Omgang
meegedragen Mirakelboek, 14 juli 1929. (Fotopersbureau
Het Zuiden, collectie Stadsarchief ’s-Hertogenbosch)
8
i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D

was voor een Groninger om de lange weg naar
’s-Hertogenbosch af te leggen. Politieke, economische
en religieuze belangen liepen vaak door
elkaar. De Brabantse stad groeide explosief in die
late veertiende en vijftiende eeuw en was, dankzij
een gunstige ligging in een delta van waterwegen,
een betrekkelijk welvarende handelsstad. Over
verstrengelde belangen gesproken: zowel de oudste
Bossche jaarmarkt (Sint-Jansmarkt) als de
grote Mariaprocessie werd gehouden rond Sint-
Jansdag (24 juni). 9
Bronmateriaal waarin middeleeuwse reizen zijn
vastgelegd, is schaars. Vaak is informatie slechts
af te leiden uit indirecte bronnen, bijvoorbeeld uit
archeologische objecten als bedevaartsouvenirs,
zoals verderop in dit artikel zal blijken. Aangezien
het Mirakelboek letterlijk en heel concreet informatie
geeft over de wegen die honderden middeleeuwse
pelgrims aflegden, is historisch-geografisch
onderzoek naar deze bron zeer op z’n plaats.
GIS-project
Reeds in de honderd jaar oude publicatie Maria’s
Heerlijkheid in Nederland van J.A.F. Kronenburg 10
én in de zeer waardevolle bronpublicatie van het
Bossche Mirakelboek uit 1978 onder leiding van
H. Hens, H. van Bavel, G.C.M. van Dijck en J.H.M.
Frantzen, werd het belang van het onderzoek naar
de herkomstplaatsen onderkend. Daarom werd
niet alleen aandacht besteed aan de identificatie
van de genoemde herkomstplaatsen, maar werden
die in de laatstgenoemde publicatie ook uitgezet
op een kaart. 11 Aangezien de mogelijkheden tot
identificatie in de loop der jaren toegenomen zijn
en er moderne technieken zijn ontwikkeld die een
heel nieuwe impuls kunnen geven aan dit soort
historisch onderzoek, is er in 2008 een project
gestart op de afdeling Kunstgeschiedenis van de
Radboud Universiteit om het Mirakelboek op een
nieuwe wijze toegankelijk te maken. Het project
met de titel ‘GIS als hulpmiddel om nationale en
internationale contacten van de laatmiddeleeuwse
stad ’s-Hertogenbosch zichtbaar te maken’ 12
is geïntegreerd in de nieuwe internetapplicatie
(2009) die ontworpen is voor Kunera, de database
met bedevaartsouvenirs van de leerstoelgroep
Kunstgeschiedenis van de middeleeuwen aan de
Radboud Universiteit Nijmegen (www.kunera.nl).
Deze database bevat op dit moment meer dan
15.000 middeleeuwse insignes en ampullen van
religieuze en profane aard. 13
Met behulp van een Geografisch Informatiesysteem
(GIS) zijn de 481 wonderverhalen uit het Mirakelboek
in kaart gebracht. Geo-technologie is echter
niet alleen gebruikt ter visualisatie van het bronmateriaal,
maar ook voor exploratie: om nieuwe
onderzoeksgegevens te verkrijgen. 14 Door het
koppelen van het Mirakelboek aan Kunera kan het
geografische patroon van reizen dat verscholen is
in het Mirakelboek, in één opslag geconfronteerd
worden met twee andere geografische patronen
die inzicht geven in het functioneren van ’s-Hertogenbosch
als laatmiddeleeuwse bedevaartplaats:
i n b r a b a n t N U M M E R 3 J U N I 2 0 1 0 9

Het Bossche Mariabeeld
Volgens de overlevering vond een Bossche bouwvakker het Mariabeeld op een koude dag in 1380. Nog net
voordat hij het in stukken wilde hakken om op de brandstapel te gooien, werd hij erop gewezen dat het om
een beeld van de moeder Gods ging. Hij nam zich daarop voor het eikenhouten beeld op te knappen, al werd
dit hem niet in dank afgenomen. Het beeld werd over het algemeen namelijk maar oud en lelijk gevonden en
men wilde het liever niet bij de andere heiligenbeelden tentoonstellen. Toch is het in de kerk achter gebleven:
al snel werden er namelijk wonderen aan toegeschreven.
Het Mariabeeld werd tijdens de Beeldenstorm zorgvuldig opgeborgen. Toen Frederik Hendrik van Oranje
(1584-1647) in 1629 namens de protestantse Republiek der Nederlanden het rooms-katholieke ‘s-Hertogenbosch
innam, werd het beeld van de Zoete Moeder door Anna van Hambroeck in een koffer via Antwerpen
naar Brussel gesmokkeld. Het eigenlijke doel was om het beeld van de Zoete Moeder slechts tijdelijk in Brussel
onder te brengen. Er werd een akte gemaakt waarin duidelijk vermeld stond dat het Mariabeeld terug zou
komen zodra er betere tijden aan waren gebroken.
De Brusselse gemeenschap raakte echter
gehecht aan het Mariabeeld, dat ieder jaar
met een processie door de stad werd gedragen.
Toen de rust in ’s-Hertogenbosch
eindelijk was teruggekeerd, bleek het niet
gemakkelijk om het beeld van de Zoete
Moeder weer op haar oorspronkelijke plaats
te krijgen. Brussel kwam met allerlei redenen
om teruggave te blokkeren, waarvan
één was dat de rechten waren verjaard. Op
aandringen van Joannes Zwijsen (1794-
1877), bisschop van ’s-Hertogenbosch, werd
in 1853 een afvaardiging op pad gestuurd
met de opdracht het beeld van de Zoete
Moeder, samen met het Mirakelboek, terug
te halen. De onderneming slaagde: sinds december
1853 staat de Bossche Maria weer in
haar vertrouwde Mariakapel in de Sint-Jan.
(Bron: www.denbosch-cultuurstad.com)
Gezicht op het hoogkoor van de Sint-Jan tijdens de
viering van de 25-jarige terugkeer van het Mariabeeld
van de Koudenberg te Brussel waarbij het beeld door de
bisschop van ‘s-Hertogenbosch, mgr. Godschalk, werd
gekroond. (27 december 1878, collectie Stadsarchief
’s-Hertogenbosch)

ten eerste de insignes die tot op heden gevonden
werden in ’s-Hertogenbosch; en daarnaast de insignes
die afkomstig zijn uit het bedevaartsoord
’s-Hertogenbosch. Net als het Mirakelboek bieden
deze bedevaartsouvenirs, die in de ene plaats werden
vervaardigd en in de andere plaats verloren, zicht
op het reisgedrag van de middeleeuwer. Waar reisden
pelgrims heen? Welke afstanden legden ze af?
Mirakelboek en GIS
Het geografische patroon dat het Mirakelboek oplevert,
toont de reikwijdte die het bedevaartsoord
’s-Hertogenbosch in de late middeleeuwen had.
Vanwege het gebruik van een Geografisch Informatiesysteem
– dat informatie op een vaste positie
op de kaart plaatst – moesten de herkomstplaatsen
van de pelgrims uit het Mirakelboek
exacter dan ooit bepaald worden. Er konden 458
herkomstplaatsen worden geïdentificeerd en gegeorefereerd
15 tegenover 343 in de publicatie uit
1978 16 ; 27 bleven er onduidelijk. Selectie van één
of meerdere pelgrims (‘gele voetgangers’) op de
kaart in de applicatie, leidt tot het openen van het
bijbehorende wonderverhaal. De inhoud van het
Mirakelboek is opgenomen in een database, die
middels een zoekfunctie de gebruiker een tweede
toegang tot het Mirakelboek geeft. Met behulp
van verschillende velden kan een zoekvraag worden
geplaatst, waarvan het resultaat vervolgens
getoond wordt in een lijst en op de kaart (‘rode
voetgangers’). 17
Visualisatie van het Mirakelboek laat zien dat de
pelgrims voornamelijk uit de Nederlanden kwamen:
maar liefst veertig procent uit het hertogdom
Brabant en veertien begunstigden uit ’s-Hertogenbosch
zelf. 18 De kaart toont bovendien dat
de Groningse Herborch die met de schoolmeester
van de stad en vele buren op bedevaart ging, weliswaar
een flinke afstand (226 km) aflegde, maar dat
zij zeker geen uitzondering was. Grote aantallen
pelgrims kwamen uit de huidige provincie Noord-
Holland en eveneens behoorlijke aantallen uit de
foto helemaal boven: Het Bossche Mirakelboek ontsloten
met een Geografisch Informatiesysteem. (Bron:
www.kunera.nl). foto boven: Het Bossche Mirakelboek
ontsloten met een Geografisch Informatiesysteem.
(Bron: www.kunera.nl). N.B. Op de website is het aantal
pelgrims per locatie nader gespecificeerd.
omgeving van Brussel. Het lijkt erop dat ’s-Hertogenbosch
als bedevaartsoord fungeerde binnen een
straal van ongeveer 200 kilometer. Maar vanuit
een praktisch oogpunt mag niet verwonderlijk zijn
dat de stad een sterk regionale focus kende.
i n b r a b a n t N U M M E R 3 J U N I 2 0 1 0 1 1

1 2
Zoekvelden database Mirakelboek van OLV van
’s-Hertogenbosch. (Bron: www.kunera.nl)
Uit het Mirakelboek blijkt dat er ook pelgrims waren
die zelfs meer dan 1000 kilometer aflegden vanuit
Oost-Pruisen, bijvoorbeeld Goetscalc Redeghis uit
Lijfland (tegenwoordig Estland en Letland), Peter
Poelman uit Danzig (tegenwoordig Gdańsk in
Polen), Andries Lessijn uit Königsberg (tegenwoordig
Kaliningrad in Rusland) en Willem Symonssoen
alias Rijc Willem, samen met Claus Janssone en
Willem die Harde uit Elbing (tegenwoordig Elbląg
in Polen). 19 Het is echter niet waarschijnlijk dat zij
die afstand speciaal hebben afgelegd voor de Bossche
Maria. Zij waren reeds op reis, voor commerciële
of andere religieuze doeleinden, en kwamen
op de een of andere manier in aanraking met haar.
Andries Lessijn en Willym Symonssoen waren
schippers die Vlaanderen aangedaan hadden,
onderweg in nood verkeerden, tot Maria van
’s-Hertogenbosch baden en vervolgens gered werden.
Peter Poelman was op weg naar het Heilige
Kruis te Asse, werd in Mechelen gevangen gezet op
verdenking van spionage en op voorspraak van
i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D
Maria van ’s-Hertogenbosch vrijgelaten. 16 Maart
1383 – misschien op de terugweg naar zijn huis in
Danzig – liet hij zijn wonder noteren. Deze drie
wonderverhalen leveren dan misschien geen echte
of directe herkomstplaatsen van pelgrims op, maar
bevatten wel informatie over de handelswegen
naar Oost-Europa in die periode en tonen aan dat
’s-Hertogenbosch daarin een functie vervulde.
Mirakelboek en insignes
Hoewel het Bossche Mirakelboek een uiterst
belangrijke cultuurhistorische bron is die veel
en veelzijdige informatie bevat, werd het tot op
heden in de wetenschap vrij geïsoleerd gebruikt.
Niet alleen door de opname van de gegevens uit
het Mirakelboek in een database en de visualisatie
met geo-technologie kan hierin verandering komen,
maar juist ook door het feit dat het geografische
patroon geconfronteerd kan worden met geografische
patronen van ander bronmateriaal: de laatmiddeleeuwse
religieuze insignes.
Religieuze insignes werden door middeleeuwse pelgrims
in bedevaartsoorden gekocht en herinnerden
de gelovigen middels de afbeelding aan het
bezochte heiligdom; daarnaast hadden zij een beschermende,
kwaad afwerende en geluk brengende
functie. In de Kunera-database zijn tot op heden
47 meer of minder complete insignes afkomstig uit
’s-Hertogenbosch verzameld. 20 Het grote aantal
varianten (meer dan 20!) toont aan dat er in de stad
en masse insignes werden verkocht; er werden er
relatief weinig teruggevonden. Vaste beeldelementen
van de verschillende typen zijn het Mariabeeld
(gekroonde Maria met Kind en scepter),
Johannes de Evangelist, een knielende pelgrim, één
of enkele bomen (de ‘bosboom’, stadswapen) en
verschillende ex voto’s. Een ex voto (Latijn: krachtens
een gelofte), is een voorwerp geplaatst bij een
altaar of een heiligenbeeld in een bedevaartsoord,
een kerk of een ander gewijd oord, als dank aan
God of een heilige voor een verkregen gunst. Het
voorwerp in kwestie hoeft niet kostbaar te zijn,

maar heeft vaak wel een uitdrukkelijk verband met
de aard van de verkregen gunst. Zo zou een kreupele
bijvoorbeeld zijn nutteloos geworden krukken
kunnen hebben geofferd. De ex voto’s op de Bossche
insignes – zoals een been, krukken, boeien,
een scheepsmodel en een hemd – zijn overigens,
net als de zilveren pelgrim, allemaal als geschenk
terug te vinden in het Mirakelboek. Ook de overige
elementen – architectuur van de kerk en het beeld
van Johannes de Evangelist – verwijzen heel concreet
naar de werkelijke, historische situatie in de
Sint-Jan. 21 De waarde van het Mirakelboek en de
insignes als historische bron is aldus bewezen.
Wanneer alle insignes met herkomst ’s-Hertogenbosch
op een kaart worden gezet, zien we het
volgende. Veruit de meeste insignes werden in
Zeeland en Holland gevonden, waarvan maar liefst
dertien exemplaren in de bodem van Nieuwlande,
foto links: Insigne OLV van ’s-Hertogenbosch. (1400-1499,
lood-tinlegering, 8,9 x 6,1 x 0,2 cm, Sint-Janskathedraal
’s-Hertogenbosch, vindplaats: Nieuwlande). (Bron: R.M. van
Heeringen, A.M. Koldeweij en A.A.G. Gaalman, Heiligen uit
de modder. In Zeeland gevonden pelgrimstekens (Clavis
Kunsthistorische Monografieën 4), Utrecht en Zutphen
1987, p. 78-79, nr. 11.2.) foto rechts: Spiegelinsigne OLV
van ’s-Hertogenbosch. (1400-1449, loodtin, 6 x 4,3 cm,
Sint-Janskathedraal ’s-Hertogenbosch, vindplaats: Nieuwlande).
(Collectie Museum voor Religieuze Kunst Uden)
i n b r a b a n t N U M M E R 3 J U N I 2 0 1 0 1 3

foto boven: De geografische verspreiding van insignes
gevonden in ’s-Hertogenbosch.
foto geheel boven: De geografische verspreiding van
insignes afkomstig uit ’s-Hertogenbosch.
N.B. Op de website is het aantal insignes per locatie
nader gespecificeerd. (Blauw: insignes. Paars: bedevaartculten).
1 4
i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D
in het Verdronken Land van Zuid-Beveland. Dit
mag de lezer die bekend is met insigne-onderzoek
niet verbazen, omdat door de gunstige bodemgesteldheid
in die westelijke gebieden de zeer kwetsbare
insignes juist daar geconserveerd bleven. 22
Nieuwlande is bovendien in kwantitatief opzicht
de grootste vindplaats van insignes in de Nederlanden
(vergelijkbaar met Parijs en Londen). 23 Nu
bevestigt het geografische patroon van het Mirakelboek
wel dat er pelgrims uit Zeeland naar ’s-
Hertogenbosch kwamen (circa 25), maar eigenlijk
bevestigt het wat de insigne-onderzoeker al zou
verwachten: namelijk dat het verspreidingsgebied
van Bossche insignes veel groter is geweest dan
het aantal gevonden insignes laat zien. Andersom
bevestigt het patroon van de gevonden insignes de
reikwijdte die de stad had als bedevaartsoord, met
een straal van (een kleine) 200 kilometer.
Het koppelen van verschillend bronmateriaal
binnen één systeem blijkt hier van aanvullende
waarde. In Groningen werden tot op heden – voor
zover bekend althans – geen insignes uit ’s-Hertogenbosch
gevonden. Wel kwamen daar pelgrimstekens
uit Maastricht, Canterbury en Saint-Gilles
aan het licht. 24 De Groninger schroomde blijkbaar
niet een flinke afstand af te leggen voor een bedevaart;
ook in die context vormde Herborch geen
uitzondering.
In de stad ’s-Hertogenbosch werden ook insignes
gevonden. Tot de jaren negentig van de twintigste
eeuw speelde de stad als vindplaats overigens
nauwelijks een rol; er waren slechts vijf, vrij onduidelijke,
exemplaren bekend. Hierin kwam drastisch
verandering door de grootscheepse opgravingen
die in de periode 1994-1997 plaatsvonden
in het vroegere Tolbrugkwartier. De opgravingen
brachten niet alleen de resten van huizen, een vijftiende-eeuwse
pottenbakkerij, het Sint-Elisabeth
Bloemkampklooster (1459-1892) en de Tolbrugkazerne
(1744-1892) aan het licht, maar ook een
buitengewone hoeveelheid middeleeuwse voorwerpen.
Honderden religieuze en profane insignes

en meer dan duizend andere decoratieve sieraden
waren het resultaat. De insignes werden vooral in
het stort gevonden, in een vroegvijftiende-eeuwse
afvallaag die indertijd als ophoging ten behoeve
van bebouwing werd gebruikt. 25 Ze zijn vaak vervaardigd
uit een tin-loodlegering. Andere metalen,
zoals latoenkoper, brons, zilver of goud, zijn zeer
zeldzaam. De variëteit van de in ’s-Hertogenbosch
gevonden insignes is groot, de materiële kwaliteit
uitzonderlijk goed. 26 Hoewel de historische context
van de insignes in het stort volledig is verstoord,
is het belang van het graafwerk voor het
onderzoek naar laatmiddeleeuwse insignes groot.
Op basis van de gegevens van de afdeling Bouwhistorie,
Archeologie en Monumenten van de stad
’s-Hertogenbosch in combinatie met literatuuronderzoek
konden in Kunera tot op heden 997 religieuze
en profane insignes worden geregistreerd
(stand: april 2010). Het geografische patroon van
de insignes met ’s-Hertogenbosch als vindplaats
wijkt enigszins af van de twee hierboven besproken
patronen. Het verspreidingsgebied is veel
groter. Zuidelijk Brabant met Vlaanderen en het
Rijn-Maasgebied zijn dan wel kerngebieden, maar
ook Spanje, Engeland, Frankrijk, Zwitserland en
Oost-Duitsland zijn vertegenwoordigd. 27 De actieradius
van de reizende Bosschenaar lijkt groter te
zijn geweest dan die van het Bossche Mariabeeld.
Of liever gezegd: de afstand die de reizende Bosschenaar
wilde afleggen, lijkt groter te zijn geweest
dan de afstand die de niet-Bosschenaar voor
de Bossche Maria wilde afleggen. Daarbij moet
aangetekend worden dat de in ’s-Hertogenbosch
gevonden insignes niet zomaar aan Bossche pelgrims
kunnen worden toegeschreven. Misschien
werden de pelgrimstekens door bezoekers aan de
stad – al dan niet voor Maria – meegenomen van
elders. De herkomstplaatsen geven geen uitsluitsel
ten aanzien van de vraag of zij de reispatronen
van de laatmiddeleeuwse Bosschenaren of de
reispatronen van de bezoekers (op doortocht) aan
’s-Hertogenbosch betreffen. Hoe dan ook, de gevonden
pelgrimstekens mogen dan wel niet direct
te relateren zijn aan specifieke bedevaarttochten
i n b r a b a n t N U M M E R 3 J U N I 2 0 1 0 1 5
De Sint-Jan in
’s-Hertogenbosch.
(Foto: Erfgoed
Brabant)

Plechtige Omgang. Fraters met het beeld van de Zoete
Lieve Vrouw bij de Sint-Janskathedraal, 10 juli 1938.
(Fotopersbureau Het Zuiden, collectie Stadsarchief
’s-Hertogenbosch)
of bedevaartgangers, maar de aantallen geven
wel een goed beeld van populaire heiligen en oorden.
De bedevaartplaatsen Ninove (27), Aken (18),
Maastricht (12), Geraardsbergen (10) en Neuss (10)
waren klaarblijkelijk geliefd in ’s-Hertogenbosch. 28
Het is niet verwonderlijk dat de aantallen insignes
uit Aken en Maastricht redelijk overeenkomen; de
steden werden vaak gecombineerd op bedevaart.
Hetzelfde geldt voor Ninove en Geraardsbergen.
Tenslotte moet ook rekening gehouden worden
met het feit dat insignes niet enkel door bedevaartgangers,
maar ook door reliekprocessies, pelgrims
en handelaren buiten het bedevaartsoord
zelf konden worden verspreid. 29
Tegenover de grotere aantallen insignes van buiten
de stad staat de vondst van tien insignes uit
’s-Hertogenbosch. Hoewel de Sint-Janskerk met
het miraculeuze beeld van de Zoete Lieve Vrouw
een drukbezocht bedevaartsoord was, is daarmee
het aantal eigen insignes dat gevonden werd in
’s-Hertogenbosch erg klein. In andere plaatsen
werd overigens hetzelfde geconstateerd. 30 Een
mogelijke verklaring is dat insignes vooral gekocht
werden door pelgrims van buiten de stad. Wanneer
we nog eens aan het Mirakelboek denken, mag
het aantal van tien Bossche insignes op een totaal
van ruim 250 insignes uit de Bossche bodem niet
verwonderen. Dit kleine aantal komt verhoudingsgewijs
– in orde van grootte – redelijk overeen met
het aantal van 14 op 481 mirakelen waarin de pelgrim
afkomstig is uit ’s-Hertogenbosch.
Tot besluit
Ook voor het analyseren van het verleden is computertechnologie
de toekomst. Moderne technie-
ken maken het mogelijk om heel verschillend bronmateriaal
te koppelen en grote hoeveelheden
gegevens te verwerken. Drie soorten belangrijk
historisch bronmateriaal voor de Bossche geschiedenis
zijn inmiddels met behulp van een Geografisch
Informatiesysteem op een geheel nieuwe
wijze toegankelijk gemaakt en klaar om gebruikt te
worden. Door de geografische patronen die verscholen
zitten in de twee groepen archeologische
vondsten (insignes) en de archivalische bron (Mirakelboek)
binnen één applicatie (www.kunera.nl)
met elkaar te confronteren, zijn de banden die
’s-Hertogenbosch in de periode van de latere veertiende
tot vroege zestiende eeuw met andere steden
onderhield nauwkeurig in kaart gebracht.
Echter, de wetenschapper moet zijn of haar interpretatie
geven aan het resultaat; dit zal veelal vanuit
een deelgebied van het bronmateriaal gebeuren,
zonder dat er een direct causaal verband mag
worden gelegd.
Het gebruik van een Geografisch Informatiesysteem
biedt mogelijkheden voor de toekomst, in het
algemeen voor al het stadskernonderzoek en in
het bijzonder voor Kunera. Overal is van belang de
vondsten van insignes te interpreteren en uit te
tillen boven het niveau van een geïsoleerde toevals-
of schatvondst. Geo-technologie kan dit mogelijk
maken. Per locatie zal verschillen of en zo ja met
welke andere historische bron – waarin veelvuldig
plaatsnamen voorkomen – het insignemateriaal
geconfronteerd kan worden. Dankzij het Nijmeegse
GIS-project is het laatveertiende-eeuwse reispatroon
naar en vanuit de stad ’s-Hertogenbosch
helder verbeeld, en ook is duidelijk gemaakt hoe ver
de actieradius van de laatmiddeleeuwse Bosschenaar
strekte. Echter, hoe meer (kunst)historische
bronnen met geografische informatie aan het
systeem toegevoegd kunnen worden, hoe nauwkeuriger
het nationale en internationale netwerk
rondom ’s-Hertogenbosch in beeld kan worden gebracht
en hoe meer nieuwe wegen van onderzoek
geopend kunnen worden.
i n b r a b a n t N U M M E R 3 J U N I 2 0 1 0 1 7
Tip
Dankzij de ontwik-
keling van een
internetapplicatie,
is het Mirakelboek-
project voor ieder-
een toegankelijk
via de internetsite
www.kunera.nl.
Via ‘direct naar de
database’ en onder
het kopje ‘Steden
in perspectief –
’s-Hertogenbosch’
kunnen de geogra-
fische patronen
daar geselecteerd
en gecombineerd
worden.
Tip
Kijk voor een vol-
ledig geannoteerde
versie van dit
artikel op www.
thuisinbrabant.nl

Noten
1 8
1
2
3
4
5
6
7
8
Mirakelboek OLV van ’s-Hertogenbosch: Herborch,
vrouw van Jan Conincs, met schoolmeester
en buren; nummer Hens: 187/protocolnummer: 186.
Voor meer informatie over de cultus, zie: Peter Jan
Margry en Charles Caspers (red.), Bedevaartplaatsen
in Nederland, 4 dln. (Amsterdam en Hilversum
1997-2004) dl. 2, 395-424 (of via online databank:
http://www.meertens.knaw.nl/bedevaart/bol/
plaats/653, geraadpleegd: 11 november 2009).
H. Hens, H. van Bavel, G.C.M. van Dijck en J.H.M.
Frantzen, Mirakelen van Onze Lieve Vrouw te ’s-
Hertogenbosch 1381-1603. Transcriptie, annotatie
en inleiding (Bijdragen tot de geschiedenis van het
zuiden van Nederland, XLII), (Tilburg 1978) (blauwe
uitgave), 10.
Het is niet onwaarschijnlijk dat het teruggaat op
een oudere versie van rond 1500. Zie: Hens e.a.
1978 (blauwe uitgave), 13-14, 95 e.v.
Nederlandse Bedevaartbank Meertens Instituut:
http://www.meertens.knaw.nl/bedevaart/bol/
plaats/268 (geraadpleegd: 11 november 2009).
Nederlandse Bedevaartbank Meertens Instituut:
http://www.meertens.knaw.nl/bedevaart/bol/
plaats/293, (geraadpleegd: 11 november 2009);
H.J.E. van Beuningen en A.M. Koldeweij, Heilig en
Profaan. 1000 Laatmiddeleeuwse insignes uit de
collectie H.J.E. van Beuningen (Rotterdam Papers
VIII), (Cothen 1993) 144.
Zie voor hulpvragen en votiefgeschenken in het
Bossche Mirakelboek en het Mirakelboek van
Anno II (abdij Siegburg, bij Bonn): M.M.A.C. Langenhuijsen,
“Het votiefgebruik in twee middeleeuwse
Mirakelboeken”, Volkskunde 108 (2007),
215-231, m.n. 215, 221, 231 (tabel 5).
Dirc van Hornen, 153/152; Diedelt/Dyedelt Mychghiels
en Marie Mychghiels, 177/176; Herborch,
vrouw van Jan Conincs, met schoolmeester en
buren, 187/186; Duert Vrideman, zijn vrouw en vele
goede lieden, 209/208; Ane van Mierden, vrouw
van Jan van Loven, en buren, 210/209; Ide, vrouw
van Mense Bosch (namens Mense Bosch) en buren,
211/210; Gheertruut, vrouw van Groet Lubrecht
(namens Groet Lubrecht), en buren, 212/211; Gheraed
die Grote (namens Roelof die Smit), en buren,
326/343; Gherijt Groen Dircssoen, 327/344.
Mariaprocessie, zie: Hens e.a. 1978 (blauwe uit-
i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D
9
10
1 1
12
13
14
15
gave), p. 71-72. Het is niet bekend wanneer de Sint-
Jansmarkt ontstaan is, maar in ieder geval eerder
dan de in 1403 ingestelde jaarmarkten in de vasten
en eind augustus; zie hiervoor: P.Th.J. Kuijer, ’s-
Hertogenbosch, stad in het hertogdom Brabant ca.
1185-1629 (Zwolle en ’s-Hertogenbosch) 137.
.A.F. Kronenburg, Maria’s Heerlijkheid in Nederland.
Geschiedkundige Schets van de Vereering
der H. Maagd in ons Vaderland, van de eerste tijden
tot op onze dagen, dl. 6 van 9: ‘De Middeleeuwen.
Maria’s Genadeoorden en Miraculeuze Beelden’
(Amsterdam 1909) 270-276.
Hens e.a. 1978 (blauwe uitgave), 72-73, 684 (kaart),
685 (bijlage VI, lijst van herkomstplaatsen).
Het betreft een Klein Data-project van DANS
(Data Archiving and Networked Services, instituut
van KNAW en NWO), binnen het overkoepelende
project ‘Alfa-Geo’ dat als doel heeft het
gebruik van geografische informatiesystemen in
de alfawetenschappen te stimuleren. ‘Alfa-Geo’
is een initiatief van DANS en wordt mede mogelijk
gemaakt door het programma RGI (‘Ruimte voor
Geo-informatie’).
De Nijmeegse onderzoeksgroep KUNera staat
onder leiding van prof.dr. Jos Koldeweij. Zie ook:
Marjolijn Kruip, ‘GISwerk: bedevaartsouvenirs,
het Bossche Mirakelboek en de Brugse Wegwijzer’,
Madoc. Tijdschrift over de Middeleeuwen 23
(2009), nr. 3.
Voor het gebruik van GIS in de alfawetenschappen,
zie: Onno Boonstra en Anton Schuurman (red.),
Tijd en Ruimte. Nieuwe toepassingen van GIS in de
alfawetenschappen (Utrecht 2010).
Niet altijd met 100% zekerheid. Bij twijfel omtrent
een herkomstplaats (Gaat het om een naam of
plaats? / Er bestaan meer plaatsen met dezelfde
naam: om welke plaats gaat het?) is toch altijd een
keuze gemaakt voor een bepaalde plaats, zodat
deze getoond kan worden op de kaart. Een notitie
hierover is dan te vinden in het veld ‘Opmerkingen
herkomst’. In twee gevallen zijn de bedevaartgangers
uit één wonderverhaal afkomstig uit verschillende
herkomstplaatsen (nummer Hens: 379,
protocolnummer: 395; nummer Hens: 425, protocolnummer:
439); daarom komt het totale aantal
herkomstplaatsen op 484 i.p.v. 481.

16
17
18
19
Op de kaart in de bronpublicatie uit 1978 konden
343 bedevaarten uit 242 plaatsen worden aangegeven.
Zie: Hens e.a. 1978 (blauwe uitgave), 684.
De Mirakelboek-database die voor dit project ontwikkeld
is, is gericht op het doen van wetenschappelijk
onderzoek. Daarom zijn bijvoorbeeld de
velden ‘beroep’/’aanleiding’/’wonder’ zo algemeen
mogelijk omschreven, waardoor bijvoorbeeld pelgrims
die last hadden van blindheid, een open been
of epilepsie in de categorie ‘ziekte’ vallen (in het
veld ‘aanleiding’). De gebruiker kan zo eenvoudig
categoriseren en vervolgens de benodigde protocolnummers
selecteren/verwerpen. Op deze wijze
is de gebruiker niet afhankelijk van, bijvoorbeeld,
de verschillende omschrijvingen van eenzelfde
kwaal die het middeleeuwse Mirakelboek bevat.
De database is dus geen letterlijke weerslag van
het Mirakelboek, maar geeft toegang tot deze
bron en schept op die wijze mogelijkheden voor
nieuw onderzoek. Voor volledige teksten wordt
verwezen naar de bronpublicatie: Hens e.a. 1978.
Uit ’s-Hertogenbosch: Katherine, vrouw van
Gheraeds Storems, 020/020; Jan Ekrijnssoen,
053/053; Hein Celensoen, zijn vrouw Aleit en
zoon Peter, 066/065; Hein van Hyntem, 097/096;
Arnt, zoon van Jan Yewens, 261/257; Mechtelden/
Mechtelt, dochter van Lijsbet en Heyne van Lit,
Mechtelts moeder Lijsbet (dochter van meester
Wouter) en haar oma Lijsbet, 311/328; Ghybe,
zoon van Herswijn en Jacop Gheraed Claussoen,
Ghybes vrouw Hille en zijn oma (vrouw van Ghybe
van Eyc en moeder van Herswijn), 319/336; Lyzabeth,
vrouw van Gijbben Bac, en Lyzabeths buren,
350/367; Jan, zoon van Wautgheer van Tanghel, en
Jans buren, 354/371; Aert, zoon van Heylwijch en
Jan van Amerzoden, Heylwijch en Jan van Amerzoden
en familie, 370/386; Willem die Brune en twintig
anderen waaronder zijn kinderen, 428/442;
Art Peterssoen, 476/495; Gertruy Boertgens,
478/497; Italiaanse soldaat (regiment van Signore
Lelio Bancratio), 481/-.
Goetscalc Redeghis, 001/001; Peter Poelman,
028/028; Andries Lessijn, 140/139; Willem Symonssoen
alias Rijc Willem, met Claus Janssone
en Willem die Harde, 320/337.
20
21
22
23
24
25
26
Bron: http://www.kunera.nl, zoekopdracht ‘herkomstplaats
’s-Hertogenbosch’ (stand: april 2010).
In 1987 werden de Bossche insignes geïdentificeerd
door Jos Koldeweij en gepresenteerd op de
tentoonstelling en in het gelijknamige boek: R.M.
van Heeringen, A.M. Koldeweij en A.A.G. Gaalman,
Heiligen uit de modder. In Zeeland gevonden pelgrimstekens
(Clavis Kunsthistorische Monografieën
4), Utrecht en Zutphen 1987 (tweede druk
1988), p. 76-80. Zie ook Bossche insignes in: Van
Beuningen en Koldeweij 1993, p. 58-63, 221-224,
239; H.J.E. van Beuningen, A.M. Koldeweij en D. Kicken,
Heilig en Profaan 2. 1200 Laatmiddeleeuwse
insignes uit openbare en particuliere collecties
(Rotterdam Papers XII), (Cothen 2001) 336-337.
Jos Koldeweij, ‘Vroomheid in tin en lood. Bossche
pelgrimsinsignes als historische bron’, Brabants
Heem 50 (1998), 52-61.
Marjolijn Kruip, ‘Pilgrims’ souvenirs and geographical
patterns. Medieval pilgrims to and from a
town in the Netherlands’, in: Martin Carver en Jan
Klapste (red.), Archaeology of Medieval Europe II
(1200-1600), te verschijnen in 2010.
Voor insigne-onderzoek in Nieuwlande, zie: R.M.
van Heeringen, ‘De archeologische context van de
Zeeuwse vondsten’, in: Van Heeringen, Koldeweij
en Gaalman (1987; tweede druk 1988) 26-32; H.J.E.
van Beuningen, ‘Nieuwlande’, in: Van Beuningen en
Koldeweij (1993) 26-32.
http://www.kunera.nl, zoekopdracht ‘vindplaats
Groningen’: 26 hits (stand: april 2010).
Een deel van de gevonden voorwerpen is afkomstig
van archeologisch onderzoek ter plaatse, dat
in gecontroleerde omstandigheden is uitgevoerd
door de afdeling Bouwhistorie, Archeologie en
Monumenten. Een ander deel is afkomstig van
amateurarcheologen die met metaaldetectoren
de uit de bouwput gegraven grond die langs de A2
werd gestort, hebben doorzocht.
Eerste signalering vondstcomplex: A.M. Koldeweij,
‘Pelgrimstekens in en uit ’s-Hertogenbosch’,
Signum 10 (1998) 13-17. N.a.v. deze opgravingen
verscheen: H.L. Janssen en A.A.J. Thelen (red.),
Tekens van leven. Opgravingen en vondsten in het
Tolbrugkwartier in ’s-Hertogenbosch (Utrecht
2007) o.a. 10-11, 104-110; A.M. Koldeweij, ‘Opgespeld
i n b r a b a n t N U M M E R 3 J U N I 2 0 1 0 1 9

Noten
2 0
27
28
29
30
geloof en bijgeloof. Geloof en magie’, in: Janssen en
Thelen (2007) 147-149.
Voor meer informatie over pelgrimstekens met
vindplaats ’s-Hertogenbosch, zie: Koldeweij, in:
Janssen en Thelen (2007) 152-171.
Bron voor deze en de navolgende aantallen insignes:
http://www.kunera.nl, zoekopdracht ‘vindplaats
’s-Hertogenbosch’ (stand: april 2010).
Van Heeringen en Koldeweij 1987 (tweede druk
1988) 37-38; Koldeweij, in: Janssen en Thelen
(2007) 163.
Voor meer informatie en mogelijke verklaringen,
zie: Koldeweij, in: Janssen en Thelen (2007) 1
i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D