PDF 2.7 - Toetswijzer

Hoofdstuk 2 | De inhoud van toetsen
PDF 2.7 Toelichting op kenmerken van toetstaken aan de hand van twee
voorbeelden
Zoals in hoofdstuk 2 is aangegeven, kunnen toetstaken variëren op de volgende zes kenmerken:
1. Authenticiteit taaksituatie
2. Complexiteit bepalende kritieke factoren
3. Soorten stimuli
4. Taakstructurering
5. Responskenmerken
6. Gevolgen van taakuitvoering
We lopen de verschillende deelkenmerken nog eens langs aan de hand van twee sterk verschillende
voorbeelden:
- Een onderdeel meerkeuzevragen uit een luistertoets Frans voor leerlingen van 4 havo/vwo met
Nederlandstalige antwoordalternatieven (zie figuur hieronder).
- Een proeve van bekwaamheid voor een aspirant-rijinstructeur.
Een opgave uit een oefenluistertoets Frans (Cito, 2002)
1. Authenticiteit taaksituatie
Het eerste kenmerk van de toetstaak, de authenticiteit van de taaksituatie, is duidelijk verschillend voor de
twee voorbeelden. Een bekwaamheidsproef voor een rijinstructeur zal erop gericht zijn de didactische
bekwaamheid tijdens het geven van rijlessen in beeld te brengen. Het gaat daarbij om competent
handelen in de echte beroepspraktijk, die een echte rijlessituatie vereist, waarin leerlingen iets wordt
bijgebracht. Dat is de hoogste mate van authenticiteit. Overwogen zou kunnen worden te werken in een
gesimuleerde les met nep-leerlingen, acteurs met rijbewijs, maar het risico is groot dat dan de gevolgen
voor het leren van de ‘leerlingen’ niet zichtbaar kunnen worden: de leerlingen kunnen immers al rijden.
Het voorbeeld van de Franse luistertoets hanteert hands-off taaksituaties. Er is een duidelijke relatie met
de werkelijkheid, maar een echte luistertaak ontbreekt. Het luisteren heeft geen gevolgen of
consequenties, anders dan dat het antwoord goed of fout gerekend wordt.
Cito | www.toetsenopschool.nl

Hoofdstuk 2 | De inhoud van toetsen
2. Complexiteit bepalende kritieke factoren
Het tweede kenmerk van toetstaak, de complexiteit bepalende kritische factoren in de taaksituatie
verschilt sterk in de twee voorbeelden. In beide toetsvormen kunnen eenvoudiger of moeilijker taken
voorkomen, afhankelijk van factoren in de taaksituatie. De keuze ervan moet voortkomen uit de in de
toetsdoelen vastgestelde taakcondities. Als het toetsdoel daarom vraagt zullen in de proefles naast
gemakkelijk te coachen leerlingen ook moeilijk te coachen leerlingen moeten voorkomen (bijvoorbeeld
met rijangst of met een lichte handicap). Ook zullen andere prestatiecondities in de bekwaamheidsproef
vertegenwoordigd moeten zijn conform het toetsdoel: uiteenlopende verkeerstaken, opleidingsstadia van
de leerling, enzovoorts.
Ook voor de luistertoets Frans geldt dat in de toetstaken afhankelijk van de toetsdoelen complexiteit
bepalende kritieke factoren moeten worden meegenomen. Bijvoorbeeld, spreekt de spreker zijn
moedertaal, is sprake van dialect, zijn er naast de stem ook beelden van de spreker; spreekt hij/zij in al
dan niet herkenbare sociale situaties, zijn er ondersteunende beelden, objecten, die onderdeel zijn van de
gesproken taalsituatie?
3. Soorten stimuli
Het derde kenmerk betreft de te gebruiken soorten stimuli. De stimuli vormen het concrete toetsmateriaal
waarin de opdracht vervat ligt. Het hangt opnieuw sterk van het te toetsen leerdoel af welke stimuli
moeten worden gekozen. Cruciaal voor de aard en complexiteit van de luistertaak is het al of niet
beschikbaar zijn van de passende stimuli: bijvoorbeeld al of niet ondersteunende beelden van de spreker,
attributen, illustraties, de weergegeven gekozen sociale context. In het voorbeeld van de luistertoets wordt
gebruik gemaakt van beelden naast geluid, wat de luistertaak anders maakt dan wanneer alleen geluid
beschikbaar is.
In de bekwaamheidsproef voor rijinstructeurs staan echte sociale situaties en natuurlijke verkeerssituaties
centraal. Wanneer gekozen zou zijn voor een toets waarin de kandidaat zich moet verplaatsen in een
andere rijinstructeur (een hands-off toets) zou gebruik gemaakt kunnen worden van fragmenten uit
opgenomen lessen, waarover vragen gesteld worden. Als een instructeur tijdens deze toetsvariant fouten
in het rijgedrag van een leerling moet opmerken, dan volstaat een toetstaak met een foto niet, maar moet
minimaal een filmpje worden gebruikt of misschien beter nog een interactieve simulatie. Al met al is het
kiezen van passende stimuli cruciaal, omdat het gebruik ervan mede bepaalt wat er feitelijk getoetst
wordt.
4. Taakstructurering
Het meest complexe aspect bij de keuze van toetstaken is de taakstructurering en de daarmee in verband
staande kenmerken van de respons en de aard van de gevolgen van taakuitvoering.
Het aantonen van didactische bekwaamheid vraagt om een relatief lange toetstaak: een hele les, al dan
niet verdeeld in lesonderdelen (introductie, kern, afsluiting) is nodig om verschillende interventies van de
aspirant-rijinstructeur te kunnen zien plaatsvinden. Het gevraagde instructiegedrag kan worden gevraagd
in een daartoe afgesproken proefles (of meerdere lessen) die op een vaste tijd plaatsvindt (plaatsvinden).
Het kan ook dat de kandidaat zelf gedurende een periode opnames maakt van bijvoorbeeld stagelessen
en daarvan een deelverzameling overhandigt aan de exameninstantie. In het tweede geval is meer sprake
van spontaan lesgedrag.
De luistertaak in de luistertoets omvat hooguit enkele minuten en is gekoppeld aan een of twee
opdrachten. In totaal wordt een (representatief) aantal korte luistersituaties aangeboden. Wanneer het
luisteren onderdeel zou zijn van een dialoog, dan verandert dit veel in de aard van de luistertaak en is
sprake van één langere complexe luisteropdracht, gecombineerd met een spreektaak.
De probleemdefinitie betekent in het geval van de aspirant-rijinstructeur dat op voorhand gekozen moet
worden over het al of niet beschikbaar zijn van informatie over de kenmerken van de leerling waaraan
instructie gegeven gaat worden (jongen-meisje; wel of niet faalangstig), in welke opleidingsfase de leerling
verkeert (voertuigbedieningsfase, examenrijpe fase), in welke gebieden gereden mag gaan worden (stad,
dorp, snelwegen, etc.). Hoe meer structurering, hoe minder de taaklast voor de kandidaat. De te geven
taakinstructies structureren wat de kandidaat vervolgens gaat doen. Bijvoorbeeld: krijgt de kandidaat-rijinstructeur
op voorhand een protocol met uit te voeren lesopdrachten (bijvoorbeeld: geef de leerling
opdracht in te voegen op de snelweg en becommentarieer; geef instructie in het achteruit parkeren). Of
Cito | www.toetsenopschool.nl

Hoofdstuk 2 | De inhoud van toetsen
krijgt de kandidaat een heel globale opdracht, bijvoorbeeld: verzorg een rijles aan de leerling die past bij
de opleidingsfase waarin de leerling verkeert.
Bij de luistertaak is sprake van een sterk gestructureerde probleemdefinitie. Kandidaten krijgen een
concrete vraag over wat gezegd is tijdens het gesproken fragment. De taakinstructies zullen doorgaans
strikt zijn en weinig ruimte bieden voor een eigen invulling van de taak door de kandidaat.
Het ligt voor de hand dat bij het aantonen van didactische bekwaamheid meerdere alternatieve
werkwijzen mogelijk zijn (bijvoorbeeld de kandidaat beslist zelf welke open vragen hij/zij stelt; welke
manieren van commentaar passend zijn bij de rijprestatie van de leerling).
Bij de luistertaak is in de gekozen toetsvorm de werkwijze niet zo relevant, omdat die niet wordt
beoordeeld of bekeken wordt, afgezien van instructies die het de kandidaat niet toestaan om met anderen
samen te werken, of om een woordenboek te raadplegen. Er is bovendien maar één oplossing correct van
de aangeboden alternatieven.
De toetstaak bij de proefles is sterk interactief: elke handeling van de kandidaat verandert de situatie: de
leerling zou bij een andere handelwijze van de rijinstructeur anders hebben gereageerd. Bijvoorbeeld,
handelend (met het rempedaal) of mondeling ingrijpen (zeggen dat leerling moet remmen). Zou de
kandidaat-instructeur gevraagd worden te reageren op video-opnames van andere rijinstructeurs dan zou
deze interactiviteit vanzelfsprekend ontbreken. Dit niet-interactieve karakter geldt ook voor de luistertaak
in het voorbeeld van de luistertoets.
In een proefles rijinstructie zou het gebruik gereedschappen en strategische hulpmiddelen overwogen
moeten worden. Bij (didactisch) gereedschap valt te denken aan een notitieblokje en extra spiegel.
Voorbeelden van strategische hulpmiddelen zijn een leskaart met de daarin vermelde voltooide
opleidingsonderdelen, de volgende onderdelen van het opleidingsprogramma, de resultaten op een
tussentijdse toets.
In de luistertoets is het gebruik van gereedschappen aan de orde bij het gebruik van het beeldscherm en
de hoofdtelefoon om de tekst goed te kunnen zien en te beluisteren. Strategische hulpmiddelen om in te
zetten bij het beluisteren van de tekst liggen bij de gekozen meerkeuzevariant niet voor de hand, maar
zouden bij een andere toetstaak best kunnen: bijvoorbeeld het meelezen in een songtest die tegelijkertijd
wordt beluisterd. De taak verandert dan wel van strikt luisteren in een combinatie van lezen en luisteren.
Uiteraard hangt de keuze hierbij af van het te toetsen leerdoel.
5. Responskenmerken
De responsmodaliteit als onderdeel van de responsstructuur bij een proefles zal vooral een combinatie
van mondeling-verbaal, non-verbaal en performaal zijn. De responsstructuur is tamelijk open. Er zijn
immers geen vaste protocollen voor wat een rijinstructeur zou moeten zeggen en doen. Tegelijkertijd is de
taak zo onmiddellijk dat een instructeur vaak direct moet handelen (zoals ingrijpen), de responstijd is
beperkt.
De meerkeuze luistertoets vergt een verbale reactie van de kandidaat (kiezen van een juist antwoord),
waarbij de responsstructuur volledig gesloten is. Bovendien zijn de antwoordalternatieven gesteld in het
Nederlands. Bij het beantwoorden van open vragen over de afgespeelde geluidsfragmenten in de Franse
taal zou dit uiteraard anders zijn. Variatie in de toegestane responstijd kan de taak duidelijk moeilijker
maken.
De vereiste mate van verfijning in het handelen tijdens een proefles is een kenmerk van de toetstaak.
Moet bekwaamheid in het geven van uitleg worden aangetoond bij leerlingen met individuele rijstijlen en
leerstijlen? Moet de kandidaat-instructeur zich verantwoorden in algemene termen of dient hij specifieke
didactische begrippen hanteren?
Bij de luistertoets is een vraag hoe groot de nuances moeten zijn in de antwoordalternatieven: gaat het
om het onderscheiden van globale gesprekonderwerpen of om fijnmaziger onderscheid tussen wat
gezegd is? Worden de alternatieven gegeven in het Frans of in het Nederlands? Beslissingen hierover
hangen af van het te toetsen leerdoel.
We zien hiermee dat ook verschillen in de responsstructuur (wat vraag je aan reacties van de kandidaat)
in hoge mate bepalen wat in feite wordt getoetst.
Cito | www.toetsenopschool.nl

Hoofdstuk 2 | De inhoud van toetsen
6. Gevolgen van taakuitvoering
Het is evident dat in de proefles waarin gewerkt wordt met echte leerlingen de gevolgen direct zichtbaar
en hoorbaar zijn: de leerling reageert op instructies en commentaar van de instructeur. Zoals al is
opgemerkt zijn de waargenomen gevolgen essentieel voor het bepalen van de kwaliteit van het handelen
van de kandidaat. In de meerkeuze luistertoets zijn er geen directe gevolgen voor de luisteraar of anderen
in de luistersituatie (die zijn er immers niet). Anders zou dat zijn wanneer bijvoorbeeld luisteren
noodzakelijk zou zijn voor een vervolgactiviteit, zoals de weg vinden of het beantwoorden van een
gestelde vraag. In het laatste geval gaat het om doelgericht luisteren met het oog op het gebruiken of het
uitwisselen van informatie, wat verwijst naar een ander te toetsen doel.
De voorbeelden illustreren onze stelling dat het variëren van kenmerken van de toetstaak grote gevolgen
heeft voor wat feitelijk gemeten wordt.
Cito | www.toetsenopschool.nl