Bijlage 2 Archeologische onderzoeken - ruimtelijkeplannen ...

RAAP-RAPPORT 670 

Bedrijvenpark Josink Es 

Gemeente Enschede 

Een Aanvullende Archeologische Inventarisatie (AAI-1) 

Archeologisch Adviesbureau

Colofon 

Opdrachtgever: gemeente Enschede 

Project: AAI-1 bedrijvenpark Josink Es, gemeente Enschede 

Titel: Bedrijvenpark Josink Es, gemeente Enschede; een Aanvullende Archeologische 

Inventarisatie (AAI-1) 

Status: eindversie 

Datum: maart 2001 

Auteur: drs. H.B.G. Scholte Lubberink 

Bestandsnaam: L:\QXPress\2001\ENJO\RA670-ENJO.qxd 

Projectcode: ENJO 

Projectleider: drs. H.B.G. Scholte Lubberink 

Projectmedewerkers: drs. N.T.D. Eeltink 

Autorisatie: drs. H.F.A. Haarhuis 

ISSN: 0925-6229 

RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. telefoon: 020-463 4848 

Zeeburgerdijk 54 telefax: 020-463 4949 

1094 AE Amsterdam E-mail: raap@raap.nl 

Postbus 1347 

1000 BH Amsterdam 

© RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V., 2001 

RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het 

gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen.

Bedrijvenpark Josink Es, gemeente Enschede; een Aanvullende Archeologische Inventarisatie (AAI-1) 

4 

6 

9 

12 

22 

24 

25 

25 

26 

27 

Inhoud 

1 Inleiding 

2 Methoden 

2.1 Bureauonderzoek 

2.2 Veldonderzoek 

3 Resultaten van het bureauonderzoek 

3.1 Landschap 

3.2 Archeologie en historie 

4 Resultaten van het veldonderzoek 

4.1 Bodemgesteldheid 

4.2 Archeologie 

5 Conclusies en aanbevelingen 

5.1 Conclusies 

5.2 Aanbevelingen 

Literatuur 

Gebruikte afkortingen 

Overzicht van figuren, tabellen en bijlagen 

Verklarende woordenlijst 

Bijlage 1: Lijst van vondsten 

RAAP-rapport 670 / eindversie 29-03-2001 

 

[3 ]


1 Inleiding 


 

De gemeente Enschede heeft RAAP Archeologisch Adviesbureau op 24 augustus 

2000 opdracht gegeven een Aanvullende Archeologische Inventarisatie (AAI-1) 

uit te voeren in het toekomstige bedrijvenpark Josink Es te Enschede. Doel van 

een AAI is het opsporen van eventueel aanwezige archeologische vindplaatsen en 

het bepalen van de kwaliteit (gaafheid en conservering), omvang, diepteligging, 

aard en datering van de archeologische resten. Een AAI kan derhalve gesplitst 

worden in twee fasen: 

- AAI-1 (kartering): het opsporen van eventueel aanwezige archeologische 

vindplaatsen; 

- AAI-2 (waardering): het bepalen van de kwaliteit (gaafheid en conservering), 

omvang, diepteligging, aard en datering van de aangetroffen vindplaatsen. 

Het bedrijvenpark Josink Es is gepland aan de westzijde van de bebouwde kom 

van Enschede in de landelijke enclave tussen de Usselerrondweg, de Afinkstraat, 

de Bruggertstraat en de Westerval (kaartblad 34F: centrumcoördinaat 254,650/ 

470,650; figuur 1). De totale oppervlakte van het plangebied, dat nog vrijwel 

geheel als agrarisch gebied (gras- en akkerland) in gebruik is, bedraagt ongeveer 

25 ha. De zuidrand van het plangebied is grotendeels bebouwd. Hier bevinden 

zich enkele boerderijen, (semi-)bungalows en een tuincentrum. Het oostelijke 

deel van het plangebied wordt in beslag genomen door betonnen spaarbekkens 

van de (voormalige) waterzuivering van de gemeente Enschede. 

Het archeologisch onderzoek in het toekomstige bedrijvenpark Josink Es is uitge- 

voerd in de periode van 31 oktober tot 7 november 2000 en bestond uitsluitend 

uit een kartering (AAI-1). Tijdens het onderzoek werd van één grondeigenaar 

geen toestemming verkregen voor het betreden van zijn gronden. 

Zie tabel 1 voor de dateringen van de in dit rapport genoemde archeologische 

perioden. 

[4 ]


2 Methoden 

2.1 Bureauonderzoek 

Voorafgaand aan archeologisch veldonderzoek wordt in de regel een bureau- of 

vooronderzoek uitgevoerd. Tijdens dit onderzoek worden diverse gegevens met 

betrekking tot het plangebied geïnventariseerd en bestudeerd. Het bureauonderzoek 

verschaft inzicht in de landschappelijke en archeologische kenmerken van een 

gebied. Dit inzicht vormt een belangrijke richtlijn voor de planning en uitvoering 

van het veldwerk. Ten behoeve van het onderzoek in plangebied Josink Es zijn de 

volgende bronnen geraadpleegd: 

- landschappelijke gegevens (Kleinsman & Ten Cate, 1979; Rutten, 1991; 

Stichting voor Bodemkartering, 1979); 

- historische topografische kaarten: de Topografische en Militaire topografische 

kaart van het Koningrijk der Nederlanden (1830-1855), schaal 1:50.000 

(Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, 1990) en de Chromotopografische kaart 

des Rijks, schaal 1:25.000, blad no. 399 Enschede (verkend in 1881 en 1882, 

gedeeltelijk herzien in 1908; ROBAS Producties, 1990); 

- de databestanden van het ARCHeologisch InformatieSysteem (ARCHIS) te 

Amersfoort; 

- literatuur met betrekking tot het gebied (zie literatuurlijst). 

2.2 Veldonderzoek 

2.2.1 Oppervlaktekartering 

Tijdens een oppervlaktekartering worden percelen systematisch in raaien belopen, 

waarbij gelet wordt op aardewerkscherven, voorwerpen van steen en metaal, 

etc. Kartering van akkers vindt in het algemeen plaats door in banen met een 

onderlinge afstand van bijvoorbeeld vijf of tien meter over een akker te lopen. 

Afhankelijk van de situatie ter plaatse kan worden besloten de afstanden tussen de 

banen te vergroten of te verkleinen. Op grasland worden geschoonde slootkanten, 

molshopen en andere bodemontsluitingen geïnspecteerd op het voorkomen van 

archeologisch materiaal. In plangebied Josink Es heeft tijdens het booronderzoek 

op braakliggende akkers waar een (dik) esdek ontbreekt een oppervlaktekartering 

plaatsgevonden. Dit onderzoek heeft geen archeologische vondsten opgeleverd. 


 

[6 ]


2.2.2 Karterend booronderzoek 

Karterend of gebiedsgericht booronderzoek is vaak de enige methode om 

afgedekte archeologische terreinen die op enige diepte onder het maaiveld liggen 

te lokaliseren. Dergelijke terreinen kunnen afgedekt zijn door natuurlijke sedimenten 

zoals rivierafzettingen, veen of stuifzand, of door een relatief dikke cultuurlaag, 

zoals een esdek. In deze gevallen is de kans klein dat vondsten door bijvoorbeeld 

de werking van landbouwmachines aan de oppervlakte komen. Derhalve is een 

oppervlaktekartering in deze gebieden weinig zinvol. Booronderzoek maakt het 

mogelijk de diepteligging, de dikte en de stratigrafische positie van de archeo- 

logische laag of lagen exact te bepalen. Daarnaast wordt vastgesteld in hoeverre 

het bodemprofiel intact is en/of eventuele archeologische sporen (bijvoorbeeld 

paal- en afvalkuilen) door natuurlijke erosie of antropogene verstoringen zijn 

aangetast. In het laatste geval kunnen archeologische sporen geheel of 

gedeeltelijk verdwenen zijn. 

Het plangebied Josink Es is onderzocht door middel van een systematisch karterend 

booronderzoek. Het booronderzoek is uitgevoerd met behulp van een Edelmanboor 

met een diameter van 15 cm, waarbij het opgeboorde materiaal is gezeefd met 

behulp van een zeef met een maaswijdte van 0,5 cm. Het zeefresidu is gecontro- 

leerd op de aanwezigheid van archeologisch materiaal (zoals fragmenten aardewerk, 

vuursteen en verbrande leem). Indien dit materiaal regelmatig en/of in een relatief 

grote dichtheid wordt aangetroffen, is het een vrijwel zekere aanwijzing voor de 

aanwezigheid van archeologische sporen in de bodem. De boringen zijn in het veld 

op een veldkaart ingetekend. De profielen zijn aan de hand van een standaard- 

formulier beschreven. Daarnaast is van de boringen in het hooggelegen noordelijke 

deel van het plangebied de maaiveldhoogte ten opzichte van NAP bepaald. Hierbij 

is uitgegaan van een NAP-bout in de westgevel van de boerderij op het adres 

Bruggertstraat 358, gemeente Enschede (kaartblad 34F; coördinaten 254,700/ 

470,470; bout op 30,788 m +NAP). 

In totaal zijn in het plangebied 102 boringen verricht tot maximaal 165 cm -Mv. 

Op de Josink Es, die het hooggelegen noordelijke deel van het plangebied vormt, 

zijn boringen verricht in een grid waarbij de onderlinge afstand tussen de raaien 

40 m bedroeg (figuur 3: boringen 1 t/m 45, 47, 50, 51, 52 en 53). De afstand 

tussen de boringen binnen een raai bedroeg 50 m. De boringen binnen een raai 

verspringen ten opzichte van die in de naastgelegen raai, waardoor een systeem 

van gelijkbenige driehoeken ontstaat. Op deze wijze is een boorgrid verkregen 

waarbij met het geplande aantal boringen de grootste kans op het aantreffen van 

archeologische resten wordt bereikt. Verder is op plaatsen waar de resultaten van 

het karterend booronderzoek daartoe aanleiding gaven, het boorgrid verdicht 

door middel van controleboringen (figuur 3: boringen 46, 48, 49, 54 t/m 61 en 

93 t/m 102). 

In de overige delen van het plangebied (voornamelijk laaggelegen en vochtige 

matenlanden ten zuiden van de Josink Es) heeft een verkennend booronderzoek 


 

[7 ]


plaatsgevonden. Vanwege de relatief geringe kans op de aanwezigheid van 

archeologische resten in dit deel van het plangebied is hier volstaan met een 

ruimer opgezet boorgrid. Daarnaast kon in de laaggelegen gebiedsdelen niet 

overal geboord worden in verband met de hier aanwezige bebouwing. In de lage 

delen van het plangebied zijn haaks op de Josink Es boringen verricht in raaien 

met een onderlinge afstand van ongeveer 80 m (figuur 3: boringen 62 t/m 92). 

De afstand tussen de boringen in deze raaien bedroeg 50 m. 

Periode Datering 

Nieuwe tijd 1500 - heden 


 

Late Middeleeuwen 1050 - 1500 na Chr. 

Vroege Middeleeuwen 450 - 1050 na Chr. 

Romeinse tijd 12 voor - 450 na Chr. 

IJzertijd 800 - 12 voor Chr. 

Bronstijd 2000 - 800 voor Chr. 

Neolithicum (nieuwe steentijd) 5300 - 2000 voor Chr. 

Mesolithicum (midden steentijd) 8800 - 4900 voor Chr. 

Paleolithicum (oude steentijd) 300.000 - 8800 voor Chr. 

[8 ] 

Tabel 1: Archeologische 

tijdschaal.


3 Resultaten van het bureauonderzoek 

3.1 Landschap 

Het toekomstige bedrijvenpark Josink Es bestaat in geomorfologisch opzicht uit twee 

delen. Het centrale deel wordt gevormd door een zogenaamde gordeldekzandrug die 

zich één tot twee meter boven de omgeving verheft. Deze zandrug is onderdeel 

van een krans of gordel van dekzandruggen die aan het eind van het Weichselien 

zijn ontstaan rondom een lage heuvel van tertiaire klei en grondmorene, waarop 

in de Late Middeleeuwen de Usseler Esch is aangelegd. De laaggelegen, vochtige 

gebieden die de gordeldekzandrug omringen, maken deel uit van een zwak golvende 

grondmorenevlakte die met een dunne laag dekzand is bedekt (Kleinsman & Ten 

Cate, 1979). 

De landschappelijke tweedeling komt ook tot uitdrukking in de bodemgesteldheid. 

Op de gordeldekzandrug is er sprake van hoge zwarte enkeerdgronden met een 

lage grondwaterstand (code: zEZ23, grondwatertrap VII; Rutten, 1991; Stiboka, 

1979). Deze enkeerdgronden vormen het zuidelijke deel van de eigenlijke Josink 

Es, waarvan het noordelijke deel reeds in het verleden is verdwenen bij de aanleg 

van de (voormalige) spoorlijn Enschede-Haaksbergen en het industrie- en haven- 

gebied (figuur 2). De zuidgrens van de Josink Es wordt gemarkeerd door een 

steilrand en een houtsingel die het plangebied van oost naar west doorsnijdt. In 

de laaggelegen gebieden ten zuiden van de Josink Es bevinden zich hoofdzakelijk 

beekeerdgronden met een hoge grondwaterstand (code: pZg23g, grondwatertrap 

III; Rutten, 1991; Stiboka, 1979). Deze drassige gebieden waren in het verleden 

in gebruik als hooi- of matenland (grasland). Het vroegere grondgebruik van 

deze gebieden komt tot uitdrukking in veldnamen zoals Geerdinksmoat en Moat 

van de Keizer (figuur 2). Illustratief is ook de veldnaam ‘n Perik of ‘n Peenk voor 

een terrein ter hoogte van het tuincentrum aan de Bruggertstraat (Veldnamen 

Commissie van de Culturele Raad Overijssel, 1992). De veldnaam Perik of Pierik 

had naast de betekenis van omheinde ruimte en plaats waar het vee gemolken 

werd of waar het ‘s nachts verbleef ook de betekenis van moerassig weiland 

(Koenderink, 1979). Ten noorden van de Josink Es bevonden zich in het verleden 

eveneens drassige matenlanden, waardoor destijds de Twekkelerbeek stroomde. 

Enkele restanten van deze (noordelijke) matenlanden liggen in het plangebied ten 

noorden en ten oosten van de Josink Es. Het betreft een nat elzen-/wilgenbroek- 

bosje tussen de Josink Es en de Westerval (de Josinkkolk) en een laaggelegen 

strook grond (‘n Milnmöss, dat wil zeggen het middelste, drassige grasland) 

ingeklemd tussen de oostzijde van de Josink Es en een hooggelegen eenmanses 

of bouwlandkamp met de veldnaam ‘t Laand (Veldnamen Commissie van de 

Culturele Raad Overijssel, 1992). 


 

[9 ]


3.2 Archeologie en historie 

In het plangebied zijn voorzover bekend nog nooit archeologische vondsten 

aangetroffen. In de archieven van de ROB staan uit het plangebied geen 

archeologische vondsten geregistreerd. Dit is echter wel het geval in de directe 

omgeving ervan. In 1992 en 1993 zijn bij opgravingen op de Elferink Es in het 

nieuwbouwplan Het Zweering, ten zuidoosten van de Josink Es en in een over- 

eenkomstige landschappelijke context, archeologische resten uit verscheidene 

perioden aangetroffen (Verlinde, 1993, 1994 & 2000). De Elferink Es lag evenals 

de Josink Es op een gordeldekzandrug aan de rand van de kleiheuvel van de 

Usseler Esch (zie § 3.2). De volgende archeologische vondsten op de Elferink Es 

zijn vermeldenswaardig: vuurstenen artefacten uit het Mesolithicum, een graf van 

de Enkelgrafcultuur (2850-2450 voor Chr.), een boerderij uit de Vroege IJzertijd 

en een boerderij uit de eerste helft van de Vroege Middeleeuwen (450-725 na 

Chr.). Interessant zijn verder perceelsgewijs gerangschikte ontginningssporen in 

de vorm van zogenaamde esgreppels die onder het esdek van de Elferink Es zijn 

aangetroffen en die uit de eerste helft van de Late Middeleeuwen dateren. 

Verder zijn aan de zuidwestkant van de Usseler Esch bij wegenaanleg sporen van 

een nederzetting en een klein grafveld uit de Midden IJzertijd (500-250 voor 

Chr.) en nederzettingssporen uit de eerste helft van de Late Middeleeuwen 

gevonden (Verlinde, 1995). 

Het toekomstige bedrijvenpark Josink Es ontleent zijn naam aan de es van het 

laat-middeleeuwse erf ‘t Josink, dat tijdens de aanleg van de havens van het 

Twentekanaal verdween. Dit erf werd in 1475 aangeduid als Thiozing. De bewoners 

van ‘t Josink waren horig aan de hof van het kasteel van Lage bij Nordhorn 

(Meijer, 1969). In de 15e eeuw was dit kasteel met toebehoren in het bezit van 

de bisschop van Utrecht. Het erf ‘t Josink lag in de Geerdinkzijde, de meest 

noordelijke buurtschap van de marke Usselo. Het bewuste erf lag tezamen met de 

laat-middeleeuwse erven De Berteler (1475: Bertolding), Het Wolbert (1475: 

Wolberting) en Bos (1475: Busch) langs de noordzijde van de Josink Es, ongeveer 

ter hoogte van de huidige Hendrik ter Kuilestraat in het industrie- en havengebied. 

Deze erven zijn ten gevolge van wegenaanleg en stadsuitbreiding eveneens 

verdwenen. De archeologische resten van de laat-middeleeuwse voorgangers van 

deze boerderijen moeten als verloren beschouwd worden. De nog bestaande 

boerderijen aan de Bruggertstraat (langs de zuidgrens van het plangebied) date- 

ren in hoofdzaak uit de 20e eeuw. Volgens lokale zegslieden zijn enkele van deze 

boerderijen gebouwd in het begin van de 20e eeuw in verband met de verplaat- 

sing van boerenbedrijven wegens woningbouw in het gebied van de Stadsmaten 

in het huidige centrum van Enschede. 


 

[1 1 ]


4 Resultaten van het veldonderzoek 

4.1 Bodemgesteldheid 

Tijdens het booronderzoek zijn gegevens verzameld over de bodemgesteldheid van 

het plangebied: de aanwezigheid, de aard en de dikte van humeuze akkerlagen 

(es- of cultuurdekken) en de aard van het natuurlijke bodemprofiel. Deze gegevens 

zijn van belang om (eventuele) archeologische resten in hun landschappelijke 

context te kunnen plaatsen en vindplaatsen te kunnen begrenzen. Daarnaast kunnen 

hieruit gegevens over de conservering van archeologische resten worden afgeleid. 

Verder vertonen bodemprofielen in veel gevallen sporen van grondbewerking, 

waaruit gegevens over de ontginningsgeschiedenis van een gebied kunnen worden 

afgeleid. 

Tijdens het booronderzoek is conform de verwachting vastgesteld dat het plan- 

gebied in bodemkundig opzicht uit twee delen bestaat: een relatief hooggelegen 

oud akkergebied met esdekken in het noorden en een laaggelegen gebied met 

drassige graslanden in het zuiden. 

In het noordelijke deel van het plangebied zijn tijdens het booronderzoek hoofd- 

zakelijk enkeerdgronden aangetroffen. Enkeerdgronden kenmerken zich door een 

humushoudende bovengrond of esdek dikker dan 50 cm (figuur 3: boringen 1 t/m 

33, 35, 36, 39, 40, 42, 43, 44, 46 t/m 51, 54 t/m 65 en 93 t/m 101). Ze zijn 

ontstaan door de toepassing van plaggenbemesting in de Late Middeleeuwen en 

de Nieuwe tijd. Eeuwenlang werd de vruchtbaarheid van de akkers op de essen 

op peil gehouden door deze te bemesten met potstalmest, een mengsel van mest 

en plaggen afkomstig van heidevelden en uit beekdalen. Het opbrengen van 

potstalmest leidde tot het ontstaan van dikke humeuze lagen of esdekken en een 

sterke ophoging van de essen. In het plangebied Josink Es zijn op deze wijze 

bruingrijze esdekken ontstaan met een dikte van 50 tot meer dan 100 cm (figuur 3). 

Als de humushoudende bovengrond ongeveer 30 tot 50 cm dik is, wordt gesproken 

van een bodem met een dun cultuurdek. Bodems met een dun cultuurdek of bodems 

waarbij een cultuurdek ontbreekt en waar alleen een bouwvoor aanwezig is, zijn 

alleen in het uiterste noordoosten van het plangebied aangetroffen. Het gaat om 

beekeerdgronden met een dun cultuurdek of zonder cultuurdek, respectievelijk 

laarpodzolen en veldpodzolen. Beekeerdgronden zijn bodems die zich kenmerken 

door roestvlekken en/of roestconcreties. Het gaat om bodems met een donker 

gekleurde en humushoudende bovengrond (minerale eerdlaag of A-horizont) op 

geel zand (C-horizont; figuur 3: boringen 34, 37, 38, 52 en 53). Laarpodzolen 

zijn veldpodzolen met een dun cultuurdek (figuur 3: boring 41). Veldpodzolen 


 

[1 2 ]


zijn humuspodzolen die onder relatief natte omstandigheden zijn gevormd (figuur 3: 

boring 45). Ze kenmerken zich doorgaans door de aanwezigheid van een goed 

ontwikkelde inspoelingshorizont (B-horizont) waarin ijzer- en humusdeeltjes zijn 

ingespoeld. 

In het zuidelijke deel van het plangebied zijn vrijwel uitsluitend beekeerdgronden 

aangetroffen (figuur 3: boringen 66 t/m 92). Deze kenmerken zich door de 

aanwezigheid van een dikke en met een boor vrijwel ondoordringbare laag ijzer- 

concreties direct onder de 30 tot 40 cm dikke bouwvoor (figuur 3: boringen 68, 69, 

71, 74, 75, 76, 78, 79, 82 en 83). Plaatselijk is onder de bouwvoor een dunne 

laag lemige beekafzettingen aanwezig (figuur 3: boring 79). Langs de zuidrand van 

het plangebied (nabij de Usseler Esch) is in enkele boringen keileem aangetroffen 

(figuur 3: boringen 73 en 89). Vanwege de laag met ijzerconcreties is de bodem 

in het zuidelijke deel van het plangebied ten behoeve van de landbouw op veel 

plaatsen diep omgezet, waarbij tevens zand van elders is opgebracht. Als gevolg 

hiervan is het bodemprofiel op veel plaatsen verrommeld tot een diepte variërend 

van 40 tot meer dan 50 cm -Mv (figuur 3). 

Tijdens het booronderzoek zijn uitsluitend in het noordelijke deel van het 

plangebied archeologische resten aangetroffen (zie § 4.2). Voor dit deel van het 

plangebied is het oude oppervlak uit de tijd van vóór de toepassing van plaggen- 

bemesting gereconstrueerd (figuur 4) door de dikte van het esdek (exclusief oude 

akkerlagen en menglagen) van de huidige maaiveldhoogte af te trekken. Uit de 

aldus afgeleide maaiveldhoogte van het oude oppervlak blijkt duidelijk dat er in 

het noordelijke deel van het plangebied sprake is van twee hoge dekzandruggen: 

de Josink Es en een kleinere dekzandrug met esdek (‘t Laand; zie § 3.1) ten 

oosten daarvan. Het maaiveld op beide dekzandruggen lag op maximaal 30,5 m 

+NAP. Deze dekzandruggen waren omgeven door laagten (maaiveld op ongeveer 

29,25 tot 28,50 m +NAP). 

Voor de archeologie zijn naast gegevens over het oorspronkelijke reliëf vooral 

gegevens over de (natuurlijke) bodems onder het esdek van belang (figuur 4). 

Uit het booronderzoek blijkt dat de natuurlijke bodem onder het esdek op het 

hoogst gelegen deel van de Josink Es een moderpodzol is. Moderpodzolen zijn 

uitsluitend aangetroffen in gebiedsdelen waarvan het maaiveld vóór de toepassing 

van de plaggenbemesting hoger lag dan 29,75 m +NAP (figuur 4). Het gaat om 

mineralogisch rijke en vruchtbare bodems die in het verleden aantrekkelijk waren 

als akkergebied. Om deze reden zijn gebieden met moderpodzolen vaak rijk aan 

archeologische resten. De Josink Es vormt wat dat betreft geen uitzondering (zie 

§ 4.2.2). Geconstateerd is dat de top van de aangetroffen moderpodzolen in het 

verleden herhaaldelijk is geploegd en daardoor vrijwel overal uit een zogenaamde 

oude akkerlaag bestaat: een fossiele bouwvoor uit de tijd vóór de plaggenbemes- 

ting. De dikte van deze lichtbruingrijze akkerlaag bedraagt meestal 10 tot 30 cm. 

Plaatselijk zijn echter (oude akker-)pakketten met een dikte van ongeveer 50 cm 

vastgesteld (figuur 4: boringen 5, 6, 56 en 98). De wijze waarop deze pakketten 

(die in enkele gevallen uit verscheidene lichte en donkere –humeuze– lagen zijn 

opgebouwd) zijn gevormd, is onduidelijk. Mogelijk gaat het om de vulling van 


 

[1 4 ]


middeleeuwse es- of ontginningsgreppels. Dergelijke greppels zijn ook op de 

nabijgelegen Elferink Es aangetroffen (zie § 3.2). Op de flanken van de Josink Es 

en op de kleinere dekzandrug ten oosten daarvan is onder het esdek een (restant 

van een) veldpodzol aanwezig. Bij de veldpodzolen op de Josink Es bestaat de 

top van het bodemprofiel veelal uit een geheel gehomogeniseerde oude akkerlaag. 

Bij de veldpodzolen op en rond de oostelijke dekzandrug bestaat de top van het 

bodemprofiel op de meeste plaatsen uit een zogenaamde menglaag, vermoedelijk 

ontstaan doordat de bodem tijdens de ontginning diep is doorgespit om de 

doorwortelbaarheid te verbeteren. Hierbij zijn de A-, E- en B-horizont met elkaar 

vermengd. Soms zijn nog herkenbare brokken van deze horizonten in het verder 

relatief homogene bodemprofiel aanwezig. De dikte van de menglaag bedraagt in 

de regel enkele decimeters. Op de top van de oostelijke dekzandrug is echter 

een zeer lichtgekleurde bruingrijze menglaag met een dikte van 50 tot 60 cm 

aangetroffen. De lichte kleur is vermoedelijk veroorzaakt doordat een grijswitte 

loodzandlaag (E-horizont) door het gehele profiel is gemengd. Een dergelijke 

loodzandlaag is aangetroffen in boring 49, waar zich onder het esdek een geheel 

intacte en goed ontwikkelde veldpodzol bevindt. Elders bevindt zich onder de 

menglaag meestal nog slechts een klein restant van een veldpodzol. 

Langs de randen van de Josink Es zijn onder het esdek 25 tot 70 cm dikke vuile, 

bruingrijze tot grijze, doorgaans homogene zandpakketten aanwezig (figuur 4). 

Deze vuile pakketten zijn een gevolg van intensieve bodembewerking en bewoning 

in de tijd vóór de plaggenbemesting. Het intensieve grondgebruik leidde tot 

erosie op de hogere terreindelen, als gevolg waarvan geërodeerd materiaal op de 

beekeerdgronden langs de voet van de dekzandrug werd afgezet. De top van deze 

beekeerdgronden bestaat ter hoogte van de Josinkkolk uit een dunne veenlaag 

(figuur 4: boringen 14, 18 en 21). Onder deze veenlaag bevindt zich op enkele 

plaatsen een gelamineerd zandpakket dat als de vulling van een depressie 

geïnterpreteerd kan worden. De beekeerdgronden ten oosten van de Josink Es 

kenmerken zich plaatselijk door een dun laagje kleiige of lemige beekafzettingen 

dat de top van het bodemprofiel vormt (figuur 4: boringen 32 en 33). 

Langs de zuidrand van de Josink Es zijn op drie plaatsen ongeveer één meter 

diepe recente bodemverstoringen vastgesteld (figuur 4: boringen 1, 2, 12 en 17). 

Enkele van deze verstoringen staan mogelijk in verband met een veldweg die langs 

de rand van de es loopt. Verder liet een grondgebruiker weten dat enkele jaren 

geleden ter hoogte van de Josinkkolk een grote kuil is gegraven om onkruid in 

te begraven. De exacte locatie en diepte van deze kuil, die tijdens het onderzoek 

overigens niet is aangeboord of herkend, is onbekend. 

4.2 Archeologie 

4.2.1 Inleiding 

Tijdens het booronderzoek is een groot aantal archeologische vondsten gedaan in 

twee ruimtelijk gescheiden vondstclusters in het noordelijke deel van het plange- 

bied: de vindplaatsen 1 en 2 (figuur 5). In het laaggelegen zuidelijke en het meest 

oostelijke deel van het plangebied zijn geen archeologische vondsten gedaan. 


 

[1 6 ]


4.2.2 Vindplaats 1 

Vindplaats 1 beslaat het grootste deel van de hooggelegen, 100 tot 200 m brede 

dekzandrug waarop in de Late Middeleeuwen de Josink Es is aangelegd. In dit 

deel van het plangebied zijn in 28 boringen archeologische vondsten gedaan 

(figuur 5: boringen 3, 5, 6, 9, 10, 12, 13, 16, 18, 19, 21, 23, 25, 26, 27, 54, 

55, 56, 58, 60, 61, 94, 95, 97, 98, 99, 100 en 102). Het totale aantal vondsten 

per boring varieert van één tot negen. Het merendeel van de vondsten is gedaan 

in zones waarvan het maaiveld vóór de toepassing van de plaggenbemesting 

hoger lag dan 29,75 m +NAP. Deze delen kenmerken zich in bodemkundig opzicht 

door de aanwezigheid van een moderpodzol (zie § 4.1). Aan de randen en (in 

mindere mate) op de flanken van de Josink Es, waar respectievelijk beekgronden 

en veldpodzolen voorkomen, is sprake van een iets lagere vondstdichtheid. De 

vondsten zijn afkomstig uit de basis van het esdek, uit een oude akkerlaag en 

uit de top van het natuurlijke bodemprofiel. Een klein deel van de vondsten is 

afkomstig uit een vuil pakket dat zich op de lager gelegen flank van de dekzandrug 

onder het esdek bevindt (zie § 4.1). De vondsten op vindplaats 1 bestaan uit 

scherven (handgevormd en gedraaid) aardewerk, vuurstenen artefacten, brokken 

steen en een fragment gecalcineerd (verbrand) bot (figuur 5). 

In totaal zijn 44 scherven handgevormd aardewerk aangetroffen verdeeld over 20 

boringen. Het aantal scherven per boring varieert van één tot negen (bijlage 1 

en figuur 6). Het merendeel van het handgevormde aardewerk is verschraald met 

steengruis (hoofdzakelijk granietgruis), zoals in Twente sinds het Neolithicum 

tot en met de Late Middeleeuwen gebruikelijk was. De kleur van de zacht tot 

relatief hard gebakken scherven varieert van roodbruin tot zwart. Duidelijke 

diagnostische kenmerken, zoals versiering, op grond waarvan het aardewerk in een 

specifieke archeologische periode kan worden geplaatst, ontbreken. Onder enig 

voorbehoud kan voor het merendeel van de handgevormde scherven een datering 

in de Late Bronstijd tot en met de Vroege Middeleeuwen verondersteld worden 

(bijlage 1). Voor enkele relatief hard gebakken scherven lijkt een vroeg- of laat- 

middeleeuwse datering het meest waarschijnlijk (bijlage 1 en figuur 4: boringen 

19, 21 en 98). Een grijsbakkende laat-middeleeuwse scherf van (vermoedelijk) 

gedraaid aardewerk uit boring 23 is afkomstig uit een vuil pakket onder het esdek 

op de flank van de dekzandrug (figuur 4). Het betreft aardewerk dat kenmerkend 

is voor de tweede helft van de 13e eeuw en de 14e eeuw na Chr. In boring 12 is 

een scherf uit de Late Middeleeuwen B of Nieuwe tijd aangetroffen. 

Handgevormd aardewerk is verspreid over de hele Josink Es aangetroffen (figuur 6). 

Op het hoogste deel van de dekzandrug (boven 30 m +NAP) is de grootste vondst- 

dichtheid aangetroffen. Hier zijn in drie boringen meer dan vier handgevormde 

scherven per boring aangetroffen (bijlage 1: boringen 5, 55 en 94). Groenewoudt 

(1994) heeft door middel van proefonderzoek, onder andere op de Elferink Es te 

Enschede, de minimale vondstdichtheid bij nederzettingen uit de periode IJzertijd- 

Romeinse tijd vastgesteld. Hij concludeert dat in zones met (gemiddeld) meer 

dan vier tot vijf scherven per boring zeer waarschijnlijk archeologische resten in 


 

[1 8 ]


de vorm van grondsporen aanwezig zijn. Op grond hiervan kan geconcludeerd 

worden dat er op de Josink Es vermoedelijk sporen in de vorm resten van gebouwen 

aanwezig zijn. Gezien de relatief geringe omvang van de Josink Es moet in eerste 

instantie gedacht worden aan de resten van één of enkele boerderijen met bijge- 

bouwen (uit verschillende archeologische perioden). Opgemerkt moet worden dat 

er in Oost-Nederland langs de randen van dekzandruggen met nederzettingssporen 

uit de Prehistorie, Romeinse tijd en Middeleeuwen vaak afvaldumps aanwezig zijn. 

Deze dumps kenmerken zich door het voorkomen van grote hoeveelheden neder- 

zettingsafval (onder andere scherven). Dit kan ook op de Josink Es het geval 

zijn, met name in de zones waar zich onder het esdek een vuil pakket bevindt. 

Al dan niet verbrande brokjes steen zijn in 14 boringen verspreid over de Josink 

Es aangetroffen (figuur 6). Boring 25 heeft twee brokjes steen opgeleverd, de 

overige boringen telkens één brok (bijlage 1). De aanwezigheid van relatief grote 

hoeveelheden al dan niet verbrande brokken steen is in Twente op nederzettings- 

terreinen uit de Prehistorie tot en met de Late Middeleeuwen een normaal 

verschijnsel. Het steen werd door de toenmalige bewoners verzameld op de 

stuwwallen en gebruikt voor allerlei doeleinden (bijvoorbeeld voor de magering 

van aardewerk, het vervaardigen van maalstenen, etc.). Vermoedelijk dateert het 

steen uit dezelfde periode(n) als het handgevormde aardewerk. 

Vijf boringen hebben een vuurstenen artefact opgeleverd (figuur 6). Vermoedelijk 

dateren deze artefacten uit het Mesolithicum of Neolithicum. 

De vuurstenen artefacten zijn aangetroffen in een concentratie op het hoogste 

deel van de Josink Es. Dit betekent dat deze artefacten (hoewel gering in aantal) 

mogelijk duiden op de aanwezigheid van archeologische resten uit de Steentijd 

in dit deel van vindplaats 1. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan een 

mesolithisch kampement. 

In boring 21 is een stukje gecalcineerd (verbrand) menselijk bot gevonden 

(bijlage 1 en figuur 6). Verbrand menselijk bot is in principe een aanwijzing 

voor de aanwezigheid van (een grafveld met) crematiegraven. Crematiegraven 

komen voor vanaf het Mesolithicum tot en met de Vroege Middeleeuwen. Het is 

op dit moment derhalve niet mogelijk om een datering te geven voor het stukje 

gecalcineerd (menselijk) bot en dus evenmin voor eventueel op de Josink Es 

aanwezige crematiegraven. 

Samenvattend kan geconcludeerd worden dat op vindplaats 1 vermoedelijk sprake 

is van archeologische resten uit verschillende perioden: een vuursteenvindplaats 

uit het Mesolithicum of Neolithicum, nederzettingssporen uit de periode Late 

Bronstijd-Vroege Middeleeuwen en mogelijk ook crematiegraven (periode onbekend). 

Vanwege de aanwezigheid van een esdek zijn eventuele grondsporen vermoedelijk 

goed geconserveerd. Grondsporen zullen zich in principe aftekenen in de niet 

verstoorde, natuurlijke bodem onder de oude akkerlaag. De diepte waarop 

grondsporen kunnen voorkomen, varieert van 50 cm tot dieper dan 1,0 m. 


 

[2 0 ]


4.2.3 Vindplaats 2 

Vindplaats 2 ligt op de smalle en langgerekte dekzandrug met een esdek in het 

oosten van het plangebied. Gezien de geringe oppervlakte en vooral de geringe 

breedte van deze dekzandrug is het relatief grote aantal van 21 vondsten enigszins 

verrassend. In totaal hebben vier boringen op deze 30 tot 40 m brede en 75 tot 

100 m lange dekzandrug archeologische vondsten opgeleverd (bijlage 1 en figuur 

4: boringen 48, 49, 50 en 101). Boring 101 leverde niet minder dan 13 vondsten 

op. In boring 48 zijn vier vondsten gedaan, in boring 49 drie vondsten en in boring 

50 één vondst (figuur 4). De vondsten zijn hoofdzakelijk afkomstig van het 

hoogste deel van de dekzandrug, waarvan het maaiveld vóór de toepassing van 

de plaggenbemesting lag op 29,75 tot 30,50 m +NAP. De vondsten zijn afkomstig 

uit het esdek en uit een lichtbruine menglaag onder het esdek (zie § 4.1). 

De vondsten op vindplaats 2 bestaan uit 19 scherven handgevormd aardewerk, 

één brokje steen en één vuursteenafslag (bijlage 1). Van de handgevormde 

scherven zijn er 18 niet kenmerkend voor een specifieke archeologische periode 

(figuur 6). Deze scherven dateren op grond van hun baksel en kleur vermoedelijk 

uit de periode Late Bronstijd-Vroege Middeleeuwen. Drie scherven zijn vermoedelijk 

laat-middeleeuwse kogelpotscherven (boringen 49, 50 en 101). Het steen is 

vermoedelijk in dezelfde periode als het aardewerk op de dekzandrug terecht 

gekomen (figuur 6). De vuursteen afslag is niet nader te dateren dan Steentijd 

of Bronstijd (figuur 6). 

Op vindplaats 2 kan de aanwezigheid van grondsporen uit de periode Late 

Bronstijd tot en met Late Middeleeuwen op basis van het relatief grote aantal 

archeologische vondsten zeker niet worden uitgesloten. Het vindplaatstype is 

vooralsnog onbekend. De mogelijkheid bestaat dat het om nederzettingssporen 

gaat. Een ander type vindplaats, bijvoorbeeld enkele losse spiekers of schuren, is 

vanwege de geringe oppervlakte van de dekzandrug eveneens mogelijk. Eventuele 

grondsporen zullen zich onder de menglaag aftekenen op ongeveer 100 cm -Mv. 

Op grond van de relatief grote dikte van de menglaag bestaat de mogelijkheid 

dat eventuele (ondiepe) grondsporen als gevolg van vroegere bodembewerking 

zijn verdwenen. 


 

[2 1 ]


5 Conclusies en aanbevelingen 

5.1 Conclusies 

Het archeologisch onderzoek in plangebied Josink Es heeft twee archeologische 

vindplaatsen opgeleverd (figuur 3, 4, 5 en 6: vindplaatsen 1 en 2). Beide 

vindplaatsen liggen in het hooggelegen noordelijke deel van het plangebied, dat 

zich in bodemkundig opzicht kenmerkt door de aanwezigheid van hoge zwarte 

enkeerdgronden. In het laaggelegen zuidelijke deel van het plangebied, dat zich 

in bodemkundig opzicht kenmerkt door het voorkomen van natte beekeerdgronden, 

zijn geen archeologische vondsten gedaan. 

Vindplaats 1 beslaat het grootste deel van de hooggelegen, 100 tot 200 m brede 

dekzandrug waarop in de Late Middeleeuwen de Josink Es is aangelegd. Op het 

hoogste deel van de dekzandrug bestaat de natuurlijke bodem uit een moderpodzol, 

op de flank uit een veldpodzol en langs de voet uit een beekeerdgrond. De top 

van de moder- en veldpodzolen is geheel in een oude akkerlaag uit de tijd vóór 

de plaggenbemesting opgenomen. Langs de rand van de dekzandrug is onder het 

esdek een vuil zandpakket aanwezig, dat vermoedelijk bestaat uit materiaal dat 

in het verleden door intensieve bodembewerking en/of bewoning van de hoge 

delen van de dekzandrug is geërodeerd. Op vindplaats 1 zijn in 28 boringen 

archeologische vondsten gedaan: scherven handgevormd en gedraaid aardewerk, 

vuurstenen artefacten, brokken steen en een fragment gecalcineerd (verbrand) bot. 

De vondsten zijn afkomstig uit de basis van het 50 tot meer dan 100 cm dikke 

esdek, uit de hieronder gelegen oude akkerlaag, uit de top van het natuurlijke 

bodemprofiel en uit een vuil pakket op de randen van de Josink Es. Het aantal 

vondsten per boring varieert van één tot negen. Op grond van de aard, dichtheid 

en spreiding van de archeologische vondsten kan geconcludeerd worden dat op 

vindplaats 1 vermoedelijk sprake is van archeologische resten uit verschillende 

perioden: een vuursteenvindplaats uit het Mesolithicum of Neolithicum, neder- 

zettingssporen uit de periode Late Bronstijd tot en met Vroege Middeleeuwen 

en mogelijk ook crematiegraven uit een vooralsnog onbekende periode. De 

vondstdichtheid is het grootst op het hoogst gelegen deel van de dekzandrug 

(maaiveldhoogte vóór de toepassing van de plaggenbemesting 29,75 tot 30,5 

m +NAP). In dit deel van vindplaats 1 is de kans op de aanwezigheid van 

archeologische grondsporen het grootst. 

Vindplaats 2 ligt op een 30 tot 40 m brede en 75 tot 100 m lange dekzandrug 

met een esdek in het oosten van het plangebied. In totaal zijn in vier boringen 

op deze dekzandrug een relatief groot aantal archeologische vondsten gedaan. 


 

[2 2 ]


Op grond hiervan kan de aanwezigheid van grondsporen uit de periode Late 

Bronstijd tot en met Late Middeleeuwen zeker niet worden uitgesloten. Het 

vindplaatstype is vooralsnog onbekend. De mogelijkheid bestaat dat het om 

nederzettingssporen gaat. Een ander type vindplaats, bijvoorbeeld een aantal 

losse spiekers of veldschuren, is eveneens mogelijk. 

Voor beide vindplaatsen geldt dat indien tijdens de bouwwerkzaamheden bodem- 

ingrepen plaatsvinden die dieper reiken dan 50 cm -Mv, de aanwezige archeologische 

resten zullen worden vernietigd. 


Aanbevolen wordt om op de vindplaatsen 1 en 2 in het noordelijke deel van 

plangebied Josink Es een Aanvullend Archeologisch Onderzoek (AAO) in de vorm 

van proefsleuven uit te laten voeren. Het doel hiervan is het vaststellen van de 

aan- of afwezigheid van archeologische grondsporen en, indien deze aanwezig zijn, 

het vaststellen van de exacte aard, datering, conservering en spreiding daarvan. 

Uit het AAO zal moeten blijken of en waar meer omvangrijke opgravingen 

noodzakelijk zijn. 

Voor vindplaats 1 kan in het geval van een AAO gedacht worden aan het graven 

van smalle, ongeveer twee meter brede proefsleuven op een regelmatige afstand 

van ongeveer 15 tot 25 m van elkaar. Dit is een beproefde onderzoeksmethode 

die zijn waarde in Oost-Nederland reeds meermalen heeft bewezen. De grootste 

trefkans op structurele bewoningssporen (zoals plattegronden van boerderijen en 

andere bouwwerken) wordt verkregen als de proefsleuven haaks op de hoogtelijnen 

worden aangelegd (dat wil zeggen van noord naar zuid). Het gebied met de 

grootste vondstdichtheid is wat dit betreft het meest kansrijk, zonder overigens 

de aanwezigheid van archeologische resten elders op vindplaats 1 te kunnen 

uitsluiten. In verband met de mogelijke aanwezigheid van afvaldumps en (even- 

tueel) waterputten in de lagere gebiedsdelen rondom de beide dekzandruggen, 

is het van belang dat proefsleuven tot in de aangrenzende laagten worden 

doorgetrokken. 

Voor vindplaats 2 kan gedacht worden aan het graven van één of enkele soortgelijke 

proefsleuven in de lengterichting van en over het hoogste deel van de dekzandrug, 

om de aan- of afwezigheid van archeologische grondsporen vast te stellen. 

Aanbevolen wordt om over de exacte aard en omvang van een eventueel AAO 

contact op te nemen met de provinciaal archeoloog van de provincie Overijssel. 


 

[2 3 ]


Literatuur 

Groenewoudt, B.J., 1994. Prospectie, waardering en selectie van archeologische 

vindplaatsen: een beleidsgerichte verkenning van middelen en moge- 

lijkheden. Nederlandse Archeologische Rapporten 17. ROB, Amersfoort. 

Kleinsman, W.B., & J.A.M. ten Cate, 1979. Geomorfologische kaart van Nederland, 

schaal 1:50.000, Blad 34/35 Enschede-Glanerbrug. Stichting voor 

Bodemkartering/Rijks Geologische Dienst, Wageningen/Haarlem. 

Koenderink, A.G., 1979. Inleiding tot de toponymie van het gebied tussen 

Overijsselse Vecht en Oude IJssel. De Bospers, Oosterbeek. 

Meijer, J.J.H., 1969. Het erve ‘t Josink te Usselo. ‘t Inschrien 1-4: 50-52. 

ROBAS Producties, 1990. Historische Atlas Overijssel. Chromotopografische Kaart 

des Rijks, schaal 1:25.000. ROBAS Producties, Den Ilp. 

Rutten, G., 1991. De bodemgesteldheid van het herinrichtingsgebied Enschede- 

Zuid. DLO-Staring Centrum rapport 148. DLO-Staring Centrum, 

Instituut voor Onderzoek van het Landelijk Gebied, Wageningen. 

Stichting voor Bodemkartering, 1979. Bodemkaart van Nederland, Schaal 

1:50.000. Toelichting bij de kaartbladen 34 West Enschede en 34 Oost 

Enschede-Glanerbrug. Stichting voor Bodemkartering, Wageningen. 

Veldnamen Commissie van de Culturele Raad Overijssel, 1992. Veldnamen in 

Enschede. Veldnamen in Overijssel 11 (Enschede-reeks 6). Uitgeverij 

Van de Berg, Enschede. 

Verlinde, A.D., 1993. Een nederzetting uit de Vroege IJzertijd en middeleeuwse 

ontginningsgreppels te Enschede. Westerheem XLII-2: 62-68. 

Verlinde, A.D., 1994. Archeologisch overzicht van Twente over 1993. ‘t Inschrien 

26-3: 61-65. 


27-3: 61-63. 


32-4: 128. 

Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, 1990. Grote historische atlas van Nederland, 

schaal 1:50.000; Deel 3: Oost-Nederland 1830-1855. Wolters-Noordhoff 

Atlasprodukties, Groningen. 


 

[2 4 ]


Gebruikte afkortingen 

AAI Aanvullende Archeologische Inventarisatie 

AAO Aanvullend Archeologisch Onderzoek 

ARCHIS ARCHeologisch Informatie Systeem 

Mv maaiveld 

NAP Normaal Amsterdams Peil 

ROB Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 

Overzicht van figuren, tabellen en bijlagen 

Figuur 1. De ligging van het plangebied (gearceerd); inzet: ligging in 

Nederland (ster). 

Figuur 2. Topografie en veldnamen. 

Figuur 3. Resultaten booronderzoek – dikte humeuze akkerlagen en bodemge- 

steldheid. 

Figuur 4. Resultaten booronderzoek – bodemgesteldheid. 

Figuur 5. Resultaten booronderzoek – archeologie. 

Figuur 6. Verspreiding, aard en datering van de archeologische vondsten. 

Tabel 1. Archeologische tijdschaal. 

Bijlage 1. Lijst van vondsten. 

Verklarende woordenlijst 

antropogeen ten gevolge van menselijk handelen (door mensen gemaakt/ 

veroorzaakt) 

artefact alle door de mens gemaakte of gebruikte voorwerpen 

cultuurdek 30 tot 50 cm dikke cultuurlaag, soms opgebracht (verge- 

lijkbaar met een es, maar minder dik), soms ontstaan door 

diepploegen 

cultuurlaag bodemhorizont met sporen van menselijke activiteiten (schop- 

steken, artefacten), echter zonder duidelijke bewoningssporen 

eenmanses aanduiding voor een kleine es die slechts door één of enkele 


 

boeren wordt bewerkt. Vaak ook aangeduid met de term kamp 

[2 5 ]


enkeerdgrond dikke eerdgrond (= laag met donkere, min of meer rulle grond, 

met organische en anorganische bestanddelen) ontwikkeld op 

zandgrond onder invloed van de mens; worden ook wel essen 

genoemd 

erosie verzamelnaam voor processen die het aardoppervlak aantasten 

en los materiaal afvoeren. Dit vindt voornamelijk plaats door 

wind, ijs en stromend water 

esdek oud verhoogd bouwland, ontstaan door ophoging ten behoeve 

van bemesting. Voor de bemesting werden plaggen of met 

zand vermengde potstalmest opgebracht. In geval van een es 

is de opgebrachte laag ten minste 50 cm dik. De term es is 

gangbaar in Noord- en Oost-Nederland. In Midden-Nederland 

wordt gesproken van enk of eng en in Zuid-Nederland van 

akker of veld 

gordeldekzandrug dekzandrug die langs de rand van een hoger gelegen gebied is 

opgewaaid 

grondmorene het door het landijs aangevoerde en na afsmelten achterge- 

bleven mengsel van leem, zand en stenen. De afzetting wordt 

vaak aangeduid als keileem 

moderpodzol duidelijke podzol-B-horizont, waarin beneden 20 cm diepte 

geen ophoping van ingespoelde organische stof voorkomt; de 

humus wordt in niet-amorfe vorm aangetroffen en wel groten- 

deels als moder; deze horizont bevat steeds duidelijk ijzer, dat 

als huidjes om de zandkorrels voorkomt of samen met fijne 

minerale delen tussen de zandkorrels ligt 

podzol bodem met een uitspoelingslaag (E-horizont) en een inspoe- 

lingslaag (B-horizont). Het proces van het uitlogen van de E- 

horizont en de vorming van een B-horizont door inspoeling 

van amorfe humus en ijzer wordt podzolering genoemd 

sediment afzetting gevormd door het bijeenbrengen van losse 

gesteentefragmentjes (zoals zand of klei) en eventueel delen 

van organismen. Soms in iets te ruime zin ook gebruikt voor 

sedentaat 

spieker op palen geplaatst opslaghuisje voor granen 

Tertiair geologische periode vóór het Pleistoceen (dat samen met het 

Holoceen tot het Kwartair wordt gerekend), ca. 65-2,3 miljoen 

jaar geleden 

Weichselien geologische periode (laatste ijstijd, waarin het landijs 


 

Nederland niet bereikte), circa 120.000-10.000 jaar geleden 

[2 6 ]


Bijlage 1: Lijst van vondsten 

Boring 3 

90-110 cm -Mv: 1 brok steen, verbrand graniet; datering onbepaald 

110-120 cm -Mv: 1 handgevormd aardewerk; Late Bronstijd-Vroege Middeleeuwen 

Boring 5 


2 vuursteenafslag; Steentijd onbepaald 


Boring 6 


Boring 9 


120-140 cm -Mv: 1 brok vuursteen; Steentijd onbepaald 

Boring 10 


Boring 12 

90-100 cm -Mv: 1 gedraaid aardewerk; Middeleeuwen-Nieuwe tijd 

Boring 13 

- vele dakpanfragmenten en houtskool; Nieuwe tijd 

30-65 cm -Mv: 1 vuursteenafslag; Steentijd onbepaald 

Boring 16 


Boring 18 


Boring 19 


1 handgevormd aardewerk; Vroege Middeleeuwen-Late Middel 

eeuwen A 


 

[2 7 ]


Boring 21 

60-120 cm -Mv: 1 handgevormd aardewerk; Vroege Middeleeuwen-Late Middel 

Boring 23 

eeuwen A 

1 gecalcineerd bot, menselijke crematie; Late Bronstijd-Vroege 

Middeleeuwen (waarschijnlijk) 

50-110 cm -Mv: 1 gedraaid aardewerk, grijsbakkend; Late Middeleeuwen B 

Boring 25 



Boring 26 

2 brokken steen; datering onbepaald 


Boring 27 


Boring 48 


Boring 49 


Boring 50 

1 handgevormd aardewerk, kogelpot (waarschijnlijk); Vroege 

Middeleeuwen-Late Middeleeuwen A 

50-90 cm -Mv: 1 handgevormd aardewerk, kogelpot (waarschijnlijk); Late 

Boring 54 

Middeleeuwen A 

75-95 cm -Mv: 1 brok steen; datering onbepaald 

Boring 55 


Boring 56 

1 vuursteen: kling(-fragment); Steentijd onbepaald 

1 brok steen, verbrand graniet; datering onbepaald 


Boring 58 

65-90 cm -Mv: 1 brok steen; datering onbepaald 


 

[2 8 ]


Boring 60 

55-85 cm -Mv: 1 vuursteenafslag; Steentijd onbepaald 

Boring 61 

1 brok steen, verbrand; datering onbepaald 

80-90 cm -Mv: 1 brok steen, verbrand; datering onbepaald 

Boring 94 


Boring 95 


Boring 97 


Boring 98 


Boring 99 

1 handgevormd aardewerk, kogelpot (waarschijnlijk); Late 


1 brok steen, verbrand; datering onbepaald 

90-110 cm -Mv: 1 brok steen, graniet; datering onbepaald 

Boring 100 


Boring 101 


Boring 102 

1 handgevormd aardewerk, kogelpot (waarschijnlijk); Late 


1 vuursteenafslag; Steentijd onbepaald 

1 brok steen, graniet; datering onbepaald 



 

[2 9 ]

1 

▼ 

ADC Rapport 128 - Enschede, Josink Es - AAO 

Aanvullend Archeologisch Onderzoek op de 

Josink Es te Enschede 

J. Dijkstra en E. Schrijer 

met bijdragen van 

S.B.C. Bloo, 

S. Ostkamp 

en S.M.J.P. Verneau 

Archeologisch 

Diensten Centrum

2 

Colofon 

▼ 

ADC Rapport 128 


Aanvullend Archeologisch Onderzoek op de Josink Es te Enschede 

Auteurs: J. Dijkstra en E. Schrijer 

In opdracht van: gemeente Enschede 

Ontwerp: 1 Nacht IJs (Hans Blom) Amersfoort 

Foto’s en tekeningen: ADC, tenzij anders vermeld 

© ADC, Bunschoten, mei 2002 

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt 

worden door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan ook 

zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. 

ISBN 90-5874-11-68 

Archeologisch Diensten Centrum 

Tel 033-299 81 81 

Energieweg 14 

3751 LT Bunschoten 

Fax 033-299 81 80 

Pb 112 3750 GC Bunschoten 

Email info@archeologie.nl

3 

▼ 


Inhoudsopgave 

1 Inleiding 5 

2 De resultaten van het vooronderzoek 6 

3 Doel en methode van het onderzoek 7 

3.1 Doel van het onderzoek 7 

3.2 Methode van het onderzoek 7 

4 Sporen en structuren 9 

5 Aardewerkonderzoek - S.B.C. Bloo en S. Ostkamp 16 

5.1 Inleiding 16 

5.2 Prehistorisch aardewerk 16 

5.3 Laat Romeins, Middeleeuws en Post Middeleeuws aardewerk 18 

5.4 Conclusie 19 

6 Vuursteenonderzoek - S.M.J.P. Verneau (Lithos AOV) 20 


6.2 Beschrijving van het vuursteenmateriaal per put 20 

6.3 Ruimtelijke verspreiding 24 

6.4 Conclusie 24 

7 Conclusies en aanbevelingen 25 

7.1 Conclusies 25 

7.2 Aanbevelingen 27 

Literatuur 28 

Afbeeldingenlijst 29 

Bijlage I Periode-indeling 31 

Bijlage II Vuursteentabellen 1 en 2 33


▼ 

4 

Duitsland 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Holten 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Neede 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Almelo 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Goor 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Enter 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Lochem 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Haaksbergen 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Oldenzaal 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Hengelo 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

Enschede 

220000 230000 240000 250000 260000 

470000 480000 490000 

 

5000m 

0 

Enschede - Josink es 

Locatie van de vindplaats 

WL 26-03-2002 

Bron: Geodan 

Afb. 1

5 

▼ 


1 Inleiding 

De gemeente Enschede heeft plannen voor de ontwikkeling van een bedrijventerrein op de 

Josink Es aan de zuidwest zijde van Enschede (afb. 1). De Josink Es is een oud akker- 

complex dat is ontstaan door plaggenbemesting vanaf vermoedelijk de Late Middeleeuwen. 

In het verleden is uit onderzoek gebleken dat eventueel aanwezige archeologische sporen 

meestal goed geconserveerd zijn onder het dikke plaggendek van een es. Om een indicatie 

te krijgen van de archeologische waarden van het plangebied heeft de gemeente Enschede 

in eerste instantie een Aanvullende Archeologische Inventarisatie (AAI) laten uitvoeren 

door RAAP Archeologisch Adviesbureau. Deze AAI bestond uit een booronderzoek. Tijdens 

dit onderzoek zijn twee vindplaatsen gelokaliseerd. Vindplaats 1 bevindt zich aan de west- 

zijde op een hoger gelegen deel van het terrein, op een dekzandrug. Vindplaats 2 bevindt 

zich aan de oostzijde op een smalle en langgerekte dekzandrug. De vindplaatsen kunnen 

globaal worden gedateerd vanaf de Vroege Bronstijd tot en met de Late Middeleeuwen 

(2000 voor Chr. - 1500 na Chr.). Mogelijk heeft ook nog (tijdelijke) bewoning plaatsgevon- 

den in het Mesolithicum (Midden-Steentijd, 8800-4900 voor Chr.) of Neolithicum (Nieuwe 

Steentijd, 5300-2000 voor Chr.). 

De resultaten van het AAI gaven aanleiding tot het laten uitvoeren van een vervolg- 

onderzoek in de vorm van een Aanvullend Archeologisch Onderzoek (AAO) door middel van 

proefsleuven. Het Archeologisch Diensten Centrum heeft in opdracht van de gemeente 

Enschede dit onderzoek uitgevoerd van 14 januari tot en met 8 februari 2001. Het veldteam 

bestond uit E. Schrijer (veldarcheoloog), R. van der Kolk (veldtechnicus) en F. Spronk (veld- 

assistent). Het project stond onder leiding van J. Dijkstra (projectleider). 

De uitwerking vond plaats in de maanden februari tot en met april 2002 en heeft geresul- 

teerd in dit basisrapport. 

Het onderzoek is uitgevoerd conform het Programma van Eisen zoals is opgesteld door 

S. Wentink (provinciaal archeoloog) op 6 september 2001. 

ADMINISTRATIEVE GEGEVENS VAN DE VINDPLAATS: 

Provincie: Overijssel 

Gemeente: Enschede 

Toponiem: Josink Es 

ROB-gemeentecode: ENSE-02 

ROB-objectcode: 34F-56N 

Centrumcoördinaten: 254.750/470.500 

Kaartblad: 34F 

ADC-projectnummer: 3518000

6 

▼ 


2 Vooronderzoek 1 

In 2001 heeft RAAP Archeologisch Adviesbureau een Aanvullende Archeologische Inventa- 

risatie (AAI) uitgevoerd. Dit onderzoek bestond uit een booronderzoek en heeft twee vind- 

plaatsen opgeleverd. De vindplaatsen liggen in het hooggelegen noordelijke deel van het 

plangebied op Pleistocene dekzandruggen die zijn ontstaan in de voorlaatste ijstijd (150.000 

tot 100.000 voor Chr.). Op dit deel bevinden zich juist de hoge zwarte enkeerdgronden, ont- 

staan door plaggenophoging. Het gebied ligt ten westen van de Usseler stroom. In het 

laaggelegen deel van het plangebied zijn geen archeologische vondsten gedaan. Dit deel 

kenmerkt zich bodemkundig gezien door het voorkomen van natte beekeerdgronden. Van 

oorsprong waren deze gronden minder geschikt voor bewoning. 

Vindplaats 1 ligt op de meest westelijke dekzandrug waarop in de Late Middeleeuwen de 

Josink Es is aangelegd. Verspreid over deze vindplaats zijn diverse archeologische vond- 

sten gedaan. Deze bestaan uit scherven van handgevormde en gedraaide aardewerken pot- 

ten, vuurstenen artefacten, brokken steen en een fragment verbrand bot. De vondsten wij- 

zen op de mogelijke aanwezigheid van bewoningssporen uit verschillende perioden: een 

vuursteenvindplaats uit het Mesolithicum of Neolithicum, nederzettingssporen uit de pe- 

riode Late Bronstijd tot en met de Vroege Middeleeuwen en mogelijk ook crematiegraven 

uit een onbekende periode. Op het hoogstgelegen deel van de dekzandrug, waar de sporen- 

dichtheid het grootst is, zou de kans op de aanwezigheid van archeologische sporen het 

grootst zijn. 

Vindplaats 2 ligt op een langgerekte en smalle dekzandrug, ook wel ‘t Laand genoemd, in 

het oosten van het plangebied. Op basis van het vondstmateriaal kunnen nederzettings- 

sporen uit de periode Late Bronstijd tot en met Late Middeleeuwen worden verwacht. 

De aard van de vindplaats is onbekend. 

1. De gegevens zijn overgenomen uit 

Scholte-Lubberink 2001.

7 

▼ 


3 Doel en methode van het onderzoek 

3.1 Doel van het onderzoek 

Het doel van een AAO is globaal inzicht te krijgen in de archeologische waarden van een 

terrein door middel van het graven van proefsleuven of proefputten. De algemene vragen 

waar via het onderzoek antwoord op verkregen moest worden zijn als volgt: 

1. Wat is de aard, omvang en datering van de twee vindplaatsen op de Josink Es? 

2. Wat is de conserveringstoestand en gaafheid van de twee vindplaatsen? 

3. Is de zone tussen beide vindplaatsen leeg of is er een relatie tussen de twee vindplaat- 

sen? 

3.2 Methode van het onderzoek 

Het proefonderzoek op de Josink Es bij Enschede is uitgevoerd aan de hand van de zogehe- 

ten “Stippellijnmethode”. Deze methode is ontwikkeld om snel een beeld te krijgen van het 

bodemarchief in grotere terreinen. Binnen dit onderzoek is de methode als volgt uitge- 

voerd: er zijn tien raaien uitgezet die om de 20 meter 10 meter zijn ontgraven, zodat een 

dambordpatroon van kleine opgraafputten is ontstaan. Tussen de raaien ligt een ruimte van 

20 meter (afb. 2). 

Door RAAP werden twee vindplaatsen onderscheiden op de Josink Es. Over vindplaats 2 is 

een put aangelegd in noordelijke richting van 100 bij 4 meter. Ook de raaien over vind- 

plaats 1 zijn noord-zuid georiënteerd en hebben een lengte variërend van 70 tot 190 meter. 

In totaal zijn daar 49 werkputjes aangelegd van 10 bij 4 meter. Na de afronding van deze 

putten zijn bij die putten met grondsporen uitbreidingen aangelegd om meer duidelijkheid 

over deze sporen te krijgen. In totaal zijn er 55 putten aangelegd. 

Aanvankelijk zou tussen vindplaats 1 en 2 een sleuf aangelegd worden om een eventuele 

relatie tussen beide vindplaatsen te achterhalen. Vindplaats 2 is echter niet aangetroffen, 

zodat de vraagstelling vervalt en besloten is af te zien van deze ontgraving. Wel is put 53 

aangelegd richting vindplaats 2 om te controleren of zich op de helling sporen bevonden. 

In de putten zijn twee vlakken aangelegd. Het eerste vlak is aangelegd onderin de es, het 

tweede in het gele zand. Als tijdens het aanleggen van het eerste vlak bleek dat hier geen 

sporen in te herkennen waren, werd direct overgegaan tot de aanleg van vlak twee, zon- 

der verdere registratie van vlak 1. Wanneer er in de es een concentratie van bewerkt 

vuursteen werd aangetroffen, is een megaboring gezet voor het vlak werd verdiept. 

De vlakken zijn getekend op schaal 1:50. De grondsporen zijn gecoupeerd en gedocumen- 

teerd en de vlakken en het maaiveld zijn gewaterpast. De doorsnede van de sporen en de 

profielopnames van de putwanden zijn getekend op schaal 1:20. De profielopnames zijn 1 

meter breed en altijd rond het midden van het oostprofiel van elke put genomen. In put 1 

en put 16 is een uitgebreider deel van het profiel getekend in verband met aanwezige spo- 

ren. Tijdens de aanleg van de putten zijn aanleg- en vlakvondsten verzameld. Verder zijn er 

vondsten verzameld tijdens het couperen en afwerken van de sporen. Het stort en het hui- 

dige maaiveld zijn door amateur-archeologen onderzocht met metaaldetectoren.

8 

▼ 


Afb. 2

2. RAAP rapport 670. 

Afb. 3a 

Afb. 3b 

9 

▼ 


4 Sporen en structuren 

Op het onderzochte terrein is sprake van twee dekzandruggen, waarop waarschijnlijk al 

vanaf de IJzertijd akkercomplexen zijn aangelegd. De onderliggende dekzandruggen zijn als 

twee verhogingen in het veld zichtbaar: de Josink Es en een kleinere dekzandrug met 

esdek, ‘t Laand, ten oosten daarvan. Volgens het vooronderzoek zou zich op de smalle dek- 

zandrug ‘t Laand vindplaats 2 bevinden. 2 Vindplaats 1 zou liggen onder het veel omvangrij- 

ker gebied dat doorgaat voor de Josink Es. 

De bodemopbouw is in grote lijnen over het hele terrein gelijk (afb. 3). Onder een laag van 

0 

31 m + 

NAP 


Zuid Noord 

Bouwvoor 

Esdek 

Esdek 

Esdek 

Oostprofiel van put 19 

0 

30 m + 

NAP 

Esgreppel 

Mollenlaag 

Geel dekzand 

Zuid Noord 


Bouwvoor 

Bouwvoor 

Esdek 

Oostprofiel van put 26 

Mollenlaag 

Geel dekzand 

1m 

1m 

WL 22-04-2002 

WL 22-04-2002

10 

▼ 


ca. 30 cm teelaarde, liggen van boven naar beneden een bruinzandig esdek dat in twee of 

meerdere fasen is te scheiden. Deze verschillende lagen weerspiegelen verschillende mo- 

menten van plaggenophoging. Daaronder ligt een eerste akkerlaag bestaande uit grijs zand, 

welke op de hogere delen van de es volledig is opgenomen in het bruine esdek. Aan de 

hand van vondsten in put 1 kan deze laag worden gedateerd in de Vroege Middeleeuwen. 

De overgang van akkerlagen naar het pleistocene dekzand wordt gevormd door een 

bioturbate laag, de zogenaamde mollenlaag. 

Op de lagere delen zijn ijzeroerlagen ontstaan als gevolg van natte omstandigheden. Met 

name op deze plaatsen waren de vlakken niet goed leesbaar. Dit geldt vooral voor de 

beekeerdgronden aan de zuidrand van de Josink Es. 

Tijdens het veldwerk is begonnen met werkput 1 op de kleinere, oostelijk gelegen zandrug. 

Werkput 1 heeft een afmeting van 100 bij 4 meter en is in twee vlakken aangelegd (afb. 4 

kaartbijlage). Het eerste vlakniveau bevond zich in de onderkant van het esdek en leverde 

geen enkel spoor op, waardoor dit vlak zonder verdere registratie is verdiept naar vlak 2. 

In vlak 2 is een aantal duidelijke sporen aangetroffen. De sporen waren niet eenduidig in 

richting of vorm en gaven daarom geen aanleiding tot nader onderzoek. Het gevonden aar- 

dewerk is moeilijk dateerbaar, omdat tussen de Late Bronstijd en Late Middeleeuwen met 

dezelfde mageringsmateriaal is gewerkt (zie ook hoofdstuk 5). 

Een bijzondere vondst in put 1 was een ondiep spoor in het oostprofiel (afb. 5). Het profiel 

laat een intacte, goed ontwikkelde veldpodzol zien. Het spoor bevindt zich op de helling van 

de dekzandrug waarop de es is aangelegd en bestaat uit voornamelijk zwart humeus, bijna 

venig materiaal met wat houtskool. Onder de zwarte band bevindt zich een sterk uit- 

geloogde witte band. De kuil of greppel is duidelijk door de E-horizont heen gegraven, wat 

duidt op menselijke activiteit. De ingreep heeft een versnelde uitspoeling van organisch 

materiaal veroorzaakt, gezien het extreem uitgespoelde, witte zand eronder. De versnelde 

uitspoeling en het restje houtskool wijzen er op dat er brand is geweest. Verder zijn er 

wat spikkels verbrand bot geconstateerd in het vlak tijdens de aanleg van het profiel. 

De botfragmenten zijn niet bewaard gebleven. Zij bevonden zich op de overgang van het 

zwart humeuze materiaal naar het witte zand. Er is niet voldoende houtskool aangetroffen 

om een monster te nemen. Het feit dat er ondanks een brand weinig houtskool is aange- 

troffen kan te maken hebben met de conserveringsomstandigheden in zandgrond of kan 

wijzen op een felle, hete brand waarbij alle brandstoffen worden gebruikt. Ook in het 

tegenoverliggende westprofiel was het spoor nog iets te zien, in het vlak is echter geen 

omlijnd spoor opgemerkt. Het spoor wordt afgedekt door de eerste akkerlaag (grijs), die 

vermoedelijk is ontstaan in de Vroege Middeleeuwen, gezien de aanwezigheid van kogelpot 

aardewerk (mogelijk Hessen-Schortens) in deze laag. De eerst genoemde aardewerk cate- 

gorie kan worden gedateerd vanaf ca. 800 na Chr., de laatst genoemde categorie vanaf ca. 

450 na Chr. Dit betekent dat het spoor vroeger ontstaan is, dus vóór 450 na Chr. 

Afb. 5 Een deel van het oostprofiel van 

put 1.

11 

Afb. 6 Put 2, vlak 2. Een voorbeeld van beekeerdgrond. 

3. Edelmanboor met een diameter van 

15 centimeter. 

▼ 


Over de door RAAP gekarteerde vindplaats 1 zijn tien raaien aangelegd (afb. 4 kaart- 

bijlage). In de raaien 8, 9 en 10 zijn nagenoeg geen archeologische sporen gevonden. 

Alleen in put 44 tekent zich een duidelijk spoor af in vlak 2. De vondsten die uit dit spoor 

verzameld zijn, bleken helaas niet nader gedateerd te kunnen worden dan Vroege Bronstijd 

tot en met Late IJzertijd. Om de mogelijke betekenis van dit spoor te achterhalen is 

uitbreidingsput 51 aangelegd. Het vlak in deze put liet echter alleen natuurlijke verstorin- 

gen door vocht en begroeiing zien en leverde geen mogelijke uitbreiding van de archeologi- 

sche data op dit deel van de es. Het is door de gebruikte methode echter goed mogelijk dat 

de bijbehorende sporenconcentratie precies tussen de twee putten (44 en 51) invalt. 

De meest zuidelijk gelegen putten (8, 15, 22, 28, 33 en 37) in de raaien 1 t/m 5 hebben ook 

geen archeologische sporen opgeleverd. Vlak 2 is in al deze putten sterk geel, bruin, wit, 

zwart gevlekt en worden gekenmerkt door 

veel ijzerconcreties (afb. 6). Deze 

beekeerdgronden wijzen op lagere, nattere 

delen in het landschap en tonen in het alge- 

meen, buiten achtergelaten afval in put 22, 

geen sporen van bewoning. In put 22 is een 

grotere hoeveelheid aardewerk op het oude 

loopvlak aangetroffen, dat waarschijnlijk da- 

teert uit de Bronstijd en/of IJzertijd. In deze 

put is onder andere een vuurstenen pijlpunt 

uit het Late Neolithicum of de Vroege Brons- 

tijd en een besmeten scherf uit de IJzertijd 

gevonden. Door de afwezigheid van sporen, 

wordt hier gedacht aan achtergelaten afval. 

De pijlpunt kan tijdens een jacht verloren zijn 

gegaan en op deze plek zijn achtergebleven. 

Alle andere putten bevatten één of meer dui- 

delijke archeologische sporen. Deze putten 

bevinden zich alle op de oostelijke helft, op 

het hogere deel van de Josink Es. Deze con- 

centratie sporen geeft het archeologisch in- 

teressante gebied aan. De aangetroffen spo- 

ren, zoals kuilen en paalkuilen, dateren vanaf 

de Bronstijd tot en met de Late Middeleeu- 

wen. Ook is in een aantal putten bewerkt 

vuursteen aangetroffen dat wordt gedateerd 

vanaf het Mesolithicum (zie hoofdstuk 6). Dit 

vuursteen is hoofdzakelijk afkomstig uit de 

onder kant van de es. 

In put 32 kon gesproken worden van een 

concentratie vuursteen (acht stukjes). Naar 

aanleiding hiervan is een megaboring gezet in 

het noorden van de put. 3 Deze boring heeft 

echter geen nieuwe gegevens opgeleverd. 

In een aantal putten zijn esgreppels aange- 

troffen in het gele dekzand. Deze es- of 

ontginningsgreppels hebben het eventueel 

aanwezige prehistorische sporenvlak op die 

locatie vergraven (afb. 7). 

In verschillende putten tekenen zich karrensporen af. De sporen horen bij twee wegen die 

van het noorden naar het zuiden over de es lopen. Karrenspoor 1 (het meest oostelijke) 

loopt door raai 6 en 7 en snijdt de putten 34 en 39. Het tweede karrenspoor (het meest 

westelijke) snijdt de putten 16 en 26 en de uitbreidingsput 52. In het middendeel van de 

meest westelijk gelegen weg is wat aardewerk uit de Late Middeleeuwen (800-1200) en 

Nieuwe Tijd A (1500-1650) gevonden. In het veld werd geconstateerd dat de weg aan de 

westkant minder lagen kent en minder diepe sporen heeft achtergelaten in het gele zand. 

Vondstmateriaal in gelaagde context had eventueel kunnen wijzen op een verlegging van de 

weg in de loop der tijd. Voor beide wegen geldt dat er te weinig dateerbaar materiaal is 

gevonden dat inzicht kan verschaffen over de gebruiksperiode ervan. Omwonenden weten 

zich het tweede karrenspoor nog te herinneren. Deze werd tot ca. 30 jaar geleden nog ge- 

bruikt door een boer die twee boerderijen in zijn bezit had, waar dit karrenspoor de verbin- 

ding tussen vormde.

12 

▼ 


Afb. 7 Esgreppels in put 32, vlak 2. 

Naar aanleiding van de spoorconcentraties zoals die zich aftekenden in een aantal raaien is 

tijdens het veldwerk gekozen voor vijf uitbreidingsputten. Deze uitbreidingen zijn gedaan 

om inzicht te verschaffen in de richting en de betekenis van de reeds aangetroffen sporen 

en om eventuele structuren bloot te leggen. Twee van de vijf uitbreidingen, werkput 51 en 

55, hebben niet het gewenste resultaat opgeleverd. 

Werkput 55 is aangelegd tussen de putten 29 en 30 om een eventueel verband tussen de 

sporen in beide putten te kunnen achterhalen. In put 30 tekende zich een greppeltje af. Het 

idee was deze greppel in put 55 in noordelijke richting te kunnen vervolgen en zo duidelijk- 

heid over de betekenis hiervan te verkrijgen. Helaas werd de greppel daarin niet aange- 

troffen. Wel werden er twee kuilen aangetroffen, waarin zich relatief veel natuursteen en 

twaalf stukken vuursteen bevond. Onder het natuursteen bevonden zich enkele stukken be- 

werkt materiaal: een mogelijke slijpsteen van bontzandsteen en een slijpsteen van zand- 

steen. Een deel van het natuursteen was verbrand en van een aantal stukken graniet kon 

worden vastgesteld dat deze bewust waren afgeslagen. Vermoedelijk betreft de kuil een 

afvalkuil en heeft iemand in de buurt gebruiksvoorwerpen van graniet vervaardigd. De sa- 

menstelling van het natuursteen in deze sporen doet vermoeden dat de kuilen in de Brons- 

tijd of Vroege IJzertijd zijn te dateren. 4 

Werkput 51 is hierboven al besproken, ook deze uitbreiding leverde geen nieuwe informatie 

op. 

In en rond put 27 tekende zich een concentratie sporen af waarin een deel van een struc- 

tuur te herkennen was. Rondom deze put is daarom uitgebreid (dit is put 52 geworden). 

Vlak 2 in put 52 laat twee rijen paalkuilen zien met een onderlinge afstand van ongeveer 3 

meter en een eventuele aanzet tot een derde rij (afb. 8). In het veld is gezocht naar meer 

palen in deze derde rij, maar zijn echter niet aangetroffen. De structuur ligt parallel aan 

ook in put 52 aangetroffen de karrensporen. 

De structuur is één- of drieschepig. Indien het een éénschepig gebouw betreft, was het 

4. Het natuursteen is gedetermineerd 

door E. Kars, natuursteenspecialist.

Afb. 8 

13 

470700 

▼ 


ca. 3 meter breed en zeker 10 meter lang. Indien het een drieschepig gebouw betreft is de 

breedte onbekend. In dit geval zou zich op de plaats van de teruggevonden palenrijen de 

dakdragende constructie bevonden hebben die dieper gefundeerd was. De palen van de 

buitenwanden waren meestal minder diep ingeslagen waardoor de sporen verloren zijn ge- 

gaan. De gevonden palen zijn gemiddeld 50 centimeter in doorsnede. Het aangetroffen aar- 

dewerk geeft geen eenduidige datering. Het aardewerk dat is aangetroffen in de spoor 21 

dateert waarschijnlijk uit de IJzertijd. De sporen 41 en 43 bevatten prehistorisch aarde- 

werk en spoor 43 bevat een kogelpotscherf met een fijne magering die te dateren is tus- 

sen 800 en 1200. Alle andere aardewerkvondsten rondom de structuur kunnen niet nader 

gedateerd worden dan tussen Late Bronstijd en Nieuwe Tijd. In principe dateert de jongste 

scherf een spoor, tenzij sprake is van bijvoorbeeld dierwerking (bijvoorbeeld door mollen). 

Indien uitgegaan wordt van het principe kan de structuur worden gedateerd tussen 800 en 

1200. 

 

0 


1 of 3 schepig gebouw 

Legenda 

De aanwezigheid van sporen in de putten 3 en 4 gaf ook aanleiding tot uitbreiden. In de 

uitbreidingsput 53, nabij de putten 3 en 4 met sporen, is ook een structuur aangetroffen. 

Deze uitbreiding bevindt zich dichtbij put 3 waarin paalsporen tevoorschijn zijn gekomen. 

In het noordoosten van uitbreidingsput 53 lijken alle grondsporen te zijn verstoord door 

middeleeuwse esgreppels. 

5m 

Aan de zuidkant van put 53 is parallel aan raai 1 put 54 aangelegd. De sporen bleken niet 

door te lopen. Vlak 2 van put 53 laat een structuur of deel van een structuur zien. Gedacht 

kan worden aan een zespalige hooiberg of spieker (graanopslagplaats), waarvan een aantal 

palen eens zijn vervangen (afb. 9 en 10). De structuur is ca. 5 meter lang en 3,5 meter 

breed. Ook kan het een deel van een plattegrond zijn, waarvan het resterende deel nog on- 

der de akker ligt in westelijke richting. Of deze plattegrond dan één- of tweeschepig zou 

zijn, is niet te zeggen. De datering van de structuur is niet duidelijk. Uit spoor 55 komt een 

scherf met nagelindruk versiering, die te dateren is in de Bronstijd of IJzertijd. Uit spoor 

41, ook behorende tot de structuur komt een wandscherf van een handgevormde pot met 

zandmagering, die mogelijk in de Middeleeuwen is te dateren. 

38 

? 

21 

Sporen behorende bij 1 of 3 schepig gebouw 

48 

61 

39 

24 

23 

Verder tekent zich een greppeltje af, ten oosten van de eerder genoemde structuur, waar 

tegen aan paaltjes gestaan hebben (afb. 9, spoor 63 en 64). Dit zou een deel van een 

16 

43 

42 

41 

30 

35 

36 

254680 254690 

? 

33 

WL 28-03-2002

14 

▼ 


boerderijwand kunnen zijn geweest. Helaas is de tegenhanger van deze wand niet aange- 

troffen. De datering is onbekend. 

Ten oosten van de structuur bevindt zich een cluster sporen, min of meer cirkelvormig. 

De betekenis van deze sporen is onbekend. Spoor 29 van deze cluster bevatte een scherf 

van mogelijk Kalenderberg aardewerk. 

In de dichtbij gelegen put 4 werd een besmeten IJzertijdscherf met nagelindrukken gevon- 

470810 

 

0 


1 of 3 schepig gebouw 

Legenda 

78 

38 36 76 

68 

35 

79 

5m 

72 

30 

71 

70 

42 

77 

41 

254750 254760 

Sporen behorende bij 1 of 3 schepig gebouw 

33 

WL 28-03-2002 

Afb. 10 

Afb. 9 Een gebouwstructuur in put 53, 

gezien vanuit het oosten.

5. Verlinde 2000. 

15 

▼ 


den. Al het andere materiaal is dateerbaar tussen de Late Bronstijd tot en met de IJzertijd 

of in de Late Middeleeuwen. 

De in 1992 opgegraven Elferink Es aan de westrand van Enschede ligt op steenworp af- 

stand van de Josink Es. De opgraving op de Elferink Es leverde onder andere een huis- 

plattegrond uit de Vroege IJzertijd en een Odoorntype huisplattegrond uit de 6 e eeuw op. 5 

Er lijkt in ieder geval voor een deel een overlap te zijn met de bewoningsperioden. Op dit 

moment is het echter niet mogelijk gebleken om in detail een vergelijking te maken met de 

gegevens van het onderzoek van de Josink Es vanwege het fragmentaire karakter van zo- 

wel de sporen als het aardewerk, gevonden op de Josink Es.

16 

▼ 


5 Aardewerkonderzoek - S.B.C. Bloo en S. Ostkamp 

5.1 Inleiding 

De keramiek die tijdens het onderzoek werd aangetroffen, bestaat voor het overgrote deel 

uit lokaal vervaardigd aardewerk. Van zowel het Prehistorische als van het Middeleeuwse 

handgemaakte aardewerk werd de gebruikte klei veelal gemagerd met steengruis. 6 Rand- 

scherven met een karakteristiek ‘kogelpot-profiel’ (te dateren in de Middeleeuwen) zijn qua 

baksel zeer verwant aan scherven met daarop een onmiskenbare Kalenderberg decoratie 

(te dateren in de Prehistorie). Hierdoor is het moeilijk om voor de onversierde wand- 

scherven op grond van hun baksel een duidelijk onderscheid te maken. Kleine detail- 

verschillen zoals de dikte van een scherf of de compactheid en hardheid van het baksel la- 

ten evenwel een globale scheiding van het materiaal toe. De aard van het onderzoek liet 

echter geen uitgebreid vergelijk van de verschillende baksels toe. Derhalve is er voor ge- 

kozen om het vermoedelijk Prehistorische aardewerk in de determinatietabel (onder het 

kopje magering/baksel) te classificeren als steengruis (magering), terwijl het vermoedelijk 

Middeleeuwse materiaal werd beschreven als kogelpot (baksel). In verband met de geringe 

hoeveelheid van het materiaal en de gesignaleerde onduidelijkheid met betrekking tot de 

determinaties ervan, is er van afgezien het materiaal statistisch te bewerken. 

Al het materiaal is ingevoerd in een database. Hierin zijn de kwantitatieve en kwalitatieve 

kenmerken vermeld als aantal en gewicht, baksel/magering, bakkleur, diameter, pot- 

geleding, randen bodemtype, wandafwerking, versiering, verwering en een opmerkingen 

veld. 

Het doel is om aan de hand van het materiaal (voor zover mogelijk) een periodesering van 

de bewoning binnen het onderzochte areaal te kunnen bepalen. 

5.2 Prehistorisch aardewerk 

De klei waaruit het Prehistorisch aardewerk werd vervaardigd, is meestal verschraald 

met steengruis. Een enkele keer is aan het steengruis ook potgruis toegevoegd, ook com- 

binaties met glimmers en zand komen voor. Enkele fragmenten hebben een magering die 

uitsluitend bestaat uit zand, potgruis of organisch materiaal. 

Bij een paar fragmenten is, vermoedelijk op schouderhoogte, een knik in de wand zichtbaar 

waaruit afgeleid kan worden dat ze niet van een eenledige pot afkomstig zijn. Hieruit volgt 

dus dat er ook twee- of drieledige potten gebruikt moeten zijn. Er zijn geen complete pro- 

fielen van potten aangetroffen. Van één grote randscherf is af te leiden dat de pot waartoe 

deze ooit behoorde een drieledig profiel heeft gehad. 

In totaal zijn er 22 randscherven gevonden. De helft heeft een ronde top, een kleiner deel 

heeft een vlakke top terwijl een kleine groep fragmenten een naar binnen afgeschuinde top 

heeft. Van enkele bodemfragmenten bleef de vlakke bodem bewaard. 

De wanden van het aardewerk zijn op verschillende wijze afgewerkt. Veertien fragmenten 

zijn besmeten, een techniek waarbij een kleipapje op de wand werd aangebracht. Een aan- 

tal van deze fragmenten is onmiskenbaar afkomstig van het buikdeel van potten. Naast 

besmeten aardewerk komt aardewerk voor dat gepolijst is (16 fragmenten). Deze techniek 

is zowel op de binnenzijde als de buitenzijde van potten toegepast. De overige scherven 

hebben een niet bewerkt oppervlak. 

Het aardewerk vertoont een lichte variatie in kleur. Het merendeel is aan de buitenzijde 

beige terwijl het op de breuk en aan de binnenzijde grijs tot zwart is. Ook zijn er scherven 

die compleet grijs gekleurd zijn. Het aardewerk zal in open vuren zijn gebakken. Hierdoor 

kon de temperatuur en het bakmilieu moeilijk gecontroleerd worden, met als gevolg dat er 

zelden sprake was van een compleet oxiderend milieu (en dus een compleet lichte kleur 

van het aardewerk). Een deel van het aardewerk is gebakken in een reducerend milieu. 

Versiering 

Twaalf fragmenten zijn versierd. Er is één fragment met Wikkeldraad versiering. Een an- 

dere decoratiewijze is het, juist onder de rand, doorboren van de wand. Een fragment dat 

op deze wijze versierd werd, heeft een ronde top en is gemagerd met zand. Op twee an- 

dere wandfragmenten zijn met een stokje krassen gemaakt. De fragmenten zijn te klein om 

het motief dat de krassen vormden te reconstrueren. De overige versieringen werden met 

de vingers aangebracht. Driemaal zijn vingertop- of nagelindrukken op de rand aangebracht 

(afb. 11C). Een versiering die eenmaal voorkomt, bestaat uit gepaarde indrukken welke 

ontstond door met twee vingers de klei op te knijpen. Wanneer op deze wijze een richel 

wordt gevormd, spreken we van nagelrichels (afb. 11B). Dergelijke richels zijn meestal in 

een duidelijk patroon geplaatst. We spreken in dat geval van Kalenderberg versiering. 

Ondanks de geringe grootte van de fragmenten is van twee scherven duidelijk dat ze op 6. Vergelijk Verhoeven 1998, 231-233.

Afb. 11 A. Vingertopindrukken op overgang 

hals-schouder; B. Kalenderbergversiering; 

C. Vingertop/nagelindrukken 

op de rand. 

7. Van der Velde, et al 1999, 51-53. 

8. Van der Velde, et al, 1999, 51-53. 

9. Van den Broeke 1980, 106 afb. 4. 

10. Van Beek & Wevers 1993. 

11. Taayke 1996, deel II, Noord Drenthe, 

30 fig. 2.3. 

12. In Raalte is organisch gemagerd aardewerk 

aangetroffen dat wordt gedateerd 

vanaf de eerste eeuw na Chr. 

Zie: Groenewoudt, et al 1998, 43. 

17 

▼ 


deze wijze versierd zijn 

geweest. Eén fragment 

tenslotte heeft een rij 

vingertopindrukken op de 

overgang van de hals 

naar de schouder (afb. 

11A). 

Perioden van 

bewoning 

Een stuk Wikkeldraad 

aardewerk is met zeker- 

heid te dateren in de 

Vroege Bronstijd (2000- 

1800 v.Chr.), terwijl ook 

de randscherf met 

doorboring waarschijnlijk 

uit deze periode zal stam- 

men. Het is echter niet 

eenvoudig om hieraan 

conclusies te verbinden. Zo komt het in deze omgeving wel vaker voor dat er te midden 

van materiaal uit de Late Bronstijd / Vroege IJzertijd, enkele fragmenten uit de Vroege 

Bronstijd worden aangetroffen. 7 Ook onder het onversierde materiaal kunnen zich frag- 

menten van de niet versierde delen van Wikkeldraad potten bevinden. Het materiaal moet 

derhalve niet meteen als ruis worden beschouwd. Dat er op deze locatie in de Vroege 

Bronstijd inderdaad bewoningsactiviteiten hebben plaatsgevonden, is tevens af te leiden uit 

het vuursteen dat tijdens het AAO werd aangetroffen (zie hoofdstuk 6). 

Voor het overige materiaal is het veel moeilijker om harde uitspraken omtrent de daterin- 

gen ervan te doen. Bij verschillende onderzoeken in deze regio is reeds gebleken dat het 

aardewerk voornamelijk met steengruis gemagerd is, hetgeen ook daar soms problemen 

met dateren geeft. 8 Ook de decoratietechnieken -ingekraste motieven, nagelindrukken op 

de rand en besmijting op de buik van potten en Kalenderberg-decoratie- komen gedurende 

een lange periode voor; van de Late Bronstijd tot in de Romeinse Tijd. Zowel de periode 

waarin steengruis als magering werd gebruikt als die van de afzonderlijke versierings- 

wijzen zijn derhalve zeer ruim. 

Wanneer de hier besproken vondsten uit één bewoningsperiode zouden stammen, kunnen 

ze wellicht vergeleken worden met een vindplaats waar al deze vormen van decoratie in 

combinatie met elkaar binnen één context zijn aangetroffen. Zo’n vindplaats is bijvoorbeeld 

gevonden in Limburgse gemeente Geleen. 9 Hij is te dateren in de Late Bronstijd / Vroege 

IJzertijd. Hoewel beide vindplaatsen geografisch gezien ver uit elkaar liggen, zijn ze in dat 

geval onderling wel goed vergelijkbaar. De magering van het aardewerk komt evenwel niet 

overeen. In Geleen is het meeste aardewerk met potgruis verschraald, hetgeen wijst op 

een duidelijk regionaal verschil. Dat steengruis mageringen in de regio van Enschede wel 

gebruikelijk is, wordt bevestigd door andere opgravingen in Oost Nederland. Zo is bijvoor- 

beeld het aardewerk dat werd opgegraven in Zwolle-Ittersumsebroek voornamelijk ver- 

schraald met steengruis. Ook zijn daar enkele scherven aangetroffen die in de Late Brons- 

tijd geplaatst worden en tevens voorzien zijn van ingekraste versieringen en Kalenderberg 

decoratie. 10 Daarnaast lijkt een randfragment uit Enschede vergelijkbaar met het “Taayke- 

type V1” uit noord Drenthe (afb. 12). 11 Het heeft zowel dezelfde magering als potvorm, ter- 

wijl ook de randversiering en de locatie van de besmijting overeen komen. Dit aardewerk 

wordt eveneens geplaatst in de Late Bronstijd / Vroege IJzertijd. Echter, wanneer het in 

Enschede aangetroffen aardewerk niet van één bewoningsperiode afkomstig is, moet reke- 

ning gehouden worden bewoningsactiviteiten op deze locatie gedurende de gehele periode 

tussen de Late Bronstijd en de Romeinse Tijd of verschillende delen daarvan. 

Aardewerk dat met organisch materiaal gemagerd is, wordt meestal in de Late IJzertijd 

en/of Romeinse Tijd gedateerd. 12 Ook nu weer bemoeilijkt de geringe hoeveelheid (2 stuks) 

de interpretatie ervan. Het is niet uit te sluiten dat het scherven betreft die jonger zijn dan 

de rest van het materiaal en derhalve als ruis moeten worden beschouwd. Echter, ook een 

hieronder te bespreken, gedraaide Laat Romeinse scherf wijst mogelijk op bewonings- 

activiteiten in deze omgeving gedurende de (Laat) Romeinse Tijd.

18 

▼ 


Er zijn dus slechts enkele scherven die met zekerheid te dateren zijn (Vroege Bronstijd en 

Late IJzertijd / Romeinse Tijd). Het overige versierde materiaal heeft een lange doorloop- 

tijd waardoor het onmogelijk is om een duidelijke periodisering voor het (Prehistorische) 

handgevormde materiaal te bepalen. Vergelijkingen met andere vindplaatsen zijn te maken 

op basis van de voorkomende versieringstechnieken. De verspreiding van het materiaal 

over het gehele onderzochte areaal en de onzekere context (het betreft voornamelijk vond- 

sten uit het esdek) maken een vergelijk met een gesloten vondstcontext eigenlijk onmoge- 

lijk. 

5.3 Laat Romeins, Middeleeuws en Post Middeleeuws aardewerk 

De datering van het kogelpot aardewerk is al even problematisch als het determineren van 

de zojuist beschreven Prehistorische baksels. Het handgevormde Middeleeuwse aardewerk 

is gedetermineerd als kogelpot aardewerk (afb. 13). Hoewel dit materiaal voornamelijk 

met steengruis gemagerd is, komen ook andere vormen van magering (bijvoorbeeld zand) 

voor. In de meeste gevallen is er voor gekozen om kogelpot scherven te dateren tussen 

800 en 1200. Alleen dan wanneer er randprofielen bewaard bleven kon deze datering aan- 

gescherpt worden. Zelfs de zeer ruime datering van het overige materiaal bleek al gaande 

het onderzoek mogelijk te scherp geformuleerd te zijn. Een vlakke bodem in een (waar- 

schijnlijk) kogelpot baksel lijkt erop te wijzen dat een deel van het als kogelpot gedetermi- 

neerde materiaal in werkelijkheid tot de groep van het zogenaamd Hessen-Schortens aar- 

dewerk behoort. Deze aardewerk groep werd vanaf de Merovingische periode (de Vroege 

Middeleeuwen A) geproduceerd om -in Oost Neder- 

land- in de loop van de negende eeuw over te gaan in 

kogelpot aardewerk. 13 Op basis van wandscherven is 

het niet mogelijk deze beide baksels van elkaar te 

onderscheiden. 14 

Importen 

Voor een nadere invulling van de perioden waarin het 

onderzochte terrein gedurende de Laat Romeinse Tijd 

en de Middeleeuwen (400-1500) bewoond werd, zijn 

we gezien hetgeen eerder opgemerkt werd, aange- 

b 

c 

a 

Afb. 13 Kogelpotranden, 11 e /12 e eeuw. 

Afb. 12 Taayke-type VI, Late Bronstijd/ 

Vroege IJzertijd. 

13. Mondelinge mededeling H. van der 

Velde. 

14. Van der Velde & Kenemans 2002, 44.

15. Determinatie A Verhoeven. Mogelijk 

betreft het een schaal van het type 

Chenet 342 (vergelijk Erdrich 1998, 

879). 

19 

▼ 


wezen op importen. Echter, ook in dit geval is de aangetroffen hoeveelheid materiaal der- 

mate beperkt dat het doen van uitspraken een moeilijke aangelegenheid blijft. 

Een klein wandscherfje met een fijn, zwartgrijs en op de breuk grijsrood baksel is het 

vroegste met zekerheid na de Prehistorie te dateren fragment. Typologisch kan de scherf 

ingedeeld worden in de groep van het zogenaamde Terra Nigra aardewerk. Hoewel het 

fragment te gering van omvang is om het type van het voorwerp vast te stellen, is het 

zeer waarschijnlijk dat het ooit deel uitmaakte van een schaaltje op voet. 15 Qua datering 

moet dit voorwerp in ieder geval in de Laat Romeinse periode geplaatst worden. Mogelijk 

stammen ook de bij het Prehistorische aardewerk besproken scherven met plantaardige 

magering uit deze periode. 

De volgende periode waaruit een tweetal kleine fragmenten aanwezig is, is de 

Karolingische Tijd (Vroege Middeleeuwen C). Een randscherf met radstempel versiering is 

afkomstig van een Badorf bolpot. Een tweede, kleiner fragment uit hetzelfde vondst- 

nummer is mogelijk van dezelfde pot afkomstig. Beide scherven kunnen tussen 725 en 900 

gedateerd worden. Mogelijk stamt ook de eerder besproken Hessen Schortens scherf uit 

deze periode. 

Van het zogenaamde Pingsdorfer aardewerk, dat typochronolgisch volgt op de keramiek uit 

Badorf, zijn meerdere scherven aanwezig. In alle gevallen betreft het echter wand- 

scherven, die niet scherper dan tussen 900 en 1200 gedateerd kunnen worden. 

Onder de vondsten uit de opgraving zijn ook enkele fragmenten van grijs en rood aarde- 

werk en van steengoed. Hoewel enkele van deze scherven uit de Late Middeleeuwen (13 e / 

14 e eeuw) kunnen dateren, lijkt een datering in de Nieuwe tijd (vanaf de late 15 e eeuw) 

meer waarschijnlijk. Voor al deze fragmenten geldt dat ze uit het esdek ter plaatse afkom- 

stig zijn. Waarschijnlijk zijn deze scherven tezamen met het bemestingsmateriaal waarmee 

het esdek gevormd werd op deze locatie terechtgekomen. Het ontbreken van een duidelijk 

Laat Middeleeuwse component onder dit materiaal vormt een aanwijzing voor de relatief 

late datering van de vorming van het esdek op deze locatie. 

5.4 Conclusie 

Tijdens het AAO ter plaatse van de Josink Es werd een relatief kleine hoeveelheid aarde- 

werk aangetroffen die evenwel op een zeer lange bewoningsgeschiedenis lijkt te wijzen. Bij 

de bespreking van het Prehistorische materiaal werd de mogelijkheid besproken dat een 

belangrijk deel van de vondsten zouden kunnen dateren uit de Late Bronstijd en/of de 

Vroege IJzertijd. Alle afzonderlijke decoratietechnieken komen evenwel gedurende een 

zeer lange periode (Bronstijd tot Romeinse Tijd) voor. Wanneer we dit gegeven combineren 

met de determinaties van het Middeleeuwse aardewerk, dan lijkt de andere geopperde con- 

clusie echter meer waarschijnlijk. Bij de bespreking van het Middeleeuwse materiaal is 

duidelijk geworden dat de aanwijzing voor bewoningsactiviteiten ter plaatse veelal bestaat 

uit één of enkele scherven. Voor het overgrote deel van het materiaal geldt dat een 

scherpe datering niet mogelijk is. In plaats van een datering in de Late Bronstijd / Vroege 

IJzertijd lijken de aangetroffen Prehistorische scherven dan ook het resultaat te zijn van 

een veel langere bewoningsgeschiedenis. Al met al zijn er aanwijzingen voor bewonings- 

activiteiten in de Vroege Bronstijd, Late Bronstijd / Romeinse Tijd, terwijl er ook gedu- 

rende de Laat Romeinse Tijd, de Karolingische periode en de Volle Middeleeuwen gewoond 

zal zijn. Omdat het materiaal voor het grootste deel uit het esdek ter plaatse afkomstig is 

en derhalve nauwelijks te relateren is aan sporen, is het moeilijk om binnen het 

esdekcomplex bewoningsconcentraties te traceren. Daarnaast is de hoeveelheid materiaal 

die met zekerheid in bepaalde perioden te plaatsen is dermate klein dat deze ook nauwe- 

lijks voor dit doel bruikbaar is. Zelfs is het niet uit te sluiten dat materiaal van elders, te- 

zamen met de in de Laat en Post Middeleeuwse periode in stallen gebruikten heideplaggen, 

werd aangevoerd. 

Waarschijnlijk is de onderzochte locatie (met tussenpozen) vanaf de Vroege Bronstijd tot in 

de Volle Middeleeuwen bewoond geweest. Vanaf het einde van de Late Middeleeuwen was 

deze locatie waarschijnlijk in gebruik als landbouwgrond. De bewoning zal per periode be- 

staan hebben uit één of enkele erven waarvan een belangrijk deel door de latere landbouw- 

activiteiten verploegd is. Het grootste deel van de aan deze bewoning te relateren vond- 

sten werd immers in het boven de bewoningsresten gelegen esdek aangetroffen.

20 

▼ 


6 Vuursteenonderzoek - S.M.J.P. Verneau 

6.1 Inleiding 

Bij het Aanvullend Archeologisch Onderzoek (AAO) van het plangebied Josink Es (gemeente 

Enschede) is op verschillende locaties bewerkt vuursteen aangetroffen. 

In totaal zijn 164 stukken aangetroffen, waaronder 153 stukken (88%) groter dan 10 mm. 

Deze grotere stukken zijn beschreven aan de hand van een aantal variabelen. De uiterst 

beperkte hoeveelheid vuursteen is verdeeld over 38 putten. Het materiaal wordt hier be- 

handeld per put. In Bijlage II, tabel 1 is een overzicht gegeven van de frequenties per put. 

Het vuursteen is beschreven met behulp van een computerprogramma dat is ontwikkeld in 

het kader van de opgraving Hoge Vaart-A27. 16 Bij de beschrijving is per vondstnummer de 

fractie kleiner dan 1 cm 2 (fijne fractie) gecontroleerd op de aanwezigheid van diagnostische 

stukken (bijv. werktuigfragmenten) en uitgesplitst naar verbrand/onverbrand; per catego- 

rie is het totaalgewicht geregistreerd. Alle grotere en geselecteerde kleinere stukken zijn 

per vondstnummer individueel doorgenummerd en beschreven volgens de variabelen: 

compleetheid, verbranding, grondstof, uitgangsvorm, werktuigtype, bijzonderheden. 

Ten behoeven van een eventuele ruimtelijke analyse zijn de volgende variabelen opgeno- 

men: putnummer, vlaknummer, vaknummer en spoornummer. 

De gegevens zijn direct ingevoerd in het spreadsheet-programma MS-Excel (versie 

2000). Het gewicht is bepaald met een digitale weegschaal (Sartorius) met een precisie 

van 0,1 gr. 

6.2 Beschrijving van het vuursteen materiaal per put 

In de meeste putten die tijdens de campagne zijn aangelegd, is vuursteen aangetroffen. 

Het feit dat vuursteen is aangetroffen, betekent niet per definitie dat we met een zoge- 

naamde vuursteenvindplaats te maken hebben. In veel gevallen gaat het om geïsoleerde 

stukken. Hoewel het dus vooral geïsoleerde stukken betreft, is het toch mogelijk dat de 

ruimtelijke verspreiding niet willekeurig is en dat binnen het uitbreidingsplan zones onder- 

scheiden kunnen worden, bijvoorbeeld op basis van de datering. 

Om dit mogelijk te maken is per put gekeken naar de (waarschijnlijke) ouderdom van het 

materiaal op basis van typologische en technologische indicatoren. Deze gegevens zijn op- 

genomen in tabel 2. Het gaat dus niet om dateringen gebaseerd op een uitputtende analyse 

op basis van variabelen, maar op basis van expert judgement. 

PUT 1 

In totaal zijn er zeven stukken vuursteen verzameld in put 1, waarvan zes groter dan 10 

mm. 

Deze zes stukken zijn te verdelen in: afslagkernen (n=3), een afslag (n=1) en onbepaald 

stukken (n=2). Een van de afslagkernen kan eventueel als werktuig geïnterpreteerd wor- 

den. Twee stukken zijn gebroken, en bovendien verbrand. 

Een datering is onmogelijk te geven. 

PUT 2 

In totaal zijn er vierstukken vuursteen verzameld in put 2. Deze vier stukken zijn te verde- 

len in: geretoucheerde afslagen (n=2), een schrabber (n=1) en een knol (n=1). 

Eén stuk is verbrand en gebroken. 

De schrabber kan meso- of neolithisch zijn. 

Het overige materiaal is niet te dateren. 

PUT 3 

In totaal zijn er zes stukken vuursteen verzameld in put 3. Deze zes stukken zijn te verde- 

len in: een afslag (n=1), een afslagkern (n=1), een geretoucheerde afslagkern (n=1), een 

onbepaald stuk (n=1), een brok (n=1) en een knol (n=1). 

Er is geen verbrand materiaal. 


PUT 4 

In totaal zijn er twee stukken vuursteen verzameld in put 4. Deze twee stukken zijn te ver- 

delen in: een afslag (n=1) en een brok (n=1). Er is geen verbrand materiaal. 


16. Peeters, Schreurs & Verneau 2001.

17. vgl. Peeters 2001. 

21 

▼ 

PUT 5 


In totaal zijn er negen stuks vuursteen verzameld in put 5. Deze twee stukken zijn te ver- 

delen in: afslagen (n=3), een onbepaald stuk (n=1) en knollen (n=5). Eén stuk is ver- 

brand. 


PUT 6 

In totaal is er één stuk vuursteen verzameld in put 6. Het betreft een afslag (compleet en 

onverbrand). 


PUT 7 

In totaal zijn er vier stukken vuursteen verzameld in put 7. Deze vier stukken zijn te ver- 

delen in: een afslag (n=1), een geretoucheerde brok (n=1) en brokken (n=2). 

Er is een stuk verbrand. 


PUT 10 

In totaal zijn er twee stukken vuursteen verzameld in put 10. Deze twee stukken zijn te 

verdelen in: een afslag (n=1) en een afslagkern (n=1). Er is geen verbrand materiaal. 

De afslagkern past in het technologische schema van de TRB cultuur (midden 

Neolithicum,). 17 Voor de afslag is een datering niet te geven. 

PUT 11 

Eén stuk vuursteen is afkomstig uit put 11. Het betreft een knol (compleet en onverbrand). 


PUT 12 

In totaal zijn er twee stukken vuursteen verzameld in put 12. Deze twee stukken zijn te 

verdelen in: een afslag (n=1) en een brok (n=1). Er is geen verbrand materiaal. 


PUT 13 

In totaal zijn er elf stukken vuursteen verzameld in put 13, waarvan tien groter dan 10 

mm. Deze tien stukken zijn te verdelen in: afslagen (n=3), klingen (n=2), onbepaald stuk- 

ken (n=2), een brok (n=1) en knollen (n=2). Er zijn drie verbrande stukken. 

De twee klingen kunnen in het Mesolithicum of Neolithicum gedateerd worden. Voor de 

rest van het materiaal is een datering onmogelijk te geven. 

PUT 15 

In totaal is er één stuk vuursteen verzameld in put 15. Het betreft een afslag (compleet en 

onverbrand). 


PUT 17 

In totaal zijn er zes stukken vuursteen verzameld in put 17, waarvan vijf groter dan 10 

mm. Deze vijf stukken zijn te verdelen in: afslagen (n=3), een geretoucheerde afslagkern 

(=1) en een onbepaald stuk (n=1). Er zijn twee verbrand stukken, één is bovendien gebro- 

ken. 

De geretoucheerd afslagkern kan een vuurslag zijn, mogelijk van de TRB cultuur (midden 

Neolithicum). 

Het overige materiaal is niet te dateren. 

PUT 18 

Er zijn acht stukken vuursteen verzameld in put 18, waarvan zes groter dan 10 mm. Deze 

zes stukken zijn te verdelen in: afslagen (n=3), een onbepaald stuk (n=1), een brok (n=1) 

en een knol (n=1). 

Eén stuk is verbrand. 


PUT 19 

In totaal zijn er vier stukken vuursteen verzameld in put 19. Deze vier stukken zijn te ver- 

delen in: afslag (n=1), afslagkernen (n=2) en een boor (n=1).

22 

▼ 


Eén stuk is gebroken en verbrand. 


PUT 20 

In totaal zijn er drie stukken vuursteen verzameld in put 20. Deze drie stukken zijn afsla- 

gen (n=3). 

Ze zijn alledrie compleet en onverbrand. 


PUT 21 

In totaal zijn er negen stuks vuursteen verzameld in put 21, waarvan acht groter dan 10 

mm. Deze acht stukken zijn te verdelen in: afslagen (n=2), een afslagkern (n=1), een 

kling (n=1), een onbepaald stuk (n=1), een geretoucheerde brok (n=1) en brokken (n=2). 

Alle materiaal is gebroken, drie stukken zijn verbrand. 

De gebroken kling dateert uit het Mesolithicum of Neolithicum. 

Voor de rest van het materiaal is er geen datering mogelijk. 

PUT 22 

In totaal zijn er vier stukken vuursteen verzameld in 

put 22. Deze vier stukken zijn te verdelen in: afslag- 

kernen (n=2), een spits met schachtdoorn en weer- 

haken (driedoorn) (n=1) en een brok (n=1). 

Alle stukken zijn onverbrand. 

De driedoorn spits heeft een datering in het laat- 

Neolithicum of Vroege Bronstijd (afb. 14). 

Voor de rest van het materiaal is een datering onmo- 

gelijk te geven. 

PUT 23 

Er is één stuk vuursteen verzameld in put 23. Het betreft een onverbrand brok. 


PUT 24 

In totaal zijn er acht stukken vuursteen verzameld in put 24, waarvan zeven groter dan 10 

mm. Deze zeven stukken zijn te verdelen in: afslagen (n=3), een geretoucheerde afslag 

(n=1), afslagkernen (n=2) en een onbepaald stuk (n=1). 

De meeste zijn gebroken (n=6) en vier stukken zijn verbrand. 


PUT 25 

In totaal is er één stuk vuursteen verzameld in put 25. Het betreft een onverbrand brok. 


PUT 26 

In totaal is er één stuk vuursteen verzameld in put 26. Het betreft een geretoucheerd 

brok. Het werktuig is compleet en onverbrand. 


PUT 27 

In totaal zijn er vijf stukken vuursteen verzameld in put 27. Deze vijf stukken zijn te verde- 

len in: een afslag (n=1), een afslagkern (n=1), een onbepaald stuk (n=1) en brokken 

(n=2). 

Er zijn twee verbrande stukken. 


PUT 28 

In totaal is er één stuk vuursteen verzameld in put 28. Het betreft een geretoucheerd 

brok. Het werktuig is compleet en onverbrand. 


PUT 29 

In totaal zijn er drie stukken vuursteen verzameld in put 29. Deze drie stukken zijn te ver- 

delen in: afslagen (n=2) en een afslagkern (n=1). 

Afb. 14 Spits (pijlpunt) met schachtdoorn 

en weerhaken (driedoorn) 

(schaal 1:1).

23 

▼ 


Twee stukken zijn gebroken, waarvan één is bovendien verbrand. 


PUT 30 

In totaal zijn er twee stukken vuursteen verzameld in put 30. Deze twee stukken zijn brok- 

ken (n=2). 

Eén stuk is verbrand. 


PUT 32 

In totaal zijn er acht stukken vuursteen verzameld in put 32. Deze acht stukken zijn te ver- 

delen in: een afslag (n=1), afslagkern (n=1), klingen (n=2), een schrabber (n=1), een 

lancetspits (n=1), een onbepaald stuk (n=1) en een brok (n=1). 

Zes stukken zijn gebroken waarvan twee verbrand. 

De lancetspits geeft een datering in het laat Mesolithicum. Voor de twee klingen kan een 

datering Mesolithicum of Neolithicum zijn. Het overige materiaal is niet te dateren. 

PUT 36 

In totaal is er één stuk vuursteen verzameld in put 36. Dit stuk is een afslag (n=1), com- 

pleet en onverbrand. 


PUT 37 


delen in: een kling (n=1), een onbepaald stuk (n=1) en een knol (n=1). 

Twee stukken zijn gebroken waarvan één verbrand. 


PUT 39 

Er is één stuk vuursteen verzameld in put 43. Het betreft een afslagkern die gebroken is. 


PUT 40 

In totaal is er één stuk vuursteen verzameld in put 39. Het betreft brok die is verbrand. 


PUT 43 

Er is één stuk vuursteen verzameld in put 43. Het betreft een afslag (compleet en 

onverbrand). 


PUT 44 


delen in: afslagen (n=2) en een brok (n=1). 

Er is geen verbrand materiaal. De twee afslagen zijn gebroken. 


PUT 51 

In totaal is er één stuk vuursteen verzameld in put 51. Het betreft een afslag (gebroken en 

verbrand). 


PUT 52 

In totaal zijn er twaalf stukken vuursteen verzameld in put 52. Deze twaalf stukken zijn te 

verdelen in: afslagen (n=5), een afslagkern (n=1), een kling (n=1), een beksteker (n=1), 

een geretoucheerd brok (n=1), brokken (n=2) en een knol (n=1). 

Vier van de bewerkte stukken zijn gebroken. Eén stuk is ook verbrand. 

De kling kan uit het Mesolithicum of het Neolithicum dateren. Voor de rest van het materi- 

aal is een datering onmogelijk te geven. 

PUT 53 

In totaal zijn er elf stukken vuursteen verzameld in put 53, waarvan negen groter dan 10 

mm. Deze negen stukken zijn te verdelen in: afslagkernen (n=2), een spits met oppervlak

24 

▼ 


retouche (n=1), brokken (n=4) en een knol (n=1). 

Er zijn drie stukken verbrand. 

Een van de afslagkernen lijkt mesolithisch te zijn. 

De gebroken spits met oppervlakte retouche is gebroken en verbrand. Helaas is het moei- 

lijk een datering te geven. Het lijkt dat de spits een convexe basis heeft; dit werktuig kan 

uit het midden Neolithicum of laat Neolithicum dateren. 

Voor de rest van het materiaal is een datering onmogelijk te geven. 

PUT 54 

In totaal is er één stuk vuursteen verzameld in put 54. Het betreft een gebroken afslag. 


PUT 55 

In totaal zijn er dertien stukken vuursteen verzameld in put 55. Deze dertien stukken zijn 

te verdelen in: afslagen (n=7), afslagkernen (n=2), brokken (n=3) en een knol (n=1). 

Twee bewerkte stukken zijn gebroken. Al het vuursteen uit deze put is onverbrand. 

Een datering is onmogelijk te geven. Twaalf stukken komen uit spoor 5, waarin relatief veel 

natuursteen is gevonden (zie ook hoofdstuk 4). 

6.3 Ruimtelijk verspreiding 

Gekeken is naar de ruimtelijke verspreiding op putniveau, zodat eventuele zones met spe- 

cifieke kenmerken onderscheiden kunnen worden. 

Binnen het plangebied blijkt ruimtelijk differentiatie mogelijk te zijn. 

Op grond van de huidige inzichten kan het materiaal in zeven groepen geclassificeerd wor- 

den: 

1) mesolithisch vuursteen 

2) laat-mesolithisch vuursteen 

3) mesolithisch/neolithisch vuursteen 

4) midden neolithisch vuursteen 

5) midden neolithisch/laat-neolithisch vuursteen 

6) laat-neolithisch/vroeg-Bronstijd vuursteen 

7) Niet-dateerbaar vuursteen 

Het materiaal met de oudste datering uit het Mesolithicum/Neolithicum (en Laat 

Mesolithicum) is geconcentreerd aan de zuidoostelijk kant van de Josink Es, vooral in de 

putten 13, 21, 32, 37 en 52 die meer op de flank van de dekzandrug liggen. Er zijn echter 

ook aan de noordelijke kant van de es enkele stukken aangetroffen die gedateerd kunnen 

worden in het Mesolithicum/Neolithicum, vooral in de putten 2 en 53. In put 53 komt een 

mesolithisch stuk uit spoor 62. 

Het materiaal met de jongste dateringen is geconcentreerd aan het noordelijk kant: uit het 

Midden Neolithicum, vooral in de putten 10 en 17 en uit het Midden Neolithicum/Laat 

Neolithicum, vooral in put 53. 

In put 22 komt de laat-neolithisch/vroeg Bronstijd spits uit het oude loopvlak (spoor 1005). 

Ondateerbaar vuursteen komt overal wel voor. Doorgaans gaat het om één of enkele geï- 

soleerde, niet diagnostische stukjes. Het is dan ook niet duidelijk wat de betekenis van dit 

materiaal is. 

6.4 Conclusie 

De kleinere vondstclusters in het plangebied zijn moeilijker interpreteerbaar. Het kan om 

‘topjes van de ijsberg’ gaan, maar ook om zeer klein sites of een diffuse ‘off-site’ 

strooiing (verspreiding van het vuursteen net buiten het kerngebied waar de activiteiten 

plaatsvonden). Dit geldt ook voor de geïsoleerde stukken. 

De aanwezigheid van de ploegsporen en ontginningsgreppels kunnen een indicatie zijn dat 

kampementen slecht geconserveerd zijn. 

Anderzijds is het goed mogelijk dat kleinere vuursteenvindplaatsen goed geconserveerd 

aanwezig zijn, zelfs op intensief gebruikte terreinen, zoals die bijvoorbeeld zijn onderzocht 

te Zutphen-Ooyerhoek en Epse-Noord. 18 

18. resp. Groothedde e.a. 2001 en 

Verneau 2001.

Afb. 15 Detail uit de Grote Historische 

Atlas van Nederland (1830-55). Binnen 

de gele omkadering is het huidige 

opgravingsterrein aangegeven. Op de 

kaart zijn de twee eswegen weergegeven. 

25 

▼ 


7 Conclusie en aanbevelingen 

7.1 Conclusie 

Tijdens het Aanvullend Archeologisch Onderzoek op de Josink Es zijn verspreid over het 

terrein opgravingsputten aangelegd om inzicht te krijgen in de aard, datering, verspreiding 

en gaafheid van eventueel aanwezige bewoningssporen. Het onderzoek heeft aangetoond 

dat zich op een deel van het terrein bewoningssporen bevinden. 

In put 1, gelegen op de door RAAP vastgestelde vindplaats 2, bevonden zich aan de noord- 

zijde slechts enkele sporen, die niet tot een (gebouw)structuur behoren. Aan de zuidzijde 

van deze put bevond zich een kuil of greppel met brandsporen die dateert vóór 450 na Chr. 

Op vindplaats 1 zijn in totaal 54 putten aangelegd. In de putten die zijn gelegen in het wes- 

telijk en zuidelijk deel van het terrein zijn geen of nauwelijks sporen aangetroffen. 

De bewoningssporen concentreren zich vooral in het oostelijk deel van vindplaats 1, op het 

hoogst gelegen deel van de es. De sporen kunnen worden gedateerd vanaf de Bronstijd tot 

en met de Nieuwe Tijd (van ca. 2000 voor Chr. tot in de 20 e eeuw). De sporen zijn geda- 

teerd op basis van het aardewerk. Omdat het aardewerk wat betreft maakwijze tamelijk 

eenvormig is van de Bronstijd tot in de Middeleeuwen was de datering ervan niet eenvou- 

dig. Aan de hand van versiering op de scherven of de aanwezigheid van geïmporteerd ma- 

teriaal kon soms een meer nauwkeurige datering worden gegeven. Veel handgevormde 

scherven waren echter onversierd, zodat het bij het determineren van het aardewerk 

moest blijven bij een scheiding tussen ‘Prehistorie’ en ‘Middeleeuwen’. De meeste scher- 

ven bevonden zich overigens onder in het esdek en waren derhalve niet aan sporen te kop- 

pelen. Daarnaast is verspreid over 38 verschillende putten vuursteen aangetroffen dat ge- 

dateerd kan worden vanaf het Mesolithicum tot in de Vroege Bronstijd. 

De sporen die gedateerd kunnen worden in de Bronstijd of IJzertijd bevinden zich ver- 

spreid over het terrein. De Middeleeuwse sporen lijken zich vooral in het zuidelijk deel te 

concentreren. Veel sporen bevatten geen dateerbaar materiaal, zodat deze theoretisch ge- 

zien in alle perioden geplaatst kunnen worden. Het vuursteen uit het Mesolithicum/ 

Neolithicum, de oudste groep, lijkt zich vooral te concentreren aan de zuidoost zijde van de 

es, op de flank van de dekzandrug. Het vuursteen dat te dateren is in het Neolithicum/ 

Vroege Bronstijd is vooral afkomstig uit het noordelijk deel van vindplaats 1, het hoogst 

gelegen deel van de dekzandrug. Het vuursteen ligt zeer verspreid over het terrein en er 

zijn geen duidelijke kleinere concentraties aangetroffen. 

Op een tweetal plaatsen konden na uitbreiding van de putten gebouwstructuren worden 

herkend. Aan de zuidzijde bevindt een één- of drieschepig gebouw dat mogelijk te dateren 

is in de Middeleeuwen (tussen 800 en 1200). Aan de noordoost zijde bevindt zich een 

zespalige hooiberg of spieker, waarvan de datering in de IJzertijd of Middeleeuwen ligt. 

Verschillende karrensporen doorsnijden het terrein. Het zijn de jongste sporen waarvan de

26 

▼ 


einddatering ligt in de 20 e eeuw. Omwonenden konden vertellen dat één van de karren- 

sporen (de meest westelijke) pas zo’n 30 jaar geleden is verdwenen. Het tracé van het 

spoor kon vanaf de opgegraven sporen nog gevolgd worden ter hoogte van een 

perceelsgrens met bomen en struiken ten zuiden ervan. Twee karrensporen zijn goed te 

herkennen op een 19 e -eeuwse kaart (afb. 15). 19 

De conclusie is dat het terrein binnen de aangegeven grens op vindplaats 1 in verschil- 

lende perioden bewoond is geweest. De intensiviteit van de bewoning lijkt niet erg groot. 

De nederzetting zal vermoedelijk telkens hebben bestaan uit één of twee erven, bestaande 

uit een boerderij met bijgebouwen. Een boerderij was over het algemeen een woon-stal- 

boerderij waarin mens en dier in gescheiden ruimten onder één dak leefden. De bijgebou- 

wen konden zowel schuren als hooibergen of spiekers zijn. Spiekers werden gebruikt om 

de oogst, bijvoorbeeld graan, op te slaan. Meestal bevond zich ook een waterput op het 

erf. Een waterput is tijdens het onderzoek op de Josink Es niet aangetroffen. Wellicht be- 

vinden zich elders op het terrein waterputten of was het water uit de nabij gelegen 

Usseler Stroom drinkbaar. De erven zullen steeds op een andere plaats hebben gelegen 

binnen de aangegeven grens. Wanneer een erf werd opgegeven en iets verderop een nieuw 

erf was aangelegd, kon het oude bewoningsareaal als akker worden gebruikt. Dit terrein 

was immers door menselijk en dierlijk afval vruchtbaar geworden. 

Binnen de grens kunnen drie clusters worden aangegeven: één in het noordwestelijk deel 

rondom de putten 29, 30, 24 en 55; een tweede in het noordoostelijk deel rondom de putten 

3, 4, 5 en 53; en een derde in het zuidelijk deel rondom de putten 7, 14, 15, 21, 27, 32 en 

52. 

Op de dekzandrug van vindplaats 2 zijn gezien de aanwezigheid van enkele sporen wel wat 

activiteiten geweest, maar het terrein lijkt toch vooral als akker in gebruik te zijn - 

geweest. De akker is vermoedelijk vanuit de boerderijen gelegen op vindplaats 1 bewerkt. 

De brandplek aan de zuidzijde van deze put vormt een interessant fenomeen. Deze is te da- 

teren vóór 450 na Chr. 

Om een vindplaats te waarderen wordt enerzijds gekeken naar de conserveringstoestand 

en de gaafheid ervan, anderzijds naar de datering en zeldzaamheid. Wanneer sprake is van 

bijvoorbeeld slechte conserveringsomstandigheden en grote verstoringen van een vind- 

plaats, dan heeft deze vindplaats een lage archeologische waarde. Is de vindplaats goed 

geconserveerd en niet verstoord, dan betreft het een vindplaats van hoge of eventueel 

zeer hoge archeologische waarde. 

Overal zijn de grondsporen onder de es goed geconserveerd, zelfs op plaatsen waar 

esgreppels uit latere perioden aanwezig zijn. Op de es zijn nauwelijks jongere verstoringen 

aangetroffen die de vindplaats hebben aangetast. Het aardewerk, natuursteen en vuur- 

steen is goed geconserveerd. Het vuursteen is zeer verspreid over het terrein aangetrof- 

fen en er is daarom geen sprake van duidelijke vuursteenvindplaatsen of kampementen uit 

het Meso- of Neolithicum. Botmateriaal is niet bewaard gebleven in het dekzand. Hoewel 

geen grondmonsters onderzocht zijn, kan wel worden gesteld dat op basis van vergelijking 

met andere vindplaatsen op dekzandruggen dat organisch materiaal zoals zaden en graan- 

korrels niet bewaard zullen zijn gebleven tenzij deze zich bevinden in zeer humeuze grond 

of onder de grondwaterspiegel. Ook in verkoolde vorm kunnen zaden of graankorrels be- 

waard zijn gebleven. Voor het organisch materiaal als geheel (het botmateriaal én de bota- 

nische resten) is de conservering daarom goed tot slecht. 

Op de Oost-Nederlandse zandgronden heeft in het verleden niet of nauwelijks grootschalig 

archeologisch onderzoek plaatsgehad. Hier en daar zijn wel delen van nederzettingen opge- 

graven, maar over de ontwikkeling van nederzettingen, over nederzettingspatronen is nau- 

welijks iets bekend. De laatste jaren is deze kennislacune onderkend en is er meer aan- 

dacht ontstaan voor archeologisch onderzoek in dit deel van Nederland. 

Op de Josink Es zijn sporen en vondsten aangetroffen uit diverse perioden vanaf de Vroege 

Bronstijd. Het betreft een grote es die gedurende een lange periode is bewoond. Op dit 

moment is niet duidelijk of dit een continue bewoning betreft of bewoning in een aantal ver- 

schillende perioden. Onderzoek op een es als deze kan bijdragen aan de kennis over 

bewoningscontinuïteit op één locatie en nederzettingspatronen en -dynamiek. Het onder- 

zoek op de Elferink Es is hierbij van belang. Men kan zich afvragen of er een relatie be- 

stond tussen de twee bewoningsarealen: werd er op dezelfde momenten op beide plaatsen 

gewoond, of werd er in bepaalde perioden op de Josink Es en in andere perioden op de 

Elferink Es gewoond? 

Bewoningssporen uit de Vroege Bronstijd zijn voor Nederland uniek te noemen. Vooral in 

Oost Nederland zijn de vele grafheuvels bekend die een status hebben als archeologische 

monument. Over het grafritueel uit deze periode is relatief veel bekend, maar tot nu toe is 

vrijwel onbekend hoe de bewoners uit de Vroege Bronstijd woonden en leefden. 20 

19. Grote Historische Atlas van Nederland 

1990, 79. 

20. Jongste et al. 2001.

27 

▼ 


Samenvattend kan worden geconcludeerd dat het deel van vindplaats 1 dat zich binnen de 

aangegeven grens bevindt op basis van de goede conservering (behalve het botmateriaal 

en een deel van het botanisch materiaal), de gaafheid en de zeldzaamheid een hoge archeo- 

logische waarde heeft. De vindplaats is daarmee behoudenswaardig. Vindplaats 2 heeft 

grotendeels een lage archeologische waarde. Omdat de aard van de brandplek aan de zuid- 

zijde van put 1 onbekend is, dient hier nader onderzoek plaats te vinden. 


De clusters die zijn gelegen binnen de aangegeven grens van vindplaats 1 zijn behoudens- 

waardig, hetgeen betekent dat op deze plaatsen ingrepen in de bodem moeten worden ver- 

meden. Dit kan worden bereikt door binnen het plangebied de toekomstige gebouwen zo te 

plannen dat ze buiten de behoudenswaardige gebieden worden geplaatst of de behoudens- 

waardige gebieden te voorzien van bestrating of gras. Wellicht bestaat de mogelijkheid om 

de funderingsdiepten van de bedrijfsgebouwen aan te passen, zodat het niveau waarop de 

bewoningssporen zich bevinden niet wordt aangetast. De funderingen zouden dan niet die- 

per dan enkele decimeters boven het natuurlijke dekzand aangelegd moeten worden (zie 

afb. 4 kaartbijlage). Indien planaanpassing voor deze gebieden niet mogelijk is, wordt ge- 

adviseerd de clusters binnen vindplaats 1 vlakdekkend op te graven. Bij een eventueel 

vervolgonderzoek moet rekening worden gehouden met de mogelijkheid dat de erven zich 

op enkele plaatsen zich iets verder uitstrekken dan de aangegeven grens. Dit dient dan ook 

mee te worden genomen bij dat onderzoek. 

Het onderzoek zal vooral gericht moeten zijn op bewoningssporen die te dateren zijn vanaf 

het Laat Neolithicum en/of de Vroege Bronstijd. Er zijn geen directe aanwijzingen voor de 

aanwezigheid van tijdelijke kampementen met veel vuursteenafval uit het Meso- of 

Neolithicum. Het is daarom niet noodzakelijk hier gericht onderzoek naar te doen. Indien 

bij eventueel vervolgonderzoek er toch onverwacht lokaal aanwijzingen zijn voor vuursteen- 

concentraties, zal hier wel aandacht aanbesteed moeten worden. 

Op vindplaats 2 is vervolgonderzoek noodzakelijk aan de zuidzijde van de dekzandrug, ter 

hoogte van de brandplek.

28 

▼ 

LITERATUUR 


Beek, R. van & H. Wevers, 1993: Scherven schrijven geschiedenis, vondsten uit Zwolle- 

Ittersumerbroek. Clevis, H. & J. de Jong (red.) Archeologie en Bouwhistorie in 

Zwolle 1. Zwolle. 49-63. 

Broeke van den, P.W., 1980: Een rijk gevulde kuil met nederzettingsmateriaal uit de 

IJzertijd, gevonden te Geleen, prov. Limburg. Analecta Praehistorica Leidensia XIII. 

101-113. 

Erdrich, M., 1998: Terra Nigra-Fusschalen wie Chenet 342 oder Gellep 273: eine salisch- 

fränkische Keramikgattung, Germania 76, 2. Halbband, 875-884. 

Groenewoudt, G.J., et al, 1998: Raalte-Jonge Raan: de geschiedenis van een Sallandse 

bouwlandkamp. Rapportage archeologische monumentenzorg, 58, Amersfoort. 

Groothedde M., e.a. 2001: Steentijdjagers en Frankische boeren in het Laaksche 

Veld bij Zutphen, Walburg Pers. 

Grote Historische Atlas van Nederland 1: 50.000. Deel 3 Oost-Nederland 1830-1855, 

Wolters-Noordhoff Groningen 1990. 

Jongste, P.F.B., B.H.F.M. Meijlink & H.M. van der Velde, 2001: Enkele huisplaatsen 

uit de Vroege Bronstijd (2000-1800 v.Chr.), in: ADC-info 4 e kwartaal, 4-17 (uitgave van het 

Archeologisch Diensten Centrum). 

Peeters,J.H.M., 2001: Het vuursteenmateriaal van de trechterbekervindplaats Bouwlust 

bij Slootdorp (gem. Wieringermeer, prov. N.-H.), in: R.M. van Heeringen & E.M. Theunissen 

(red.), Kwaliteitsbepalend onderzoek ten behoeven van duurzaam behoud va neolithische 

terreinen in West-Friesland en de Kop van Noord-Holland, Nederlandse Archeologische 

Rapporten 21, Deel 3, 661-716. 

Peeters J.H.M, J. Schreurs & S.M.J.P. Verneau, 2001: Deel 18, Vuursteen: typologie, 

technologische organisatie en gebruik, in: J.W.H. Hogestijn & J.H.M. Peeters (red.): 

De mesolithische en vroeg-neolithische vindplaats Hoge Vaart-A27 (Flevoland), 

Amersfoort (RAM 79). 

Scholte-Lubberink, H., 2001: Bedrijvenpark Josink Es. Gemeente Enschede. Een Aan- 

vullend Archeologisch Inventarisatie (AAI-1), RAAP-rapport 670. 

Taayke, E., 1996: Die einheimische Keramik der nördlichen Niederlande, 600 

v.Chr. bis 300 n.Chr. (Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen). 

Velde, H.M. van der, et al, 1999: Archeologisch onderzoek langs de snelweg. Opgravin- 

gen in het kader van de aanleg van de Rijksweg 37: de essen van Wachtum en Zwinderen 

(Drenthe). ADC-rapport , 11, Bunschoten. 

Velde, H.M. van der, & M.C. Kenemans, 2002: Archeologisch onderzoek op de 

Zelhemse Enk. ADC-rapport , 120, Bunschoten. 

Verhoeven, A.A.A., 1998: Middeleeuws gebruiksaardewerk in Nederland (8 e -13 e 

eeuw). Amsterdam. 

Verlinde, A.D., 1993: Een nederzetting uit de Vroege IJzertijd en Middeleeuwse 

ontginningsgreppels te Enschede; Westerheem XLII-2, 62-68. 

Verlinde, A.D., 2000: Archeologische Kroniek van Overijssel over 1999. Overijsselse 

historische bijdragen, 160-161. 

Verneau S.M.J.P., 2001: Aanvullend Archeologisch Onderzoek van een 

mesolithisch kampement in het uitbreidingsplan ‘Epse-Noord’ (gemeente 

Deventer), Zutphen (Lithos rapport 4).

29 

▼ 


Afbeeldingenlijst Enschede Josink Es 

Afb. 1 De locatie van de opgraving. 

Afb. 2 Overzicht van de putten. 

Afb. 3 De opbouw van de bodem. A. deel oostprofiel van put 19; B. deel oostprofiel van 

put 26. 

Afb. 4 Alle sporenkaart (kaartbijlage). 

Afb. 5 Een deel van het oostprofiel van put 1. 

Afb. 6 Put 2, vlak 2. Een voorbeeld van beekeerdgrond. 

Afb. 7 Esgreppels in put 32, vlak 2. 

Afb. 8 De structuur van een gebouw in de putten 27 en 52. 

Afb. 9 Een gebouwstructuur in put 53, gezien vanuit het oosten. 

Afb. 10 Een gebouwstructuur in put 53. 

Afb. 11 A. Vingertopindrukken op overgang hals-schouder; B. Kalenderbergversiering; 

C. Vingertop/nagelindrukken op de rand. 

Afb. 12 Taayke-type VI, Late Bronstijd/Vroege IJzertijd. 

Afb. 13 Kogelpotranden, 11 e /12 e eeuw. 

Afb. 14 Spits (pijlpunt) met schachtdoorn en weerhaken (driedoorn) 

Afb. 15 Detail uit de Grote Historische Atlas van Nederland (1830-55). Binnen de gele 

omkadering is het huidige opgravingsterrein aangegeven. Op de kaart zijn de twee 

eswegen weergegeven.

30 

▼ 

ADC Rapport 128 - Enschede, Josink Es - AAO

21. Indeling volgens Archis, het archeologische 

informatiesysteem van de 

Rijksdienst voor het Oudheidkundig 

Bodemonderzoek. 

31 

▼ 


32 

▼ 


33 

▼ 


34 

▼ 


 

1 6 onbepaald 1 afslagkern 

1 8 onbepaald 1 onbepaald 

1 9 onbepaald 1 afslagkern of werktuig 

1 11 onbepaald 1 afslag, 1 afslagkern, 1 kiezel 


2 13 Mesolithicum/Neolithicum 2 geretoucheerde afslagen, 1 dubbel schrabber 

2 14 onbepaald 1 knol 

3 15 onbepaald 1 afslag, 1 geretoucheerde afslagkern 

3 16 onbepaald 1 afslagkern, 1 onbepaald, 1 knol 

3 44 onbepaald 1 brok 

4 20 onbepaald 1 afslag 


5 22 onbepaald 3 afslagen, 5 knollen 





7 34 onbepaald 1 afslag, 1 geretoucheerde brok 


10 36 Midden Neolithicum 1 afslagkern 




13 40 Mesolithicum/Neolithicum 2 klingen, 3 afslagen, 2 onbepaald, 1 brok, 2 knollen, 1 kiezel 


17 57 Midden Neolithicum 2 afslagen, 1 onbepaald, 1 afslagkern mogelijk gebruikt als vuurslag 

18 63 onbepaald 1 afslag, 1 onbepaald 

18 64 onbepaald 2 afslagen, 1 brok, 1 knol, 1 kiezel 

19 65 onbepaald 1 afslag, 2 afslagkernen, 1 boor 

20 66 onbepaald 2 afslagen 


21 71 Mesolithicum/Neolithicum 1 kling, 1 afslag, 1 onbepaald, 3 brokken, 1 kiezel 

21 100 onbepaald 1 afslag, 1 afslagkern 


22 76 Laat Neolithicum/Vroeg Bronstijd 1 driedoorn spits 

22 87 onbepaald 1 afslagkern, 1 brok 


24 80 onbepaald 2 afslagen 

24 81 onbepaald 1 geretoucheerde afslag, 1 afslag, 2 afslagkernen, 1 onbepaald 


26 82 onbepaald 1 geretoucheerde brok 



27 104 onbepaald 1 onbepaald, 1 brok 


28 98 onbepaald 1 geretoucheerde brok 




Tabel 2. Chronologische bepaling van vuursteen per put en per vondstnummer.

35 

▼ 


30 108 onbepaald 2 brokken 

32 106 Laat Mesolithicum 

1 lancetspits, 1 schrabber, 2 klingen, 1 afslag, 1 onbepaald, 1 brok, 1 kiezel 

Mesolithicum/Neolithicum 



37 118 Mesolithicum/Neolithicum 1 kling, 1 onbepaald, 1 knol, 1 kiezel 










52 165 onbepaald 2 afslagen, 1 afslagkern 

52 166 onbepaald 1 bec 

52 172 Mesolithicum/Neolithicum 1 kling, 2 afslagen, 1 geretoucheerd brok 






53 176 Midden Neolithicum/Laat Neolithicum 1 spits met oppervlakte retouche, 1 knol 



53 185 onbepaald 1 kiezel 


53 203 Mesolithicum 1 afslagkern 


55 142 onbepaald 6 afslagen, 2 afslagkernen, 3 brokken, 1 knol 


Tabel 2. Vervolg

Enschede, Josink Es 

rapport 387

Archeologisch onderzoek op de Josink Es, 

gemeente Enschede 

P. Ploegaert 

Met een bijdrage van: 

M. Bijlsma

Colofon 

ADC ArcheoProjecten Rapport 387 

Archeologisch onderzoek op de Josink Es, gemeente Enschede 

Auteur: P. Ploegaert 

Met bijdragen van: M. Bijlsma 

In opdracht van: gemeente Enschede 

Foto’s en tekeningen: ADC, tenzij anders vermeld 

© ADC, ArcheoProjecten Amersfoort, april 2005 

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt 

worden door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan ook 

zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. 

Het ADC aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend 

uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. 

Autorisatie: 

drs. P. Ploegaert 

ISBN 90-5874-37-56 

ADC ArcheoProjecten 

Tel 033-299 81 81 

Postbus 1513 

3800 BM Amersfoort 

Fax 033-299 81 80 

Email info@archeologie.nl

Inhoudsopgave 

Samenvatting 5 

1 Inleiding 5 

2 Vraagstelling en opbouw van het rapport 6 

3 Archeologisch vooronderzoek 6 

3.1 Aanvullende Archeologische Inventarisatie 6 

3.2 Aanvullend Archeologisch Onderzoek 6 

4 Fysiek en cultureel landschap 7 


4.2 Josink Es 8 

5 Het archeologisch onderzoek 9 


5.2 Methode en strategie 9 

5.3 Sporen en structuren 10 

5.3.1 Inleiding 10 

5.3.2 Gebouwen 13 

5.3.3 Bijgebouwen 17 

5.3.4 Overige sporen 18 

5.3.5 De jongste sporen in het opgegraven gedeelte 19 

6 Het vondstmateriaal 20 


6.2 Prehistorisch aardewerk 20 

7 Conclusies 22 

7.1 De typologie en datering van de opgegraven boerderijplattegronden 22 

7.2 De datering en ruimtelijke uitleg van de vindplaats 24 

7.3 De landschappelijke ligging van de aangetroffen archeologische resten 24 

7.4 Vragen uit het PvE 24 

7.5 Besluit 27 

Literatuur 28 

Lijst van afbeeldingen 29

Afb. 1 

ADMINISTRATIEVE GEGEVENS VAN DE VINDPLAATS 

Opdrachtgever: gemeente Enschede 

Uitvoerder: ADC Archeoprojecten 

Bevoegd gezag: naam 

Provincie: Overijssel 

Gemeente: Enschede 

Onderzoeksgebied: Enschede 

Toponiem: Josink Es 

Datum Veldwerk: 22 maart - 20 april 2004 

Datum Evaluatie/ 

Selectiefase: 31 augustus 2004 

Datum Uitwerkingsfase: 1 september 2004 

Periode: Laat Neolithicum tot en met Middeleeuwen 

Kaartblad: 34F 

Landelijk registratienummer: 6114 

Coördinaten: 254.551/470.660 

254.551/470.882 

254.912/470.882 

254.912/470.660 

Gemeentecode + jaartal: ENSE-04 

ADC-projectcode: 388300 

ADC ArcheoProjecten Rapport 387 Enschede - Josink es 

4

1 Tegenwoordig Inventariserend 

Veldonderzoek, waarderende fase 

(IVO3) genoemd. 

2 Dijkstra & Schrijer 2002. 

Samenvatting 

Tussen 22 maart en 20 april 2004 heeft ADC 

ArcheoProjecten een opgraving uitgevoerd 

op de Josink Es in Enschede, provincie 

Overijssel. De conclusie na het Aanvullend 

Archeologisch Onderzoek dat in 2002 op het 

terrein is uitgevoerd, luidde dat gesproken 

kon worden van een behoudenswaardige 

vindplaats op de onderzoekslocatie. Omdat 

behoud in situ door de voorgenomen bouwplannen 

niet gerealiseerd kon worden, werd 

besloten tot het opgraven van een gedeelte 

van de vindplaats. 

In de vele grondsporen die tijdens deze 

opgraving zijn aangetroffen zijn de plattegronden 

van drie huizen, twee schuren en 18 

bijgebouwen te herkennen, waaronder 17 

spiekers en een mogelijke hooiberg. 

Daarnaast zijn talloze paalkuilen, kuilen, en 

enkele greppels aangetroffen. De bewoning 

op het terrein is in de periode Late Bronstijd 

tot Midden IJzertijd (tussen 1200 en 400 voor 

Chr.) te dateren. Hoewel vondsten uit het 

Mesolithicum, het Neolithicum, de Romeinse 

Tijd en de Middeleeuwen op het terrein aanwezig 

zijn, ontbreken bewoningssporen in de 

vorm van haardkuilen of huisplattegronden 

uit deze perioden. 

Onder de vijf gebouwen bevonden zich twee 

schuren die tussen de 9 e en de 12 e eeuw 

gedateerd kunnen worden. De overige drie 

gebouwen zijn te dateren in de Late 

Bronstijd en Vroege- tot Midden IJzertijd. De 

plattegronden zijn waarschijnlijk door langdurig 

agrarisch gebruik van het terrein, dat 

al in de prehistorie een aanvang nam, slecht 

bewaard gebleven. Alleen de sporen van de 

diepst ingegraven palen waren nog zichtbaar. 

De erven maakten onderdeel uit van een 

nederzettingssysteem van zogenaamde 

‘zwervende erven’. Met enige regelmaat werden 

hierin erven verplaatst, waarbij stukken 

grond afwisselend als erf of akker in gebruik 

waren. 

1 Inleiding 

In opdracht van de gemeente Enschede 

heeft ADC ArcheoProjecten een Definitief 

Onderzoek (DO) uitgevoerd op de Josink Es 

in Enschede, provincie Overijssel. Dit definitieve 

onderzoek door middel van een opgraving 

vloeide voort uit het advies van de 

Provinciaal Archeoloog van Overijssel. De 

conclusie na het Aanvullend Archeologisch 

Onderzoek (AAO) 1 in 2002 luidde dat gesproken 

kon worden van een behoudenswaardige 

vindplaats op de onderzoekslocatie. 2 

Omdat behoud in situ door de voorgenomen 

bouwplannen niet gerealiseerd kon worden, 

werd besloten tot het opgraven van een 

gedeelte van de vindplaats. De resultaten 

van die opgraving worden in dit rapport 

besproken. 

De onderzoekslocatie bevindt zich tussen de 

Bruggertstraat in het zuiden en de Westerval 

in het noorden. Het terrein was tot voor kort 

in gebruik als akker (Afb. 1). 

De opgraving vond plaats tussen 22 maart 

en 20 april 2004 en is uitgevoerd door 

Patrick Ploegaert (projectleider), Gavin 

Williams (veldarcheoloog), Rob v.d. Kolk 

(veldtechnicus), Marie-Catherine Houkes, 

Laurens van der Feijst en Sufyan Alkaraimeh 

(veldtechnici). De graafmachine werd 

bediend door Ton Luyten. 

Aan de uitwerking heeft Mathilde Bijlsma 

(aardewerk) een bijdrage geleverd. 

Contactpersoon namens de opdrachtgever, 

de gemeente Enschede, was dhr van der 

Steege. Mw S. Wentink was contactpersoon 

namens de provincie Overijssel. 


5

3 Wentink, d.d. 2-12-2002. 

4 Scholte Lubberink 2001. 


6 De precieze datering van het handgevormde 

aardewerk uit de periode 

Bronstijd tot Middeleeuwen bleek 

vaak niet eenvoudig. 

2 Vraagstelling en opbouw van 

het rapport 

Voor het definitieve onderzoek is een 

Programma van Eisen (PvE) opgesteld met 

hierin een aantal operationele voorwaarden 

waaraan het onderzoek moest voldoen.3 

Daarnaast is een aantal vragen van inhoudelijke 

aard geformuleerd waarop het onderzoek 

antwoord moest geven. 

Die vragen luidden als volgt: 

* Welke archeologische sporen zijn nog aanwezig, 

waarbij specifieke aandacht voor huisplattegronden, 

spiekers en andere 

bijgebouwen en waterputten? 

* Is sprake geweest van continue bewoning 

of van bewoning in verschillende perioden? 

* Is er een relatie tussen deze nederzetting 

en de nederzetting op de Elferink Es? 

In hoofdstuk 3 en 4 worden respectievelijk 

het uitgevoerde vooronderzoek en de landschappelijke 

inbedding van het onderzoeksgebied 

gepresenteerd. Hoofdstuk 5 bevat de 

beschrijving van de aangetroffen sporen en 

structuren. Ook is er aandacht voor de typologie 

en ligging van de aangetroffen boerderijplattegronden. 

In hoofdstuk 6 staan de 

beschrijvingen van het tijdens het onderzoek 

aangetroffen vondstmateriaal. In hoofdstuk 7 

tenslotte worden de belangrijkste conclusies 

tesamen gepresenteerd. 

7 Mulder et al 2003. 

8 Stiboka 1979a. 

9 Groenewoudt, Spek & Van der Velde 

1998. 

3 Archeologisch vooronderzoek 

3.1 Aanvullende Archeologische 

Inventarisatie 

De voorgenomen bouwplannen op de locatie 

noopten de provincie Overijssel om in het 

kader van de Archeologische Monumenten 

Zorg onderzoek te laten verrichten naar 

eventueel aanwezige archeologische waarden 

op het terrein. Dit vooronderzoek is in 

een aantal stappen verricht. 

In eerste instantie is door archeologisch 

adviesbureau RAAP een booronderzoek uitgevoerd. 

4 De combinatie van twee dekzandruggen 

in de ondergrond en de 

aanwezigheid van een esdek resulteerde in 

een hoge archeologische verwachting voor 

het terrein. Tijdens het booronderzoek zijn 

twee vindplaatsen gekarteerd. Ter hoogte van 

vindplaats 1, gelegen op de meest westelijke 

dekzandrug, zou mogelijk een vuursteenvindplaats 

uit het Mesolithicum of Neolithicum, 

nederzettingssporen uit de periode Late 

Bronstijd tot en met de Vroege 

Middeleeuwen en mogelijk ook crematiegraven 

uit een nog onbekende periode aanwezig 

kunnen zijn. Bij vindplaats 2, op een 

langgerekte en smalle dekzandrug in het 

oosten van het plangebied, konden nederzettingssporen 

uit de periode Late Bronstijd 

tot en met de Late Middeleeuwen worden 

verwacht. Er werd dan ook geadviseerd om 

door middel van proefsleuven beide vindplaatsen 

te waarderen. 

3.2 Aanvullend Archeologisch 

Onderzoek 

De waardering vond plaats in 2002 in de 

vorm van een AAO, uitgevoerd door ADC 

ArcheoProjecten. 5 Over het gehele terrein zijn 

55 proefsleuven gegraven die veel archeologische 

grondsporen bleken te bevatten. Op 

basis van het aardewerk zijn deze grondsporen 

gedateerd in de periode Bronstijd tot en 

met de Nieuwe Tijd (van ca. 2000 voor Chr. 

tot in de 20 e eeuw). 6 Uit de grote hoeveelheid 

paalkuilen is een plattegrond herleid, mogelijk 

te dateren in de Middeleeuwen. De plattegrond 

bevond zich in het zuidelijk gedeelte 

van vindplaats 1. In het noordoostelijk 

gedeelte is een zespalige hooiberg of spieker 

aangetroffen vermoedelijk uit de IJzertijd of 

de Middeleeuwen. Daarnaast waren ontginningsgreppels 

van de es en diverse karrensporen 

in de proefsleuven zichtbaar. 

De conclusie van dit AAO luidde dat op het 

terrein ter hoogte van vindplaats 1 bewoningssporen 

uit verschillende perioden aanwezig 

waren. De intensiteit van de bewoning 

werd echter niet hoog ingeschat. Hoogstens 

één of twee erven zullen tegelijkertijd in 


6

gebruik zijn geweest. Op vindplaats 2 werden 

nauwelijks bewoningssporen verwacht. Dit 

gedeelte van het terrein leek voornamelijk als 

akker in gebruik te zijn geweest. 

Het advies om een gedeelte van de vindplaats 

door middel van een opgraving ex situ 

te behouden –de voorgenomen bouwplannen 

zouden de vindplaats verstoren- werd 

overgenomen door de provincie Overijssel. 

Het PvE voorzag in het opgraven van een 

strook van 160 x 40 m op vindplaats 1, met 

een eventuele uitbreiding richting het noordwesten. 

De resultaten van het vooronderzoek 

op vindplaats 2 gaven geen aanleiding tot 

een vervolgonderzoek ter plaatse. 

4 Fysiek en cultureel landschap 

4.1 Inleiding 

De vindplaats op de Josink Es is gelegen in 

het Oost-Nederlandse dekzandlanschap. De 

ijstijden zijn bepalend geweest voor de vorming 

van dit landschap. Het landijs heeft 

gedurende het Saalien, tussen 200.000 en 

130.000 jaar geleden, 7 stuwwallen doen ontstaan 

en daar ter plaatse en in de nabijheid 

daarvan keileem afgezet. Gedurende het 

Weichselien, tussen 115.000 en 10.000 jaar 

geleden, is een groot pakket dekzand afgezet 

en hebben zich onder invloed van de 

wind ruggen ontwikkeld. Deze dekzandruggen 

worden tot de Formatie van Twente 

gerekend. De Josink Es is, samen met de 

Elferink Es ten zuidoosten daarvan, gelegen 

op een dergelijke dekzandrug. 8 

Hoewel de bouwstenen vergelijkbaar zijn, 

verschilt het Oost-Nederlandse landschap 

van streek tot streek. Kenmerkend voor het 

gebied ten westen van Enschede is het voorkomen 

van noordwest - zuidoost georiënteerde 

dekzandruggen en 

gordeldekzandruggen. Daartussen bevinden 

zich relatief hooggelegen vlaktes en dalvormige 

laagten bedekt met dekzand. Een 

hooggelegen en, hoogstwaarschijnlijk ook in 

het verleden, markant punt in de omgeving 

is de grondmorenerug waarop tegenwoordig 

de Usseler Es is gelegen, ten zuidwesten van 

de Josink Es. 

Op veel dekzandruggen werden tegen het 

einde van de Middeleeuwen plaggendekken 

opgebracht (essen). 9 Deze konden zich, naar 

gelang de vraag naar landbouwgrond, tot in 

de beekdalen uitbreiden. Kenmerkend voor 

het gebied zijn daarnaast de vele kleinschalige 

kampontginningen, ook wel eenmansessen 

genoemd. Deze eenmansessen zijn ook 

ontstaan op de bodems die in eerste instantie 

minder geschikte werden geacht als landbouwgrond. 

De oorspronkelijke betekenis van het woord 

es (eng of enk) is die van gemeenschappelijk 

bouwland. Hiermee worden de gronden aangeduid, 

die soms al vanaf de Vroege 

Middeleeuwen (opnieuw) in gebruik zijn 

genomen door een boerengemeenschap. 

Meestal gaat het om die delen van het landschap 

die zeer geschikt worden geacht voor 

de landbouw. Het betreft over het algemeen 

hogere dekzandruggen of dekzandeilanden 

waar een (vruchtbare) moderpodzolbodem is 

ontstaan. In de loop van de Middeleeuwen 

zijn echter ook essen ontgonnen, die op minder 

gunstige locaties gelegen waren, omdat 

de betere akkergronden al gebruikt werden. 

Dikwijls spreken we dan over kampen: grond 

die door een enkele eigenaar werd ontgon- 


7

10 Groenewoudt 1994. 

nen. Tegenwoordig wordt het begrip es vaak 

geassocieerd met een plaggendek, dat een 

verhoging in het landschap veroorzaakt 

heeft. Deze verhogingen zijn ontstaan, doordat 

boeren op de zandgronden vanaf de 

Middeleeuwen hun landbouwgrond gingen 

verrijken met potstalmest, vermengd met 

bosstrooisel of plaggen. 

Essen blijken veel archeologische resten te 

herbergen. Dit komt niet alleen omdat de 

aanwezige archeologische sporen en vondsten 

zijn afgedekt door een plaggendek en 

daardoor beter bewaard zijn gebleven, maar 

ook omdat de pre- en protohistorische landbouwer 

vaak dezelfde vestigingskeuzes heeft 

gemaakt als zijn middeleeuwse collega. Er is 

vaak een relatie te leggen tussen de archeologische 

rijkdom van een escomplex en het 

tijdsstip waarop een es in de Middeleeuwen 

ontgonnen is. 10 

Afb. 2 

4.2 Josink Es 

Het onderzoeksgebied is gesitueerd op de 

Josink Es. Deze is ontstaan op een noordwest 

- zuidoost georiënteerde gordeldekzandrug 

die bestaat uit lemig fijn zand (afb. 2). 

Tijdens het AAO in 2002 is in alle proefsleuven 

de bodemopbouw door middel van profielkolommen 

beschreven, waarmee de 

gehele onderzoekslocatie is bestreken. 

Tijdens het definitieve onderzoek zijn geen 

profielen meer gedocumenteerd. De huidige 

hoogteverschillen in het westelijk deel van 

het plangebied worden voornamelijk veroorzaakt 

door de aanwezigheid van een aantal 

hoger gelegen gedeelten van de dekzandrug. 

In de lager gelegen gedeelten rond deze 

koppen zijn door nattere omstandigheden 

ijzeroerlagen ontstaan. Hoewel ook hierin 

grondsporen zijn aangetroffen, bevonden de 

grote concentraties bewoningssporen zich 


8

11 Stiboka 1979b. 

12 Dijkstra & Schrijer 2002, pp. 10. 

Deze akkerlaag is op de hogere 

delen opgenomen in het esdek. 

13 Zie bijvoorbeeld Groenewoudt, 

Deeben & Van der Velde 1999, 36- 

37. 

op de hoger gelegen gedeelten. Het opgegraven 

gedeelte van vindplaats 1 bevindt 

zich volgens de Bodemkaart op de overgang 

van een hoge zwarte enkeerdgrond naar een 

beekeerdgrond in het zuidelijk gedeelte van 

het plangebied. 11 

De bovenkant van de bodem binnen het 

onderzoeksgebied wordt gevormd door een 

ca. 30 cm dikke bouwvoor. Hieronder bevindt 

zich het esdek waarin tijdens het AAO in 

2002 meerdere lagen zijn onderscheiden. 

Deze lagen weerspiegelen de verschillende 

fasen van ophoging van de es. Onder dit 

esdek bevindt zich, met uitzondering van de 

hogere delen van de es, een akkerlaag uit de 

Vroege Middeleeuwen. 12 Op de overgang van 

deze akkerlaag of het esdek naar het dekzand 

is een gebioturbeerde laag aanwezig, 

de zogenaamde ‘mollenlaag’. Deze is over het 

algemeen 10 – 15 cm dik. Door deze bioturbatie 

zijn voornamelijk de ondiepe grondsporen 

geheel of gedeeltelijk verstoord. Onder 

deze mollenlaag bevindt zich het ongestoorde 

dekzand. In de lager gelegen 

gedeelten van het opgegraven oppervlak 

heeft het zand een gele tot oranje kleur, ontstaan 

door de aanvoer en oxidatie van mineralen, 

in tegenstelling tot de hoger gelegen 

gedeelten waar het zand een lichtgele tot 

grijze of witte kleur heeft. 13 De hoogste 

gedeelten van het dekzand bevinden zich op 

ca 30,40 m – 29,95 m + NAP. De overgang 

naar de beekeerdgrond in het zuiden bevindt 

zich op ca 29,75 m + NAP. 

5 Het archeologisch onderzoek 

5.1 Inleiding 

Gedurende 22 dagen is ca 7245 m 2 van vindplaats 

1 vlakdekkend onderzocht. De opgraving 

concentreerde zich rond het oostelijk 

gedeelte van vindplaats 1 waar tijdens het 

AAO twee concentraties van bewoningssporen 

waren aangetroffen. Op basis van het 

vondstmateriaal en de gereconstrueerde 

gebouwstructuren werd verwacht dat in 

ieder geval twee erven – één mogelijk uit de 

Middeleeuwen en één uit de IJzertijd of de 

Middeleeuwen – grotendeels zouden worden 

opgegraven. In dit hoofdstuk worden de aangetroffen 

sporen en structuren beschreven 

en getypeerd. 

5.2 Methode en strategie 

De begrenzing van het opgegraven gedeelte 

werd bepaald door de aanwezigheid van 

bewoningssporen in de proefsleuven uit het 

AAO. In eerste instantie is een strook van 

160 bij 40 meter opgegraven tussen de cluster 

van proefsleuven 3, 4 en 53 in het noordoosten 

en de cluster van proefsleuven 21, 27, 

32 en 52 in het zuidwesten (afb. 3). In deze 

strook zijn tijdens de opgraving in 2004 de 

putten 56 t/m 68 aangelegd. De in deze putten 

aangetroffen bewoningssporen gaven 

aanleiding tot twee uitbreidingen; in het 

noordoosten (put 68) en in het oosten (putten 

69 en 70). 

Een in het PvE voorgestelde uitbreiding van 

het opgravingsvlak richting een cluster van 

sporen in de proefsleuven 24, 29 en 30 is 

niet uitgevoerd. De rand van een depressie 

op de dekzandrug in het westen van put 58 

gaf geen aanleiding tot deze uitbreiding. 

De opgravingsvlakken zijn aangelegd met 

behulp van een kraan met schaafbak. Het 

niveau van het sporenvlak is bepaald door de 

aanwezigheid van leesbare grondsporen. In 

veel gevallen is het sporenvlak in een vlekkerige, 

zwaar gebioturbeerde, laag aangelegd. 

Dit bemoeilijkt de leesbaarheid van het vlak, 

omdat op dat niveau nog veel mollengangen 

aanwezig zijn, maar kan veel informatie opleveren 

over ondiepe paalsporen binnen bijvoorbeeld 

de huisplattegronden. Bij het 

verdiepen tot het sporenvlak zijn vondsten in 

vakken van 5x5 m verzameld. De opgravingsvlakken 

zijn getekend op schaal 1:50. Alle 

sporen zijn door middel van een verticale 

dwarsdoorsnede onderzocht en gedocumenteerd. 

Zes kansrijke sporen, bijvoorbeeld met 

een humeuze vulling of de aanwezigheid van 

houtskool, zijn bemonsterd voor botanisch 

onderzoek. 


9

Afb. 3 

14 Deze efgreppels waren aanwezig in 

de putten 56, 57, 62 en 63. 

5.3 Sporen en structuren 

5.3.1 Inleiding 

Tijdens de opgraving zijn in totaal 2061 sporen 

aangetroffen (afb. 4). Een groot gedeelte 

hiervan (851 sporen) betreft natuurlijke fenomenen, 

zoals restanten van bodemvorming 

en graafgangen van dieren. Er zijn in totaal 

78 veelal kleine, recente verstoringen aangetroffen, 

waardoor de vindplaats nauwelijks 

door recente bodemingrepen is aangetast. 

Alleen in het noordoostelijk gedeelte van de 

opgraving waren over een smalle strook 25 

plantbedden van moestuintjes in het vlak 

zichtbaar. Over een strook van ca 50 x 20 m 

van het opgegraven vlak waren esgreppels 

aanwezig, ontstaan tijdens de ontginning van 

het terrein in de Middeleeuwen, in de vorm 

van smalle baantjes met schopsteken. 14 Ook 

deze esgreppels hebben de bovenkant van 

het dekzand enigszins verstoord, al zijn ze 

niet meer recent te noemen. 

De beschrijving van de plattegronden van 

gebouwen en bijgebouwen zal het grootste 

deel van dit hoofdstuk vormen. Dit is niet 

alleen het gevolg van het feit dat plattegronden 

van huizen doorgaans de meest herkenbare 

structuren vormen, maar ook omdat ze 

het middelpunt vormen van het boerenerf 

waar het dagelijks leven zich afspeelde. Van 

de gebouwen zullen de constructie, de binnenindeling, 

het type en de datering worden 

beschreven. 


10

Afb. 4 

11

Afb. 5

Afb. 6 

5.3.2 Gebouwen 

Uit de grote hoeveelheid grondsporen zijn 

vijf plattegronden van gebouwen te reconstrueren; 

drie huizen en twee gebouwen die 

als schuren zijn geïnterpreteerd (afb. 5). Eén 

daarvan (gebouw 1) is tijdens het AAO in 

2002 aangetroffen. Voor alle gebouwen geldt 

dat we uit moeten gaan van houten constructies 

met vlechtwerkwanden besmeerd 

met leem. Een aantal palen binnen de 

gebouwen, doorgaans de middenstijlen, zal 

het dak hebben gedragen dat met stro zal 

zijn bedekt. Binnen de huizen is een aantal 

ruimten gecreëerd die verschillende functies 

hebben gehad. Doorgaans is binnen huizen 

uit de prehistorie een woon- en stalgedeelte 

aanwezig. Deze ruimten zijn van elkaar 

gescheiden door middel van binnenwandjes 

die normaal gesproken ondiep gefundeerd 

zijn omdat ze geen dragende functie hebben. 

Dit leidt er toe dat sporen van deze wandjes 

bij de hieronder beschreven plattegronden 

nauwelijks zijn aangetroffen. Het ontbreken 

hiervan leidt er toe dat aanwijzingen over bijvoorbeeld 

de grootte van de veestapel en de 

functionele indeling van de huizen niet altijd 

voorhanden is. 

De plattegronden van de huizen zijn over het 

algemeen slecht bewaard gebleven. Alleen 

de diepst ingegraven palen zijn nu nog in de 

vorm van grondsporen zichtbaar. 

Gebouw 1 

De plattegrond van gebouw 1 wordt gevormd 

door 13 paalkuilen die een rechthoek vormen 

van ca 8,50 x 3 m (afb. 6). De paalkuilen 

bevonden zich paarsgewijs tegenover elkaar 

met onderlinge afstanden van 2 tot 2,5 m. 

Tijdens het AAO in 2002 is ten zuiden van 

deze paalkuilen nog een paalkuil aangetroffen 

die mogelijk tot deze plattegrond 

behoorde. Deze paalkuil bevindt zich in het 

verlengde van een denkbeeldige as door het 

midden van de twee rijen paalkuilen. Als 


13

Afb. 7 

deze inderdaad in de zuidelijke korte wand 

heeft gestaan bedraagt de lengte van 

gebouw 1 ca 10 m. Gebouw 1 is vrijwel noord 

- zuid georiënteerd en wijkt daarmee sterk af 

van de overige plattegronden van gebouwen. 

Over de constructie van dit gebouw is eigenlijk 

weinig met zekerheid te zeggen. De paalkuilen 

zouden de twee lange wanden kunnen 

vormen van een smal, éénschepig gebouw. 

Ze zouden ook, bij het ontbreken van 

ondiepe paalkuilen, de binnenconstructie 

van een breder gebouw kunnen zijn. In dat 

geval zou het gebouw een drieschepige 

indeling hebben gehad. In beide gevallen 

zou de daklast door deze palen zijn gedragen. 

Het ontbreken van aanwijzingen voor 

één van beide mogelijkheden laat een precieze 

reconstructie dus eigenlijk niet toe. 

Ook over de binnenindeling valt niets te zeggen. 

Aanwijzingen voor bijvoorbeeld een 

haardplaats of stalboxen ontbreken. Door de 

regelmatige plaatsing van de palen zijn geen 

ingangen aan te wijzen. Twee dubbele paalkuilen 

in het noordelijk gedeelte van de plattegrond 

wijzen op een reparatie. 

Gebouw 2 

De plattegrond van dit gebouw is vrijwel 

identiek aan de plattegrond van gebouw 1. 

Het betreft tien paalkuilen die een rechthoek 

vormen met afmetingen van ca 9,50 x 3,25 m, 

met een noordwest – zuidoost oriëntatie (afb. 

7). De paalkuilen bevonden zich paarsgewijs 

tegenover elkaar met onderlinge afstanden 

van 2 tot 2,5 m. De paalkuilen zijn tussen 15 

en 25 cm diep bewaard gebleven. 

Aanwijzingen voor woon- of stalgedeelten en 

ingangen ontbreken. Anders dan bij gebouw 

1 bevonden zich buiten de korte zijden geen 

paalkuilen die aan deze plattegrond kunnen 

worden toegeschreven. Ook zijn er geen duidelijke 

(ondiepere) wandstijlen. Omdat deze 

bij de overige plattegronden op deze vindplaats 

wel zijn aangetroffen lijkt het zeer 


14

Afb. 8 

waarschijnlijk dat de gebouwen 1 en 2 smalle 

gebouwen zijn en de aangetroffen paalkuilen 

de wanden hiervan vormen. Gezien de 

geringe breedte van gebouwen 1 en 2 lijkt 

een woonfunctie niet voor de hand te liggen. 

Eerder moet gedacht worden aan bijgebouwen 

zoals schuren. 

Gebouw 3 

Gebouw 3 bevond zich aan de rand van één 

van de hogere delen van de dekzandrug. De 

plattegrond wordt gevormd door 19 wandstijlen 

en 2 middenstijlen en is noordwest – 

zuidoost georiënteerd (afb. 8). De lengte van 

het gebouw bedraagt 12 m, de breedte 4,50 

m. De paalkuilen zijn tussen 8 en 20 cm diep 

bewaard gebleven, waarbij de middenstijlen 

niet dieper zijn dan de aanwezige wandstijlen. 

Het gebouw heeft door de twee middenstijlen 

een tweeschepige indeling met drie 

binnenruimten. De drie binnenruimten heb- 

ben een lengte van respectievelijk van west 

naar oost; 4,25, 3,35 en 2,75 m. Ondanks het 

ontbreken van aanwijzingen voor een functionele 

indeling van de drie binnenruimten 

lijkt een woonfunctie voor in ieder geval de 

grootste (westelijke) binnenruimte aannemelijk. 

Hier is immers het leefbare oppervlak het 

grootst. 

In het verlengde van de twee middenstijlen 

bevond zich in de westelijke korte wand een 

paalkuil die, gezien het ontbreken van overige 

wandstijlen in deze korte wand dieper 

gefundeerd is geweest en waarschijnlijk een 

dakdragende functie heeft gehad. Het 

gebouw zou hiermee aan de westelijke kant 

een zadeldakconstructie hebben gehad. 

Gebouw 4 

De plattegrond van gebouw 4 bevond zich 

op de overgang van een hoger gelegen 

gedeelte van de dekzandrug naar een lager 


15

15 Mogelijk is het huis langer geweest, 

zie 7.1. 

Afb. 9 

gelegen gedeelte in het noordoosten. Het 

gebouw is noordwest – zuidoost georiënteerd 

en heeft afmetingen van 15 x 4,50 m 

(afb. 9). 15 

. 

Een aantal paalkuilen dat in elkaars verlengde 

ligt, vormt binnen de plattegrond 

twee rijen die het gebouw een drieschepige 

indeling geven. Hierbij moet worden opgemerkt 

dat van de zuidelijke rij slechts een 

aantal paalkuilen is aangetroffen. De twee 

zijschepen zijn, met een breedte van ca 1 m, 

vrij smal. In het oostelijk gedeelte van de 

plattegrond lijkt een aantal paalkuilen de 

aanzet tot stalboxen te vormen. De diepte 

van de paalkuilen varieert sterk. Hierbij moet 

opgemerkt worden dat de wandstijlen minder 

diep zijn – tussen 6 en 14 cm – dan de 

stijlen binnen het gebouw, waarvan er vier 

tussen 20 en 30 cm diep zijn. Dit wijst er op 

dat de stijlen binnen de plattegrond onderdeel 

maakten van de dakdragende construc- 

tie van het gebouw. Door de onregelmatige 

plaatsing van de aangetroffen paalkuilen in 

de lange zijden van het gebouw zijn geen 

ingangen aan te wijzen. 

Het grote aantal paalkuilen binnen de plattegrond 

bemoeilijkt een reconstructie van de 

ruimten in het gebouw. Het is mogelijk, maar 

niet waarschijnlijk dat de bewoners in de 

loop van de tijd een aantal reparaties hebben 

verricht aan de binnenkant van het 

gebouw of de binnenindeling hebben aangepast. 

Reparaties aan de wanden, die gevoeliger 

zijn voor weersinvloeden, zijn 

bijvoorbeeld niet vastgesteld. Een aantal 

paalkuilen binnen de plattegrond zal dan ook 

uit een andere periode dan gebouw 4 dateren 

en zijn niet betrokken bij de reconstructie. 

Gebouw 5 

Gebouw 5 bevond zich op een hoger gelegen 

gedeelte ten noorden van gebouw 4 en heeft 


16

16 Indien de gebouwen 1 en 2 als 

schuren worden geïnterpreteerd 

betreft het in totaal 20 bijgebouwen. 

Afb. 10 

ook vrijwel dezelfde oriëntatie; noordwest – 

zuidoost. De plattegrond wordt gevormd 

door 16 wandstijlen en twee middenstijlen, is 

11 m lang en 5,50 m breed (afb. 10). De oostelijke 

korte zijde heeft een ronde vorm. De 

paalkuilen die de wanden vormen zijn tussen 

5 en 21 cm diep bewaard gebleven. Twee 

middenstijlen en een wandstijl in het verlengde 

daarvan in de westelijke korte zijde 

zijn dieper gefundeerd; tussen 22 en 30 cm. 

De dakconstructie moet dus voornamelijk 

door de middenstijlen zijn gedragen, waarbij 

vermoedelijk een zadeldakconstructie aan de 

westelijke zijde aanwezig is geweest. Een 

aantal dubbele wandpalen wijst op reparaties 

aan de noordelijk wand. De twee middenstijlen 

geven het gebouw een 

tweeschepige indeling en verdelen het in 

drie binnenruimten van respectievelijk, van 

west naar oost; 3,45, 4,45 en 1,95 m lengte. 

De oostelijke binnenruimte is vrij klein maar 

lijkt een speciale functie te hebben gehad. In 

deze ruimte is namelijk een 75 cm diepe kuil 

aangetroffen met rechte wanden en een 

vlakke bodem (afb. 11). Deze kuil is geïnterpreteerd 

als kelder- of voorraadkuil voor 

landbouwproducten, een zogenaamde silo. 

Van de twee overige ruimten valt over de 

functie niets te zeggen, al lijkt voor de middelste, 

grootste ruimte een woonfunctie voor 

de hand te liggen. 

5.3.3 Bijgebouwen 

In het opgegraven gedeelte van de vindplaats 

zijn in totaal 18 bijgebouwen aangetroffen 

(afb. 5). 16 In 17 gevallen betreft het 

spiekers voor de bovengrondse opslag van 

gewassen. De spiekers zijn over het algemeen 

vierpalig, in drie gevallen betreft het 

spiekers met meer, onregelmatig geplaatste 

palen. 

Opvallend is dat de spiekers in twee clusters 

op de vindplaats aanwezig lijken te zijn, met 

een zone zonder bijgebouwen tussen gebou- 


17

17 Zie bijvoorbeeld Unit 3 in Zwolle 

Ittersumerbroek, Clevis & Verlinde 

1991. 

Afb. 11: Kelderkuil of silo in gebouw 5. 

wen 3 en 4. In hoeverre dit beeld representatief 

is voor de gehele vindplaats is aan de 

hand van dit opgegraven gedeelte weliswaar 

niet aan te tonen, maar in grote lijnen zouden 

echter twee erven gereconstrueerd kunnen 

worden rond de gebouwen 3 en 5. De 

grote hoeveelheid spiekers in vergelijking 

met het aantal gebouwplattegronden kan 

verklaard worden door de eenvoudige constructie 

van deze spiekers; ze zijn gemakkelijk 

te bouwen. 

De spieker die tijdens het AAO in 2002 al is 

beschreven vormt hier een uitzondering. 

Niet alleen is deze spieker opgebouwd uit 

zes palen, deze is ook een keer gerepareerd, 

getuige de dubbele paalkuilen. Deze spieker 

heeft afmetingen van 5 x 3,50 m. Reparaties 

zijn eveneens zichtbaar bij een vierpalige 

spieker ten zuidwesten van gebouw 3. 

In de noordwestelijke hoek van de opgraving 

is een zespalige structuur aangetroffen die 

door de twee naar buiten geplaatste palen in 

de noordoostelijke en zuidwestelijke wand 

een min of meer ovale plattegrond vormt. Het 

betreft waarschijnlijk een hooiberg. 17 

De palen van bovengenoemde bijgebouwen 

zullen een vloertje hebben gedragen waarop 

gewassen droog en buiten bereik van ongedierte 

opgeslagen konden worden. Een 

wandje van vlechtwerk met leem en een dak 

boven de constructie zullen het verder tegen 

weersinvloeden hebben beschermd. 

5.3.4 Overige sporen 

Naast de paalkuilen die aan gebouwen zoals 

huizen of bijgebouwen zijn toe te schrijven, 

zijn nog 810 paalkuilen aangetroffen die 

geen onderlinge samenhang lijken te vertonen. 

Enkele paalkuilen die in elkaars verlengde 

liggen kunnen deel hebben 

uitgemaakt van erfscheidingen. Deze kunnen 

echter niet over grote afstanden gevolgd 

worden zodat een reconstructie van de 

omtrek van de erven niet mogelijk is. 

Tijdens de opgraving zijn in totaal 142 kuilen 

aangetroffen, die op of rond de erven zijn 

gegraven. Veelal worden deze kuilen als 

afvalkuilen geïnterpreteerd. Het gebrek aan 

vondsten in de meeste van deze kuilen kan 

er op wijzen dat voornamelijk organisch afval 

hierin terecht is gekomen. 

In slechts één kuil (spoor 81 in put 64) is een 

groot aantal aardewerkscherven aangetroffen 

(zie Hoofdstuk 6.2). Gezien de ligging 

van deze kuil lijkt deze zich op het erf rond 

gebouw 4 of 5 te bevinden (afb. 5, S81). 

Deze kuil wijkt door de hoeveelheid scherven 

duidelijk af van de rest van de kuilen op het 

terrein. Deze relatieve rijkdom en het feit dat 

hoogstwaarschijnlijk maar één of twee potten 

aanwezig zijn in de kuil, wijst niet in de rich- 


18

18 Zie Gerritsen 2001. 


1998, 32-33. 

20 Esgreppels zijn onderscheiden van 

de overige greppels door de duidelijk 

zichtbare schopsteken aan de 

onderkant en de grotere oppervlakte 

waarop ze zijn aangetroffen. 

21 In de erfgreppels is geglazuurd aardewerk 

aangetroffen. Op basis hiervan 

kan de ontginning van de es na 

de Late Middeleeuwen worden 

geplaatst. 

22 Dijkstra & Schrijer 2002, afb. 15. 

ting van een normale afvalkuil. Eerder moet 

gedacht worden aan een bewuste depositie 

van de pot (of potten) die een specifieke fase 

van de bewoning van één van de twee eerder 

genoemde erven markeren, bijvoorbeeld 

het in gebruik nemen of verlaten van het erf 

. 18 

Op of rond erven uit de prehistorie en de 

Middeleeuwen zijn normaliter waterkuilen of 

waterputten aanwezig. Hoewel tijdens de 

opgraving een aantal diepe kuilen is aangetroffen, 

kan geen daarvan als waterput geïnterpreteerd 

worden. Houten constructies of 

sporen daarvan zijn in de kuilen niet aangetroffen. 

Het ontbreken van waterputten kan 

verklaard worden door de aanwezigheid van 

de nabij gelegen Usseler stroom ten westen 

van het plangebied, die voor drinkbaar water 

kan hebben gezorgd. Een andere mogelijkheid 

is dat waterputten in lager gelegen 

gedeelten zijn aangelegd. 19 Het archeologisch 

onderzoek heeft zich echter voornamelijk op 

de concentraties van bewoningssporen op 

de hoger gelegen gedeelten van de dekzandrug 

geconcentreerd, waardoor waterputten 

in de lager gelegen gedeelten zich buiten het 

opgravingsvlak kunnen bevinden. Bij de overige 

kuilen kunnen, op grond van de vorm en 

vulling, geen duidelijke waterkuilen onderscheiden 

worden. 

Behalve de esgreppels die hieronder zullen 

worden beschreven, zijn tijdens de opgraving 

nog 12 andere greppels aangetroffen. 20 

Voornamelijk in het noordelijk gedeelte van 

de opgraving zijn deze prominent aanwezig. 

Twee parallel aan elkaar lopende greppels, 

met een onderlinge afstand van 1,50 m, hebben 

een noordwest – zuidoost oriëntatie. 

Beide greppels zijn slechts enkele centimeters 

diep en daarom niet over de gehele 

lengte in het sporenvlak zichtbaar (zie afb. 

4). De greppels kunnen niet op basis van 

aardewerkscherven gedateerd worden. De 

meest noordelijke lijkt echter een strook met 

plantbedden af te sluiten wat een gelijktijdigheid 

suggereert. 

In het overige gedeelte van het opgegraven 

oppervlak zijn greppels aangetroffen die op 

basis van hun positie en oriëntatie ten 

opzichte van de huizen niet als erfgreppels 

rond deze huizen kunnen worden gezien. 

5.3.5 Jongste sporen in het opgegraven 

gedeelte 

Over een groot gedeelte van het oppervlak 

van de opgraving zijn esgreppels aangetroffen 

die zijn ontstaan bij de ontginning van 

het gedeelte van de dekzandrug waarop de 

Josink Es is gelegen. 21 Vooral in het zuidwestelijk 

deel van de opgraving waren deze dui- 

delijk aanwezig. De greppels worden 

gevormd door smalle baantjes waarin de 

individuele schopsteken nog waren te herkennen. 

Deze eerste ontginning van de es, 

waarbij opgebrachte stalmest en plaggen 

met het onderliggende dekzand werd vermengd 

heeft voor een verstoring van het 

sporenvlak gezorgd. Omdat onder deze 

esgreppels nog sporen zijn aangetroffen 

mogen we er van uitgaan dat alleen de 

ondiepste sporen daar zijn vergraven. De 

oriëntatie van deze greppels is oost – west 

tot noordwest – zuidoost. 

Hoewel ze door een gebrek aan vondsten 

niet goed zijn te dateren, behoren de karrensporen 

die al tijdens het AAO in 2002 zijn 

vastgesteld tot de jongste sporen op de 

vindplaats. Op een historische kaart uit de 

19 e eeuw zijn twee eswegen op de Josink Es 

zichtbaar. 22 Tijdens de opgraving in 2004 wisten 

buurtbewoners zich één van de deze 

wegen nog te herinneren die tot ca 30 jaar 

geleden nog in gebruik was. De karrensporen 

zijn in drie banen, met een zuidwest – 

noordoost oriëntatie, in het opgravingsvlak 

aanwezig. Op een enkele plaats kon de 

onderlinge afstand tussen de individuele 

karrensporen worden bepaald. Deze 

bedraagt ca 1,50 m. 

In het noordelijk gedeelte van de opgraving 

is een aantal langwerpige sporen aanwezig, 

die parallel en dicht op elkaar zijn gegraven. 

Hoogstwaarschijnlijk zijn dit plantbedden van 

moestuintjes, die door het ontbreken van 

vondsten niet zijn te dateren, maar zeer 

recent kunnen zijn. 


19

23 Bij de analyse van het aardewerk 

zijn alle scherven beschreven, ook 

die uit het esdek. 

24 In meer dan de helft van de gevallen 

ging het zelfs om slechts één 

scherf per vondstnummer. 

25 Vondst 853 is apart beschreven. 

26 O.a Van den Broeke 1987, 105-109. 

27 Hermsen 2003, 38; Van den Broeke 

1987. 

6 Vondstmateriaal 

6.1 Inleiding 

Tijdens de opgraving zijn 3351 vondsten verzameld, 

waarvan 2497 uit antropogene 

grondsporen.Dat is een gering aantal in vergelijking 

tot het opgegraven oppervlak. Aan 

de ene kant is dit te verklaren omdat een 

groot deel van de cultuurlaag in later tijd in 

de bouwvoor is opgenomen, in de periode 

voordat een plaggendek werd opgeworpen. 

Het vondstmateriaal dat op die manier in de 

es is opgenomen is niet intensief verzameld. 

Aan de andere kant betreft het ook de neerslag 

van voor Oost-Nederland relatief vondstarme 

periodes. 

Slechts uit een enkele categorie, het aardewerk, 

kon relevante informatie worden verkregen 

omtrent de aard en datering van de 

vindplaats. Deze is dan ook hieronder nader 

uitgewerkt. 

De andere categorieën (vuursteen, natuursteen, 

huttenleem, (metaal-)slakken en 

metaal) zijn ten behoeve van de evaluatie 

door middel van een Quick Scan bekeken, 

maar leverden geen werktuigen of dateerbare 

vondsten op en zijn niet geanalyseerd. 

Een groot gedeelte van het vondstmateriaal, 

616 stuks, is verzameld uit het esdek en 

heeft geen bijdrage geleverd aan het beantwoorden 

van de vragen uit het PvE. 

Bij de uitwerking van het AAO in 2002 is 

vuursteen uitgebreid geanalyseerd. Er konden 

toen echter geen duidelijke concentraties 

van artefacten, zoals bij jachtkampjes, 

aangewezen worden. Ook tijdens de opgraving 

in 2004 zijn deze niet aangetroffen. 

Op basis van de indrukken van twijgen in het 

huttenleem kon slechts gesteld worden dat 

het een onderdeel vormde van de wanden 

van de aangetroffen boerderijen. 

In onderstaande tabel is het aantal vondsten 

per materiaalcategorie weergegeven. 

Materiaalcategorie Aantal Gewicht in grammen 

Aardewerk 1285 7600 

Bot 2 1 

Bouwmateriaal 6 98 

Glas 1 11 

Houtskool 650 141 

Metaal 9 216 

Natuursteen 981 16800 

Slakken 216 2379 

Verbrande klei 20 27 

Vuursteen 181 1250 

Totaal 3351 28523 

Tabel 1 Vondstaantallen per materiaalcategorie 

6.2 Prehistorisch aardewerk 

In totaal zijn tijdens de opgraving op de 

Josink Es 1285 stuks aardewerk verzameld, 

waarvan 882 uit antropogene grondsporen. 23 

Voor 95% van de vondstnummers geldt dat 

er minder dan tien scherven per 

vondstnummer zijn. 24 Een uitzondering hierop 

is vondstnummer 853 (put 64 ,spoor 81) met 

233 stuks. Over het algemeen gaat het om 

kleine scherven, die echter niet zijn afgerond. 

Er is niet veel echt gruis, maar wel veel erg 

klein, gefragmenteerd materiaal. 

De magering van het aardewerk is voor het 

merendeel mineraal: steengruis (meestal 

graniet) of zand, of een combinatie van 

beide. Bij de analyse van het aardewerk is 

opgevallen dat er nauwelijks versierde of 

besmeten stukken tussen zitten. Bij de aanwezige 

besmeten scherven gaat het bij 32 

van de 43 scherven om fijne besmijting. 

Eventuele versiering bestaat vooral uit 

indrukjes, gemaakt met vingertop en/of 

nagels, of spatel. Ook het aantal randjes ligt, 

met 69 stuks, laag. Bovendien zijn de aangetroffen 

randjes erg klein en algemeen van 

vorm, zodat weinig over de betreffende potvorm 

gezegd kan worden. Een uitzondering 

ook hierop vormt vondstnummer 853, waarin 

13 randscherven zijn teruggevonden die 

behoren tot een potvorm uit de Late 

Bronstijd (afb. 12). 25 

Door het ontbreken van duidelijke aanwijzingen 

voor pot- en/of versieringsvormen is het 

moeilijk aan de hand daarvan het aardewerk 

te dateren. Er is één fragment met schouderknik 

gevonden, dat mogelijk zou kunnen toebehoren 

aan een pot van het zogenaamde 

‘Marne-aardewerk’ een aardewerkvorm die 

vooral in de (vroege) Midden IJzertijd voorkomt. 

26 

Daarnaast zijn twee scherven aangetroffen 

met mogelijk zogenaamde ‘Kalenderbergversiering 

(afb. 13), een versieringsvorm 

waarbij de pot vlakdekkend is versierd met 

verschillende patronen van nagel- en spatelindrukken. 

Deze versiering komt voor vanaf 

de Late Bronstijd en in de Vroege IJzertijd, 

met een opleving in de Late IJzertijd. 27 

Aan de hand van het baksel kan ongeveer 

een derde van het verzamelde aardewerk in 

de Bronstijd of Vroege IJzertijd gedateerd 

worden: de grove magering van steengruis is 

hiervoor de duidelijkste aanwijzing. 

Daarnaast hebben veel fragmenten de algemene 

datering ‘IJzertijd’ meegekregen. 

Hierbij is mogelijk ook een aantal stukken uit 

de Vroege IJzertijd, maar deze zijn minder 

duidelijk herkenbaar. Voor de Midden 

IJzertijd zijn geen duidelijke aanwijzingen 

gevonden, op het fragment Marne-aardewerk 

na. Ongeveer een tiende van het aarde- 


20

28 Bloo 2002. 

29 Alleen fragmenten met 

Wikkeldraadversiering zijn tijdens 

het definitieve onderzoek niet aangetroffen. 

30 Anders zijn meestal fragmenten met 

een duidelijk knik wel bewaard. 

Afb. 12: Aardewerk uit de Late Bronstijd (vondstnummer 853). 

Afb. 13: Aardewerk met ‘Kalenderberg-versiering’ 

(vondstnummer 463). 

werk is op baksel gedateerd in de Late 

IJzertijd/ Romeinse tijd. Voornamelijk omdat 

bij deze scherven fijn zandige magering was 

gebruikt. Dit is echter geen erg zeker dateringsmiddel. 

Naast prehistorisch aardewerk zijn 25 scherven 

Romeins en Middeleeuws aardewerk 

aangetroffen, waarvan 15 scherven uit het 

esdek. 

Ook na het AAO op dezelfde locatie, is het 

verzamelde aardewerk bekeken. 28 Hierbij is 

ook duidelijk de grote hoeveelheid met 

steengruis gemagerd materiaal opgevallen. 

Tijdens het AAO zijn in verhouding wat meer 

randfragmenten en versierde scherven aangetroffen. 

De versieringsmotieven zijn wel 

vergelijkbaar. 29 

Tijdens de determinatie van het materiaal uit 

het AAO is ook het dateringsprobleem 

onderkend: de magering en de versieringspatronen 

zijn vanaf de Late Bronstijd en door 

de hele IJzertijd heen in gebruik geweest. 

Duidelijke aanwijzingen voor een latere datering, 

zoals bijvoorbeeld organische magering 

en versiering tegen de buitenkant van de 

potrand, ontbreken echter, zowel in het 

materiaal uit het vooronderzoek als het definitieve 

onderzoek. Hieruit kan geconcludeerd 

worden dat uit het aangetroffen aardewerk 

blijkt dat het zwaartepunt van de prehistorische 

bewoning van de Josink Es in de Late 

Bronstijd en Vroege IJzertijd lag. 

Vondst 853 

Vondstnummer 853 is afkomstig uit put 64, 

spoor 81. De vondst omvat 233 scherven. 

De scherven zijn met gebroken steengruis 

gemagerd en over het algemeen licht 

gekleurd van buiten en donker van binnen. 

Het oppervlak heeft geen extra bewerking 

ondergaan. De scherven zijn niet tot nauwelijks 

afgerond, wat er op wijst dat ze niet 

lang aan het oppervlak hebben gelegen. 

In totaal zijn dertien randfragmenten aangetroffen, 

van maximaal twee verschillende 

potten. Het is ook goed denkbaar dat de 

fragmenten tot dezelfde pot behoren: kleine 

afwijkingen in vorm en kleur kunnen tijdens 

de productie en het gebruik van de pot zijn 

ontstaan. Daarnaast zijn zeven fragmenten 

van een platte bodem gevonden, die allen tot 

dezelfde bodem lijken te horen. De overige 

(wand)fragmenten zijn dusdanig eenvormig 

dat aangenomen mag worden dat ze veelal 

tot eenzelfde of hooguit twee verschillende 

potten behoren. Er zijn nauwelijks duidelijke 

schouder-, hals- of buikfragmenten te onderscheiden. 

Het pottype waartoe de scherven behoren is 

waarschijnlijk een tweeledige pot met een 

hoge, rechte rand (diameter ca. 19 cm) en 

met een platte bodem (diameter ca. 11 cm) 

en waarschijnlijk een flauwe buik- of schouderknik. 

30 Uit het baksel en het pottype is 

een datering in de Late Bronstijd af te leiden. 


21


32 Verlinde 1993. 

33 Huijts 1992. 

34 Huijts 1992, afb. 60. 

35 Dit geldt voor de typen Elp 7, 9 en 

12. 

36 Vergelijkbaar met type Elp 7, zie 

Huijts 1992, afb. 44. 

37 Roymans & Hiddink 1991, 117-118; 

Van der Velde & Kenemans 2003. 

38 Groenewoudt & Verlinde 1989. 

7 Conclusies 

7.1 Typologie en datering van de 

opgegraven boerderijplattegronden 

Voor het dateren van de verschillende huizen 

is voornamelijk gebruik gemaakt van het aardewerk 

dat in de paalkuilen van de huisplattegronden 

is aangetroffen. Hierbij doen zich 

twee problemen voor. Allereerst is het aardewerk 

uit verschillende perioden, mede door 

de geringe omvang van de meeste scherven, 

in de meeste gevallen niet goed van elkaar 

te onderscheiden. Daarnaast kunnen oudere 

scherven die al op het terrein aanwezig 

waren in de paalkuilen van jongere huizen 

terecht zijn gekomen. Bij het voorkomen van 

scherven uit verschillende perioden in eenzelfde 

huisplattegrond worden deze gedateerd 

door de jongste scherven. Naast een 

datering op basis van het aardewerk is ook 

gekeken naar de typologische kenmerken 

van de huisplattegronden. 

De plattegrond van gebouw 1 is na het AAO 

in 2002 op basis van het aardewerk gedateerd 

tussen 800 en 1200. 31 Uit de paalkuilen 

van gebouw 2 zijn slechts twee aardewerkscherven 

verzameld die niet aan een specifieke 

periode konden worden toegeschreven. 

Op basis van typologische overeenkomsten 

kan gebouw 2 in dezelfde periode als 

gebouw 1 worden geplaatst. 

De gebouwen 1 en 2 vertonen overeenkomsten 

met een gebouw dat in 1992 op de nabij 

gelegen Elferink Es is opgegraven en als 

schuur is geïnterpreteerd. 32 Vooral de geringe 

breedte van ca 3 m komt overeen, al was de 

schuur op de Elferink Es met een lengte van 

15 m aanmerkelijk langer. Door een gebrek 

aan vondsten uit de paalkuilen was het niet 

mogelijk de schuur op de Elferink Es te dateren. 

Met de nieuwe gegevens van de Josink 

Es kunnen we deze schuren nu dateren tussen 

800 en 1200. 

De plattegrond van huis 3 heeft slechts drie 

aardewerkscherven opgeleverd, waarvan er 

twee in de IJzertijd zijn te dateren. De plattegrond 

moet tot het zogenaamde overgangstype 

Hijken worden gerekend. 33 Voorbeelden 

van dit type worden gekenmerkt door enkelvoudige 

wandstijlen en een over het algemeen 

onduidelijke binnenconstructie. De 

plattegrond van huis 3 heeft, naast de twee 

middenstijlen, geen duidelijke sporen van 

een eventuele binnenconstructie nagelaten. 

Een aantal zeer ondiepe verkleuringen zou 

wellicht de onderkant van een aantal binnenstijlen 

kunnen vormen. Het ontbreken 

van een wandspoor en het ontbreken van 

wandstijlen bemoeilijkt de vergelijking met 

bekende huisplattegronden van dit type. 

Hierbij moet worden opgemerkt dat er een 

grote regionale variatie bestaat. Typologische 

overeenkomsten bestaan o.a. met een plattegrond 

uit Peelo. 34 

Huisplattegronden van het overgangstype 

Hijken worden in de Vroege tot Midden 

IJzertijd (800- 400 voor Chr.) gedateerd. 

Uit de paalkuilen van huis 4 zijn vier scherven 

verzameld waarvan er één een zogenaamde 

‘Kalenderberg-versiering’ bezit. Dit 

versieringstype is kenmerkend voor de periode 

Late Bronstijd – Vroege IJzertijd, met 

een opleving in de Late IJzertijd. De overige 

drie scherven zijn te dateren in de IJzertijd. 

Op basis van het aardewerk lijkt daarmee 

een datering in de Vroege IJzertijd waarschijnlijk. 

Hoewel de plattegrond verre van volledig is 

zijn er toch kenmerken om deze aan het type 

Elp toe te schrijven. Zo is er de drieschepige 

indeling waarbij de binnenstijlen normaliter 

in het oostelijk gedeelte van de plattegrond 

dichter op elkaar geplaatst zijn. 35 In dit oostelijk 

gedeelte zouden zich dan de stalboxen 

voor het vee bevinden. De verdichting van de 

binnenstijlen is binnen de plattegrond van 

huis 4 echter moeilijk te bewijzen. Een aantal 

paalkuilen in het verlengde van huis 4, ten 

noordwesten hiervan, zou eventueel een verlenging 

van het huis kunnen zijn. 36 In het 

midden van de binnenruimte van deze 

mogelijke verlenging is slechts één paalkuil 

aangetroffen. Door de slechte conservering 

van enkele van de binnenstijlen van huis 4 is 

een verdere vergelijking met bekende huisplattegronden 

niet verantwoord. 

Huisplattegronden van het type Elp worden 

gedateerd tussen 1200 en 800 voor Chr. 

De plattegrond van huis 5 heeft acht scherven 

opgeleverd die allemaal in de IJzertijd 

zijn te dateren. Net als huis 3 kan huis 5 tot 

het overgangstype Hijken toegeschreven 

worden met enkelvoudige wandstijlen en een 

onduidelijke, waarschijnlijk lichte binnenconstructie. 

Groot verschil met de plattegrond 

van huis 3 is de aanwezigheid van een voorraadkuil 

of silo in de oostelijke binnenruimte. 

Uit de vulling van deze kuil zijn acht scherven 

verzameld, niet scherper te dateren dan 

in de IJzertijd. Dit soort kuilen wordt vaker 

aangetroffen in nederzettingen uit de Vroege 

IJzertijd. 37 De aanwezigheid van een dergelijke 

silo binnen een huisplattegrond is echter 

niet gebruikelijk. Een goed 

gedocumenteerd voorbeeld van een diepe 

kuil binnen een huisplattegrond is de kelderkuil 

in een huis uit de Vroege IJzertijd uit 

Deventer. 38 


22

Afb. 14 

Plattegrond van de opgraving op de Elferink Es - uit: Verlinde 1993 

Afb. 14 


23

39 Het grote aantal bijgebouwtjes uit 

de (Vroege-) IJzertijd wijkt af van 

wat bijvoorbeeld in Zwolle 

Ittersumerboek is geconcludeerd, 

zie Clevis & Verlinde 1991. 

40 Vooropgesteld dat bijgebouwtjes 

altijd op het erf gelegen zijn. 

7.2 Datering en ruimtelijke uitleg van de 

vindplaats 

De verwachting na het vooronderzoek dat de 

Josink Es een lange bewoningsgeschiedenis 

kent, kan door de opgraving in 2004 niet 

worden bevestigd. Weliswaar zijn uit verschillende 

perioden vondsten aangetroffen, sporen 

van bewoning in de vorm van 

huisplattegronden zijn alleen uit de Late 

Bronstijd en Vroege IJzertijd aangetoond. De 

oudste resten betreft vuurstenen artefacten 

uit het Mesolithicum en/of het Neolithicum. 

Beide perioden hebben echter geen aantoonbare 

bewoningssporen zoals haardkuilen 

of huisplattegronden achtergelaten. Het 

merendeel van de vuursteenvondsten is in 

het esdek of in jongere sporen terecht gekomen. 

De vroegst aantoonbare structuur is een 

huisplattegrond uit de Late Bronstijd of 

Vroege IJzertijd. Het huis bevond zich aan de 

rand van een hoger gelegen gedeelte van de 

dekzandrug. Er zijn geen duidelijke bijgebouwen 

uit deze bewoningsperiode aangetoond, 

hoewel aardewerk uit de Bronstijd in verschillende 

kuilen en paalkuilen is aangetroffen. 

Circa 25 m ten noorden van huis 4 is 

een kuil aangetroffen met een grote hoeveelheid 

aardewerk uit de Late Bronstijd. Deze 

kuil moet vermoedelijk op het erf rond dit 

huis hebben gelegen. 

Twee andere huisplattegronden kunnen in de 

Vroege- tot Midden IJzertijd gedateerd worden. 

De huizen zijn eveneens op de randen 

van de hoogste gedeelten van de dekzandrug 

gebouwd. Op of rond de erven zijn 17 

spiekers en een mogelijke hooiberg aanwezig. 

Op basis van het aardewerk uit de paalkuilen 

kunnen deze bijgebouwtjes in de 

IJzertijd gedateerd worden. 39 De zespalige 

spieker die tijdens het AAO is opgegraven is 

destijds in de IJzertijd of Middeleeuwen 

gedateerd. De plattegronden van deze structuren 

zijn in twee clusters in de noordelijke 

en zuidelijke helft van de opgraving aangetroffen, 

ook in de lager gelegen gedeelten 

van de dekzandrug. 

De ruimtelijke verdeling van de twee huizen 

en de bijgebouwtjes in de IJzertijd kan wijzen 

op de aanwezigheid van kleine akkertjes 

in het (lege) gedeelte van de dekzandrug 

tussen deze twee huizen. Aanwijzingen hiervoor 

zijn echter niet aangetroffen. De eerder 

genoemde clusters lijken wel te wijzen op 

twee erven die ruimtelijk van elkaar gescheiden 

zijn. Het is heel goed mogelijk dat, ook 

gezien de geringe typologische verschillen 

tussen de plattegronden van huis 3 en 5, 

deze opvolgers van elkaar zijn. 

Over de grootte van de erven rond de drie 

huizen is, door het ontbreken van erfscheidingen 

in de vorm van palenrijen of grep- 

pels, niets met zekerheid te zeggen. Als de 

omvang van de twee clusters van bijgebouwtjes 

uit de IJzertijd maatgevend zijn voor de 

omvang van de beide erven, zijn deze ca 50 

x 40 m en 125 x 30 m. 40 

Uit de periode na de IJzertijd zijn twee plattegronden 

van schuren op het terrein aangetroffen. 

De vrijwel identieke plattegronden 

bevonden zich aan de zuidelijke rand van de 

dekzandrug, op de overgang naar het beekdal 

ten zuiden van het plangebied. Ze zijn te 

dateren in de 9 e tot en met de 12 e eeuw. De 

enigszins perifere positie van de twee schuren 

kan er op wijzen dat de Middeleeuwse 

ontginning van de dekzandrug in deze periode 

geplaatst kan worden. Op het hoogste 

gedeelte van het landschap bevonden zich 

dan de akkers in deze periode. 

7.3 De landschappelijke ligging van de 

aangetroffen archeologische resten 

Hoewel slechts een gedeelte van vindplaats 

1 vlakdekkend is opgegraven kan toch een 

aantal uitspraken worden gedaan over de 

landschappelijke ligging van de archeologische 

resten. Allereerst is het van belang te 

kijken naar de hoogtelijnenkaart van het 

oude oppervlak. Als hier de plattegronden 

van de verschillende huizen en bijgebouwen 

op geprojecteerd worden is duidelijk te zien 

dat de huizen op de randen van de hogere 

gedeelten van het landschap zijn gebouwd 

en dus niet op de hoogste gedeelten zelf 

(afb. 15). Dit gaat gedeeltelijk op voor de 

plattegronden van de spiekers, waarvan een 

aantal zich in een lager gelegen gedeelte 

richting het beekdal ten zuiden van het plangebied 

bevond. 

De bewoning lijkt zich te hebben geconcentreerd 

op de oostelijke rand van een dekzandrug. 

In de proefputten die ten westen van 

de opgraving zijn aangelegd zijn geen aanwijzingen 

gevonden voor bewoning op het 

westelijk deel van deze dekzandrug. Het ontbreken 

van duidelijke concentraties van 

bewoningssporen hier kan wijzen op de aanwezigheid 

van akkertjes die in de buurt van 

de erven zullen zijn aangelegd. Sporen van 

akkertjes zijn doorgaans ondiepe fenomenen 

(ploegkrassen e.d.) die in dit geval niet 

bewaard zijn gebleven. 

7.4 Vragen uit het PvE 

Hieronder zal aan de hand van de resultaten 

van het AAO en de opgraving een antwoord 

worden gegeven op de vragen uit het PvE. 

Welke archeologische sporen zijn nog aanwezig, 

waarbij specifieke aandacht voor huisplattegronden, 

spiekers en andere bijgebouwen 

en waterputten? 

Uit de vele grondsporen zijn de plattegron- 


24

Afb. 15

41 Op de voormalige Elferink Es, ca 

500 m ten zuidoosten van de Josink 

Es, bevindt zich thans een woonwijk. 

42 Verlinde 2000. 

43 Voor een discussie rond dit concept 

zie o.a. Gerritsen 2001 en Van der 

Velde 2004. 

den van vijf gebouwen en 18 bijgebouwen te 

herkennen, waaronder 17 spiekers en een 

mogelijke hooiberg. Daarnaast zijn talloze 

paalkuilen, kuilen, en enkele greppels aangetroffen. 

Deze sporen zullen eveneens grotendeels 

op de erven rond de huisplattegronden 

hebben gelegen. Er zijn geen waterputten 

aangetroffen. Sporen van gebruik van het 

terrein in de Nieuwe Tijd zijn veelvuldig aanwezig 

in de vorm van ontginningsgreppels, 

karrensporen en plantbedden van moestuintjes 

die evenwel niet op bewoning wijzen. 

Is sprake geweest van continue bewoning of 

van bewoning in verschillende perioden? 

De bewoning op het terrein lijkt zich in de 

periode Late Bronstijd tot Midden IJzertijd 

(tussen 1200 en 400 voor Chr.) te hebben 

afgespeeld. In deze periode zijn de drie huisplattegronden 

te plaatsen. Vuursteen uit het 

Mesolithicum en Neolithicum is op het terrein, 

tijdens het AAO en de opgraving, wel 

aangetroffen, maar vuursteenconcentraties of 

grondsporen die op bewoning kunnen wijzen 

ontbreken. Hoewel vondsten uit de Romeinse 

tijd en de Middeleeuwen op het terrein aanwezig 

zijn, ontbreken plattegronden van huizen 

uit deze perioden. De twee 

Middeleeuwse schuren getuigen wel van een 

gebruik van het terrein in de 9 e tot 12 e eeuw. 

Er is dus geen sprake van een continue 

bewoning. 

Is er een relatie tussen deze nederzetting en 

de nederzetting op de Elferink Es? 

De relatie tussen de Josink Es en de Elferink 

Es is vrij opmerkelijk. 41 Ook op de Elferink Es 

is een huisplattegrond uit de Vroege IJzertijd 

aangetroffen, zij het dat deze veel beter 

bewaard is gebleven, met duidelijke wandgreppels 

(afb. 14). De opgraving op de 

Elferink Es leverde ook een huisplattegrond 

op van het type Odoorn uit de 6 e eeuw, 42 een 

periode waaruit op de Josink Es geen sporen 

of vondsten zijn aangetroffen. Daarnaast is 

een gebouw aangetroffen waarvan de plattegrond 

grote overeenkomsten vertoont met 

de plattegronden van de gebouwen 1 en 2 

op de Josink Es. De drie gebouwen zijn geïnterpreteerd 

als schuren. De afwijkende 

oriëntatie (vrijwel noord-zuid) van de schuur 

op de Elferink Es komt overeen met schuur 1 

van de Josink Es. Op basis van het aardewerk 

uit de paalkuilen van gebouw 1 op de 

Josink Es is deze in de 9 e tot en met de 12 e 

eeuw gedateerd. Op beide essen is dus 

sprake van een bewoning in de Vroege 

IJzertijd en een gebruik van de twee terreinen 

in de Middeleeuwen. De erven uit de 

Vroege IJzertijd kunnen onderdeel hebben 

uitgemaakt van hetzelfde nederzettingssysteem. 

Op beide terreinen lijkt geen sprake te 

zijn van een continue bewoning. 

7.5 Besluit 

De opgraving op de Josink Es kan een waardevolle 

bijdrage leveren, samen met het 

onderzoek op de Elferink Es en de Usseler 

Es, aan een reconstructie van de bewoningsgeschiedenis 

van de regio rond Enschede. 

Binnen een korte afstand van elkaar kunnen 

bewoningsresten op twee verschillende dekzandruggen 

met elkaar vergeleken worden 

en inzicht geven in de bewoningsdichtheid 

en –dynamiek in dit landschap en de exploitatie 

van de omgeving. 

Op het eerste gezicht lijken de resultaten 

van de opgraving op de Josink Es, afgaande 

op het aantal vondsten en de gereconstrueerde 

huisplattegronden, tegen te vallen. 

Hierbij moeten we ons realiseren dat de hier 

beschreven periode van bewoning relatief 

vondstarm is. In de Late Bronstijd en Vroegeen 

Midden IJzertijd zal metaal zijn weg niet 

tot alle boerengemeenschappen in dezelfde 

mate hebben gevonden. Daarnaast zal het 

gebruik van voorwerpen van bijvoorbeeld 

hout en bot – organische materialen die in 

de zandgrond niet of nauwelijks bewaard 

blijven – nog veelvuldig hebben plaatsgevonden. 

De neerslag van de materiele cultuur uit de 

hierboven genoemde periode is vrij beperkt. 

Er zijn bijvoorbeeld geen werktuigen van 

metaal aangetroffen. Natuursteen is weliswaar 

in grote hoeveelheden aanwezig, maar 

werktuigen zoals maalstenen of kookstenen 

ontbreken eveneens. 

Aan de hand van het aardewerk uit de 

grondsporen kan worden afgeleid dat de 

bewoning op de Josink Es zich in de Late 

Bronstijd en Vroege- en Midden IJzertijd 

heeft afgespeeld. Uit vroegere of latere perioden 

zijn geen huisplattegronden aangetroffen. 

De twee schuren getuigen wel van een 

exploitatie maar niet van bewoning van dit 

gedeelte van de dekzandrug in de 

Middeleeuwen. 

De drie huisplattegronden lijken niet een 

continue bewoning in de eerder genoemde 

periode te laten zien. Vooral de typologische 

verschillen tussen huis 4 aan de ene kant en 

de huizen 3 en 5 aan de andere kant lijken 

te groot. Uit deze periode uit de prehistorie 

is bekend dat erven na het verlaten van de 

huizen niet op dezelfde plek werden ingericht. 

Het verplaatsen van erven gebeurde 

waarschijnlijk om de wat hoger gelegen 

akkers heen, waardoor erven door het landschap 

begonnen te ‘zwerven’. 43 Pas aan het 

einde van de Midden- en gedurende de Late 

IJzertijd lijkt het er op dat de verplaatsingsafstand 

van de erven steeds kleiner werd. In 

de loop van de Late IJzertijd leidde dit uiteindelijk 

tot het ontstaan van plaatsgebon- 


27


1998; Van der Velde et al 2003; Van 

der Velde & Kenemans 2003. 

45 Gerritsen 2001, 49. 

den nederzettingen. 44 

De erven op de Josink Es kunnen onderdeel 

hebben uitgemaakt van een nederzettingssysteem 

waartoe ook het erf op de Elferink 

Es deel van uitmaakte. Door het ontbreken 

van absolute dateringen van de huizen is het 

verplaatsen van erven hier, of samen met het 

huis op de Elferink Es, niet inzichtelijk te 

maken. Datzelfde geldt voor de levensduur 

van huizen die gewoonlijk op maximaal 30 

tot 40 jaar wordt geschat. 45 Reparaties aan de 

wanden laten zien dat de levensduur echter 

meer dan één generatie kan omvatten. Op 

basis van het aardewerk is een dergelijke 

chronologische verdeling in decennia niet 

aan te tonen. 

De slechte conservering van de huisplattegronden 

kan veroorzaakt zijn door het langdurig 

agrarisch gebruik van het terrein. Al in 

de prehistorie kunnen op verlaten erven 

opnieuw akkertjes zijn aangelegd. Door langdurige 

aanrijking van de erven met afval 

kunnen uitgerekend deze plekken door de 

vruchtbare bodem geschikt zijn geweest voor 

de aanleg van akkertjes. Het bewerken van 

de grond heeft dan ondiepe sporen, zoals 

wandgreppeltjes en sporen van lichte binnenconstructies 

doen verdwijnen. 

Op basis van de typologische overeenkomsten 

kunnen de huizen 3 en 5 opvolgers van 

elkaar zijn. Dit zou ook kunnen verklaren 

waardoor de ruimtelijke verspreiding van de 

spiekers duidelijk twee clusters laat zien. Er 

werd als het ware een nieuw begin gemaakt 

met het inrichten van de leefomgeving. Een 

dergelijk belangrijk moment in de cyclus van 

verplaatsing van erven lijkt aanwezig in de 

vorm van een concentratie aardewerk in een 

kuil ten noorden van huis 4. Hier zijn in de 

Late Bronstijd één of twee potten in een kuil 

geplaatst. Op basis van overeenkomsten in 

datering lijkt deze depositie onderdeel uit te 

maken van het erf rond huis 4. 

In ieder geval na de Midden IJzertijd lijkt de 

Josink Es niet meer bewoond te zijn geweest. 

Vondsten uit de Late IJzertijd en de 

Romeinse tijd laten zien dat dit gedeelte van 

de dekzandrug in gebruik kan zijn geweest, 

bijvoorbeeld als akker en weidegebied. 

Structuren uit deze perioden ontbreken echter. 

Getuige de ontginningsgreppels is in de 

Middeleeuwen de dekzandrug in gebruik 

genomen als akkerland, waarmee een langdurige 

ophoging met mest en plaggen is 

gestart. Van historische kaarten uit de 19 e 

eeuw is af te leiden dat de Josink Es tot voor 

kort altijd een agrarische functie heeft 

gehad. 

Literatuur 

Bloo, S.B.C., 2002: Aardewerkonderzoek, in : 

Dijkstra, J. en E. Schrijer, Aanvullend Archeologisch 

Onderzoek op de Josink Es te Enschede, 

Bunschoten (ADC-rapport, 128). 

Broeke, P.W. van den, 1987: Oss-Ussen: het 

handgemaakte aardewerk, in : W.A.B. van der 

Sanden en P.W. van den Broeke (red), Getekend 

zand: Tien jaar archeologisch onderzoek in Oss- 

Ussen, Waalre, 101-109. 

Clevis, H. & A.D. Verlinde (red.), 1991: 

Bronstijdboeren in Ittersumerbroek: opgraving van 

een bronstijdnederzetting in Zwolle Ittersumerbroek, 

Stichting Archeologie IJssel/Vechtstreek, Kampen. 

Dijkstra, J. & E. Schrijer, 2002: Aanvullend 

Archeologisch Onderzoek op de Josink Es te 

Enschede, Bunschoten (ADC-rapport, 128). 

Gerritsen, F.A., 2001: Local Identities. Landscape 

and Community in the late Prehistoric Meuse- 

Demer-Scheldt region, Amsterdam, (Amsterdam 

archaeological studies, 9). 

Groenewoudt, B.J. & A.D. Verlinde 1989: Ein 

Haustypus der NGK und eine Vorratsgrube aus 

der frühen Eisenzeit in Colmschate, Gem. 

Deventer. Berichten Rijksdienst Oudheidkundig 

Bodemonderzoek 39, 269-295. 

Groenewoudt, B.J., 1994: Prospectie, waardering 

en selectie van archeologische vindplaatsen: Een 

beleidsgerichte verkenning van middelen en mogelijkheden, 

Amersfoort, (Nederlandse 

Archeologische Rapporten, 17). 

Groenewoudt B.J., Th. Spek & H.M. van der Velde 

1998: Raalte-Jonge Raan: de geschiedenis van een 

Sallandse bouwlandkamp, Amersfoort, 

(Rapportage Archeologische Monumentenzorg, 

58). 

Groenewoudt B.J., J.H.C. Deeben & H.M. van der 

Velde 1999: Raalte-Jonge Raan: De afronding van 

de opgraving en het esdek onderzoek, Amersfoort, 

(Rapportage Archeologische Monumentenzorg, 

73). 

Hermsen, I., 2003: Wonen en graven op 

Prehistorische gronden. Archeologisch Onderzoek 

van Nederzettingsresten uit de Bronstijd en IJzertijd 

op de percelen Holterweg 59 en 61 te Colmschate 

(gemeente Deventer), Hengelo. 

Huijts, C.S.T.J., 1992: De voor-historische boerderijbouw 

in Drenthe. Reconstructiemodellen van 

1300 vóór tot 1300 na Chr., Arnhem. 

Mulder, E.F.J. de, M.C. Geluk, I. Ritsema, W.E. 

Westerhof & Th.E. Wong (red.) 2003: De ondergrond 

van Nederland: Geologie van Nederland, deel 

7, Nederlands Instituut voor Toegepaste 

Geowetenschappen TNO, Groningen/Houten. 

Roymans, N & H. Hiddink, 1991: 

Nederzettingssporen uit de bronstijd en de vroege 

ijzertijd op de Kraanvensche Heide te Loon op 

Zand, in: H. Fokkens & N. Roymans (red.), 

Nederzettingen uit de bronstijd en de vroege ijzertijd 

in de lage landen, Amersfoort, (Nederlandse 

Archeologische Rapporten, 13). 


28

Scholte Lubberink, H., 2001: Bedrijvenpark Josink 

Es. Gemeente Enschede. Een Aanvullende 

Archeologische Inventarisatie (AAI -1), RAAP-rapport 

670. 

STIBOKA 1979a: Geomorfologische kaart van 

Nederland schaal 1:50.000, kaartblad 34 -35 

Enschede Glanerbrug, Wageningen. 

STIBOKA 1979b: Bodemkaart van Nederland 

schaal 1:50.000, Toelichting bij de kaartbladen 34 

Oost Enschede-35 Glanerbrug, Wageningen. 

Velde, H.M. van der e.a, 2003: Archeologisch 

onderzoek langs de snelweg. Opgravingen in het 

kader van de aanleg van de Rijksweg 37: Het 

Hoolingerveld bij Knooppunt Holsloot, Bunschoten 

(ADC-rapport, 156). 

Velde, H.M. van der & M.C. Kenemans 2003: Een 

nederzetting uit de IJzertijd en Romeinse Tijd op de 

Hulst (Oostrum, gemeente Venray), Bunschoten 

(ADC-rapport 202). 

Velde, H.M. van der, 2004: Archeologisch onderzoek 

Venray – De Hulst, in: ADC-Info jaargang 

2003, Amersfoort. 

Verlinde, A.D., 1993: Een nederzetting uit de 

Vroege IJzertijd en Middeleeuwse ontginningsgreppels 

te Enschede, Westerheem XLII-2, 62-68. 

Verlinde, A.D., 2000: Archeologische Kroniek van 

Overijssel over 1999. Overijsselse historische bijdragen, 

160-161. 

Lijst van afbeeldingen 

Afb. 1: Lokatie van het plangebied. 

Afb. 2: De onderzoekslocatie op de geomorfologische 

kaart. 

Afb. 3: Puttenplan. 

Afb. 4: Overzicht van alle sporen. 

Afb. 5: Overzicht van gebouwen en bijgebouwen. 

Afb. 6: Plattegrond van gebouw 1. 





Afb. 11: Kelderkuil of silo in gebouw 5. 

Afb. 12: Aardewerk uit de Late Bronstijd 


Afb. 13: Aardewerk met ‘Kalenderberg-versiering’ 


Afb. 14: Plattegrond van de opgraving op de 

Elferink Es. 

Afb. 15: Hoogtelijnenkaart met plattegronden 

van gebouwen en bijgebouwtjes. 

Tabel 1: Vondstaantallen per materiaalcategorie 


29

Bijlage 2 Archeologische onderzoeken - ruimtelijkeplannen ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?