Prikkelbare Darm Syndroom (PDS) - Medisch Centrum Haaglanden

Informatie van de Maag Lever Darm Stichting en de Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen
Prikkelbare
Darm
Syndroom

Deze brochure is ontwikkeld door de Maag Lever Darm Stichting
en de Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen.
De Maag Lever Darm Stichting is een onafhankelijke
organisatie die zich inzet om maag-, darm- en leverziekten te
voorkomen en te bestrijden en patiënten een betere kwaliteit
van leven te kunnen bieden. De stichting werkt intensief samen met organisaties
en personen die een bijdrage kunnen leveren aan het realiseren van deze missie,
zoals patiëntenorganisaties, vrijwilligers, verenigingen van specialisten en zorgprofessionals,
overheden en het bedrijfsleven.
De Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen is de
wetenschappelijke beroepsvereniging van maag-darm-leverartsen.
De vereniging wil onder andere de kennis over ziekten van de
spijsverterings organen bevorderen. Hieronder vallen slokdarm, maag, dunne
darm, dikke darm, alvleesklier, lever en galwegen, en het anale gebied.
januari 2010
Redactie • Maag Lever Darm Stichting
Ontwerp en opmaak • Oranje Vormgevers
Illustraties • Van der Zon – Visueel
Drukwerk • Dunnebier Print
Artikelcode 5027
Inhoud
Prikkelbare Darm Syndroom
Een verhaal uit de praktijk
Wat is het Prikkelbare Darm Syndroom?
De spijsvertering
Prikkelbare Darm Syndroom
Wat zijn de criteria?
Wat zijn de klachten?
Wat zijn de oorzaken?
Wat kan de arts doen?
Behandeling met medicijnen
Behandeling met een therapie
Wat kunt u zelf doen?
Hoe verder?
Extra informatie of vragen?
4
5
5
6
7
8
9
10
11
13
13
16
16

Een verhaal
uit de praktijk
’Een half jaar geleden ben ik vreselijk ziek geworden nadat ik in een restaurant
iets verkeerds heb gegeten. De besmette kip bleek achteraf de boosdoener
te zijn, want in mijn ontlasting werd de bacterie Campylobacter jejuni
gevonden. Mijn darmen waren een paar dagen fl ink van slag, en sindsdien
blijf ik last houden van darmklachten. Ik heb bijna elke dag buikkramp en
heb soms last van dunne ontlasting. Wanneer ik het erg druk heb op mijn
werk worden mijn klachten vaak erger. Ik had vroeger ook al gauw last van
mijn darmen, maar na de darminfectie is dit erger geworden. Ik ben naar
mijn huisarts gegaan en hij heeft mij doorverwezen naar een specialist in
het ziekenhuis. Hier heb ik een uitgebreid darmonderzoek gehad. De arts
die me onderzocht vertelde dat ik het Prikkelbare Darm Syndroom heb, en
dat andere darmaandoeningen zijn uitgesloten. Ik moet nu goed letten op
wat ik eet, en probeer zoveel mogelijk stress te vermijden. De arts heeft me
een medicijn voorgeschreven dat ik mag gebruiken als ik last heb van
darmkrampen. Ik kan de klachten herkennen, en houd ze meestal onder
controle. ‘
In deze brochure krijgt u informatie over het Prikkelbare Darm Syndroom (PDS).
De brochure geeft informatie over de oorzaken, welke klachten kunnen optreden,
welke behandelingen er zijn en wat u er zelf aan kunt doen.
Wat is het Prikkelbare
Darm Syndroom?
Het Prikkelbare Darm Syndroom (PDS) wordt ook wel een spastische darm
genoemd. Men spreekt ook wel van het Irritable Bowel Syndrome, afgekort
als IBS. De darmen spelen een belangrijke rol in het spijsverteringsstelsel.
Eerst krijgt u in het kort uitleg over de werking van de
spijsverteringsorganen en de functie van de darmen.
> De spijsvertering
Het verteren van voedsel wordt ook
wel spijsvertering genoemd. Alle
organen die samen zorgen voor de
spijsvertering noemen we het spijsverteringsstelsel.
De spijsvertering begint in de mond. In
de mond wordt voedsel fi jngekauwd en
vermengd met speeksel. Hierdoor kunt
u het voedsel makkelijk doorslikken.
In het speeksel zitten stoffen die het
voedsel helpen verteren. Zodra u
voedsel doorslikt, komt het in de
slokdarm. De slokdarm is in feite een
soort transportkanaal. De spieren in
de slokdarmwand duwen het voedsel
naar de maag. Op de overgang van
slokdarm naar maag zit een sluitspiertje.
Dit gaat open als er voedsel
01
11
10
Spijsverteringsstelsel
01 Mond 02 Slokdarm 03 Maag
04 Dunne darm 05 Dikke darm
06 Blinde darm 07 Endeldarm 08 Anus
09 Alvleesklier 10 Galblaas 11 Lever
Prikkelbare Darm Syndroom 4
5 Maag Lever Darm Stichting / Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen
02
03
09
04
05
06
07
08
© Van der Zon – Visueel

vanuit de slokdarm de maag in gaat en sluit zich hierna weer. Hierdoor kan er
minder gemakkelijk voedsel en maagsap terugstromen vanuit de maag in de
slokdarm. Het sluitspiertje zorgt op deze manier voor eenrichtingsverkeer. In de
maag wordt voedsel gekneed en vermengd met maagsap. Dit maagsap wordt
door de maag aangemaakt en het bevat onder andere zoutzuur. Het zure maagsap
bevordert de verdere vertering van het voedsel in de maag. Daarnaast vormt
het zoutzuur een barrière tegen eventuele ziekmakende bacteriën die u met het
eten binnenkrijgt. Daarna gaat de voedselbrij via de maaguitgang in kleine porties
door naar de dunne darm. In het eerste deel van de dunne darm worden galvloeistof
en alvleeskliersap toegevoegd aan de voedselbrij. Deze spijsverteringssappen
zijn nodig voor de afbraak van vetten, eiwitten en suikers. In de dunne darm vindt
het grootste deel van de voedselvertering plaats. Belangrijke voedingsstoffen
worden via de wand van de dunne darm door het lichaam opgenomen. De dunne
darm gaat over in de dikke darm. De dikke darm onttrekt water en zouten aan
deze dunne brij. Wat daarna overblijft is de normale vaste ontlasting. De ontlasting
wordt door de dikke darm naar de endeldarm geduwd. Als er ontlasting in de
endeldarm komt voelt u aandrang. De spijsvertering is voltooid als de ontlasting
via de anus het lichaam verlaat.
De dikke darm is ongeveer een meter lang en ligt als een soort ‘hoefijzer’ in uw
buik. De dikke darm begint rechtsonder in de buik en loopt via een aantal bochten
naar de linker onderbuik. Daar gaat de dikke darm over in de endeldarm. De
endeldarm eindigt in de anus.
De medische naam voor dikke darm is colon. Het laatste bochtige stuk van de
dikke darm vlak voor de endeldarm heet het sigmoïd. De medische naam voor
endeldarm is rectum.
> Prikkelbare Darm Syndroom
Het Prikkelbare Darm Syndroom (PDS) is een veelvoorkomende aandoening in de
westerse wereld. Ongeveer vijf tot twintig procent van de Nederlandse bevolking
heeft last van PDS. De diagnose wordt vooral gesteld bij jongvolwassenen. PDS
komt ongeveer twee keer zo vaak voor bij vrouwen als bij mannen.
PDS behoort tot de zogenoemde functionele buikklachten of functionele maagdarmklachten.
Wanneer bij onderzoek geen afwijkingen worden gevonden, wordt
vaak deze diagnose gesteld. De klachten worden veroorzaakt door een overgevoelige
darmwand of verstoorde bewegingen van de darm. De klachten zijn medisch
gezien niet ernstig, maar kunnen wel erg vervelend en pijnlijk zijn en invloed
hebben op uw dagelijkse leven.
Wat zijn de criteria?
Wereldwijd is door medisch specialisten vastgesteld wanneer de diagnose
‘Prikkelbare Darm Syndroom’ kan worden gesteld. Met deze graadmeter
kunnen artsen beter de diagnose PDS stellen en een behandeling voorschrijven.
De criteria bestaan uit drie fasen:
1 De patiënt heeft last van steeds terugkerende pijn (of een onaangenaam
gevoel) in de buik, met ten minste twee van de onderstaande kenmerken:
> De pijn wordt minder na de stoelgang;
> Het begin van de (pijn)klachten hangt samen met een verandering in
de frequentie van de ontlasting;
> Het begin van de (pijn)klachten hangt samen met een verandering in
de vorm van de ontlasting.
2 Om de diagnose PDS te kunnen stellen moeten de klachten minstens zes
maanden geleden zijn begonnen. Als de patiënt gedurende drie van die zes
maanden voldoet aan de bovenstaande criteria, kan de diagnose gesteld
worden.
3 Als de klachten ook kunnen wijzen op een andere aandoening, dan moet die
eerst uitgesloten worden.
Prikkelbare Darm Syndroom 6
7 Maag Lever Darm Stichting / Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen

Wat zijn de klachten?
PDS kenmerkt zich met name door buikpijn en problemen met de ontlasting,
zoals diarree, verstopping en een opgeblazen gevoel. PDS is in principe een
chronische aandoening, maar het klachtenpatroon kan erg wisselend zijn.
Sommige mensen met PDS hebben continu klachten. Vaak verergeren de
klachten in periodes van stress of drukte. Ook kunnen de klachten soms
een hele periode verdwijnen.
De meest voorkomende klachten van PDS worden hieronder kort toegelicht:
> Buikpijn en/of buikkrampen
De pijn zit vaak onder in de buik of rond de navel. Ook kan de pijn uitstralen naar
de rug of de zij. De pijn kan zeurend zijn, of gepaard gaan met hevige pijnscheuten.
De pijn treedt vooral overdag op, en bij sommige mensen verergeren pijnklachten
na de maaltijd. Na de stoelgang of na het laten van enkele winden, wordt de pijn
vaak minder. Soms zijn de buikpijnaanvallen zo hevig, dat ze doen denken aan
een gal- of niersteenaanval.
> Problemen met de stoelgang: diarree of verstopping
In de meeste gevallen hebben mensen met PDS diarree of verstopping. Bij diarree
is de ontlasting dun of zelfs waterdun. Vaak komt aandrang plotseling opzetten
en kan men de ontlasting niet goed ‘ophouden’. Bij verstopping is de ontlasting
hard en moet er hard worden geperst om de ontlasting kwijt te kunnen raken.
> Opgeblazen gevoel
In de darm komen van nature bacteriën voor. Deze bacteriën worden de darmflora
genoemd. Tijdens de afbraak van onverteerbare voedselresten produceert de
darmflora gassen. Hierdoor ontstaat gasophoping. Bij mensen met PDS kan deze
gasophoping toenemen. Hierdoor ontstaan klachten, zoals opboeren, winderigheid,
een opgeblazen gevoel, gerommel in de buik en buikpijn.
De meest voorkomende klachten bij PDS zijn:
• buikpijn en/of buikkrampen;
• diarree of verstopping;
• opgeblazen gevoel.
Daarnaast kan PDS ook klachten geven die niet direct met de darm te maken
hebben. Met name moeheid, maagklachten, brandend maagzuur, hoofdpijn, pijn
in de rug en pijn bij het vrijen zijn klachten die bij PDS kunnen voorkomen.
Let op: klachten als bloed bij de ontlasting, ernstige diarree, onverklaarbaar
gewichtverlies of koorts horen zeker niet bij PDS. Als u hier last van hebt, is het
verstandig om naar de huisarts te gaan. Ook als uw klachten ontstaan als u boven
de vijftig jaar bent of uw stoelgang plotseling duidelijk verandert, is het verstandig
om naar de huisarts te gaan.
Wat zijn de oorzaken?
De oorzaak van PDS is niet precies bekend. Waarschijnlijk gaat het bij de
klachten om een combinatie van factoren. Er is altijd sprake van een
gestoorde (spastische) beweging van de darm en/of een extra gevoelige
darmwand. Daarnaast spelen onderstaande factoren mogelijk een rol:
> Mogelijk is er sprake van een abnormale verwerking van prikkels in het
maag-darmkanaal en mogelijk ook in de hersenen, waardoor mensen met
PDS eerder pijn in de darmen waarnemen dan andere mensen. Hier wordt
nog onderzoek naar gedaan.
> PDS lijkt te kunnen worden uitgelokt door een darminfectie (voedselvergiftiging).
Prikkelbare Darm Syndroom 8
9 Maag Lever Darm Stichting / Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen

Een verkeerde voeding kan de klachten van PDS verergeren. Meestal geeft
een vezelarme of eenzijdige voeding verergering van klachten. Bij sommige
mensen met PDS kunnen de klachten juist verergeren door het eten van vezels.
Vooral de zogenoemde onoplosbare vezels kunnen klachten verergeren. Deze
onoplosbare vezels komen voor in volkoren, graan of zemelen. Meer informatie
over onoplosbare en oplosbare voedingsvezels vindt u verderop in deze brochure
onder “Wat kunt u zelf doen”.
> Stress zoals emoties, spanningen en nervositeit kunnen leiden tot verergering
van klachten.
Wat kan de
arts doen?
Als u darmklachten blijft houden, is het verstandig om naar uw huisarts te
gaan. Samen met uw huisarts kunt u bespreken waar u last van hebt en wat
u zelf al hebt gedaan om de klachten te verminderen. Zo kan uw huisarts
erachter komen wat er met u aan de hand is en u adviezen geven die de
klachten helpen verminderen. Ook kan de huisarts medicijnen voorschrijven
die de klachten kunnen verminderen.
Soms is verder onderzoek nodig om andere aandoeningen uit te sluiten. De huisarts
verwijst u dan door naar een maag-darm-leverarts (MDL-arts) of een internist in
het ziekenhuis.
Verder onderzoek kan nodig zijn als:
> de diarree of obstipatie aanhoudt;
> de klachten ontstaan na uw vijftigste jaar;
> u andere klachten krijgt dan u eerst had;
> u klachten hebt die niet bij PDS horen zoals bloed in de ontlasting, onverklaarbaar
gewichtsverlies of koorts.
> Behandeling met medicijnen
In sommige gevallen kan de huisarts medicijnen voorschrijven om uw klachten te
verminderen. Deze medicijnen zijn gericht op een verbetering van het ontlastingspatroon
en soms ook op pijnbestrijding, of op een combinatie hiervan.
> Medicijnen tegen verstopping
Als u vooral last hebt van verstopping of een moeilijke stoelgang, zijn er verschillende
middelen die de ontlasting zachter kunnen maken en de stoelgang op gang helpen:
> Bulkvormers
Deze middelen hebben dezelfde eigenschappen als oplosbare voedingsvezels:
ze nemen vocht op. Ze zorgen voor een soepele ontlasting en een goede
darmwerking. Het is belangrijk dat u bij bulkvormers extra veel drinkt, omdat
deze medicijnen averechts werken als ze niet voldoende vocht op kunnen
nemen. Voorbeelden van bulkvormers zijn Metamucil ® of Volcolon ® .
Bulkvormers bevatten vaak psylliumzaad/psylliumvezels en zemelen. Ze
kunnen zonder problemen langdurig gebruikt worden, omdat ze de darm
niet prikkelen. Bulkvormers kunt u oplossen in bijvoorbeeld water, yoghurt,
of vruchtensap.
> Vochtbinders
Deze middelen houden vocht vast in de darm, waardoor de ontlasting zachter
wordt. Voorbeelden van deze vochtbinders zijn; anorganische zouten
(magnesiumoxide en magnesiumsulfaat) en macrogol (o.a. Movicolon ® ,
Transipeg ® , Forlax ® ).
> Contactlaxantia
Deze middelen activeren de darmbewegingen door een chemische prikkeling
van de darmwand. Hierdoor hebben ze een sterk laxerend effect. Voorbeeld
zijn bisacodyl en natriumpicosulfaat.
De middelen zijn in het algemeen niet geschikt voor langdurig gebruik,
Prikkelbare Darm Syndroom 10
11 Maag Lever Darm Stichting / Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen

omdat er aanwijzingen zijn dat dit het slijmvlies in de darmwand kan
beschadigen. Overleg altijd met uw huisarts als u tijdelijk contactlaxantia
gebruikt. Uw arts kan deze middelen tijdelijk voorschrijven als verstopping
bij PDS op de voorgrond staat.
Wees voorzichtig met ‘natuurlijke’ middelen op basis van sennapeulen die u
bij de drogist, apotheek of reformzaak kunt kopen. Gebruik ze vooral niet te
vaak en niet te lang achter elkaar. Overleg bij voorkeur met uw arts.
> Medicijnen tegen diarree
Hebt u vaak last van diarree, dan kan de arts u een diarreeremmer voorschrijven.
Deze zorgt er voor dat de ontlasting wat vaster wordt, bijvoorbeeld loperamide
(onder andere Imodium ® en Diacure ® ). Gebruik deze medicijnen echter niet
dagelijks, tenzij uw arts dat voorschrijft.
Ook bovengenoemde bulkvormers kunnen helpen bij diarree. Ze zorgen er dan
voor dat de ontlasting wat vaster wordt.
> Medicijnen tegen buikpijn en buikkrampen
U kunt zelf paracetamol innemen tegen de pijn. De huisarts kan eventueel een
sterkere pijnstiller voorschrijven. Middelen zoals ibuprofen (onder andere Advil ® ),
diclofenac (onder andere Voltaren®) en aspirine zijn niet aan te raden omdat
deze als bijwerking maag- en darmklachten kunnen geven.
Bij darmkrampen kan de huisarts een medicijn voorschrijven die de krampen
bestrijdt. Het meest bekende middel tegen darmkrampen is mebeverine (onder
andere Duspatal ® / Duspatalin ® ). Dit middel verbetert de bewegingen van de
darm en kan darmkrampen verminderen.
Lage doseringen van antidepressiva kunnen een gunstige werking hebben op
sommige PDS-klachten. Bepaalde antidepressiva verminderen namelijk de
gevoeligheid van de darm voor pijnprikkels. Deze medicijnen worden alleen voorgeschreven
bij hevige klachten, of als andere behandelingen geen effect hebben.
> Behandeling met een therapie
In sommige gevallen kunnen mensen met PDS baat hebben bij hypnotherapie of
bekkenfysiotherapie. De huisarts kan u hierover meer informatie geven en u
eventueel doorverwijzen.
> Hypnotherapie
Tijdens deze behandeling leert de hypnotherapeut mensen onder hypnose
hun darm positief te beïnvloeden. Bij een aanzienlijk deel van de mensen
met PDS kunnen klachten afnemen. Er zijn hypnotherapeuten die zich
gespecialiseerd hebben in de behandeling van PDS. Sommige zorgverzekeraars
vergoeden een aantal van deze behandelingen. Informeer bij uw
zorgverzekeraar of hypnotherapie vergoed wordt.
> Bekkenbodemfysiotherapie
Bekkenbodemfysiotherapie is een speciale vorm van fysiotherapie, die zich
richt op de bekkenbodemspieren. Klachten als verstopping, hevige aandrang
en ongewild ontlastingsverlies kunnen veroorzaakt worden door problemen
met deze bekkenbodemspieren. Vaak komen dan ook andere bekkenbodemklachten
voor, zoals pijn bij het vrijen, moeite met plassen of urineverlies. In
dat geval kan bekkenbodemfysiotherapie de klachten verminderen.
Wat kunt u zelf doen?
U kunt zelf een aantal maatregelen nemen om de PDS-klachten te
verminderen. Belangrijke punten om op te letten zijn het voedingspatroon
en leefstijl. Onderstaande tips en adviezen helpen u hierbij:
> Eet gezond, gevarieerd en vezelrijk
Gebruik een gevarieerde en vezelrijke voeding. Vezels zitten voornamelijk in volkorenproducten,
groenten en fruit. We kunnen vezels verdelen in twee groepen:
Prikkelbare Darm Syndroom 12
13 Maag Lever Darm Stichting / Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen

de ‘onoplosbare’ en de ‘oplosbare vezels’. De ‘onoplosbare’ vezels worden niet
verteerd in de darm en zijn onveranderd in de ontlasting terug te vinden. Ze werken
als een soort spons. Ze nemen veel vocht op en zorgen op deze manier voor meer
en zachtere ontlasting. Onoplosbare vezels kunnen bij een deel van mensen met
PDS ook prikkeling geven, dus extra klachten. Neem er dus niet te veel van als u
merkt dat u meer klachten krijgt. Onoplosbare vezels zitten met name in volkorenbrood,
muesli, zilvervliesrijst en andere volkorenproducten of graanproducten.
De ‘oplosbare’ vezels komen onverteerd in de dikke darm terecht waar de darmbacteriën
(darmflora) ze zodanig bewerken dat er stoffen vrijkomen die een
gezonde darmwerking stimuleren. Oplosbare vezels zitten met name in peulvruchten,
havermout, groenten en fruit.
In sommige groenten en in schillen van fruitsoorten komen zowel oplosbare als
onoplosbare vezels voor. Voorbeelden hiervan zijn: komkommer, courgette,
selderij en tomaat.
Wilt u weten of uw dagelijkse voeding voldoende vezels bevat? Doe de vezeltest
op www.vezeltest.nl
Een gezonde en gevarieerde voeding bevat alle voedingsstoffen die u dagelijks
nodig hebt. De ‘Schijf van Vijf’ van het Voedingscentrum vormt de basis voor het
samenstellen van een gezonde maaltijd. Neem dagelijks voedingsmiddelen uit
alle vijf de groepen van de ‘Schijf van Vijf’. Dan weet u zeker dat u alle belangrijke
voedingsstoffen binnenkrijgt.
Als u zelf merkt dat u klachten krijgt na het eten van bepaalde voedingsmiddelen,
probeer deze dan met mate te gebruiken. Wees voorzichtig met het weglaten van
voedingsmiddelen zonder overleg met uw arts of diëtiste, omdat anders op den
duur een tekort aan bepaalde vitaminen en andere belangrijke voedingsstoffen
kan ontstaan. Als u vragen hebt over uw voedingspatroon kan een diëtist advies
geven.
Probiotica zijn producten die grote hoeveelheden nuttige melkzuurbacteriën
bevatten. Deze kunnen een gunstige invloed hebben op darmklachten. Er is nog
meer onderzoek nodig naar de gunstige effecten van probiotica op darmklachten.
Sommige mensen met PDS geven aan dat hun klachten verminderen na het
gebruik van probiotica.
Probiotica die zijn toegevoegd aan zuivelproducten zijn te koop in de supermarkt.
Bij de apotheek en drogist zijn probiotica in poedervorm en in capsules verkrijgbaar.
> Drink voldoende
Als u een vezelrijke voeding gebruikt, is het belangrijk om voldoende te drinken.
Vezels hebben namelijk vocht nodig om goed te kunnen werken. Drink daarom
dagelijks minstens 2 liter vocht.
> Zorg voor voldoende beweging
Schijf van Vijf
Bron: Voedingscentrum
Door regelmatig te bewegen wordt de darmbeweging gestimuleerd. Dit is belangrijk
voor een goede spijsvertering. Ook kunt u verstopping hierdoor voorkomen.
Prikkelbare Darm Syndroom 14
15 Maag Lever Darm Stichting / Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen

Vermijd stress
Stress is niet de oorzaak van PDS, maar het kan de klachten wel verergeren. Er
zijn verschillende manieren om stress te verminderen. Dit kan door ontspanningsoefeningen,
yoga of meditatie, maar ook door beweging (wandelen, fietsen,
zwemmen) of door te sporten.
> Stop met roken
Voor uw algehele gezondheid is het verstandig om niet te roken.
Hoe verder?
PDS is geen ernstige aandoening, maar de klachten die erbij horen kunnen
in het dagelijkse leven beperkingen opleveren. Vooral als u vaak en langdurig
last hebt, is normaal functioneren niet altijd mogelijk. Met de adviezen
uit deze brochure kunt u wellicht uw klachten beter onder controle krijgen.
Extra informatie
of vragen?
Hebt u nog vragen over uw klachten, neem dan contact op met uw arts.
U kunt ook met de Infolijn van de Maag Lever Darm Stichting bellen of mailen.
De Infolijn 0900 - 20 25 625 (€ 0,15 pm) op werkdagen van 10.00 tot 14.00 uur
E-mail voorlichting@mlds.nl
Internet www.mlds.nl
Hebt u na het lezen van deze brochure nog vragen over ander onderwerpen die
ter sprake zijn gekomen? Kijk dan in het brochureoverzicht op pagina 18 voor extra
informatie.
> Andere belangrijke adressen
> PDS Belangenvereniging
Postbus 2597, 8901 AB Leeuwarden
Telefoon: 088 – 73 74 666
(voor zakelijke aangelegenheden: ma t/m do 19.00-20.00 uur)
PDS-Infolijn: Via telefoon bereikbaar op 088 - 737 4636 (088-PDS INFO)
ma: 14.00 - 16.00 uur, di: 19.00 - 21.00 uur, wo: 19.00 - 21.00 uur,
do: 14.00 - 16.00 uur, of via Skype:do: 19.00 - 21.00 uur
Website: www.pdsb.nl
E-mail: info@pdsb.nl
Voor informatie over hypnotherapie kunt u terecht bij:
> De Nederlandse Academie voor Psychotherapie
Telefoon: 020 – 61 50 494 (van 9.00 - 12.00 uur)
Internet: www.academie-psychotherapie.nl of
www.pds-therapeuten.nl
Prikkelbare Darm Syndroom 16
17 Maag Lever Darm Stichting / Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen

Overzicht brochures
Slokdarm- en
Maagbrochures
Brandend
maagzuur
Functionele
maagklachten
Maagkanker
Maagslijmvliesontsteking
Maagzweer
Slokdarmkanker
Lever- gal- en
alvleesklierbrochures
Alvleesklierontsteking
Galstenen
Hepatitis
Kanker in de lever
Leveraandoeningen
door alcoholgebruik
Levercirrose
Levertransplantatie
Darmbrochures
Aambeien
Coeliakie
Darmflora
Diarree
Dikkedarmkanker
Dikke darmpoliep
Divertikels
Ontlastingsincontinentie
Prikkelbare Darm
Syndroom
Verstopping
Ziekte van Crohn en
colitis ulcerosa
Voeding
en spijsvertering
Spijsvertering
bij 50+ ers
Voeding bij leveraandoeningen
Voeding bij MDLaandoeningen
Deze brochures kunt u bestellen in de webshop op onze website www.mlds.nl,
of via onze Infolijn, telefoon 0900 – 20 25 625 (€ 0,15 per minuut).
Onderzoek
Colonoscopie
ERCP
Gastroscopie
Sigmoïdoscopie
Kinderen
Buikpijn bij
kinderen
Diarree bij kinderen
Rottige buiken
boekje
Verstopping bij
kinderen
Sondevoeding
Sondevoeding via
een neussonde
Sondevoeding via
een voedingsstoma
Algemene
brochures
Corporate brochure
Preventiebrochure
Preventie van
spijsverteringsaandoeningen
Prikkelbare Darm Syndroom 18
19 Maag Lever Darm Stichting / Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen