PDF De waddenkust ontwaakt - Atelier Fryslân

Atelier Fryslân
werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
De Waddenkust ontwaakt
integraal advies Waddenland, deeluitwerking Groningen

2
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

De Waddenkust ontwaakt
integraal advies Waddenland, deeluitwerking Groningen
Den Haag, juli 2012

4
( 1 ) inleiding
EEn vErstilDE kust
De Wadkust is een heel ‘eigen’ kust. Waar aan de noordzee tal van kustplaatsen
zijn ontwikkeld, en levendigheid soms doorslaat naar schreeuwerig vertier, is
de Wadkust nagenoeg leeg en heerst de stilte. nuchter, puur en noest, wars
van opsmuk en opgelegd vermaak. De Wadkust is van een ontegenzeggelijke
schoonheid.
noest puur nuchter
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

EEn GEpAssEErDE kust
De Wadkust is ook een gepasseerde kust. Door gebrek aan dynamiek trekken de
jongeren weg, naar de stad of verder. Het landelijk gebied ontvolkt, waar de steden
nog een bescheiden groei doorlopen.
Op weg naar vlieland, terschelling, Ameland of schiermonnikoog slaan de vele
honderdduizenden toeristen het gebied over. Ook de inwoners van de provincies
Groningen en Friesland laten het gebied goeddeels links liggen, ze profiteren
nauwelijks van de aanwezigheid van hun kust.
bevolkingstoe- en afname 2007-2025 (CBs)
12%
6/12%
0/6%
0/-6%
-6/-12%
-12%
vErGEEFsE plAnnEn
Het gebied zit in een negatieve spiraal. Maar het is niet zo dat de wadkust aan de
aandacht van de plannenmakers ontsnapt. Er wordt veel gepland, maar weinig
gerealiseerd. Het gebied wordt plannenmoe; ‘al die plannen halen niks uit, er
gebeurt toch niks’.
Ofschoon dat vraagt om een meer uitgebreide analyse van die plannen vallen bij
een eerste beschouwing wel een aantal zaken op:
• plannen missen een sterke ‘motor’, verzuimen de koppeling te leggen met de
majeure opgaven / trends als de klimaatverandering, de ontwikkeling in de
landbouw, de ontwikkeling in recreatie en toerisme;
• plannen staan met de rug naar de stad, terwijl juist in de stad de komende
jaren nog een beperkte groei aanwezig is;
• de plannen zijn niet of onvoldoende geënt op de eigenheid van het gebied,
denk aan Blauwestad, Glastuinbouw Eemshaven, landal Greenparc
suyderoogh, Esonstad.
DE OpGAvE
De opgave is even simpel als ingewikkeld: “Maak het ultieme plan, een plan dat
werkt en dat het gebied uit haar negatieve spiraal haalt.”
Het ultieme plan moet:
- Meeliften op de majeure thema’s
- De link met de stad versterken
- Geënt zijn op de eigenheid van het gebied
De Waddenkust ontwaakt, Bosch-Slabbers landschaparchitecten
5

6
( 2 ) majeure thema’s / klimaatopgave
nEErslAG En OpWArMinG
Ons klimaat verandert. De zomers worden gemiddeld warmer. De hoeveelheid
neerslag neemt toe waarbij vooral de neerslagverdeling verandert. in korte perioden
kan extreem veel neerslag vallen, waardoor de piekbelasting toeneemt. Dit leidt
tot extra behoefte aan waterberging voor de opvang van de piekbelasting. Hiertoe
kunnen onder meer het lauwersmeer, de Hunzelaagte en de meanders van de Fivel
worden ingezet.
tegelijkertijd neemt in de zomer het aantal dagen waarop geen of nauwelijks neerslag
valt toe, waardoor verdroging dreigt. Dit heeft zijn weerslag op de productiecapaciteit
van de agrarische gronden, op de zoetwatervoorraad en op de gevoeligheid
voor verzilting.
rijzEnDE zEEspiEGEl
Met de opwarming van de aarde smelten de ijskappen af waardoor de zeespiegel
stijgt. tegelijkertijd worden weerpatronen extremer, met hevigere stormen en hogere
golven tot gevolg.
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
De veranderende condities nopen ook in de Wadkust tot aanpassingen aan de waterkeringen.
De ‘derde toetsronde’ leert dat de zeekeringen nabij het lauwersmeer
en langs de Dollard over aanzienlijke lengte niet aan de norm voldoen. Op termijn
moeten alle dijken langs de Wadkust bestendiger worden gemaakt tegen de toenemende
golfslag.
HittEstrEss in DE stEDEn
De temperatuurstijging doet zich met name in de steden voelen. steden hebben
minder mogelijkheden om in de nacht hun warmte af te staan, waardoor de steden
warmte opbouwen. Hierdoor dreigt hittestress in de steden en zoeken stedelingen
steeds vaker hun verkoeling buiten de stad.
Het stijgen van de gemiddelde temperatuur maakt ons land ook meer frequent
geschikt voor buitenrecreatie, mensen zullen er vaker op uit trekken om te fietsen,
te wandelen, te recreëren.

afgekeurd dijktracé 2e toetsing primaire waterkeringen (bron innovatieve dijkconcepten)
afgekeurd dijktracé 3e toetsing primaire waterkeringen
sterke toename verzilting (bron: royal Haskoning)
toename verzilting
rijzende zee
klimaatopgave door rijzende zeespiegel, verzilting, verdroging en toenemende temperaturen
hittestress
verdroging & verzilting
De Waddenkust ontwaakt, Bosch-Slabbers landschaparchitecten
7

8
ontwikkelingen in de landbouw
schaalvergroting & internationale markt verbreding & regionale markt metropolitane landbouw
De laatst decennia staat de rentabiliteit van de landbouw onder druk. De landbouw
zoekt naar wegen om de opbrengsten te verhogen en de kosten te beperken. Binnen
de landbouw zijn op hoofdlijnen drie ontwikkelingsrichtingen te onderscheiden:
• Boeren die kiezen voor schaalvergroting, grotere bedrijven met navenant grotere
opstallen. Deze boeren produceren in de regel voor de wereldmarkt.
• Boeren die zich toeleggen op de productie van hoogwaardige producten, vaak
voor een meer regionale markt. Deze ontwikkeling sluit aan bij de behoefte aan
kleinschaligheid en authenticiteit. Hierin worden hoogwaardige streekproducten
ontwikkeld, denk aan het rundvlees uit het Maasheggengebied, waddenproducten,
kloosterbieren, zeeuwse zilte zaligheden etc.
• De ontwikkeling van de ‘metropolitane landbouw’, waarbij zich een vernieuwen-
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
de samenhang tussen stad en landbouw ontwikkelt. Hiertoe behoort ook de
opkomst van de ‘stadslandbouw’, waarbij stedelingen in of direct grenzend aan
de stad hun eigen producten gaan telen. Dat kan op daktuinen, in openbare
groengebieden of in tuincomplexen aan de rand van de stad.
Met de toenemende verzilting is ook de landbouw steeds meer op zoek naar de
mogelijkheden van saline teelten, van nicheproducten als lamsoor en zeekraal tot
bulkgerichte teelten van zoutresistente aardappelen, bieten en kolen. Daarbij vindt
ook een omkering van productieomstandigheden plaats; zeeteelt op land (zeeuwse
tong, kokkelhatchery, garnalenkweek, zeeboerderijen, algenteelt), landbouw op zee
(algenproductie).

toerisme en recreatie
globalisering: hang naar authenticiteit warmer: buitenrecreatie vergrijzing: actieve senioren
Onze wereld globaliseert. Globalisering vindt zijn tegenhanger in lokalisering. Met
het groter worden van de wereld neemt de behoefte toe ‘ergens bij te horen’, je
wortels te weten.
in de hectiek van de snel veranderende wereld is de samenleving op zoek naar
veilige thuishavens, naar plekken en dingen die ‘eigen’ zijn. Dat uit zich in de
toenemende belangstelling voor streekcultuur en streekproducten en in een hang
naar authenticiteit. Authenticiteit is in toenemende mate een kernbegrip. We zijn op
zoek naar authentieke omgevingen.
Onze bevolkingssamenstelling verandert. nederland ontgroent en vergrijst; het
aandeel jongeren neemt af en het aandeel senioren neemt snel toe. Deze demo-
grafische ontwikkeling is van invloed op het recreatiegedrag; het recreatiegedrag
individualiseert, waarbij de belangstelling voor actieve vormen van recreatie, gericht
op de beleving van cultuurhistorie, landschap en stedenschoon toeneemt.
passieve vormen van recreatie raken uit de gratie, de ligweide en bloementuin
trekken niet meer. We willen aan onze gezondheid werken, calorieën verbranden,
onze fitheid etaleren. Nederland beweegt. Steeds meer mensen beleven al fietsend,
skeelerend, hardlopend of nordic-walkend het landschap.
De Waddenkust ontwaakt, Bosch-Slabbers landschaparchitecten
9

10
( 3 ) visie ‘de ontwaakte kust’
De Groninger laat haar Wadkust links liggen. Profiteert niet of nauwelijks van de
unieke kwaliteiten die dit landschap biedt; de dynamiek van eb en vloed, het noorderlicht
dat glinstert op het drooggevallen wad, de kwelders, de hoge wolkenluchten
en weidse vergezichten, de cultuurhistorische parels die als ‘objects trouve’ in het
landschap liggen.
De afstand tussen de stad en de rand van het land is te groot, schier onoverbrugbaar.
Er zijn geen of onvoldoende interessante draden die de stad met de rand van
het land verbinden. En de Wadkust zelf is misschien net te noest, te weinig ‘aaibaar’
om een breder publiek te bekoren.
De visie zet daarom in op 3 sporen:
• spanning toevoegen; het ontwikkelen van extra belevings- en gebruikskwaliteit
aan de Wadkust, door het ontwikkelen van vaandeldragers/bestemmingen, passend
bij de geest van deze kust;
• Draden spannen; het ontwikkelen van aantrekkelijke verbindingen tussen de
stad Groningen (leeuwarden) en de Wadkust;
• parels poetsen; langs deze draden worden lokale pareltjes opgepoetst en komen
nieuwe initiatieven tot ontwikkeling.
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

De visie zet in op 3 sporen:
spanning toevoegen: ontwikkelen bestemmingen aan de kust
Draden spannen: aantrekkelijke langzame en snelle verbindingen tussen stad en kust
parels poetsen: lokale parels oppoetsen en nieuwe initiatieven stimuleren
weefdraad lauwersoog
weefdraad WadlAB
weefdraad kustroute
De Waddenkust ontwaakt, Bosch-Slabbers landschaparchitecten
11

12
1. spanning toevoegen
Het ontwikkelen van extra belevings- en gebruikskwaliteit op een tweetal bestemmingen:
• lauwerszee: een oerlandschap met recreatie en het Museum v/h Waddenland;
• zone Delfzijl-Eemshaven: WadlAB, laboratorium voor innovatieve (zilte) landbouw en innovatieve kustverdediging
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

2. draden spannen
Ontwikkelen van aantrekkelijke verbindingen tussen stad en de wadkust
• auto, water, fiets en voet
• voortbouwen op cultuurhistorische structuren: stadsweg, reitdiep, Fivel, maren en dijken
• aanvullen van ontbrekende schakels
De Waddenkust ontwaakt, Bosch-Slabbers landschaparchitecten
13

14
3. parels poetsen
Ontwikkelen van parels langs de draden:
• opppoetsen, versterken van bestaande parels, o.a: noordpolderzijl, borgen, bestaande musea, dorpshaventjes
• stimuleren van nieuwe ontwikkelingen, oa: warmoezerijen, voormalige borgterreinen, verblijfsrecreatie, aanlegsteigers
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

( 4 ) nieuwe vaandeldragers
kern van deze gedachte is het toevoegen van extra attractiewaarde / spanning langs
de kust, op de ‘koppen’ van de ‘weefdraden’ vanuit de stad. Deze vaandeldragers
moeten passen bij de geest van de kust en inspelen op majeure ontwikkelen, mogelijkheden
bieden tot ‘mee-koppelen’.
HEt lAuWErsMEEr Ont-tEMD
Groningen is ontstaan op de uiterste punt van de Hondsrug, maar ook op de plek
tot waar de lauwerszee ooit het land in reikte. De lauwerszee was (met Dollard
en Middelzee) een van de drie grote zeeën die de Groninger en Friese Wadkust
doorkliefde. Het was een gebied waar het heftig kon spoken; de zee trok het gebied
in en uit, waarbij grote hoeveelheden sediment werden verplaatst en de vloed het
water danig kon opstuwen. Het was een landschap van ongekende dynamiek, met
droogvallende platen, slikken en schorren.
later zijn grote delen van de lauwerszee ingepolderd. Met de aanleg van de zeedijk
in de 60-er jaren is het lauwersmeer ontstaan en is de dynamiek verbannen. Het
water is getemd, het landschap zijn spanning ontnomen. Het lauwersmeer is tot
een tam landschap verworden, met saaie bossen waar militairen oefenen, een standaard
huisjesterrein waar gezinnen ‘recreëren’ en een dorp vol ‘notariswoningen’.
in niets herinnert dit wat uitgebluste landschap aan de spanning, aan de dynamiek
en dramatiek van weleer.
lauwersmeer: een uitgeblust landschap
De Waddenkust ontwaakt, Bosch-Slabbers landschaparchitecten
15

16
Bestemming: Onttemde lauwerszee
Het voorstel is het lauwersmeer haar spanning en dynamiek terug te geven en het
gebied te ontwikkelen tot ‘de Biesbosch van het noorden’, een groot intergetijdengebied
waar het zoute water vanuit de zee het zoete water vanuit het land ontmoet.
Aanleidingen voor deze verandering zijn ook de afgekeurde dijk (3e toetsing) en de
natura2000 verplichtingen om verruiging van het natuurgebied tegen te gaan.
De huidige dijk wordt doorlaatbaar gemaakt, waardoor de zee weer het gebied
in- en uit kan trekken, geulen kan uitschuren, platen kan opwerpen. Het saaie bos
vormt zich om tot een natuurlijk vloedbos, met geulen, platen en pioniersbos op de
hogere delen. Het gaat weer spoken in het gebied!
landwaarts wordt een nieuwe dijk aangelegd. Doordat de bestaande dijk fungeert
als golfbreker kan deze nieuwe dijk lichter worden uitgevoerd. in een dergelijk
gebied, waar niet alles volgens geijkte patronen is geordend, waar de dynamiek
zorgt voor spanning, verrassing en complexiteit, wordt het weer aantrekkelijk om te
recreëren, te verblijven, een weekeinde te verpozen.
Binnen dit teruggewonnen ‘oerlandschap’ van slikken en kwelders, geulen en platen
ligt lauwersoog als een eiland in de ruimte. Het eiland lauwersoog, met de enige
boskust van nederland ligt als een verbijzondering precies op de grens van Fryslân
en Groningen, van Waddenzee en lauwerszee. Op dit eiland, waar de veerboot naar
schiermonnikoog vertrekt, wordt een ‘bestemming’ toegevoegd: Het Museum van
het Waddenland.
insel Hombroich museum (DE) louisiana Museum of Modern Art (Dk)
kröller-Müller Museum (nl)
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
MusEuM vAn HEt WADDEnlAnD
Het noorderlicht kleurt de Wadkust telkens anders, van pastelle tinten tot zwaar
aangezette kleuren die zich op het netvlies hechten. tal van fotografen en schilders
hebben zich door het noorderlicht laten inspireren, van Cas Oorthuys tot Ger Dekkers,
de schilders van De ploeg of een Waddenschilder als Geurt Busser.
Het voorstel is deze kunst te bundelen op de plek waar men het noorderlicht in
optima forma ervaart. in een opzet vergelijkbaar met insel Hombroich (Duitsland)
worden, verspreid over het landschap, verschillende paviljoens gesticht. in deze
paviljoens (de buitendependance van zowel het Groninger- als het Friesmuseum)
wordt kunst tentoongesteld, waarbij de buitenruimte meedoet als beelden-tuin/
landschap. zo kunnen op een nieuwe wierde kunstwerken worden bewonderd tegen
de achtergrond van de zee en het wad – á la Museum louisiana (Humblebaek,
Denemarken). in het bos ligt een tweede paviljoen, met een beeldentuin vergelijkbaar
met het kröller Müller. Een derde paviljoen ligt op de dijk in lauwersoog en
besteedt aandacht aan de rijke cultuurgeschiedenis van het Waddenland. Door het
bundelen van meerdere exposities rondom het unEsCO-werelderfgoed ontstaat
een krachtig museum; een publiekstrekker van formaat.

Dokkum
Waddenzee fietsroute
Waddenallee
Esonstad
Eezone
eiland lauwersoog
‘getemde lauwerszee’
brak, gedempt getij
‘Museum van het Waddeland’
‘onttemde lauwerszee’
zout, dijk teruggelegd
vloedbos
reitdiepzone
zoutkamp
De Waddenkust ontwaakt, Bosch-Slabbers landschaparchitecten
17

18
getijdecentrale
brakwatermilieu
menging zoet&zout
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
eiland lauwersoog
nieuwe kwelders
dorp
Museum v/h Waddenland
paviljoens 1 & 2
wadwoud
dijkring suyderoogh
Groninger strand
Museum v/h Waddenland
paviljoen 3
verdronken bossen
verdronken oefendorp Marne
Wadden Allee n361
als nieuwe zeedijk
‘doorknippen’ zeedijk
voormalige militaire
uitkijktoren
kwelderpad
boseiland lauwersoog
in een
oerlandschap

intermezzo: in 3 stappen naar de Onttemde lauwerszee
Het idee van de ‘Onttemde lauwerszee‘ is een grote ingreep, die in
fasen zou kunnen worden uitgevoerd.
stap 1
De eerste stap is het doorontwikkelen van lauwersoog tot een aantrekkelijke
verblijfsplek aan de Wadkust. recent heeft de provincie Groningen
samen met de provincie Fryslân en de omliggende gemeenten
een visiedocument opgesteld genaamd ‘koers voor het lauwersmeer’.
voor de uitvoering wordt door de provincie Groningen een (investerings-)budget
van € 15 miljoen beschikbaar gesteld, waarbij het accent
ligt op lauwersoog. naast de ontwikkeling van de recreatie- & visserijhaven
en het Groninger stadsstrand en bosaanplant, is één van
de onderdelen van het plan voor lauwersoog het stichten van een
museum. Dit museum zou gebouwd kunnen worden op de dijk, als
eerste paviljoen van het Museum van het Waddenland.
stap 2
De tweede stap zou het introduceren van een gedempt getij in het
westelijke deel van het lauwersmeer kunnen zijn. Onderdeel daarvan
is aanpassing van het landschap rondom lauwersoog met het ontwikkelen
van een aantal eilanden en de verdere ontwikkeling van een boskust.
in dit bos zou een tweede paviljoen gerealiseerd kunnen worden
stap 3
in stap 3 wordt het militair oefenterrein Marnewaard teruggegeven
aan zee, waarbij de buitenste dijk wordt ‘doorgeknipt’. Hier ontstaat
een nieuwe kwelderlandschap met daarin een wierde met het derde
paviljoen, dat het Museum van het Waddenland completeerd.
stap 1: revitalisering lauwersoog, haven & strand, met eerste museumpaviljoen
stap 2: gedempt getij, ontwikkeling eilanden en boskust, tweede paviljoen
stap 3: Marnewaard teruggegeven aan de zee, ontwikkeling kunstwierde
De Waddenkust ontwaakt, Bosch-Slabbers landschaparchitecten
19

20
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
wonen aan het wad
ontwikkeling haven lauwersoog
visserij
jachthaven
woud
waddenwoud tot in de haven visserijhaven
visrestaurants
robuuste haven
marina
haven lauwersoog

getemde lauwerszee & strandbaai
vakantiepark suyderoogh
gedempt getij
verdronken bossen
watersport
beweegbare
kering
stormvloedkering
jachthaven
eiland lauwersoog
met Wadwoud
strand woud
Groninger strand
kustdynamiek
n361
zeedijk
De Waddenkust ontwaakt, Bosch-Slabbers landschaparchitecten
21

22
eiland lauwersoog met Wadwoud
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
vergezichten
verdronken bossen
wierde Museum v/h Waddenland verdronken oefendorp Marne
Waddenzee
kwelders
nieuwe kwelders
kunst
onttemde lauwerszee & wierde museum v/h waddenland
kustdynamiek

De Waddenkust ontwaakt, Bosch-Slabbers landschaparchitecten
23

24
Bestemming: WadlAB
tussen de Eemshaven en Delfzijl wordt het WadlAB ontwikkeld. Het WadlAB is:
• op grote schaal in de praktijk experimenteren met innovatieve dijkconcepten:
hier is de ruimte
• op grote schaal experimenteren met innovatieve landbouw, die de beperkingen
van een verziltende omgeving en de veranderende regelgeving omzet in
kansen.
Het WadlAB bevindt zich op de plek waar de dijk in de derde toetsing is afgekeurd.
Als alternatief voor een standaard dijkversterking is door de provincie Groningen
en Haskoning een alternatief ontwikkeld voor kering in de tweede lijn. De eerste
(=huidige)kering vangt daarbij de zwaarste golfslag op en een tweede teruggelegde
kering, (die lichter kan worden uitgevoerd) keert daadwerkelijk het water.
Het WadlAB bouwt voort op dit idee. in de ruimte tussen de bestaande kering en
de nieuwe kering in de tweede lijn ontstaat ruimte voor zeeboerderijen, voor aquateelten,
variërend van de teelt van vis, schaal- en schelpdieren tot de teelt van algen
en zilte gewassen.
tevens ontstaat langs deze zoom de kans om ‘biobouwers’ te testen; vormen van
kustverdediging waarbij schelpdieren en gewassen worden ingezet.
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
OnDErzOEksCEntruM
Het onderzoekscentrum WadlAB, gevestigd in een herplaatst boorplatform nabij
Eemshaven huist tevens een informatie- en bezoekerscentrum en de WadlAB proeverij.
Hier proeft men letterlijk de zilte zaligheden van de proefvelden in de vorm
van getijde tapas.
in de schets is sprake van een groot gebied. van Delfzijl tot voorbij de noordkaap.
Dit kan gefaseerd worden ontwikkeld. Op korte termijn het deel ten zuiden van de
Eemshaven (waar de dijk snel moet worden aangepakt) en later pas het noordelijk
deel, wanneer daar de dijken aan de beurt zijn.

FAsE 2 (Xe toetsing):
uitbreiding WadlAB
Eemshaven
FAsE 1 (3e toetsing):
WadlAB als dubbele kustverdediging
De Waddenkust ontwaakt, Bosch-Slabbers landschaparchitecten
Delfzijl
25

26
zoutminnende landbouw
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
aquacultuur en natte proefvelden
windkolonie
boorplatform
aanvoerkanaal
kwelderteelt
proefvelden biobouwers
aquafarming
WadlAB research &
wadtapa’s restaurant
Eemsmonding Borkum
zilt onderzoek

De Waddenkust ontwaakt, Bosch-Slabbers landschaparchitecten
27

28
( 5 ) draden spannen
vanuit de stad Groningen worden ‘draden’ gespannen; twee draden verbinden stad
en wad en één draad volgt als doorgaande route de kustlijn. kenmerk van deze
draden is dat zij:
• gebruik maken van cultuurhistorische structuren, deze nieuwe kracht bijzetten
en hernieuwde zeggingskracht verschaffen;
• de missing links aanvullen;
• langs bestaande ‘ontmoetingspunten’ en cultuurhistorische ‘objects trouvee’
voeren;
• hun eindpunt vinden in een verbijzonderd punt aan de wadkust.
langs het reitdiep, van Groningen naar
de lauwerszee
Deze ‘draad’ volgt vanuit de High knowledge Campus het reitdiep en passeert onderweg
een aantal ‘mind-catchers’ die tezamen deze route couleur locale verschaffen.
Eindpunt van deze draad is vaandeldrager ‘Onttemd lauwersmeer’.
1. Als gezegd start de route vanuit de High knowledge Campus. De ruG-campus
is met de tram bereikbaar vanuit de binnenstad en grenst aan het reitdiep.
2. vandaar bereikt men de teeltplaat en Warmoezerijen (zie 6). De teeltplaat -aan
de laatste tramhalte- is een voormalig baggerdepot waar een teeltlandschap op
hoogte is ontwikkeld. studenten en onderzoekers lunchen hier met vers geteelde
producten, terwijl de yup in zijn lunchwandeling nog even vergeten groentes
koopt bij de Landmarkt. Aangrenzend volgen de low-profile landgoederen van
de Warmoezerijen de meandering van een oude loop van de Hunze.
3. via de (vernatte) Hunzeloop passeert men het oudste landschap van Groningen,
nationaal landschap Middag-Humsterland, met haar wierden, haar
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
4.
5.
6.
7.
kleinschalige verkaveling en micro-reliëf.
vandaar bereikt men Café Hamming, vanouds pleisterplaats voor de reiziger.
Hier laaft men zich, geniet men van de Groningse dis en van de verkoeling die
het water biedt.
Vanaf Café Hamming vervolgt de route via nieuwe voet- en fietspaden over de
kruin van oude zeedijken langs pareltjes als Aduarderzijl, de Allersmaborg en
het Electragebouw richting vissersdorp zoutkamp aan de monding van het
reitdiep.
Men doorkruist het oerlandschap van de lauwerszee met een ruime bocht
langs het verdronken oefendorp Marne om aan te komen op het waddenwoud
van eiland lauwersoog.
Het slotstuk van deze draad wordt gevormd door het nieuw te ontwikkelen
Museum van het Waddenland.
naast deze ‘route door de velden’ verbindt een uitgebreid vaarnetwerk de stad
Groningen met de Wadkust. Dit vaarnetwerk bestaat uit het reitdiep (staande mastroute)
aangevuld met tientallen maren die doordringen tot in de harten van vrijwel
alle dorpen. Dit netwerk is al helemaal aanwezig en bevaarbaar voor kleine (motor)
bootjes. Het is één van de grote geheimen van het Groninger landschap. Waar
Friesland bekend staat als een ‘bevaarbaar’ landschap, geldt dat niet voor de provincie
Groningen. Dit komt mede door het ontbreken van aantrekkelijke pleisterplaatsen
langs het vaarnetwerk. ingedutte dorpshaventjes wordt nieuw leven ingeblazen
als recreatieve knooppunt (aanlegplaats, overnachting, horeca).
Een derde verbinding tussen de stad Groningen en het lauwersmeer is de n361 –
Waddenallee. Deze snelle verbindingen langs de dorpen op de kwelderwal wordt
van begin tot eind in de laanbeplanting gezet.

museum v/h Waddenland
zoutkamp
reitdiep
n361 ‘Waddenallee‘
cafe Hamming
low-profile landgoederen
vernatten Hunzeloop
teeltplaat & tramhalte
brainport ruG
De Waddenkust ontwaakt, Bosch-Slabbers landschaparchitecten
29

30
( 6 ) parels poetsen
naast de ontwikkeling van een aantal echte ‘bestemmingen’ wordt langs de draden
ingezet op het oppoetsen van bestaande parels en het ontwikkelen van nieuwe parels,
door het stimuleren van initiatieven van onderop. De draden rijgen bestaande
parels aaneen, waardoor lokale campings, B&B’s, koffiehuizen, borgen en oudheidskamers
betekenis krijgen als onderdeel van een groter geheel, een route.
Aan deze draden worden nieuwe, lokale initiatieven gestimuleerd, passend bij de
nuchterheid van de kust.
voorbeelden hiervan zijn de ‘Warmoezerijen’ en ‘nacht op stelten noordpolderzijl’
Warmoezerijen
De 18e eeuwse kaarten tonen de steden als vestingen. Bolwerken beschermden
de inwoners van de stad tegen aanvallen van buiten af. Direct achter het bolwerk
lagen de tuinderijen, waar groente en fruit werd verbouwd, daarachter begonnen
de uitgestrekte landerijen, de korenvelden van wat later uit zou groeien tot Frank
Westerman’s ‘graanrepubliek’.
Het voorstel is deze ‘tuinderijen’ in nieuwe stijl terug te brengen, als plekken nabij
de rand van de stad, waar de stedeling zijn eigen producten kan telen en ontspanning
vindt. Deze ‘Warmoezerijen’ zijn stadslandbouw en ‘nieuwe buitenplaats’ in
één. stedelingen kunnen tegen agrarische waarde een stuk grond kopen van 5000
m2 met het recht hierop een bescheiden zomerhuis te bouwen. Dit zomerhuis is
architectonisch hoogwaardig en tegen lage kosten te realiseren. Het huis is gerieflijk,
maar niet geschikt voor permanente bewoning. voor 65.000 euro (grond en
woning) realiseert men zijn low-profile buitenplaats, een prijs die ook in Noord-Nederland
uitnodigend is. Op deze low-profile buitenplaats geniet men zijn vrijheid,
geniet men het buitenleven, is men boer op eigen land.
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
Groningen stad met tuinderijen rondom en grenzend aan de stad

low-profile buitenhuis
COUNTRY COTTAGE 08-09-2009 12:09 Pagina 1
wonen
vergezichten
in de COUNTRY COTTAGE
natuur
R
Groningen stad
ruG High knowledge Campus
teeltplaat
oranjerie & restaurant op voormalig baggerdepot
als vertikaal hoogtepunt v/d Warmoezerijen
moestuinen
staande mastroute reitdiep
warmoezerijen
tuinieren
De Waddenkust ontwaakt, Bosch-Slabbers landschaparchitecten
31

32
nacht op stelten noordpolderzijl
noordpolderzijl is de meest gefotografeerde plek aan de Groningse Waddijk, met
aan de landzijde de uitspanning, aan de wadzijde de kleine wadhaven. Het is een
bijzondere plek, daar aan het einde van het land. Met de rollen king pepermunt en
italiano nog in de vitrine naast de kassa, waant men zich terug in andere tijden.
Het is een plek voor de doordouwer, de onverschrokkene die niet bang is voor de
ruimte, en niet opziet tegen een lange tocht door weer en wind. Maar toch, ook
voor de doordouwer en de onverschrokkene is de beloning wellicht wat schamel.
Dat zit hem deels in wat er te veel is, deels in hetgeen er ontbreekt.
te veel en voor de situatie ongepast zijn de landschapskunst op de oude sluis, die
in al haar drukte afbreuk doet aan de rust en authenticiteit van deze plek, en de bossingels
bij de parkeerplaats, die afbreuk doen aan de openheid en de ongenaakbaarheid
van deze plek. te weinig, wie de plek bereikt heeft zou er langer willen blijven,
op willen gaan in de elementen, weer en wind, het wisselen van de kleuren, het
ondergaan van de zon, de sterrenhemel, het ochtendgloren willen ervaren.
Daartoe stellen wij de paalhutten voor, hier boekt men zijn ‘nacht op stelten’ en
daarmee een onvergetelijke ervaring.
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

nacht op stelten
‘t zielhoes
wadlopen
zeehaven noordpolderzeil
Borkum
stelthutten
overnachten
herberg ‘t zielhoes
kano opstapplek
getijdehaventje
De Waddenkust ontwaakt, Bosch-Slabbers landschaparchitecten
33

34
( 7 ) colofon
initiatiefnemer:
Atelier Fryslân
Eewal 66
8911 Gt leeuwarden
t 058 - 2333980
e info@atelierfryslan.nl
w www.atelierfryslan.nl
Mark Berger
ingrid Elgersma
ilse luijken
peter de ruyter
Abe veenstra
Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit
uitvoerend advies bureau:
Bosch-Slabbers landschapsarchitecten
1 e sweelinckstraat 30
2517 GD Den Haag
t 070 - 3554407
e den-haag@bosch-slabbers.nl
w www.bosch-slabbers.nl
tijs van loon
Ian Officer
steven slabbers