Opgroeien in een multiprobleemgezin - ThiemeMeulenhoff

Tijdig ingrijpen
Opgroeien in een
multiprobleemgezinMariska van der Steege
Elke samenleving kent gezinnen die buiten de boot val-
len. Vroeger noemden we deze gezinnen onmaatschap-
pelijk, asociaal en kansarm. Tegenwoordig spreken we
over multiprobleemgezinnen; letterlijk gezinnen met veel
problemen. Dit artikel gaat in op de kenmerken van deze gezinnen,
welke gevolgen de vele problemen kunnen hebben voor jonge kinderen,
het belang van tijdig signaleren en welke hulp er beschikbaar is.
Dennis en Chantal zijn twee jonge ouders met vier kinderen
van zeven jaar, vijf jaar, tweeënhalf jaar en een
baby van vier maanden. Ze zijn allebei opgegroeid in
een gezin dat leefde van een bijstandsuitkering. Dennis
drinkt sinds zijn dertiende en heeft in de loop der jaren
een alcoholverslaving ontwikkeld, Chantal is licht verstandelijk
beperkt. Ze wonen in een aftandse rijtjeswoning
in een achterstandswijk waar in de woonkamer alleen
een bank, twee stoelen en een tv staan. Vanwege
hoge schulden wordt hun uitkering beheerd door de
Kredietbank die hen € 30,- leefgeld per week uitbetaalt.
De kinderrechter heeft een ondertoezichtstelling (OTS)
heeft uitgesproken, waarna de ouders een gezinsvoogd
kregen toegewezen die de maatregel uitvoert. De oudste
twee kinderen komen regelmatig niet of zonder eten
voor tussen de middag op school. Dennis en Chantal
lieten zich tot kortgeleden niet zien op de 10-minutengesprekken.
Tegenwoordig komen ze met de gezinsvoogd
mee. (ontleend aan Pool, 2007)
Een multiprobleemgezin is een gezin dat langdurig
kampt met een combinatie van sociaaleconomische en
psychosociale problemen. Naast problemen met de kinderen
spelen er ook allerlei andere problemen, die zich
voor kunnen doen op de volgende vijf levensgebieden:
• het voeren van een huishouding: een gebrek aan regelmaat,
hygiëne, financiële armslag, een te krap huis
of weinig meubels;
• maatschappelijke positie, problemen met formele en
informele contacten: conflicten met instanties, hoge
schulden, wonen in een achterstandsbuurt, voortdurend
strijd in de buurt en met familie;
• opvoeding: pedagogisch onvermogen, pedagogi-
sche verwaarlozing of mishandeling, verbaal geweld
gebruiken, de kinderen niet stimuleren, weinig positief
belonen;
• individuele problemen van de gezinsleden: depressies
of verslavingen bij de ouders, een eigen geschiedenis
van mishandeling of verwaarlozing, de ouders hebben
geen betaald werk;
• relatie tussen de (ex)partners: problemen als gevolg
van echtscheiding, onderlinge spanningen of wisselende
relaties.
Complex en verweven
Meestal hebben multiprobleemgezinnen op al deze terreinen
problemen, zoals het hebben van financiële problemen
met torenhoge schulden, veel huisdieren, geen
werk, wonen in een slechte buurt in een karig ingericht
huis, de kinderen worden weinig tot niet geknuffeld en
er is weinig speelgoed in huis. De problemen zijn complex,
lopen door elkaar heen en beïnvloeden elkaar. Er
zijn veel spanningen in het gezin die soms hoog oplopen,
tegelijkertijd kunnen gezinsleden ook niet zonder
elkaar leven. Vaak zitten ze ook met de buitenwereld in
een patroon van ‘aantrekken en afstoten’ (mensen
dichtbij laten komen wordt afgewisseld met fikse ruzies).
Tussen de verschillende generaties bestaan spanningen
en conflicten en de problemen herhalen zich van generatie
op generatie. Precieze cijfers zijn er niet, de schat-
HJK juni 2010
61

ting is dat 0,5 tot 5% van de gezinnen in Nederland met
een opstapeling van problemen kampt. Dit percentage
ligt hoger in de grote steden en onder allochtone gezinnen.
In getallen
uitgedrukt betekent
dit dat ieder
jaar 4.000 tot
10.000 van de
kinderen die geboren
worden het bovengemiddeld moeilijk gaan krijgen.
Jaarlijks hebben ongeveer 30.000 jonge kinderen
tot zes jaar (en hun ouders) te maken met enige vorm
van intensieve hulpverlening.
Gevolgen voor jonge kinderen
In gezinnen met meervoudige en complexe problematiek
hebben de kinderen bijna per definitie een verhoogd
risico op het ontwikkelen van gedrags- en ontwikkelingsproblemen.
Een risicofactor is een gebeurtenis,
omstandigheid of eigenschap, waarvan we uit onderzoek
weten dat die een grotere kans op problemen in
de ontwikkeling van een kind teweeg kan brengen (zie
Meij & Boendermaker, 2008). Soms treedt dat probleem
pas veel later op. Voorbeelden van risicofactoren voor
opgroeiende kinderen zijn:
• in een slechte buurt wonen;
• een problematische relatie tussen de ouders,;
• in een gezin opgroeien met veel conflicten en ge-
weld.
We kunnen echter niet spreken van een oorzakelijk ver-
band. Dus opgroeien in een gezin met veel geweld leidt
niet altijd tot problemen bij de kinderen. Wel is de kans
daarop groot en wordt fors groter als risicofactoren zich
op beginnen te stapelen. Als een kind blootstaat aan
twee risicofactoren verdrievoudigt de kans op problemen,
bij vier of meer factoren vertienvoudigt de kans op
het voorkomen van psychische en gedragsproblemen
(Hermanns, 2001). Opgroeiende kinderen in multiprobleemgezinnen
worden per definitie aan meerdere risicofactoren
blootgesteld en lopen daardoor dus een
veel grotere kans op het ontwikkelen van problemen.
Vaak is er in de thuissituatie van deze kinderen sprake
van chaos, een omgeving waar veel drukte en geluid is
en weinig structuur, organisatie en dagelijkse routine.
Zo’n gedesorganiseerde en onveilige leefomgeving
zorgt ervoor dat de ontwikkeling van kinderen wordt beperkt
en ze niet kunnen leren van patronen, routines en
rituelen in het gezinsleven (Dumas, Nissley, Nordstrom,
Phillips Smith, Prinz & Levine, 2005). Zaken die zeker bij
jonge kinderen zo van belang zijn. Verder kan het voorkomen
dat er geen geld voor eten is, gas en licht zijn
62 HJK juni 2010
afgesloten en het kind regelmatig niet of te laat op
school komt. De ouders zijn vooral druk met hun eigen
sores, bijvoorbeeld met het buiten de deur houden van
deurwaarders of
het ‘regelen’
van geld of eten,
en vaak niet in
staat hun kinderen
te stimuleren,
op te voeden en veiligheid te bieden, met in sommige
gevallen verwaarlozing en/of mishandeling tot gevolg.
Opgroeiende kinderen
in multiprobleemgezinnen worden
aan meerdere risicofactoren blootgesteld
Zorgmijders of ‘shoppers’
In de omgang met hulpverleners, instanties en scholen
laten multiprobleemgezinnen vaak twee uitersten zien.
Bij een deel van de gezinnen komen hulpverleners en
leerkrachten moeilijk in contact met de gezinsleden.
Deze gezinnen worden ook wel ‘zorgmijders’ genoemd.
Vaak komt dit vermijden van contact voort uit een langdurige
hulpverleningsgeschiedenis en een ruime ervaring
met hulpverleners, al dan niet over verschillende generaties
heen. En die ervaringen zijn vaak niet positief.
De hulp leverde niet het gewenste resultaat. Meerdere
teleurstellingen stapelden zich in de loop van de tijd op
tot een diepgaand wantrouwen in de richting van hulpverleners
en instanties. Vaak zijn de ouders bang dat hun
kinderen uit huis worden geplaatst, bijvoorbeeld omdat
ze dit zelf hebben meegemaakt of in hun omgeving
hebben gezien. Dit veroorzaakt dat ze zich terugtrekken.
Ze willen geen contact meer met hulpverleners, zijn niet
bereikbaar, doen de deur niet open of vluchten letterlijk
weg met hun kinderen. Als hulpverlening dreigt, wijzen
ze die af, weigeren eraan mee te werken of breken de
hulp voortijdig af.
Een andere groep gezinnen zoekt juist veelvuldig contact
met veel verschillende hulpverlenende instanties.
Met elk wissewasje gaan ouders naar hulpverleners. En
als de ene hen niet voldoende helpen kan, ‘shoppen’
ze door naar de volgende. Dit zijn de gezinnen met soms
wel twintig hulpverleners over de vloer, maar waar uiteindelijk
weinig verandert. Met chaotische hulpverlening
en veel langs elkaar heen werkende hulpverleners tot
gevolg.
Hulp aan multiprobleemgezinnen
In multiprobleemgezinnen is het van groot belang dat
wat ouders dóén te onderscheiden van hun inténties.
De ouders van deze gezinnen beschikken vaak niet over
de benodigde vaardigheden om hun kinderen op te
voeden. Niet kunnen betekent echter nog niet dat ze
niet willen. Ook deze ouders hebben – enkele uitzonderingen
daargelaten – het beste voor met hun kinderen.

De ouders van multiprobleemgezinnen
hebben veel behoefte aan respect
en erkenning voor hun vele
problemen, voor het feit dat ook zij
het beste voor hun kinderen willen,
maar dat het ze door alle problemen
domweg niet lukt goed voor
hun kinderen te zorgen. Ook deze
ouders willen als ouder van hun kinderen
gezien worden en niet telkens
worden veroordeeld om dat wat
niet goed gaat (Baartman, 2006).
Voor multiprobleemgezinnen lijkt intensieve
en langdurige hulp in de
thuissituatie tot nu toe goede resultaten
op te leveren. De hulpverlener
gaat naar het gezin toe en besteedt
als eerste veel aandacht aan het
opbouwen van vertrouwen. Tegelijkertijd
gaat hij in hun eigen leefomgeving
aan de slag met wat er veranderen
moet. Die hulp bestaat uit
zowel praktische ondersteuning (bijvoorbeeld
het laten saneren van de
schulden, het behangen van de kamer
en het vervangen van de matrassen
in de kinderkamers) als psychosociale
hulp. De hulpverlener
helpt de ouders bij het opbouwen
Een onveilige leefomgeving beperkt de
ontwikkeling van kinderen
en gebruik maken van hun sociale
netwerk, hij leert ze opvoedingsvaardigheden
als luisteren naar het kind,
complimenten en aandacht geven
en hoe ruzies tussen de kinderen te
voorkomen en hij leert de gezinsleden
hoe ze met elkaar kunnen praten
zonder te schreeuwen of te dreigen.
Doordat de hulp bij het gezin
thuis plaatsvindt, hoeven de gezinsleden
het geleerde niet over te
brengen van het kantoor van de
hulpverlener naar hun eigen huis. De
hulp heeft als doel een uithuisplaatsing
van de kinderen te voorkomen.
Het gezin kan bij elkaar blijven en er
ontstaat een beter opgroeiklimaat
voor de kinderen. Voorbeelden van
• Human Touch Photography
Kinderen uit multiprobleemgezinnen
hebben een verhoogd risico op gedrags-
en ontwikkelingsproblemen
HJK juni 2010
63

deze hulp in de thuissituatie zijn: Intensieve
Orthopedagogische Gezinsbehandeling,
Jeugdhulp Thuis en
Families First (zie www.nji.nl > Databank
Effectieve Jeugdinterventies).
Signaleren
Zoals gezegd lopen kinderen in multiprobleemgezinnen
vanaf zeer jonge
leeftijd een groot risico op het
ontwikkelen van problemen. Tijdig
ingrijpen kan dit voorkomen. Hoe
eerder gezinnen en kinderen naar
best passende hulp worden doorgeleid,
hoe beter. Een aantal indicatoren
kan wijzen op risico’s voor de
kinderen, zoals het mijden van zorg,
schoolverzuim, contacten met de
leerplichtambtenaar of signalen van
verwaarlozing (zoals het ontbreken
van adequate kleding of hongerig
op school komen), mishandeling of
geweld in het gezin. Een belangrijk
principe daarbij is ‘zorgen delen’.
Een leerkracht in het onderwijs kan
zijn zorgen over het kind bijvoorbeeld
inbrengen in het Zorgadviesteam
(ZAT), dat aan de school verbonden
is of in een ander
netwerkoverleg met hulpverleners.
Het is van belang dat daarna de zorgen gedeeld worden
met het gezin en dat nagegaan wordt waar de
wensen en verandermogelijkheden van het gezin liggen
(Keesom & Kooijman, 2002). Dit om nog meer wantrouwen
van de gezinsleden in de richting van instanties te
voorkomen. En soms kan een kleine handreiking voor de
kinderen van deze gezinnen al helpen: een ontbijt op
school, wat extra aandacht of enkele dagen in de week
opvang op de BSO. Dit om de kans op een zo gezond
mogelijke ontwikkeling van deze kinderen te vergroten.
Literatuur
64 HJK juni 2010
• Dreamstime
Soms kan een kleine handreiking
voor kinderen van multiprobleemgezinnen
al helpen
Multiprobleemgezinnen zijn kortom gezinnen die veel
problemen hebben en andere betrokkenen als leerkrachten,
buren en instanties soms veel problemen
geven. Van belang is de gezinnen te herkennen en
de ontwikkeling van de kinderen in de gaten houden.
Het tijdig delen van zorgen met de ouders voorkomt
een gedwongen interventie in een later stadium
met alle gevolgen van dien. Immers, ook deze
ouders willen uiteindelijk dat het goed gaat met hun
kinderen.
• Baartman, H. (2006). ‘Wie motiveert wie? De precaire verhouding tussen hulpverleners en ouders’. In: Sozio, 71,pp. 32-37.
• Dumas, J.E., Nissley, J., Nordstrom, A., Phillips Smith, E., Prinz, R.J. & Levine, D.W. (2005). ‘Home Chaos: Sociodemographic,
Parenting, Interactional and Child Correlates.’ In: Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology. 34 (1), pp. 93-104.
• Hermanns, J. (2001). Kijken naar opvoeding. Opstellen over jeugd, jeugdbeleid en jeugdzorg. Amsterdam: SWP.
• Keesom, J. & Kooijman, K. (2002). Zorgen delen. Zorgwekkende opvoedingssituaties met ouders bespreken in de jeugdgezondheidszorg.
Utrecht/Amsterdam: NIZW/SWP.
• Meij, H. & Boendermaker, L. (2008). Oorzaken en achtergronden van een problematische ontwikkeling. Utrecht: Nederlands
Jeugdinstituut.
• Pool, M. (2007). Alle dagen schuld. Praktijkverhalen over armoede. Amsterdam: Augustus.
• Steege, M. van der (2009). ‘Multiprobleemgezinnen.’ In: Handboek Kinderen & Adolescenten, F160 1-18. Houten: Bohn Stafl eu Van
Loghum
• www.nji.nl/multiprobleemgezinnen
Mariska van der Steege werkt als senior medewerker
bij het Nederlands Jeugdinstituut (www.nji.nl)