1959 Cees Louwerse Idee en ontmoeting.

Drs. C. Louwerse
IDEE EN ONTMOETING
De betekenis van Helene Mercier voor de
volksontwikkeling in Nederland
(Horstcahiers, nummer 7, 1959)
Inleiding
Het volgende is de bewerking van een lezing waarmede het academische jaar van "De
Horst" in september 1959 werd geopend. Het is gewijd aan de figuur van Helene
Mercier, die beschouwd kan worden als de grondlegster van het volkshuiswerk in
Nederland - en daarmede tevens als een van de pioniers van het moderne
volksontwikkelingswerk. 1)
Het eerste deel is gewijd aan de persoon van Helene Mercier en aan de tijd waarin
zij leefde. Men vindt hierin de historische, sociologische en biografische gegevens die
nodig zijn voor een goed begrip van het volksontwikkelingswerk dat zij opzette.
Het gedeelte dat daarop volgt tracht een analyse te geven van dit werk, waarbij
tevens gepoogd is de verschillende aspecten die daarbij behandeld worden, te
confronteren met het huidige vormingswerk. Een poging, die in geen enkel
opzicht de pretentie van volledigheid heeft.
We hebben een groot aantal citaten in het betoog opgenomen. Dat heeft het nadeel
dat men even wennen moet aan het niet eigentijdse woord- en taalgebruik, maar het
voordeel is dat de historische figuur die behandeld wordt en de geest van de tijd
waarin zij leefde beter tot leven komen. We gaven het nadeel graag voor deze winst.
Vandaag de dag zo goed als geheel vergeten, genoot Helene Mercier buiten bepaalde
kringen ook in haar eigen tijd weinig bekendheid. De feministen in de vorige en in
het begin van deze eeuw kenden haar; maar vonden haar in het algemeen niet radicaal
genoeg - zij streefde immers niet naar vervanging van de man door de vrouw, maar
wilde alleen de vrouw erkend zien als gelijkwaardig partner van de man. Zo ergerde
ze er zich voortdurend aan als de vrouwen terwille van de vrijmaking van de vrouw
zich beijverden voor het consolideren van "het te kwader ure opgerichte
vrouwenkamp". "Vrouwenbladen", schrijft ze aan Aletta Jacobs, 'Reine onzin in mijn
oog. Een rubriek 'Voor Dames' in de kranten: ik walg er geregeld van. Stel je eens
voor dat er een rubriek 'Voor Heren' in was". 2).
Niet in het uiteendrijven van de seksen, maar in het samenwerken aan een betere
maatschappelijke toekomst zag ze de oplossing. 3) Zij moet dan ook niet gezien
worden als een feministe, doch meer als voorgangster en wegbereidster der moderne
vrouwenbeweging. 4)
Van grote betekenis is Helene Mercier geweest voor tal van jonge vrouwen uit "de
1

gegoede standen" door haar de weg te wijzen naar het sociaal-cultureel en
maatschappelijk werk. In dit verband mag, naast haar artikelen en studies gewijd aan
de emancipatie van de vrouw 5), gewezen worden op haar activiteit ten behoeve van
de oprichting van de "School voor Maatschappelijk Werk" in Amsterdam in 1899.
Wie zich een indruk wil vormen van haar invloed op de jonge vrouwen leze de
artikelen, die twee harer ‘leerlingen' aan haar hebben gewijd. 6)
Bekendheid genoot Helene Mercier ook bij allen die de verbetering van de
volkshuisvesting ter harte ging. Haar artikelen en plannen hebben velen voor het
eerst de ogen geopend voor de grote nood die er in de tachtiger jaren op dit gebied in
ons land, m.n. in de grote steden, bestond. Toen ze in 1896 geridderd werd, was dit
inzonderheid voor hetgeen ze op het gebied van de volkshuisvesting gedaan
heeft. 7)
Het terrein echter waarop zij zich met hart en ziel bewoog - dat ze als haar
levenswerk beschouwde - was het volkshuiswerk. Zij mag, zonder dat we anderen
daarmee tekort doen, als de geestelijke moeder van "Ons Huis" te Amsterdam
beschouwd worden 8), en daarmee tegelijk van het volkshuiswerk in Nederland.
Onder haar geestelijke leiding werd “Ons Huis" in 1892 gesticht en kwam het daarna
tot bloei; nog steeds is het één van de toonaangevende volkshuizen. "De zedelijke
grondslag van de vereeniging “Ons Huis" is, in verbinding met anderen, door mij
gelegd”, schrijft ze in 1894 aan Ds J.W. Gunning, die in zijn functie van redacteur
van "Stemmen voor Waarheid en Vrede" het "Ons Huis"-werk naar haar mening
tekort gedaan had in een verslag in zijn blad. En ze vervolgt met de vraag.: "Wat heb
ik, voor mijn deel, met het leggen van dien grondslag beoogd?" 9)
Het is deze vraag waarbij wij willen stil staan en tegen de achtergrond waarvan we
de persoon van Helene Mercier willen proberen te schetsen. Richten we voor een
beter begrip van een en ander allereerst onze aandacht op de maatschappelijke
situatie van het einde van de vorige eeuw in ons land, zoals Helene Mercier die zag.
De euvelen van de tijd.
De klassentegenstellingen waren anno 1890 nog zeer groot ondanks het feit dat
men meer over standen dan over klassen sprak. Het is Helene Mercier een doorn
in het oog:
"Ware bij ons het gemeenschapsgevoel slechts meer in eere", verzucht ze, en ze
laat er in haar eigen, en ook wel eigenaardige taalgebruik op volgen: "leefden er
in ons midden slechts niet duizenden in de meening dat zij zich zouden verlagen
door het aan te kweeken, dat de hand van den koopman, den fabrikant, den
geleerde niet in de hand van den venter, den smid, den drukker behoort te rusten,
daarmee saamgestrengeld in dienst van een algemeen belang aan het werk te
gaan". 10) .
Naast dit, in haar ogen, bijzonder grote sociale euvel, is er verder de ellende in
de arbeiderswereld, “die onafzienbare ruimte, waarin een dichtopeengedrongen
menigte, met eentonige regelmatigheid, voortzwoegt langs het stoffige pad zonder
2

vergezicht, die wereld zonder schoonheid, waarover de nooit optrekkende nevelen
van armoede en onwetendheid hangen". 11)
Een dicht opeengedrongen menigte! In de Amsterdamse volksbuurten is ze
geïntroduceerd door onze eerste vrouwelijke arts, Aletta Jacobs, die ook daar haar
praktijk had 12); ze leert er een sociale nood kennen waarvan de burger geen
flauw idee had. “’t Is mij steeds een zeer pijnlijke gedachte” schrijft ze, “dat het
schril contrast tusschen het tehuis der gefortuneerden en der ongefortuneerden den
laatsten zooveel scherper omlijnd, zooveel concreeter voor oogen staat den den
eersten”. Deze blik die zij geworpen heeft in “den poel van jammer en onrecht,
dien den bodem der maatschappij bedekt", heeft tot gevolg dat haar “de
kortstondige huivering tot een doorgaande kwelling” wordt, tot "een looden en op
den duur onduldbaren last”. 13) In een artikel over het werk van Octavia Hill ter
verbetering van de volkshuisvesting in Londen, schrijft zij dat deze last haar zo
zwaar weegt dat ze niet meer volledig en volop van de natuur genieten kan. 14)
Maar het is niet alleen de woningsituatie die haar naar de pen doet grijpen en haar
tot "sociale daden" inspireert. Op het gebied van de volksvoeding constateert ze
eveneens abominabele toestanden. Ze bepleit "verbetering der voeding van die
duizenden, die liever honger lijden dan dat ze een aalmoes aannemen, maar die voor
de voeding van hun gezin niet meer kunnen besteden, dan de zeer geringe som welke
wij daarvoor op de meeste arbeidersbudgets vinden uitgetrokken”. 15) En ze berekent
dat dit voor een gemiddeld arbeidersgezin met een doorsnee inkomen, 35 tot 40 cent
per dag voor het middagmaal bedraagt.
In 1886 richt zij tesamen met enkele anderen de Haatschappij voor Volkskeukens
op, die een tweetal keukens gaat exploiteren. De zakelijke leiding en het toezicht op
de uitvoering berust grotendeels bij haar. Johanna ter Meulen vertelt hoe zij ter
plaatse toezag op de bereiding en de distributie - 7 cent per portie - ja, dat zij zelf
vaak meehielp bij de bediening.16)
Na tien jaar moet de maatschappij worden opgeheven. "De voornaamste reden
hiervan was wel de oprichting van de philantropische keukens van het "Leger des
Heils", en Van de “Toevlucht voor Onbehuisden”, die, omdat zij steunden op
liefdegaven, goedkoper konden zijn. 17) Overigens weet ze maar al te goed dat deze
materiële hulp niet voldoende is en dat er ook nog andere maatregelen genomen
moeten worden. "Er zullen sociale oorzaken moeten worden opgeheven" zegt ze, en
ze voegt er aan toe, “er zullen zedelijke krachten in de harten van individuen moeten
worden ontboeid” 18) Er zijn mensen die deze materiële voorzieningen van weinig
waarde achten, omdat ze slechts de gevolgen en niet de oorzaken bestrijden. In
"Recht voor Allen", het blad waarin Domela Nieuwenhuis zijn sociaaldemocratische-anarchistische
ideeën propageert, kan men deze geluiden horen. Fel
wijst Helene Mercier de critiek van de hand: “Een onredelijk verwijt, zeg ik uit de
grond van mijn hart!...... Zie, dit juist is de grootste vloek van de attributen der
armoede, dat zij den mensch in den mensch ten onder houden (en) levenskiemen
verstikken". 19)
3

Achtergronden van haar streven
Als idealiste gaat ze ervan uit dat de vooruitgang van het menselijk geslacht bepaald
wordt door de ontwikkeling van het vermogen in de mens om zich iets beters voor te
stellen dan hij bezit of is, door het vermogen om uit de gegevens van de
werkelijkheid idealen op te bouwen. "Wij weten", zegt ze, “dat onze idealen onze
leidstarren zijn, dat wij verloren zijn zoo zij ten eenen male in de stormen des levens
ondergaan, zoo wij ons niet langer vastklampen aan het betere dat wij ons denken
kunnen. Maar we weten ook dat deze onze beste kracht niet in den stikdonkeren nacht
ontwaakt, dat ze door een zonnestraal moet worden wakker gekust”. 20)
Vandaar dus haar zorg voor de arbeiderswoning en de arbeidersvoeding, want dit
betekent niet "het dierlijke in den mensch verzorgen”, nee, het betekent het meest
menselijke wakker roepen. Het moet wakker geroepen worden - maar dat is niet
voldoende, het moet dan ook vorm gegeven worden. Het is van dit punt dat Helene
Merciers gedachten over het volksontwikkelingswerk uitgaan en het is van hieruit dat
we haar activiteit met betrekking tot "Ons Huis" verstaan kunnen.
Het volksontwikkelingswerk dat in "Ons Huis” bedreven wordt, richt zich tot de
arbeiders. Helene Mercier weet echter beter dan de meesten van haar tijdgenoten dat
de “vierde stand" niet één homogene sociale groep is. Ze onderscheidt een boven- en
een onderlaag en ze bepleit, evenals bij de volksgaarkeukens, het "Ons Huis"werk te
richten op de bovenlaag; op "dié kringen van het volksleven waarin de keurbende
zich vormt van het arbeidsleger". 21)
Bij deze arbeiders dient onder meer “lust tot kennis gewekt en gelegenheid om
kennis te vergaren geboden (te) worden” 22), de “begeerte naar hoger en completer
mensch-zijn gewekt of gevoed, waardeering voor hooger levensvormen voorbereid of
versterkt (te) worden". 23) Zo moet "Ons Huis” worden tot een "volksacademie", die
"een kern van naar gemoed, geest en lichaam gezond ontwikkelden" zal vormen. 24)
De middelen om dit doel te bereiken zijn samenkomsten in "Ons Huis" van burgers
en arbeiders, van leden van de "derde" en van de "vierde stand".
Bij de lessen die gegeven worden gaat het enerzijds om kennis en kunst, anderzijds
om elkaar over en weer te "leeren kennen en begrijpen, elkaar pogen te verheffen, te
bezielen, te stalen, kortom voor te bereiden voor die zuiver- en hoog menschelijke
samenleving waarvan het heerlijk, heiligend visioen voor ons is opgegaan en dag en
nacht voor ons uitgaat". 25)
Enerzijds om kennis en kunst, om het ware en het schone, maar anderzijds om het
goede waarvan de heerschappij zichtbaar wordt in het visioen van een nieuwe
samenleving! De oude samenleving, gebaseerd op wat zij noemt "het genadebeginsel”,
is overleefd. Eeuwenlang hebben de dienaren der kerk vermaningen ten
beste gegeven en aalmoezen uitgereikt aan de in krotten wonende arbeider.
Vlammend is hierover haar oordeel: "Getroost hebben zij hier den arme - ja, met de
vele woningen aan gene zijde van het graf. Hier hem geleerd om Gods wille te
berusten in een toestand, die hij om zijns zelfs en zijner kinderen wille niet had
4

mogen verdragen. Hier hem leeren bidden - niet handelen: leeren gelooven -niet
denken; leeren sterven - niet leven; onderwijl zelven zwijgend, zonder protest
toeziende dat hij, door en met zijn tehuis, naar lichaam en ziel verwaarloosde". 26)
Het christelijk geloof bevat voor Helene Mercier geen Blijde Boodschap. Het is niet
om de arbeider de Weg, de Waarheid en het Leven te verkondigen die de Bijbel ons
wijst, dat Helene Mercier "Ons" Huis sticht. Wat ze met "Ons Huis" bedoelt spreekt
ze duidelijk uit tegen Gunning: "Zéér beslist en met volle bewustheid het stichten van
een tempel aan de dienst van het goede gewijd. Het goede, waarvoor de meest
godsdienstige mensch niet meer eerbied kan hebben dan ik; in liefde waartoe ik voor
Israeliet, Christen, noch Heiden onderdoe”. 27)
Opleiding en ontwikkeling.
Helene Mercier is in 1839 geboren in een assuradeursgezin in de hoofdstad, goed
liberaal - goed christendommelijk - degelijk burgerlijk. Er zijn naast haar nog 4
broers en 3 zusters. De lagere school volgt ze - verder moet ze zichzelf zien te
ontwikkelen, want voor de vorming van de opgroeiende dochters bestaat in dit
koopmansmilieu weinig aandacht. 28)
In haar streven naar verdere geestelijke ontwikkeling is ze een schoolvoorbeeld van
de emanciperende vrouw in de 19e eeuw. Het getuigt van haar grote wilskracht dat zij
de vele beletselen die de samenleving de opgroeiende jonge vrouw in de weg legde,
heeft weten te overwinnen.
Ze leest rijp en groen - wat niet eenvoudig was, want boeken waren er niet in huis
en bibliotheken waren niet gemakkelijk voor haar toegankelijk. Ze verdiept zich in de
geschiedenis: Macauley, Motley, Buckle en in de theologie, m.n. de moderne
theologie, maar ze vindt er geen voldoening in en daarom zoekt ze ook elders.
En nàast de literatuur zijn er de kerkdiensten, die ze regelmatig bezoekt. Maar het
blijft voor haar “spelen met woorden”, die het leven niet raken. 29) En haar leven is
een veelbewogen leven. Haar vader sterft na een langdurige ziekte en ze verliest ook
een broer en een zuster. Zelf krijgt ze als ze 25 jaar oud is een zenuwziekte, waardoor
ze haar plannen om onderwijzeres te worden moet opgeven. Pas na vijf jaar is ze
weer tot werken in staat, maar de lichamelijke handicap zal haar tot haar dood het
leven bemoeilijken. 30)
Wat de theologie haar niet geven kan vindt ze bij Plato: “...wat Plato mij gaf, raakte
wel het leven, aan alle zijden en tot op zijn diepsten grond". 31) Maar niet volledig -
er blijft een tekort: "Ik miste erin die krachtige menschenmin, dat medelijden, die
ontferming, die naar ik meen, de basis van het Christendom uitmaakt. Als ik mij niet
bedrieg heeft het Christendom veel kwaad gedaan door het menschelijk leven vast te
knoopen aan een bovenaardschen hemel en een anti-menschelijken God; maar den
wortel waaruit het ontsproten is, kán ik niet missen. Mijn ideaal nu voor eigen leven
en voor het leven der maatschappij is, dat de levensopvatting der Grieken zich met
deze grondslag van het Christendom vereenige, dat de toewijding aan het goede, het
ware en schoone, met 'humanité, fraternité' één ondeelbaar geheel ga uitmaken”.32)
5

Deze aanvulling op Plato's idealisme - een aanvulling waarvoor ze de term
naastenliefde niet gebruiken wil omdat deze voor haar gevoel een te sterk
plichtmatig accent heeft, 33) deze aanvulling dankt ze aan Martinus des
Amorie van der Hoeven, toentertijd hoogleraar in de rechten aan het Amsterdamse
Atheneum. Deze probeerde in een merkwaardige mengeling van
idealisme en christendom het liberalistisch individualisme te overwinnen. Hij
vond voor zijn ideeën - mede omdat hij een begenadigd redenaar was - bij een
groot aantal jongeren een open oor. 34) Niet in de laatste plaats bij Helene
Mercier, ook al verwerpt zij zijn dogmatisch uitgangspunt. Zijn opvatting van
de geest als een autonoom principe dat het beginsel van al zijn activiteit in
zich zelf draagt en in vrijheid en zelfstandigheid zichzelf vormt, onderschrijft
ze geheel, evenals zijn overtuiging dat het “Koninkrijk der Hemelen" als één
gemeenschappelijk rijk van de geest moet worden beschouwd, één organisch
geestelijk lichaam waarvan de mensen onafscheidbare delen zijn. 35)
Haar synthese van individualisme en socialisme vindt hier zijn theoretische grond.
En mét Van der Hoeven ziet ze de vergeestelijking van de mensheid als doel van het
leven. Van hem neemt ze ook de kritiek op Plato over. Als Van der Hoeven zegt dat
de God van Plato te eenzijdig kunstenaar, ideeënkunstenaar is, dat deze Godheid te
koud is omdat hij geen hart voorde mensen heeft, omdat hij slechts zijn ideeën telt en
er voor zorgt,. maar niet de haren van een iegelijk onzer, 36), dan accepteert Helene
Mercier deze kritiek met heel haar hart, ook al wil ze van een persoonlijk God die de
mensen lief zou hebben, niets weten.
Gedragen door deze humanistische idealistische overtuiging schrijft ze haar
boeken en artikelen. Op basis van deze overtuiging legt ze de grondslag van het
eerste moderne volksontwikkelingswerk in Nederland.
Politieke overtuiging
Het verbaast ons niet dat we haar in politiek opzicht niet vinden bij de sociaal
democraten. De klassenstrijd is deze gevoelige vrouw een gruwel. "Geen liefde maar
haat is het cement waarin de democratie van heden haar nieuwe maatschappij zoekt
te grondvesten" 37)
"Oh, - wat zou ik dolgraag willen dat er een ethisch socialistische partij kwam,
naast de noodlottige materialistische Troelstra partij" schrijft ze in 1897 aan een
vriendin. 38) Uiteraard voelt ze zich bij de oud-liberalen niet thuis, en zo moeten we
haar in de negentiger jaren zoeken bij de links-liberalen en radicalen, de groeperingen
die in 1901 de "ethisch-socialistische partij" oprichten die zij wenste, n.l. de
Vrijzinnig Democratische Bond. Uiteraard is haar grote vriendschap met het linksliberale
kamerlid Kerdijk niet vreemd aan deze politieke voorkeur, maar het zou een
omkering van zaken zijn, haar daardoor bepaald te willen zien. 0ok haar politieke
overtuiging vloeit logisch voort uit haar levens- en wereldbeschouwing. .
6

Intellectualisme
Wanneer wij thans een poging doen om dit eerste volksontwikkelingswerk
nader te analyseren, dan valt ons op dat het nog overwegend intellectualistisch
gericht is. Stellig is het “Ons Huis”-werk niet uitsluitend gericht op de
verbetering van de intellectuele levensvoorwaarden. We zagen dat Helene
Mercier een open oog had voor de materiële nood van de arbeider. En vóór
alles wil ze aan zijn zedelijke verheffing werken. Uit de middelen blijkt echter
onmiskenbaar een intellectualistisch accent. We doen Helene Mercier onrecht
als we haar zouden toedichten dat alléén de weg van de kennisvermeerdering
naar het door haar beoogde doel zou leiden. Het is niet moeilijk om aan te
tonen dat zij voor het gevoel in haar leven een ruime plaats heeft ingeruimd.
In haar leven! Of deze plaats even groot was in haar levens- en wereldbeschouwing
mag worden betwijfeld. Dáárin wordt vóór alles het accent
gelegd op het denken. .
Wij denken ons gezindheden waarin het goede belichaamd is, wij denken ons
toestanden in de maatschappij, die van deze gezindheden het uitvloeisel zijn. 39)
Elke idee streeft naar de verwezenlijking van zichzelf.40) Het 'ik' is zulk een idee, die
door tot conceptie van zichzelf te komen, d.w.z. door zichzelf te denken, door in
eigen werkelijkheid te geloven, zichzelf verwezenlijkt. 41)
"Ons 'ik' wordt door zich te denken" zegt de Franse filosoof Fouillée 42), en Helene
Mercier zegt het hem na. 43) En zo ook de mensheid: "Zij wordt, naarmate zij beter
gedacht wordt, naarmate men zich van haar een vollediger beeld maakt". 44) Vroeger
moge het instinct een grote rol gespeeld hebben, naarmate de mensenmaatschappij
zich verder ontwikkelt, wordt ze in al haar onderdelen steeds meer een voortbrengsel
van het bewustzijn, van het denken. 45)
Het zedelijk gevoel, acht zij hoog, maar hoger nog het door kennis
ontwikkelde zedelijk gevoel. “De kennis van het ware moet voldoende zijn om
tot het willen van het goede te leiden". "Langs de weg der kennis” wil ze
voortschrijden "tot de heerschappij van het zedelijk gevoel”.46) Het denken
van de arbeider te ontwikkelen is het primaire doel van het “Ons Huis"-werk.
Nogmaals: niet het enige - er wordt ook vakonderwijs gegeven (handenarbeid
aan jongens en naailessen aan meisjes)j; er wordt ook een plaats ingeruimd
voor het spel, en voor het gezellig samen-zijn, en men ging reizen met de
arbeiders, in 1892-93!!, tochten naar het buitenland met arbeiders, mannen én
vrouwen!!
Maar toch: primair is de vermeerdering van de kennis en het ontwikkelen van het
denken. Helene Mercier is er van overtuigd dat er bij de arbeider een ongekende
honger naar kennis bestaat, "een smachtend verlangen naar bevrijding uit de boeien
van de onkunde...”47)
Ze gelooft "dat de arbeiders zich de moderne wetenschap willen eigen
maken, evenals de anderen, de beschaafden, naar wie ze vroeger zonder
begeerte naar hun kennis, hebben opgezien”. Ze is ervan overtuigd, "dat zij
7

met dezen - met deze beschaafden - zelfstandig, souverein willen worden".
"Ook in het rijk der gedachte” 48) voegt ze er aan toe. Daarom moeten ze zo goed
mogelijk geholpen worden. Had Ds Samuel Barnett, de directeur van het eerste
Londense settIement house Toynbee Hall, niet gezegd: “Nothing that is divine is
alien to man, and nothing which can be learnt at the University is too good for East
Londen?". 49) Helene Mercier meent dat het onverkort voor Amsterdam geldt.
Wanneer men de lijst van sprekers en onderwerpen ziet van de woensdagavondbijeenkomsten
in de grote zaal van "Ons Huis" dan moet men constateren dat geen
enkele universiteit in ons land er in zou kunnen slagen een Studium Generale op
hoger niveau te organiseren.
Het is dan ook begrijpelijk dat zij fel ageert tegen de sociaal-democraten, die,
naar haar mening, misbruik maken van de kennishonger van de arbeider, door
onder de mom van populair-wetenschappelijke artikelen en boeken, het
materialisme te propageren. 50)
Wanneer we het huidige vormingswerk vergelijken met dit eerste
volksontwikkelingswerk dan menen we dat we mogen constateren dat dit
rationalistische accent in theorie verdwenen is, maar in de praktijk helaas nog al te
vaak voorkomt.
Helene Merciers idealisme heeft zijn tijd gehad. We weten dat de mens bovendien
meer is dan alleen een denkend wezen. We weten dat het gevoelsleven, de fantasie,
de creatieve vermogens gelijkelijk gevormd moeten worden. We weten dat naast het
bewuste, het onbewuste een grote rol speelt. Kortom: het 19e eeuwse mensbeeld van
Helene Mercier is verdwenen en we hebben noties van een nieuw mensbeeld. Maar
hoe we hieruit de juiste gevolgtrekkingen voor de praktijk van ons vormingswerk
moeten maken, is een punt waar we nog voortdurend mee bezig zijn... of ... niét mee
bezig zijn!
Hoe is het anders te verklaren dat men ook in kringen van het vormingswerk in
allerlei werkvormen, bij allerlei gebeurtenissen en evenementen slechts één vorm
hanteert – die van de lezing, de voordracht, de inleiding of, zo men wil ... de
openingsrede?
Individualisme
Een tweede aspect dat we dienen te bezien: is dit “Ons Huis"-werk niet sterk
individualistisch?
Wij zijn in het algemeen in ons vormingswerk, dat de betekenis van de groep en het
groepswerk ontdekt heeft, gauw geneigd het oudere pedagogische en andragogische
werk te verwijten dat het individualistisch is. Treft dit verwijt ook het eerste Ons
Huis-werk?
Wij menen dat Helene Mercier het met grote stelligheid ontkend zou hebben: heeft
ze haar leven lang niet het liberalistisch individualisme bestreden? Zeker: het
moderne bewustzijn wordt volgens haar gekenmerkt door een individualisme, maar
dan in de zin van "een zoodanige ontwikkeling der menschelijke persoonlijkheid dat
8

zij tot wetgeefster van zichzelve en - als voorbeeld - tegelijk wetgeefster voor anderen
wordt" 51). "De nieuwe samenleving zal een nieuwe gemeenschap kennen waarin
men zich van zijn eigen individualiteit meer bewust zal zijn, juist door zich aan zijn
gemeenschapsgevoel over te geven waarin men zich vrij zal voelen, juist door als dienend
lid in het grote maatschappelijke geheel te participeren".
"Eerst nadat de mens in de loop dezer eeuw alle banden heeft afgeworpen; gaat hij
van het gemeenschapsgevoel de band maken, waarmee hij zich opnieuw, en thans
vrijwillig aan de evenmens vaststrengelt" 52).
Individualisme? Zij zou antwoorden: nee, wél individualiteit als basis en
voorwaarde voor een vrije gemeenschap, maar geen individualisme. In haar poging
om de spanning tussen individu en gemeenschap toto een oplossing te brengen is
Helene Mercier, gezien in het kader van haar tijd bijzonder modern. 53 }Ze geeft er,
politiek gezien; een koers mee aan, waarvan de juistheid na de tweede wereldoorlog
gebleken is.
Een geheel andere vraag is echter of we haar volksontontwikkelingswerk, op grond
van haar mensbeschouwing toch niet individualistisch moeten noemen. Ons inziens is
dit inderdaad het geval:
Helene Mercier beschouwt de mens als autonoom, d.w.z. als een wezen dat voor
zichzelf existeert. Een wezen dat van nature goed is, dat vormingsinhouden die van
buiten af worden aangeboden in zich opneemt en er aldus geestelijk door verrijkt
wordt - uiteraard alleen wanneer de materiële omstandigheden niet zó slecht zijn dat
ze deze vorming in de weg staan. 54) Wezenlijk is dat het accent daarbij geheel op
het subject ligt - op de mens en op de vorming van zijn geestelijke krachten. De
menswording wordt op die manier een individueel, gestaag proces.55). En het sociale
resultaat is een gemeenschap van autonome “ikken”, die op grond van hun idéé van
menselijkheid de humane gemeenschap scheppen. 56) "
Er mág dan nog veel aan die gemeenschap ontbreken: we zijn gestaag op weg; de
vooruitgang, de sociale evolutie is niet te miskennen. Het subject integreert zich
denkend in de steeds harmonischer wordende maatschappij. Het komt ons voor dat
we het vormingswerk dat op basis van deze anthropologie wordt bedreven, moeilijk
anders dan individualistisch kunnen noemen. Wat dit betreft is Helene Mercier nog
geheel een kind van haar tijd.
Het verschil tussen het huidige vormingswerk en het hare is op dit punt zeer
groot. Maar wat wil men: daarvoor is de reactie van het existentialisme op
zowel het idealisme als als levensfilosofie nodig geweest, daarvoor heeft Karl
Barth het theologisch denken een copernicaanse wending moeten geven. En dit
alles kon pas, nadat twee wereldoorlogen het vermeend autonome subject van
de troon gestoten en een vermeend harmonische mensengemeenschap de das
omgedaan hadden.
Hoe totaal anders zijn de theologische en antropologische noties van het huidige
vormingswerk. Alvorens daarop nader in te gaan, moeten we echter eerst nog
9

stilstaan bij enkele andere kenmerken van het “Ons Huis"-werk.
Algemeenheid
Daar is de algemeenheid. We hoorden reeds dat “Ons Huis" beoogde te zijn een
tempel in dienst van het goede. Daaraan - aan het goede - wordt alles getoetst.
Daarbij zijn geen dogma's nodig, geen leer omtrent het wezen van, de
ondoorgrondelijke eerste oorzaak van het bestaande. Daaraan kunnen allen meedoen:
“Israëlieten, Katholieken, Protestanten, twijfelaars en ongeloovigen van alle
richtingen en uit allerlei kringen”. 57)
Wij hopen dat uit het voorgaande duidelijk geworden is dat een aldus gevulde
algemeenheid, noch neutraal, noch algemeen genoemd mag worden. Er is hier
duidelijk sprake van een bepaald geloof. Het is dan ook ten enenmale onjuist als
Treub in zijn biografische schets van Helene Mercier zegt, dat zij een moraal leerde
boven geloofsverdeeldheid. 58)
Nee, dan heeft Helene Mercier hetzelf beter uitgedrukt toen ze zich betitelde als “de
godsdienstlooze idealist", die zich tot de godheid in 's mensen binnenste wendde om
deze uit zijn sluimer te roepen. 59)
Dit eerste “Ons Huis”-werk noemt zich ten onrechte algemeen; het is ook niet
neutraal, het is godsdienstloos-idealistisch, of - zo men wil - humanistisch.
Ook op dit punt is er dus groot verschil te constateren tussen het huidige algemene
volks- en buurthuiswerk en dit eerste “Ons Huis”-werk. Tegenwoordig wordt in zeer
veel werkvormen geworsteld om de vulling van de algemeenheid. Een worsteling
waaraan - nadat de verzuiling in de jaren '53, '54, '55 zijn hoogtepunt bereikt heeft, -
thans vrijwel alle groeperingen deelnemen. 60) ,
Met het verdwijnen van het vooruitgangsgeloof en de liquidatie van het idealisme is
de weg vrijgekomen om de ander in zijn anders zijn te erkennen en van daaruit te
zoeken naar het verbindende element als basis voor het algemene werk.
Gerichtheid op de buurt
Terwijl in het huidige volkshuiswerk de buurt een belang rijke rol speelt, en als
begrenzing en als object, is in het denken van Helene Mercier hiervan geen spoor te
vinden. Het volksontwikkelingswerk dat zij in “Ons Huis” wil bedreven zien richt
zich op de individuele arbeider. Diens "Umwelt" heeft haar aandacht omdat ze er een
belemmering voor de persoonlijkheidsontwikkeling in ziet. Vandaar haar strijd voor
betere woningtoestanden en betere volksvoeding. Van een "comprehensive approach"
die tezelfder tijd in het Amerikaanse settlement work ontwikkeld wordt en die na de
tweede wereldoorlog ook in het Nederlandse volks- en buurthuiswerk aandacht krijgt,
kan in Helene Merciers visie nog geen sprake zijn, omdat de groep, als object van
volksontwikkelingswerk er in ontbreekt.
De Filantropie
Helene Mercier stelt dat "de gegoede verplichtingen jegens den maatschappelijk
10

misdeelde heeft, en niet langer lijdelijk mag aanzien dat deze laatste
stelselmatig,wordt afgesloten van alle voorrechten aan geldbezit verbonden, verstoten
blijft van alles wat naar waar levensgenot zweemt, vreemd blijft aan al wat
beschaving tot dusver tot verhooging van het peil van het menschelijk leven heeft
aangebracht”. 61)
Zij gaat er daarbij vanuit dat er slechts één cultuur is die culmineert in de ideeën
van het goede, het ware en het schone. De gegoede heeft deel aan deze cultuur, de
maatschappelijk misdeelde niet. Wat is logischer dan te stellen dat, om de grote
maatschappelijke kloof te overbruggen en bij te dragen tot oplossing van de sociale
kwestie, de welgestelde van zijn geestelijke rijkdom gaat overdragen aan de minder
gefortuneerden. Dit is geestelijke filantropie, maar wat wil men? Het is nu eenmaal
zo, "dat men om in deze kringen bevrijdend en opbouwend werkzaam te zijn
aanvankelijk de broederhand slechts als meerdere, als vader of leermeester kan
toesteken".62)
En dit is ook juist, want met John Stuart Mill is Helene Mercier er van overtuigd dat
het in de menselijke natuur ligt om op te zien tot, en ons over te geven aan wie wij als
onze meerdere erkennen. 63) Deze cultuuroverdracht, die, waar Helene Mercier de
dienst aan het goede centraal stelt, sterk in het ethische vlak ligt, kan, ondanks alle
goede bedoeling niet anders zijn dan een vriendelijke poging tot het opleggen van
eigen sociale normen op basis van ontkenning van de mores van de subgroep, met
wier lot men zo begaan is.
Vergeleken bij al degenen die uit liberalistische overtuiging zich in geen enkel
opzicht met de arbeider wensten te occuperen, is dit volksontwikkelingswerk stellig
een stap vooruit. Verder heeft de geschiedenis aangetoond, dat de oplossing van de
sociale kwestie die men aan de andere zijde voorstond, namelijk op basis van de 19e
eeuwse socialistische ideologie door middel van de klassenstrijd, evenmin de juiste
was.
Maar dat dit volksontwikkelingswerk er tenslotte niet in geslaagd is om de arbeiders
in grote getale te bereiken, vindt naar het ons voorkomt, zijn oorzaak in de
miskenning van het cultuurbezit van de arbeidersgroep waarop men zich richtte, en de
daarmee gepaard gaande verabsolutering van de eigen groepscultuur.
Blijkt uit deze mening niet een onderschatting van de ellende waarin de
arbeidersklasse op het einde van de vorige eeuw leefde? Is het niet een contradictio in
terminis te spreken van het cultuurbezit van de 19e eeuwse arbeider, door Brugmans
beschreven als “iemand ..., die zich in zijn armoedige bestaan in doffe berusting
schikt; wie de lichamelijke en geestelijke kracht ontbreekt om zich op te werken;
wiens ontwikkeling te gering is om zelfs aan de mogelijkheid van lotsverbetering te
denken; in het algemeen: iemand die nog volslagen onmondig was"? 64)
Zonder hier uitvoerig op deze vraag te kunnen ingaan, willen we toch vaststellen dat,
wanneer men cultuur opvat als de wijze waarop de mens in groepsverband zijn
omgeving vormt en omvormt - en zodoende ook zichzelf vormt en zelf gevormd
wordt, gesteld mag worden dat de 19e eeuwse arbeiders eigen groepscultuur bezaten.
11

Eigen cultuur waarvan het gehalte niet getoetst kan worden aan de waarde van de
cultuur van de dominante groep in de samenleving. Zolang het volksontwikkelingswerk
het eigen “morals” 65)-patroon als het enige juiste vooropstelt en
beoogt de subgroepen waarop het gericht is “op te heffen”tot deze “morals”, zolang
zal het stuklopen op wat dan genoemd wordt de eigenzinnigheid van de subgroepen,
doch wat .in wezen niet anders is dan de vrijheidszin van de mens.
Laten wij overigens niet te hard oordelen, en vooral niet menen dat het hier alleen
maar gaat om een 19e eeuwse filantropie, die wij, geavanceerde 20e eeuwers al lang
overwonnen hebben. Hoeveel jeugdwerk geschiedt vandaag de dag op precies
dezelfde basis. Al die termen als massajeugd, asfaltjeugd e.d. zijn even zovele
bewijzen voor eenzélfde houding en visie. Hoe snel staan wij niet klaar om een
ethisch vacuüm bij anderen te constateren, en ontketenen we een actie om het vol te
stoppen met onze christendommelijke mores. Ook dit "mores leren" kan echter alleen
maar negatief werken, omdat het de ontkenning van de ander inhoudt. Zeker, we
kunnen op die wijze meer of minder invloed voor kortere of langere tijd uitoefenen,
maar vroeg of laat staan we voor het echec van ons werk omdat de ander zijn vrijheid
herneemt. Het komt ons voor dat De Graaf te ver gaat als hij stelt dat op deze elementaire
vrijheidszin, op de irrationele wil van de mens alle sociale pedagogie zal
stuk breken 66), maar dat vele menselijke verhoudingen door deze overdrachtsdrang
op een mislukking uitlopen, leidt geen twijfel. “Ce qui empêche la reciprocité dans la
communication, c'est toujours la superiorité de l'un des partenaires sur l'autre; le fait
que l'un prétend donner ce que l'autre n'a que à recevoir" schrijft Roger Mehl. 67)-En
wat hij hier voor de communicatie in het algemeen stelt, geldt met name ook voor het
vormingswerk.
Van een 19e eeuws, thans overwonnen euvel, is dan ook geen sprake.
Ondertussen mogen wij wél de vraag stellen welke mogelijkheden er op een
dergelijke basis nog overblijven voor de ontmoeting van de vertegenwoordigers van
de derde, met de leden van de vierde stand. Het moge duidelijk geworden zijn dat
juist deze ontmoeting een van de kernpunten van het werk was.
De ontmoeting in het volksontwikkelingswerk
Er is in de laatste jaren veel over de ontmoeting geschreven, en de verwarring is niet
gering. Dat is niet te verwonderen, want we plegen het woord "ontmoeting" te
gebruiken voor allerlei contact tussen mensen van het meest wezenlijke tot het meest
triviale.
Wanneer we afzien van het alledaagse thee- en koffie-contact, dan blijven er
tenminste twee ontmoetingsbegrippen over, die in het vormingswerk een rol spelen.
Daar is in de eerste plaats de geestelijk-culturele ontmoeting, zoals we die vinden in
de klassieke Duitse opvattingen over de Bildung; een ontmoetingsbegrip dat via
Dilthey rond de eeuwwisseling een levensfilosofische fundering heeft gekregen.
Daarbij wordt uitgegaan van één mensheid, die zich individualiserend uitdrukt in de
verschillende culturen.
12

Wat gebeurt er nu bij de ontmoeting met een andere cultuur? Van Dilthey leerden we
dat alleen d.m.v. de beleving dit andere verstaan kan worden, werkelijk verstaan kan
worden. D.m.v. de beleving nemen we het andere in ons op en worden we er
geestelijk door verrijkt.
Het tweede ontmoetingsbegrip noemen we het existentiële. Hierbij gaat het er niet
om het andere d.m.v. de beleving ons toe te eigenen, in ons op te nemen, zodat het als
het ware verdwijnt en wij, zij het ook geestelijk verrijkt, gelijk blijven. Bij de
existentiële ontmoeting komt het andere als persoon, als existentie tegenover ons te
staan en eist van ons. Het gaat daarbij niet om kennis en begrip, het denken speelt
hier geen rol. Het gaat ook niet om het beleven - ook de emoties zijn hier secundair .
In deze ontmoeting wordt een dieper niveau geraakt: hier worden we op onze
echtheid beproefd. We worden in de ontmoeting op de proef gesteld. Ja nog scherper:
de mens vindt zichzelf in de ontmoeting, en alléén in de ontmoeting kan hij tot zich
zelf komen.68)
Voorwaarde voor deze ontmoeting is de erkenning van de ander als ander en van een
gemeenschappelijk verplichtende waarde. 69) Als dit juist is dan mogen we
constateren dat het meerderwaardigheidsgevoel van de welgestelde, de existentiële
ontmoeting met de arbeider bij voorbaat uitsloot. Men erkende de ander niet als
gelijke, hoogstens als misdeelde, als potentieel-gelijke, die de welwillende
medewerking van de beschaafde = welgestelde nodig had, om beschaafd = gelijke te
worden. Bij een dergelijk superioriteitsgevoel kon van een existentiële ontmoeting
geen sprake zijn. En derhalve kon evenmin - wat Van der Leeuw genoemd heeft “die
ergste pest in onze samenleving: ..het ingekankerde wantrouwen tussen burger en
proletariër" 70) werkelijk grondig bestreden worden.
Anders ligt het ten aanzien van de geestelijk-culturele ontmoeting. Het valt niet te
ontkennen dat tal van bezoekers van “Ons Huis" zich geestelijk verrijkt hebben aan
de cultuur, die de anderen hun boden. Of echter deze anderen, de welgestelden, zich
verrijkt hebben aan de cultuur van de bezoekers, staat wederom te bezien. Het komt
mij voor dat Ds Barnett voor deze wederkerigheid een opener oog had dan Helene
Mercier. Zij spreekt wel van een kameraadschappelijk verkeer en van een wederzijds
contact, maar de bedoeling van dit contact is naar de kant van de welgestelde, het
verkrijgen van kennis van de arbeider en zijn situatie om hem te kunnen helpen.
Dat hij ook voor eigen leven in deze ontmoeting met de arbeider iets zou kunnen
vinden, dat zien we bij Barnett veel duidelijker uitgesproken dan bij haar. 71)
Het is ook begrijpelijk. Het zijn immers de arbeiders die de ontwikkeling van node
hebben. Wat heeft de leidinggevende bovenlaag nog te leren?
Zeker, men kan niet zeggen dat ze niet verontrust was. Zowel de gebeurtenissen
links als de gebeurtenissen rechts bezag ze met enige zorg. Links: het gerommel van
de klassenstrijd, rechts: de sociale blindheid van het oud-liberalisme. Maar men had
toch de zekerheid van een gestaag verbeterende wereld. In de komende wereld moest
voor de arbeider nog een plaats veroverd worden – vandaar de volksontwikkeling.
13

Voor de eigen groep behoefde er niets gedaan te worden: die had zijn plaats reeds
gekregen en die kón bovendien van de arbeider weinig leren omdat deze immers geen
cultuur had. Zijn nood was juist dat hij er buiten stond.
Hoe totaal anders ligt de situatie thans!
De zekerheid van de beter wordende wereld is verdwenen. De zekerheid van een
vaste plaats in een overzichtelijke, hiërarchisch-gelede, hygiënische en harmonische
maatschappij is een fictie gebleken. Met het dynamischer worden van de
maatschappij werd duidelijk, dat niet alleen de arbeider behoefte had aan, wat Mr. A.
W .Kist genoemd heeft: "een verlengde levensscholing” 72), maar ook de
"welgestelde". Terwijl de kloof tussen de verschillende sociale groepen aanzienlijk
versmald, en de materiële nood in vele opzichten gelenigd is, is de behoefte aan een
voortgaande vorming toegenomen in een mate waarvan men zich rondde
eeuwwisseling geen voorstelling heeft kunnen maken.
Samenvatting
Overzien we het volksontwikkelingswerk, zoals dat vorm kreeg op grond van de
gedachten van Helene Mercier, dan kunnen we zeggen dat het intellectualistisch en
individualistisch was, dat een geestelijk filantropisch accent het contact tussen
arbeider en burger bemoeilijkte, een geestelijk-culturele ontmoeting tot, op zekere
hoogte, een existentiële ontmoeting in het geheel niet toeliet. Verder was dit werk niet
buurtgericht en kan het niet algemeen worden genoemd.
Zien we naar het huidige vormingswerk, dan constateren we dat het minder
intellectualistisch is: het denken wordt minder eenzijdig geaccentueerd.
De term volksontwikkeling is - ook als we het begrip volk verbreden - nauwelijks
meer bruikbaar.
Beter dan op het einde van de eeuw, weten we thans dat de menswording een
sociaal proces is. Op grond van een nieuwe mensbeschouwing, waar we overigens
pas enige noties van hebben 73), moeten we het individualisme afwijzen, en zijn we
tastend bezig te zoeken naar het juiste inzicht en naar de juiste vormen. We hebben de
grote betekenis van de groep onderkend, maar we weten tegelijkertijd dat de mens de
ander slechts als persoon en nooit als groep kan ontmoeten. We weten voorts dat het
in het vormingswerk niet gaat om de ontwikkeling van de mens tot geestelijk-culturele
persoonlijkheid in idealistische zin, maar om het persoon zijn.
Het is met het oog hierop dat we grote aandacht schenken aan de mogelijkheid van
de ontmoeting in het vormingswerk. Ook al weten we dat de existentiële ontmoeting
zich laat organiseren noch afdwingen, we kunnen haar wel in de weg staan. Met de
overwinning van het idealisme gaat de ontdekking van een nieuwe visie op de
menswording gepaard. Evenmin als de wereld gestaag verbetert, is de menswording
als een gestage ontwikkeling te beschouwen. In hoeverre we aan de crisis, aan het
discontinue element in het algemeen, in ons vormingswerk aandacht kunnen en
moeten schenken, het zijn vragen die we nauwelijks scherp kunnen formuleren, laat
staan dat we ze tot een oplossing zouden kunnen brengen. 74
14

Het zijn ook deze nieuwe anthropologische inzichten die ons elke vorm van
geestelijke filantropie doen verwerpen, al erkennen we gelijktijdig dat we ons er maar
al te vaak aan schuldig maken, want het is moeilijk ons voortdurend te realiseren dat
we niet leven vanuit een leer en de daarin vervatte rijkdommen, maar dat we leven
vanuit de ontmoeting met God, die ons in Christus tot het
leven roépt. . "
Wat de algemeenheid tenslotte betreft: Met het het verdwijnen van de ideologische
basis van het oude volkshuiswerk; en het ontstaan van een nieuwe visie op het kerkzijn,
is er op het ogenblik een voorzichtig zoeken naar de invulling van het algemene
werk.
Epiloog
Dit cahier bevat het verhaal van een vrouw die, strijdend tegen de zwakheid van het
lichaam en belemmerd door de conventies van de burgerlijke maatschappij, met grote
wilskracht, zorg en aandacht, haar leven wijdde aan de leniging van de nood van een
groot deel van ons volk.
Dit is - impliciet - ook het verhaal van een kerk, die niet deed wat zij gedaan heeft,
n.l. de armen opzoeken in stegen en sloppen en een leven geven om hen te helpen aan
de ellende te ontkomen; ook het verhaal van een kerk die niet bij machte was haar te
helpen Christus te ontmoeten.
Want zoveel is duidelijk: de God die Helene Mercier bestreed, is niet de God die de
Vader is van Jezus Christus. En het Christelijk geloof is niet een leer, waartegen ze
voortdurend fulmineert.
Helene Mercier kende God niet, omdat zij Christus nooit heeft ontmoet. Wat
daarvan de oorzaken zijn? We geloven dat het hoogmoed is, te menen dat we op deze
vraag een volledig sluitend antwoord zouden kunnen geven, maar dat neemt niet weg
dat, voorzover de oorzaken bij haar zelf en bij de kerk liggen, we de vraag niet
zouden mogen trachten te beantwoorden.
Stellig is haar idealistische levens- en wereldbeschouwing een barrière geweest, die
ze niet heeft kunnen nemen. Terwijl haar leermeester Van der Hoeven in zijn latere
leven onder invloed van Da Costa aan het idealisme ging twijfelen 75), is zij het tot
haar dood toe trouw gebleven.
Aan de andere kant is daar de kerk die tussen haar en God in stond, en haar zo de
weg versperde naar de ontmoeting met Christus. Het modernisme kón haar niet
helpen op grond van zijn theologie en de orthodoxie faalde op grond van haar sociale
blindheid en ongevoeligheid 76). Het zou kunnen zijn dat we velen pijn en enkelen
77) tekort doen met dit oordeel - maar is het er over het geheel genomen, minder waar
om?
Op 1 februari 1910 stierf Helene Mercier. Ze was 70 jaar. Tot het laatst toe was ze
werkzaam op het gebied van de volksontwikkeling. De laatste avond voordat ze ziek
werd bezocht ze nog de woensdagavondlezing in “Ons Huis", waar Van de Bergh van
Eysinga sprak over “Darwin en Christendom". We verheugen ons er over, dat we als
15

staflid van de Academie De Horst en medewerker van "Kerk en Wereld” hebben
mogen trachten een beeld op te roepen van deze vrouw, die deed wat liberalisme en
christendom verzuimden.
Ook al moeten we haar levens- en wereldbeschouwing af wijzen, grote
bewondering dient te worden uitgesproken voor de wijze waarop Helene Mercier er
in slaagde tegen vele verdrukkingen in, haar leven en haar geloof te integreren. Haar
woorden zijn geen frase, zij heeft ze overal waar zij kon trachten te dekken door
daden. Ze probeerde zichzelf te geven voor de verwezenlijking van haar idealen –
“Elke schijn van halfheid was haar vreemd". 78)
Het is deze trouw, dit afwijzen van marchanderen, dit afwijzen van elk transigeren,
die haar in de ogen van verschillende jongeren tot een ideale leidster maakten. 79)
Helene Mercier - in de woorden van Jan van Zutphen: een lichamelijk zwakke
vrouw, “met haar zoo zorgelijk, lijdensvol, ernstig gelaat, dat zoo diep deelnemend
ons kon aanstaren of wel zoo innig hartelijk, van blijdschap glanzende, van meeleven
getuigen kon; ... een goede, eenvoudige vrouw met een groot moederlijk hart ... een
zwakke vrouw die zoo vaak meer deed dan menig sterkere ... In vele dorre levens,
wist zij een bloem te vlechten". 80)
Noten:
1) Het werk van de Maatschappij tot Nut van ' t Algemeen in de 18e en 19e eeuw menen we als de
ouverture tot het moderne volksontwikkelingswerk te mogen beschouwen, dat in de laatste decennia
van de vorige eeuw ontstaat. Vgl. R. Hajer , “Over het karakter van de volksopvoeding”, in:
Kamphuis, M. e.a. Om de leefbaarheid van het bestaan. Lochem, 1959, p. 122.
2) Brief d.d. 22-2-1907 in Int. Archief v.d. Vrouwenbeweging.
3) Treub, Mr. M.W.F. ‘Helene Mercier’, in de serie Mannen en Vrouwen van Beteekenis in onze
dagen, dl. XLII, afl. II. Haarlem, 19l0, p. 20.
4) ter Meulen, Joh.. ‘Helene Mercier’, in: Leven en Werken, le jrg. 1916, p. 343. .
5) gebundeld in: Verbonden Schakels. De tweede druk (1891) heeft de opdracht "Aan de jonge
vrouwen van Nederland".
6) a. het reeds genoemde artikel van Joh. ter Meulen
b. Kapteijn-Mijsken, G. ‘Een heilige van den nieuwen tijd’, in de Nieuwe Gids, februari 1911.
7) Treub, op. cit. p. 30/31.
8) Treub, op. cit. p. 31.
9) Stemmen van Waarheid en Vrede. 31e jrg. 1894. p. 613 -617.
10) "Uit de arbeiderswereld", in Eigen Haard. 1887. p. 513. 11) Ibidem
12) "Over Arbeiderswoningen!!, in Eigen Haard. 1886. p. 214 e.v. vgl. ook Jacobs, Dr.Aletta H.,
Herinneringen. Amsterdam, 1924. p. 77/78,
13) "Op den drempel van het maatschappelijk leven" in Vragen des Tijds 1885. deel I p. 283/284. 14)
"Meer licht voor Londen" in Sociaal Weekblad. 2e jrg.1887.
15) Naar aanleiding van "De armoede der armen”, in Barnett, Rev & Mrs. S.A. Uitvoerbaar
Socialisme, Ned. vert.door Helene Mercier. A'dam, 1890. p. p. 36.
16) op. cit. p. 3481349
17) ter Meulen, Joha. op. cit. p. 349.
18) “Over Volksvoeding”, in Eigen Haard 1885. p. 35l.
19) "Op den drempel van het maatschappelijk leven". Vragen des Tijds, 1885. deel 11, p. 39.
20) ibidem p. 40.
21) “Ook Toynbeewerk”, in Sociaal Weekblad. 1899. p. 184.
16

22) “Ook Toynbeewerk", in Sociaal Weekblad. 1899.9. 184.
23) ibidem, p. 185.
24) in een brief aan Prof. Pekelharing, d.d., 22-3-1891 in het Archief van het IISG Amsterdam. .
25) In Stemmen van Waarheid en Vrede op cit.
26) "De sociale vrede op de Parijsche Tentoonstelling", in Sociaal Weekblad, 1889. p. 350.
27) Stemmen voor Waarheid en Vrede, op. cito
28), Treub, op. cit. p. 4.; vgl. ook ter Meulen, Joha. op: cito p. 337.
29) in haar biografische schets, bij Treub op. cit.
30) ibidem, vgl. ook Jacobs, dr. A. 9p. cito p. 77/78 en Helene Mercier correspondentie met Aletta
Jacobs. In het twintigtal brieven, geschreven in de periode 1889-1909, dat in het bezit is van het Int.
Archief v.d. Vrouwenbeweging speelt het ziek zijn een grote rol. "Dat ellendige ziek zijn dat weet
wat!” schrijft ze 5 mei 1891. Haar eigen zwakke gezondheid staat in deze correspondentie centraal,
maar verder schrijft ze ook over de ziekte van.haar zuster Elise en andere familieleden.
31) ibidem; haar ontmoeting met Plato heeft. ze te danken aan dr. Doorenbos, destijds leraar aan de
HBS te Amsterdam, dezelfde die grote invloed heeft uitgeoefend op de Nieuwe Gids-groep. .
32) haar biografische schets." bij Treub op. ci t.
33) in Stemmen van Waarheid en Vrede op. cito
34) vgl. Quack,. Mr. H.P.G. Martinus des Amorie. van der Hoeven. Amsterdam, l869, p. 86.
Quack, H.P.G. Herinneringen uit de levensjaren 1834-1913, Amsterdam., 1913.. p. 48 e. v.
35) Treub. op.cit., p.ll.
36) Quack, Martinus. op. ci t., p. 7.4...
37) Sociale Droomen en Daden. Haarlem, 1893. p. 129~
38) Treub. op. cit., p. 20.
39) “Op den drempel van het maatschappelijk leven", op. cit. p. 278.
40) ibidem p. 366.
41) ibidem, p. 390.
42) ibidem p. 390.
43) Naast Des Amorie van der Hoeven mag haar tijdgenoot Alfred Fouillée (1838-1912) als haar
leermeester beschouwd worden. Nadat zij in 1884 aandacht gevraagd had voor Fouillée's
opvattingen over “wetenschappelijke philanthropie”door een artikel van hem voor Vragen des Tijds
te bewerken, trachtte ze een jaar later d.m.v. een uitvoerig excerpt van zijn in 1880 verschenen La
science sociale contemporaine de lezers van hetzelfde tijdschrift bekend te maken met zijn visie op
de maatschappij en de maatschappelijke ontwikkeling. Evenals zijzelf - en dit verklaart mede haar
bewondering voor hem - trachtte ook Fouillée een middenweg te bewandelen. Hij meende namelijk
een synthese tè kunnen vinden tussen het platonische idealisme en het moderne naturalisme door
ervan uit te gaan dat ideeën zich realiseren in daden en tegelijkertijd werkelijke krachten zijn.
Werkelijkheid en denken meende hij aldus te kunnen opvatten als eenheid en totaliteit van
strevende krachten. Van hieruit ontwikkelde hij het begrip van de "idée-Force".
44) ibidem p. 306.
45) ibidem p. 294.
46) Verbonden Schakels op. cit..
47) bespreking van Göhre: Drei Monate Fabriksarbeiter.in Sociale Droomen en Daden, op. cit. p.. 222.
48) in Sociaal Weekblad 1896 p. 276. .
49) Pimlott. J .A.R., Toynbee Hall. Londen, 1935. p. 272
50) Socale Droomen en Daden op. cit. p. 227, en "Ook Toynbeewerk” in Sociaal Weekblad p. 185.;"
51) Sociale Droomen en Daden, op. cit.. p. 234. "
52) Op den drempel etc. op. cit. Deel II, p. 43/44.
53) Treub, op. cit. p.ll: "Deze synthese van individualisme en socialisme... is het die Helene Mercier
gepakt heeft, die zij in zich heeft opgenomen en tot grondslag van, haar levensovertuiging heeft
gemaakt”. Zij dankt deze overtuiging echter evenzeer aan Fouillée als aan Martinus van dor Hoeven.
54) vgl. Op den drempel etc. op. cit. p. 38/39.
17

55) Bollnow, O. F., ‘Begegnung und Bildung’. In: Zeitschrift für Pedagogik 1955. p. 10 e.v.
56) Op den drempel etc. op. cit. p. 46.
57) Stemmen voor Waarheid en Vrede op. cit.
58) Treub, op. cit. p. 36
59) Sociale Droomen en Daden, op. cit., p. 231
60) vgl. o.a. Van Riessen, dr.ir.H. Buurtwerk, Dorps- en Wijkcentra. Baarn, 1956; Dux. jrg. 26. 1959,
nr.8.
61) "Nog eens Toynbee en Toynbeewerk” in Sociaal Weekblad 1898. p. 243.
62) Barnett op. cit., p..VII
63) Sociaal Weekblad 1886. p. 130. .
64) Brugmans,Prof .dr. I.J. De arbeidende klasse in Nederland in de 19 e
eeuw. Utrecht-Antwerpen,
1958, p. 182
65) Onder “mores" verstaan we de zede van sub-groep, onder “morals" de zede van de dominante
groep in de samenleving, en daarmede de algemene normen van de maatschappij.
66) de Graaf, dr. J. ‘Het apostolaat in een gereduceerde kerk’, in Ned. Theologisch Tijdschrift, juni
1953.
67) Mehl. Roger. La rencontre d'autrui, Cahiers Théologiques nr. 36. Neuchátel, 1955. '
68) Bollnow, O.F. Bewegung und Bildung, op. cito ~ Zie verder de discussie tussen Bollnow en
Derbolav in Zeitschrift für Pedagogik, 1955 tlm 1957.
69)-vgl. Bollnow, O.F. Die Methode der Geisteswissenschaften. Mainz, 1950, p.40 Mehl, Roger,
op.cit., hfdst. 2.
70) Van der Leeuw, dr. G. Nationale Cultuurtaak. Den Haag, 1947. p. 81. ,
71) Barnett, S.A. Education by Permeation in “Charity and the Commons”, 5 mei 1906, Overdruk in
Pacey, Lorene M, Readings in the Development of Settlement Work, New York 1950. "Settlements...
simply open a way by which the members of one class in society may live in the midst of another
class. They have no platform, no program, and their members do not come to do their neighbours
good". De "residents" wonen in het settlement en leven inde buurt als goede buurtbewoners betaamt.
Barnett somt op wat dit inhoudt en zegt dan: "Under all these and many more such influences they
become changed"... "The members of a settlement are surely changed, and as surely they make a
change in their neighbours". Men lette op de volgorde!
72) "Poelgeester tweespraak over vorming", stencil z.j.
73) Van Niftrik, Prof.dr.G.C. De mens en het buurthuiswerk. Utrecht, 1955. p. 18.
74) Bollnow, O.F. Existenzphilosophie und Pedagogik, in: Bollnow, Lichtenstein, Weber, Der
Mensch in Theologie und Pädagogik, Heidelberg, 1957,. p. 46 e.v.
75) Quack, Martinus, op.cit. p. 124.
76) vgl. het Rapport over sociale toestanden en.nooden in opdracht van de Synode der Ned.Herv.Kerk,
samengesteld uit gegevens die verzameld werden bij de kerkvisitatie in 1895. vgl. ook de critiek hierop
in Sociaal Weekblad 1895, p. 373-376.
77) Eén van hen is Paul Göhre die als predikant-arbeider het arbeidersklimaat leerde kennen en
de leniging van de nood o.m. door middel van apostolair vormingswerk voorstond.
HeleneMercier vertaalde zijn boek en besprak het uitvoerig in het Sociaal Weekblad,
overgenomen in Soc. Droomen en Daden. Natuurlijk beweren we niet dat in kerkelijke kring
niemand oog had voor de sociale kwestie: De namen van Heldring, Pierson en anderen
representeren een groot stuk sociale arbeid . Het kan echter niet ontkend worden dat op het
terrein van het volksontwikkelingswerk waar velen hulp van node hadden,. de kerk niet om in
de terminologie van Dr H.Berkhof te spreken, "der hulpeloze hulpe" was.
78) Ter Meulen, Joh ., op. cit., p. 342.
79) ibidem, p. 346. .
80) Jan van Zutphen in het herdenkingsnummer van het huisorgaan "Ons Huis”, februari 1910.
18