Lerarenhandleiding Landbouw en Biodiversiteit.pdf - Ivn

Landbouw en biodiversiteit
in de Wijde Biesbosch - zuid
Lerarenhandleiding voor een groene
projectweek voor groep 1 t/m 8

2
Inhoud
1 Inleiding
Visie
Educatie over landbouw en biodiversiteit
Kerndoelen landbouw en biodiversiteit
2 Organisatie
Menukaart
Materialen lenen
Excursie met gids
Suggesties voor andere uitstapjes
Landbouw en biodiversiteit
Menukaart landbouw en biodiversiteit
3 Voorgerechten
Groepsgesprek Mens en Landbouw
Groepsgesprek Mens en Biodiversiteit
Introductie Groene Kaart
4 Hoofdgerechten
Boerderijmaquette maken
Boerderijlessen
Dier & Industrie
Veulens in de wei
Wonderweb
5 Bijgerechten
Kijkdoos boerderijdieren
Boerderij Doe Kaarten
Natuur Doe Kaarten
Spel cd-rom De Ecologische Hoofdstructuur in beeld
Landbouw en Biodiversiteit op internet
6 Desserts
Excursie onderbouw
Excursies midden- / bovenbouw
Suggesties voor andere uitstapjes
Reserveringsformulier
7 Uitbuiken
Maken en presenteren Groene Kaart
4
5
5
5
6
6
6
7
8
8
9
10
10
12
15
17
17
18
22
22
24
26
26
26
27
27
28
29
29
30
38
39
40
40
3

4
1 Inleiding
In Brabant hecht de provincie grote waarde aan een vitaal en aantrekkelijk buitengebied.
Zo ook in het gebied dat tot 1 juli 2012 werd aangeduid als Wijde Biesbosch. Tussen 2005
en 2012 is onder leiding van de provincie een aantal revitaliseringsprojecten uitgevoerd
om het landelijk gebied een impuls te geven. Hierbij gaat het om zaken als landschap,
cultuurhistorie, natuur, landbouw, recreatie, water, bodem, werken en verkeer. Vanaf 1 juli
2012 worden deze projecten voortgezet waarbij de streek zelf het voortouw neemt.
Alle partijen in de regio vinden het belangrijk om jeugd te betrekken bij deze
veranderingen in hun omgeving. Daarom heeft IVN Brabant op verzoek van de toenmalige
Gebiedscommissie een educatieprogramma opgezet over de revitaliseringsthema’s.
Voorafgaand aan de ontwikkeling van dit programma vond er een verkenning en een pilot in
de gemeente Aalburg plaats.
Het educatieprogramma Wijde Biesbosch bestaat uit drie modules voor groep 1 t/m 8:
• Water in de Wijde Biesbosch
• Landbouw en biodiversiteit in de Wijde Biesbosch
• Landschap en cultuurhistorie in de Wijde Biesbosch
De drie modules zijn qua opzet hetzelfde. De modules zijn onafhankelijk van elkaar te
gebruiken.
.
Wijde
Biesbosch
Vitaal, mooi en schoon platteland in de Wijde Biesbosch
Op tal van plaatsen in Noord-Brabant verandert het platteland. Zo ook in de Wijde Biesbosch.
Nieuwe natuurgebieden komen tot stand, rivieren krijgen de ruimte, dorpen blijven leefbaar en
landbouw kan zich ontwikkelen op duurzame locaties. Deze voorbeelden van de ‘herinrichting
van het Brabantse platteland’ dragen bij aan een vitaal, mooi en schoon platteland voor alle
inwoners en recreanten. Nu èn in de toekomst. Aan de uitvoering werkten overheden, maatschappelijke
organisaties en particulieren, onder regie van de provincie Noord-Brabant. Dat
was de situatie tot 1 juli 2012.In de Wijde Biesbosch waren al deze partijen vertegenwoordigd
in de Voormalige Gebiedscommissie Wijde Biesbosch. Nu zet de streek zichzelf in voor een
vitaal, mooi en schoon buitengebied. In de Wijde Biesbosch-regio gebeurt dat in de regionale
netwerken ‘Biesbosch’en ‘Hart van Brabant.
1 Gemakshalve blijven wij deze naam als geografische aanduiding gebruiken voor het gebied dat de volgende gemeenten
beslaat: Heusden (ged.), Waalwijk, Dongen (ged.) Geertruidenberg, Oosterhout, Breda (ged.), Drimmelen, Aalburg,
Woudrichem, Werkendam.
Visie
Het lesmateriaal is opgezet vanuit het idee dat het voor jonge kinderen belangrijk is om een
aantal ‘onvergetelijke ervaringen’ in hun eigen omgeving mee te maken. Dit beïnvloedt hun
kijk op de wereld. Door kinderen op een prikkelende manier kennis te laten maken met hun
(leef)omgeving, stimuleer je de interesse voor en verhoog je de kennis over de natuur bij
kinderen. Onderzoek toonde aan dat deze manier van natuur- en milieueducatie invloed
heeft op houding en gedrag op latere leeftijd. Om deze ‘onvergetelijke ervaringen’ te
realiseren, betrekken we de leerlingen bij èchte projecten in hun directe omgeving. De
projecten laten kinderen zien hoe diverse organisaties in de streek ervoor zorgen dat het
ook over een aantal jaren nog fijn wonen is op het platteland.
In het lesmateriaal komen cognitieve, sensomotorische en belevingsaspecten voor. Hierbij
gebruiken de kinderen hun ‘hoofd’, ‘hart’ en ‘handen’. Bij het ene kind is de ingang het
hoofd; het andere kind is het best ontvankelijk voor informatie via belevingen. Het is de
kunst om de nieuwsgierigheid van de leerlingen te prikkelen, hen vragen te laten stellen
en goed te leren kijken naar hun omgeving.
Educatie over landbouw en biodiversiteit
Landbouw en biodiversiteit zijn belangrijk begrippen als je praat over de Wijde Biesbosch.
In het gebied wordt 52% van het totale landoppervlak gebruikt voor landbouw. Vooral
melkveehouderij, akkerbouw en glastuinbouw komen veel voor. Via deze lesmodule
kunnen scholen kinderen laten kennismaken met landbouw en de producten die hierbij
tot stand komen. Van het spelen met boerderijdieren in de onderbouw tot het formuleren
van een eigen mening over intensieve en biologische veehouderij voor leerlingen in de bovenbouw.
Natuurgebieden zijn in de Wijde Biesbosch overduidelijk aanwezig. Denk aan
het Brabantse deel van Nationaal Park De Biesbosch, diverse polders, natuurgebieden en
landgoederen. Er wordt hard gewerkt aan de realisatie van de Ecologische Hoofdstructuur
(EHS) en Ecologische Verbindingszones (EVZ). Ook dichter bij huis is natuur te vinden. Onder
een stoeptegel of langs de sloot zijn vele diertjes te vinden en om je heen zie je allerlei
planten en struiken. De verscheidenheid van deze soorten wordt biodiversiteit genoemd.
Lesingrediënten zoals Veulens in de wei en Wonderweb maken leerlingen attent op de
biodiversiteit om hen heen.
Landbouw, natuur en biodiversiteit hebben een nauwe relatie met elkaar. Steeds meer
akkers zijn kleine natuurgebiedjes op zich, doordat agrariërs onderdeel zijn van een
Eco logische Verbindingszone of kiezen voor natuurgericht akkerrandenbeheer. Dit trekt
dieren aan zoals weidevogels, watervogels, vlinders en amfibieën. Wij hebben ervoor
gekozen om deze onderwerpen daarom gezamenlijk als thema aan te bieden.
Kerndoelen landbouw en biodiversiteit
De lesmodule landbouw en biodiversiteit sluit prima aan op de onderstaande kerndoelen:
02 De leerlingen leren zich naar vorm en inhoud uit te drukken bij het geven en vragen van informatie,
het uitbrengen van verslag, het geven van uitleg, het instrueren en bij het discussiëren.
04 De leerlingen leren informatie te behalen in informatieve teksten en instructieve
teksten, waaronder schema’s en digitale bronnen.
39 De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu.
40 De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren
onderscheiden en benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving.
5

6
2 Organisatie
Menukaart
Het hart van iedere module is een menukaart. De menukaart bevat ingrediënten voor
een gevulde projectweek. U, als leerkracht, kunt hieruit zelf een afgewogen menu samenstellen,
dat past bij uw groep. U bepaalt zelf hoe uitgebreid u een thema behandelt.
De menukaart is voor iedere module opgebouwd volgens een vast stramien:
• Dag 1: Voorgerecht: groepsgesprek over het thema en introductie Groene Kaart
• Dag 2: Hoofdgerecht: werken met een lesprogramma over het thema (in de klas)
• Dag 3: Hoofdgerecht: werken met een lesprogramma over het thema (veldwerk)
• Dag 4: Dessert: excursie
• Dag 5: Uitbuiken: werken aan de Groene Kaart en presentatie
• Dag 1 t/m 5: Bijgerechten: ondersteunende activiteiten, zoals boekenpakket, internet,
kleurplaat
In de menukaart verwijzen wij naar pagina’s verderop in de handleiding, waar u een
uitgebreidere beschrijving vindt van de activiteit. Wordt er gebruik gemaakt van een
bestaand product, bijvoorbeeld een lespakket of leskist, dan vermeldt de beschrijving
welke onderdelen het beste aansluiten bij de module en/of bij actuele thema’s in de
Wijde Biesbosch. Natuurlijk kunt u ook andere onderdelen van zo’n product gebruiken.
Tijdsduur
In de menukaart geven wij een inschatting van de tijdsduur per activiteit. Dit is een
gemiddelde en bedoeld als indicatie. De invulling van de activiteiten varieert per ‘bouw’
en per leerkracht.
Materialen lenen (gratis)
De materialen (lespakketten, leskisten e.d.) die in de menukaart zijn opgenomen en voorzien
van een * kunt u lenen bij De Madese Natuurvrienden, Bezoekerscentrum Wolfslaar Breda,
MEK Oosterhout, De Bonte Hoeve (Sprang-Capelle) en Bibliotheek Vlijmen. Wij raden u aan
om zeer tijdig (minimaal vier weken van tevoren) te reserveren, omdat per thema ‘slechts’
twee uitleensets op voorraad zijn. Dit kan telefonisch of per e-mail. De uitleentermijn is
maximaal drie weken. Wij verzoeken u de sets zelf af te halen en terug te brengen.
Madese Natuurvrienden
Contactpersoon: Ankie Stoop
Adres: Parkgebouw De Liniehof, Kievitsstraat 3, MADE
Telefoon: 0162-517965
E-mail: stoop@ankieenarjen.demon.nl
Website: www.madesenatuurvrienden.nl
Bezoekerscentrum en Kinderboerderij Wolfslaar
Contactpersoon NME : Marika Rath
Adres: Wolfslaardreef 95, 4834 SN BREDA
Telefoon: 076-5294459 (balie di. t/m vrij.)
E-mail: bezoekerscentrumwolfslaar@breda.nl
Website: www.breda.nl/bezoekerscentrumwolfslaar
MEK Oosterhout
Contactpersoon: Angela Knook
Adres: Veerseweg 100, OOSTERHOUT
Telefoon: 0162-457446
E-mail: angela@mek-online.nl
Website: www.mek-oosterhout.nl
Paardenmelkerij De Bonte Hoeve
Contactpersoon: Adri en Conny Verhoeven
Adres: Hogevaart 85, SPRANG-CAPELLE
Telefoon: 0416-343633 / 06-27223013
E-mail: conny@debontehoeve.nl
Website: www.debontehoeve.nl
Bibliotheek Vlijmen
Contactpersoon: Joyce Kooreman
Adres: Burg. Zwaansweg 2, VLIJMEN
Telefoon: 073-5113063
E-mail: info@bibliotheekheusden.nl
Website: www.bibliotheekheusden.nl
Excursie met gids
In de menukaart staat per bouw een excursie vermeld. Deze excursie legt voor de leerlingen de
link tussen de behandelde lessen in het hoofdgerecht en het belang van het thema in de Wijde
Biesbosch. De gidsen hebben ervaring met het begeleiden van activiteiten met kinderen. Verder
hebben ze voor de lesmodule ‘Water in de Wijde Biesbosch’ een gerichte bijscholing gevolgd.
De kosten van de excursies variëren en worden bij de excursiebeschrijvingen (paragraaf 6)
in de handleiding vermeld. De kosten zijn gebaseerd op vrijwilligersvergoedingen voor de
gidsen, soms aangevuld met prijs die door de excursieaanbieder wordt gehanteerd. Een gids
begeleidt maximaal 15 leerlingen, wat in praktijk zal betekenen dat per klas meestal 2 gidsen
mee zullen gaan.
De in de menukaart genoemde excursies zijn te reserveren door middel van het reserveringsformulier
op pagina 39 . Wij raden u aan om minimaal drie weken vantevoren te reserveren.
Nadat u het formulier heeft opgestuurd, krijgt u bericht over de plaats en de tijd waar u met
uw groep wordt verwacht en de namen van de gidsen. Wij vragen u om met eigen vervoer
(auto’s, bus, fiets) te komen. De leerlingen blijven onder verantwoordelijkheid van de
leerkracht. De leerkracht wordt verzocht bij de activiteit aanwezig te blijven.
7

8
Suggesties voor andere uitstapjes
In de omgeving zijn talloze mogelijkheden om de themaweek verder uit te bouwen,
bij voorbeeld met zelf te organiseren uitstapjes. In deze handleiding vindt u enkele excursie-
mogelijkheden (inclusief contactgegevens), die aansluiten bij de module ‘Landbouw en biodiversiteit
in de Wijde Biesbosch’. Deze excursies worden niet vanuit het educatie programma
Wijde Biesbosch georganiseerd en begeleid.
Landbouw en biodiversiteit
Zoals gezegd zijn landbouw, natuur en biodiversiteit nauw met elkaar verweven. Daarom
hebben wij deze thema’s samen in de menukaart verwerkt. Hoewel wij pleiten voor een
gecombineerd aanbod, om zo de samenhang te laten zien, biedt de menukaart voldoende
lesstof om ook één van beide thema’s afzonderlijk te behandelen. In de menukaart zijn de
onderdelen over landbouw blauw en over biodiversiteit groen gedrukt.
Menukaart landbouw en biodiversiteit
Onderbouw Middenbouw Bovenbouw Tijdsduur Informatie
• Groepsgesprek
mens en landbouw
mens en biodiversiteit
• Groepsgesprek
mens en landbouw
mens en biodiversiteit
Groepsgesprek
mens en landbouw
mens en biodiversiteit
Dag 1 Voorgerecht
Introductie
zie pag. 10
zie pag. 12
½ tot 1 uur
1 uur
zie pag. 15
2 uur
• Introductie
Groene Kaart*
• Introductie
Groene Kaart*
zie pag. 17
zie pag. 18
zie pag. 22
1 dagdeel
1 dagdeel
2 dagdelen
Boerderijmaquette*
Dag 2 Hoofdgerecht
In de klas
Boerderijlessen* • Boerderijlessen*
• Dier & industrie*
zie pag. 22
zie pag. 24
zie pag. 15
3 dagdelen
3 dagdelen (8 uur)
Veulens in de wei*
Dag 3 Hoofdgerecht
Veldwerk
2 dagdelen
• Wonderweb*
• Werken aan Groene Kaart*
• Wonderweb*
• Werken aan Groene Kaart*
zie pag. 26
zie pag. 26
zie pag. 27
zie pag. 27
2 uur
1 uur - 1 dagdeel
1 uur - 1 dagdeel
3 x 1 uur
• Boerderij Doe Kaarten *
• Natuur Doe Kaarten *
• De EHS in beeld *
• Landbouw en
bio diversiteit op internet
• Kijkdoos boerderijdieren *
• Boerderij Doe Kaarten *
Bijgerechten
Ondersteunende
• Boerderij Doe Kaarten*
• Natuur Doe Kaarten *
• Natuur Doe Kaarten *
activiteiten
zie pag. 28
1 uur - 1 dagdeel
• Landbouw en
bio diversiteit op internet
• Landbouw en
bio diversiteit op internet
1,5 a 2 uur zie pag. 29
West:
Klasseboeren (Made, Wagenberg)
West:
Klasseboeren (Made, Wagenberg)
• Kinderboerderij in de
buurt: Oosterhout, Breda
Noord, Geertruidenberg,
Waalwijk
Dag 4 Dessert
Excursie
West:
Natuurgebied De Worp
West:
Natuurgebied De Worp
• Natuurwandeling in
de buurt
Midden:
Paardenmelkerij de Bonte
Hoeve
Midden:
Paardenmelkerij de Bonte
Hoeve
Midden:
Jong Natuurbos Raamsdonk
Midden:
Jong Natuurbos Raamsdonk
Oost:
Klasseboeren (Genderen)
Oost:
Klasseboeren (Genderen)
Oost:
Landgoed Pax
Oost:
Landgoed Pax
1 dagdeel zie pag. 40
Maken en presenteren Groene
Kaart*
Maken en presenteren
Groene Kaart*
Dag 5 Uitbuiken
Afsluiting

10
3 Voorgerechten
Groepsgesprek Mens en landbouw
Ter introductie van het thema voert u met uw leerlingen een groepsgesprek. Hieronder
geven wij per ‘bouw’ verschillende suggesties voor zo’n groepsgesprek. In de voorbeelden
staan de koe en zuivel centraal. Uiteraard kunt u het accent ook op andere onderwerpen
leggen.
Een interessante bron voor dit onderdeel is: www.zuivelonline.nl
Onderbouw
Benodigdheden
• Prentenboek ‘Weet jij waar mijn melk blijft?’ (in uitleenset Fort Giessen)
• Pak melk
• Glas
Voorbereiding
Wanneer je aan kinderen vraagt waar de melk vandaan komt, dan antwoorden ze wellicht:
“uit een pak”. In het prentenboek is de vraag omgedraaid; het is juist de koe die wil
weten waar haar melk blijft! Mus wil het wel voor koe uitzoeken. Ze volgt de melk net zo
lang totdat ze het weet. Doordat de kinderen van prent tot prent de weg van Mus volgen,
kunnen zij het verhaal namens Mus vertellen!
Uitvoering
Ga met de kinderen in een kring zitten met het pak melk en een glas.
Begin met een kort gesprek over melk. Stel hierbij de volgende vragen:
• Wie weet wat dit is?
• Wie drinkt ook wel eens melk?
• Wie drinkt nooit melk?
• Waarom niet? Wat drink je dan?
• Waar komt deze melk vandaan?
Het antwoord “uit de winkel” is goed, maar vraag door tot de koe ter sprake komt.
Pak nu het prentenboek en laat de cover zien. Lees de titel voor. Laat de kinderen de
prenten goed zien. Mus moet goed onthouden wat zij ziet, de kinderen dus ook. U kunt
steeds na het lezen van een nieuwe bladzijde samen herhalen waar Mus tot nu toe is
geweest. Tot slot is Mus terug bij de koe. Wie van de kinderen kan navertellen wat Mus
allemaal heeft gezien?
Middenbouw
Benodigdheden
Twee bordjes, respectievelijk met het opschrift ‘WAAR’ en ‘NIET WAAR’
Voorbereiding
Verdiep uzelf in het onderwerp koeien en zuivel, bijvoorbeeld via www.zuivelonline.nl.
Uitvoering
Begin met een kort gesprek over melk. Stel hierbij de volgende vragen:
• Wat weten de leerlingen al over melk?
• Drinkt iedereen melk? Van de koe of de geit?
Maak ruimte in het leslokaal. Hang links en rechts op het schoolbord de bordjes met de
tekst ‘WAAR’ en ‘NIET WAAR’. Zet alle leerlingen in het midden van de klas en leg uit dat
de leerlingen één kant van het lokaal moeten kiezen nadat u een stelling heeft voorgelezen.
Voorbeelden van stellingen zijn:
1. Een koe eet graag gras.
2. De koe maakt van gras melk.
3. Melk gaat van de boer meteen naar de winkel.
4. Een geit geeft ook melk.
5. Melk is gezond.
6. Melk is slecht voor je botten en tanden.
Bespreek de antwoorden van de leerlingen. (Stelling 1, 2, 4 en 5 zijn waar)
Bovenbouw
Benodigdheden
Eén of meerdere lege pakken melk
Voorbereiding
Verdiep uzelf in het onderwerp koeien en zuivel, bijvoorbeeld via www.zuivelonline.nl.
Uitvoering
Gebruik het lege melkpak als aandachtstrekker.
Start een kringgesprek, waarbij u kunt denken aan de volgende vragen:
• Wat hebben jullie vandaag gegeten? Wat waren hiervan zuivelproducten?
• Wat is de basis van heel veel zuivelproducten? (melk)
• Welke melk drinken jullie thuis? Welke soorten melk zijn er en wat is het verschil?
(volle melk = 35 gr. vet/L, halfvolle melk = 15 - 18 gr. vet/L, magere melk = 0 - 3 gr. vet/ L)
• Zijn alle melksoorten even lang houdbaar?
(nee, afhankelijk van de bewerking: Pasteuriseren = verhitten tot 70 °C,
kleine week houdbaar; Steriliseren = verhitten tot 110 °C, buiten de koelkast maanden
te bewaren, wel verlies van voedingswaarde)
• Melk is een zuivelproduct, welke andere zuivelproducten ken je nog meer?
(yoghurt, drinkyoghurt, milkshake, vla, pudding, kaas, boter)
Bron: leskist ‘Van koe tot koelkast’, te leen bij Bezoekerscentrum Wolfslaar te Breda.
11

12
Groepsgesprek Mens en biodiversiteit
Ter introductie van het thema voert u met uw leerlingen een groepsgesprek.
Onderbouw
Benodigdheden
• levende dingen of onderdelen hiervan, zoals een plant, een blad, een insect, etc.
• levenloze dingen zoals een steen, stoel, pen, etc.
• eventueel kunt u ook kiezen voor dode dingen
Voorbereiding
Verzamel voorwerpen waaraan u het onderwerp ‘natuur’ kunt koppelen.
Uitvoering
Ga met de kinderen in een kring zitten. Haal de voorwerpen één voor één tevoorschijn en
vraag aan de kinderen waar ze deze kunnen tegenkomen. Leg de voorwerpen vervolgens in
twee groepjes in het midden van de kring: ‘levend’ en ‘levenloos’. Als alle voorwerpen zijn
besproken, vraagt u aan de leerlingen wat het verschil is tussen beide groepjes. Ook kunt u
de leerlingen vragen om nog iets te noemen wat in een van beide groepjes thuishoort.
Sluit af met de opmerking dat deze week de dingen in het levende groepje centraal staan.
Middenbouw
Benodigdheden
• tekenpapier
• kleurpotloden
• plaat of boek met een voorbeeld van een dier
Voorbereiding
Omdat ‘biodiversiteit’ een lastig begrip is voor leerlingen in deze leeftijdsgroep, is het beter
om over ‘natuur’ te spreken. De essentie van het gesprek is dat leerlingen inzien dat er veel
soorten en leefomgevingen zijn. Het is niet zonder reden dat een dier of plant op een bepaalde
plek voorkomt. Een soort heeft zich namelijk aangepast aan zijn omgeving. Kies van
tevoren een afbeelding van een dier of plant waarbij duidelijk is waarom deze bepaalde
kenmerken heeft.
Uitvoering
Ga met de kinderen in een kring zitten en bekijk samen een afbeelding van bijvoorbeeld een
vis. Waarom heeft de vis vinnen? Waarom geen benen? Waar ademt de vis mee? Hebben wij
dat ook? Waarom heeft de vis deze kleur? Waarom heeft de vis deze vorm? Als het goed is,
blijkt al snel dat het organisme en zijn omgeving onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.
Wanneer u vermoedt dat het nog niet duidelijk is voor de kinderen geef dan nog een voorbeeld
of laat de kinderen zelf met een voorbeeld komen. Kies nu 3 plekken rondom school,
bijvoorbeeld ‘de boom op het schoolplein’, ‘onder een stoeptegel’ en ‘in de lucht’. Laat de kinderen
een nog niet eerder ontdekt dier of plant tekenen en vraag ze hierbij goed te letten op
de kenmerken van hun fantasiesoort in relatie tot waar hij voorkomt (kleur, wat hij eet, hoe hij
eet, hoe hij zich voortbeweegt, hoe hij zich verdedigt, etc.) Laat de kinderen hun dier of plant
ook een naam geven. Ter afsluiting mogen enkele kinderen vertellen wat ze getekend hebben.
Bovenbouw
Benodigdheden
• schoolbord
• krijt/ stiften
Voorbereiding
Verdiept u zich enigszins in het onderwerp biodiversiteit. Zorg dat u voor uzelf helder hebt
wat het begrip inhoudt en wat voor consequenties het kan hebben wanneer er zaken
binnen de biodiversiteit verschuiven. Dit alles om straks een kringgesprek te kunnen leiden.
Het begrip biodiversiteit
Het begrip ‘biodiversiteit’ is opgebouwd uit twee begrippen, bio = leven en diversiteit =
verscheidenheid. Samengevat is het al het leven om ons heen, in alle mogelijke soorten en
vormen: dieren, planten en micro-organismen. Ook de variatie binnen soorten (een zwartbonte
en bruin-bonte koe) wordt tot biodiversiteit gerekend, evenals de verscheidenheid
van levensgemeenschappen of ecosystemen zoals bijvoorbeeld bossen, heide, duinen,
rivieren en zee. In de Wijde Biesbosch vind je ecosystemen zoals: weide, akkerbouwland,
rivierlandschap, uiterwaard en grienden.
Hoe staat het met de biodiversiteit in Nederland?
In Nederland is sprake van verlies aan biodiversiteit. Sinds 1900 is de soortenrijkdom met de
helft afgenomen. Deskundigen vinden dat de biodiversiteit in ons land rond 1900 relatief
ongestoord was omdat er toen nog geen sprake was van grootschalige verstedelijking,
aanleg van wegen en milieuvervuiling.
Waarom is biodiversiteit belangrijk?
Allereerst geldt dat al het leven recht op leven heeft. Ieder onderdeel van de biodiversiteit
is waardevol. Maar daarnaast is biodiversiteit voor de mens ook onontbeerlijk. Mensen zijn
afhankelijk van biodiversiteit omdat de biodiversiteit hen de grondstoffen levert voor voedsel,
energie en woningen. De biodiversiteit in de bodem helpt die bodem in stand te
houden. Bossen helpen om water en bodem vast te houden en zorgen zo voor bescherming
tegen erosie en overstromingen. Biodiversiteit helpt ons klimaat te reguleren. Daarnaast is
biodiversiteit een inspiratiebron voor mensen: zij ontlenen er plezier en gezondheid aan.
Uitvoering
Start het groepsgesprek met het maken van een woordspin. Zet het woord ‘biodiversiteit’
midden op het bord en laat de kinderen vrij associëren rondom dit begrip. Noteer de woorden
die de leerlingen noemen allemaal en probeer door middel van verbindingslijnen al
relaties te leggen. Hulpvragen kunnen zijn:
• Wat is biodiversiteit? Uit welke woorden bestaat het woord biodiversiteit en wat
betekenen deze?
• Wat is een ecosysteem? Noem voorbeelden van ecosystemen en soorten die daar
voorkomen.
• Welke ecosystemen hebben wij om ons heen?
• Zijn er soorten verdwenen?
• Waarom is biodiversiteit belangrijk?
13

14
De leerlingen hebben hun voorkennis nu flink geactiveerd. Na het maken van de woordspin
laat u de leerlingen de afbeelding uit de uitleenzet zien.
Verdeel de klas in 4 of 8 groepen. Geef iedere groep een situatieschets en laat ze
discussiëren over de gevolgen.
Situatie 1: De visser besluit om in plaats van af en toe een visje te vangen, dag in en uit te
gaan vissen. (Een gevolg is o.a. dat de roofvogel geen vis meer vangt en zich
alleen stort op de muizen in het veld.)
Situatie 2: De boer besluit de kanten van de sloot schoon te maken en verwijdert met een
graafmachine al het riet en planten. (Een gevolg is o.a. dat de vissen hun kuit niet
meer kwijt kunnen.)
Situatie 3: De gemeente besluit om van dit natuurgebied een recreatiegebied te maken,
waarbij mensen de plas kunnen gebruiken voor de watersport. (Een gevolg is o.a.
geluidsoverlast en milieuvervuiling.)
Situatie 4: Op een groot stuk land worden alle bomen gekapt om vervolgens een mooi
bungalowpark te bouwen. (Een gevolg is o.a. dat de specht hier niet meer kan
leven.)
Laat na 5 à 10 minuten iedere groep hun bevindingen presenteren aan de rest van de klas.
Valt de leerlingen iets op aan de ingrepen die voorkomen? (Een groot probleem is het
ingrijpen van de mens op een bestaand ecosysteem dat in evenwicht is).
Introductie Groene Kaart
De icoontjes van het Groene Kaart systeem zijn wereldwijd bekend. Van Tokyo tot New York
maken kinderen Groene kaarten ofwel ‘Greenmaps’ (zie www.greenmaps.org). Kinderen
ontdekken met deze communicatiemethode op hun eigen manier de natuurlijke en de,
volgens hen, waardevolle plekken in hun eigen omgeving. Met de Groene Kaart vertellen
ze aan elkaar, ouders of buurt hoe zij over hun eigen omgeving denken. Een aantal
gemeenten heeft hun Groene Kaart gedigitaliseerd, waarmee de kaart interactief gebruikt
kan worden. Zie bijvoorbeeld www.amsterdam.nl.
Stap 1 Voorbereiding
Benodigde materialen:
• Twee op A3 formaat gekopieerde kaarten (plattegronden) van de schoolomgeving.
Werkt u met groepjes, geef ieder groepje dan twee kaarten. Eén kaart is te gebruiken
als (klad) invulkaart voor onderweg; de andere om in de klas de gevonden plekken op
aan te geven. Een kopieerversie van de kaart vindt u in de uitleenset.
• Iconen Groene Kaart (kopieerbladen in uitleenset). In de uitleenset vindt u kopieerbladen
met een selectie van voor kinderen geschikte iconen. Dit is slechts een selectie;
het originele systeem bevat meer dan 100 iconen.
In de uitleenset bij deze module zijn plattegronden opgenomen van de gemeenten in de
Wijde Biesbosch. Stippel op de kaart een wandelroute uit langs bijzondere plekken in de
buurt. De kinderen kunnen deze in groepjes of samen met u wandelen. Geef eventueel op
de kaart de grens aan tot waar de groepjes mogen lopen. Als u met de hele klas loopt is dit
uiteraard niet nodig.
Stap 2 Introductie voor de klas
Vertel de kinderen over het Green Map system ofwel de Groene Kaart. Laat de kinderen,
bijvoorbeeld via een digitaal bord, verschillende voorbeelden zien:
• www.communitywalk.com/cuijkgreenmap
• www.greenmap.org/greenhouse/files/noord_brabant.pdf
• www.fronet.nl/greenmap/index.html
Geef aan dat het maken van een Groene Kaart een methode is om de bijzondere plekken in
je eigen omgeving vast te leggen. Welke bijzondere plekken in de schoolomgeving hebben
te maken met het thema landbouw en biodiversiteit? Schrijf deze bijzondere plekken op het
bord. Groepeer ze en teken de bijbehorende iconen erbij.
15

16
Stap 3 Op pad
Benodigde materialen:
• De (klad)kaart en papier en pen om onderweg aantekeningen te maken.
• Eventueel een digitale camera om de bijzondere plekken vast te leggen.
Ga nu in de eigen schoolomgeving de vooraf uitgekozen plekken bezoeken. Geef steeds
op de (klad)kaart aan waar de plek ligt. Noteer wat de kinderen van die plek vinden,
waarom deze waardevol is of juist niet. Eventueel kunnen van de bijzondere plekken foto’s
worden gemaakt. Al lopende komen er vanzelf extra locaties bij, die je van tevoren niet had
bedacht. Laat de kinderen breed waarnemen en breng naar eigen inzicht het thema van de
module naar voren. Deze opdracht kan ook zelfstandig door de kinderen in groepjes gedaan
worden.
Stap 4 Werken aan de kaart
Benodigde materialen:
• voldoende icoontjes om op de kaart(en) te kunnen plakken. De kinderen kunnen
deze zelf met een schaar uit de kopieerbladen knippen.
• 1 vel A2 papier per groepje
• lijm
• linialen
Verdeel de klas in groepjes en laat elk groepje de blanco plattegrond op het A2 vel plakken.
In groepjes worden de plekken op de kladkaart nabesproken:
• Waar staat de plek op de kaart?
• Welk icoontje past erbij?
• Wat vinden we ervan?
• Wat moet er veranderd worden?
• Zijn er speciale dieren of planten aangetroffen?
Bij elke plek wordt:
• het icoontje geplakt.
• een foto, tekening of iets dat gevonden is geplakt.
• aangegeven waarom deze plek gekozen is.
De tekst hiervoor kan rondom de plattegrond op de blanco ruimte worden geschreven.
Met een lijn wordt de tekst met het punt op de kaart verbonden. Bovenaan het vel papier
schrijven de kinderen de datum.
Aan het einde van de projectweek kan nog een kaart gemaakt worden. De horizon van
de kinderen is dan verbreed door behandeling van het thema in de klas en de gemaakte
excursie. De kinderen kunnen hun mening over bepaalde punten dan bijstellen
(zie uitbuiken).
4 Hoofdgerechten
Boerderijmaquette maken
Melkveehouderij, akkerbouw en glastuinbouw zijn de belangrijkste agrarische sectoren
binnen de Wijde Biesbosch. De kinderen zijn misschien wel eens op een boerderij geweest.
Wat is er op een boerderij te zien? Welke dieren kun je er tegenkomen? Hoe noem je een
baby van een koe? Wat verbouwt de boer op het land? Hebben de kinderen de boer
ook al gezien?
Om het onderwerp ‘landbouw’ inzichtelijk te maken kunt u een hoek in de klas inrichten
met een boerderijmaquette. Veel knip-, plak- en kleurplezier!
Benodigdheden
• werkbladen ‘boerderijmaquette’
• stevig papier
• kleurpotloden/stiften
• scharen en/of prikpennen en prikmatten
• lijm
Voorbereiding
Kopieer de werkbladen ‘boerderijmaquette’. Deze dienen als knipbladen voor de
kinderen. Neem een groot vel als ondergrond voor de boerderij.
Uitvoering
De kinderen:
- plakken de gekopieerde werkbladen op stevig papier.
- kleuren de plaatjes in.
- knippen/prikken de plaatjes uit. Let op: de kartellijn is een vouwlijn!
- plakken de 2 boerderijdelen aan elkaar vast door lijm op de plakrand te smeren.
De plaatjes worden in principe los op het vel neergezet.
Extra: de opdracht is uit te breiden door de kinderen eventueel een achterwand te laten
maken. Ook kunt u de kinderen vragen om gedurende de week speelgoedboerderijdieren
van huis mee te nemen.
Bron: http://kids.flevoland.to/knutselen/boerderij.html
17

18
Boerderijlessen
’Boerderijlessen‘ is een kleine greep uit de opdrachten die aangeboden worden door het
project Klasseboeren. Dit hoofdgerecht is uitermate geschikt om bij leerlingen de kennis te
vergroten over verschillende thema’s rondom de boerderij. Daarnaast zijn deze opdrachten
een goede opwarmer voor een bezoek aan één van de drie Klasseboeren in de Wijde
Biesbosch. (Zie Dessert, pagina 29). Een educatiebezoek aan een boerderij is een leerzame
aanvulling op het reguliere onderwijs. Kinderen leren niet alleen met hun hoofd, maar
ook door ruiken, voelen, proeven en doen. Via de onderstaande link krijgt u alvast een
indruk: www.youtube.com/watch?v=HuwmxoEc0EQ
Wanneer u besluit om met een klas een bezoek aan Klasseboeren te brengen, ontvangt
u na aanmelding een inlogcode om via www.klasseboeren.nl allerlei interessante opdrachten
te downloaden, die u kunt uitvoeren in de klas. Voor nu geldt dat u de kopieerversie
van de werkbladen, die horen bij de onderstaande opdrachten, kunt terugvinden in de
uitleenset.
Een rondje koe
Op dit werkblad staat een aantal afbeeldingen met gebeurtenissen uit een jaar van het
leven van een koe. De kinderen knippen de plaatjes los en bekijken ze goed.
Benodigdheden
• kopieën werkblad ‘rondje koe’ (in uitleenset)
• A4 papier
• schaar
• lijm
• pen
Voorbereiding
Kopieer het werkblad uit de uitleenset. Voordat de leerlingen met vragen komen is het
belangrijk dat u zelf weet in welke volgorde de plaatjes horen te liggen. Het antwoord
op deze vraag staat op het antwoordenvel in de uitleenset.
Uitvoering
Begin met de uitleg over een cyclus. Geef vervolgens iedere leerling een werkblad (leg bij
jongere leerlingen uit wat er op de plaatjes te zien is). De leerlingen knippen de plaatjes
uit en leggen deze in de juiste volgorde. De leerlingen laten de volgorde controleren.
Wanneer de volgorde juist is plakken ze deze op papier en schrijven aan de rand van ieder
plaatjes wat er te zien is.
Bron: www.hetkleineloo.nl
Boter maken
Boter maken is een proces dat door alle leerlingen van het basisonderwijs uitgevoerd
kan worden. U moet het onderwerp ‘boter maken’ alleen aangepast aan de doelgroep
introduceren.
Benodigdheden (voor 12 tweetallen)
• schone jampotjes met deksel (aantal is gelijk aan het aantal tweetallen)
• 1 liter gepasteuriseerde volle melk
• 1 liter gepasteuriseerde room
• 0,5 liter gepasteuriseerde karnemelk
• ontbijtkoek
• broodmes
• Cd met swingende muziek
• Cd speler
• 1 zeef
• 1 pannenlikker
• 1 soeplepel
• 1 beslagkom
• 1 emmer
Voorbereiding
Om boter te maken dient u 36 uur van tevoren de melk, room en een scheut karnemelk
in de emmer door elkaar te roeren. Laat het mengsel afgedekt bij kamertemperatuur
verzuren. Maak de jampotjes en deksels goed schoon.
Uitvoering
Zet alle benodigde materialen klaar. Bespreek met de leerlingen het proces ‘boter maken’.
(Ter informatie: boter wordt gemaakt van het vet in de melk. Dit vet heet room. De room
wordt stevig heen en weer geschud, dit noemt men karnen. Hierdoor wordt het vocht
verwijderd en klonteren de boterkorrels aan elkaar.) Maak tweetallen en verdeel de aangezuurde
room door middel van de soeplepel over alle jampotjes. Draai de deksel stevig
op het potje. Zet vervolgens een swingend muziekje op. De tweetallen gaan nu om de
beurt gedurende in totaal zo’n 15-20 minuten het potje schudden. Vraag de leerlingen
bij voorkeur zijwaarts te schudden, zodat de aangezuurde room als het ware ‘geslagen’
wordt. Ga net zo lang door tot er klontjes ontstaan.
Giet de inhoud van alle potjes door de zeef in de beslagkom. Het vocht dat opgevangen is
in de beslagkom is karnemelk. Dit kunt u de leerlingen laten proeven. De inhoud van de
zeef is de boter en dient onder de koude kraan afgespoeld te worden. Kneed de boter tot
één massa. Geef alle leerlingen een plak ontbijtkoek met een beetje boter en smullen
maar!
Bron: www.hetkleineloo.nl
19

20
Vroeger en nu
Op het werkblad staan tekeningen van werkzaamheden zoals de melkveehouder deze
vroeger verrichtte en zoals ze tegenwoordig met moderne gereedschappen en machines
gedaan worden. Welke hulpmiddelen gebruikte de melkveehouder vroeger en hoe doet
hij tegenwoordig zijn werk?
Benodigdheden
• kopieën werkblad ‘vroeger en nu’ (in uitleenset)
• A4 papier
• schaar
• lijm
• pen
Voorbereiding
Kopieer het werkblad uit de uitleenset. Voordat de leerlingen met vragen komen is het
belangrijk dat u zelf weet in welke volgorde de plaatjes horen te liggen. Het antwoord op
deze vraag staat op het antwoordenvel in de uitleenset.
Uitvoering
Laat de leerlingen alle plaatjes uitknippen. Laat de leerlingen vervolgens de plaatjes met
hetzelfde thema bij elkaar zoeken (de volgende thema’s komen aan bod: de stal, melken,
administratie, kuilvoer, hooien en voortplanten. Check of de leerlingen de thema’s begrijpen.
Zo niet dan kunt u ervoor kiezen om ze te bespreken of om de leerlingen de woorden
op te laten zoeken in een woordenboek of via internet. Laat de leerlingen de plaatjes
van hetzelfde thema op het vel papier naast elkaar plakken. Links van de plaatjes schrijft
de leerling het thema. Onder de plaatjes schrijft de leerling in maximaal 3 zinnen wat het
verschil is tussen hoe de boer vroeger werkte en nu.
Bron: www.hetkleineloo.nl
Het Kalf
Dit lesproject is bestemd voor groep 7/8 van het basisonderwijs. Sommige opdrachten
zijn ook geschikt voor kinderen uit lagere groepen. Na deze les weten de leerlingen te
vertellen over het gedrag, het welzijn, de verzorging en de huisvesting van kalveren en
over de gespecialiseerde kalversector in Nederland.
Dit onderdeel is extra interessant, aangezien één van de excursiemogelijkheden in de
Wijde Biesbosch een boerderij met zoogkoeien is, waarbij de kalveren een langere tijd
bij hun moeder blijven.
Afhankelijk van de lesaanpak worden er verschillende opdrachten aangeboden.
Zie hiervoor pagina 2 van de docentenhandleiding. U vindt de docentenhandleiding
en de kopieerversies van de werkbladen in de uitleenset.
Midden- &
Bovenbouw
Vlekken,
laken of een
bijzondere
kleur
Spreek-
woorden
Wat kalveren
eten
Ontevreden
en dan?
Lijkt jouw
huisdier op
een kalf?
Een kalf met
oorflappen
Kalveren in
een groep
Lerarenhandleiding
Beschrijving activiteit Aanwezig
materiaal
Blz. 3 Kleuropdracht waarbij er
wordt gekeken naar de
vlekken en patronen van
een koe/ kalf.
Blz. 4 Schrijf spreekwoorden en
hun betekenis op waar het
woord kalf in voorkomt.
Blz. 4 Het koppelen van voersoorten
met de juiste tekening.
Blz. 5 Opdracht over het gedrag
van het rund en de mens.
Blz. 5 Overeenkomsten en
verschillen tussen je eigen
huisdier en een kalf.
Blz. 6 Een opdracht die gaat over
de cyclus van een kalf van
geboorte t/m slager.
Blz. 7 Achtergrondinformatie over
de huisvesting van kalveren.
Kalvernamen Blz. 8 Zet de juiste benaming
van een kalf bij de juiste
tekening.
Maak een
gedicht over
een kalf
Bron: www.vanfoktotkok.nl
Blz. 8 Maak een gedicht over een
kalf.
Werkblad vlekken,
laken of een
bijzondere kleur
-
Werkblad en
achtergrondinformatie
Werkblad en
achtergrondinformatie
Werkblad
‘rundergedrag’
Werkblad
‘een kalf met
oorflappen’
-
Werkblad
‘Kalvernamen’
Werkblad
‘Kalvernamen’
Zelf te
verzorgen
- Kopie van het
werkblad
- Kleurpotloden
- Kopie van het
werkblad
- Een eventueel hulpmiddel
zoals een
spreekwoordenboek
of internet
- Kopie van het
werkblad
- Kopie van het
werkblad
- Kopie van het
werkblad
- Kopie van het
werkblad
- Kopie van het
werkblad
- Kopie van het
werkblad
21

22
Dier & Industrie
Landbouw is de grootste grondgebruiker in de Wijde Biesbosch. De agrarische sector is
één van de belangrijkste economische dragers in het landelijk gebied en zorgt daarnaast
voor het beheer van het landschap.
Op welke manier houdt de agrarische sector rekening met de omstandigheden waaronder
de dieren worden gehouden? ‘Dier en Industrie’ is een evenwichtig lespakket van Wakker
Dier over dierenwelzijn in de Nederlandse veehouderij, een actueel en maatschappelijk
onderwerp. Dit kant en klare lespakket vindt u terug in de uitleenset. De volgende
onderdelen komen erin aan bod:
Onderwerp Stap Materiaal
Introductie 1 Zelf meegebracht lunchpakket
Quiz 2 Internetsite: www.dierenindustrie.nl
Film ‘Dieren of dingen’ 3 DVD ‘dieren of dingen’
Discussiespel Keuzestap 4a Gele tabblad met daarin:
- kopieervel met 2 stellingen
- 4 bordjes met groepen als boer, consument enz.
- 4 vragenkaarten
- stickervellen
Posteropdracht Keuzestap 4b Roze tabblad - Per groepje:
- één A2 of twee A3 vellen
- lijm
- stiften
Winkel je wijs Spel; hoe
zit jij in je (kippen)vel?
Bron: www.wakkerdier.nl
Keuzestap 5 (extra’s) Paarse tabblad met daarin:
- vragenlijst
- eierposter
Veulens in de wei
Veel kinderen zitten heel veel binnen. De afgelopen jaren wordt er steeds meer gesproken
over vervreemding tussen kinderen en natuur. Eerstehands natuurervaringen ontbreken.
Dit, terwijl de natuur overal aanwezig is en juist voor kinderen ontzettend belangrijk is.
Natuur prikkelt de zintuigen, stimuleert de creativiteit en de verbeelding, leidt tot verwondering,
ontdekking, spel en avontuur.
‘Veulens in de wei’ is een lesprogramma dat kleuters stimuleert zowel binnen als buiten de
natuur te beleven. U vindt de opdrachtenmap in de uitleenset. Voor het Educatieprogramma
Wijde Biesbosch adviseren wij u minimaal de activiteiten in de tabel op de volgende pagina uit
te voeren.
Groep 1-2 Lerarenhandleiding
Vertelplaten de bladzijdes
voorafgaand
aan ieder
thema
Meeleesverhalen
Onderzoekslesregenwormen
Onderzoeksleskabouterspeurtocht
Creatieve
les insectenzuiger
Bron: Veldwerk Nederland
blz. 1 van ieder
thema
thema herfst
opdracht 4
thema lente
opdracht 5
thema lente
opdracht 3
Beschrijving
activiteit
Ieder seizoen wordt
ingeleid met een vertelplaat.
Door te kijken
naar wat er te zien is,
maken de kleuters kennis
met de seizoenen.
Door middel van
pictogrammen kunnen
kleuters met de juf of
meester meelezen.
De kleuters zoeken
buiten naar regenwormen
en maken een
regendans. Ze bekijken
de regenwormen en
knutselen/ tekenen ze
na.
De kleuters bekijken de
natuur van dichtbij op
hun knieën in het gras.
Als ze iets bijzonders
zien zetten ze er een
vlaggetje bij.
Kleuters maken een
insectenzuiger, die ze
in de les over bodemdiertjes
ook kunnen
gebruiken.
Aanwezig
materiaal
vertelplaat
over de
lente, zomer,
herfst
en winter
doeblad
regenwormen
doeblad
kabouterspeurtocht
Zelf te verzorgen
- doorzichtige bak
- per groepje:
- 1 schep
- 1 jampotje met deksel
- 1 plastic vel (of draagtas)
- 1 kopie van het doeblad
- felgekleurde draad
(2 meter per groepje)
- 8 kleine vlaggetjes per groepje
- kabouterpoppetjes
(bijvoorbeeld playmobil)
- plastic draagtas
- kopieën doeblad
- jampotjes met deksel
- plastic doorzichtige slang
(0,5 - 1 cm; 40 cm per leerling)
- stevige houten onderplaat
- hamer
- priem
- scharen
- oude panty’s
23

24
Wonderweb
Wonderweb (IVN) is een actueel lesproject over biodiversiteit voor groep 5 en 6 van het
basisonderwijs. De voor de Wijde Biesbosch geselecteerde onderdelen zijn ook inzetbaar in
groep 7 en 8. Vlakbij school leven veel planten en dieren die van grote waarde zijn voor elkaar,
voor de rest van de natuur en voor de mens.
Met de wonderkoffer gaat u met uw leerlingen op ontdekkingsreis naar het Wonderweb,
de soortenrijke natuur in uw schoolomgeving! Gekoppeld aan het lespakket is de website
www.wonderweb.nl. Op deze website staan verwerkingsopdrachten en spelletjes.
Het doel van Wonderweb is de leerlingen op een verrassende manier te laten kennismaken
met:
• de verscheidenheid aan dier- en plantensoorten
• de relaties daartussen
• het belang van die verscheidenheid.
Wonderweb is in zijn geheel uit te voeren. Hier bent u in totaal 8 uur mee bezig. In de
tabel op de pagina hiernaast staat een overzicht van de opdrachten in de wonderkoffer.
Voor een uitgebreide omschrijving van de opdrachten verwijzen we naar de docentenhandleiding
in de uitleenset.
Groep 5-6 Lerarenhand
leiding
Voorbereiding
docent
Beschrijving activiteit Aanwezig
materiaal
blz. 8 Bekijken van de wonderkoffer
en de inventarisatie van
het gebied om de school.
Registreren via de website.
Introductie blz. 8 Nieuwsgierig maken van de
leerlingen.
Wonderplaat blz. 9 Bekijken van een grote plaat
met als doel de leerlingen
bewust te maken van hun
eigen schoolomgeving.
Mini-
invenstarisatie
(buiten)
Voorkant
wonder wijzers
(binnen)
Achterkant
wonder wijzers
en wondermunten
(buiten)
blz. 9 Ontdekken van eigen
schoolomgeving door kort
naar buiten te gaan.
blz. 9 Leerlingen verdiepen zich
aan de hand van de wonderwijzers
in een plant of dier
dat ze buiten gezien hebben.
blz. 9 - 10 Buitenonderzoek naar door
de docent geselecteerde
soortcategorieën.
- Wonderkoffer
met alle materialen
- Wonderkoffer
- Wonderplaat
- Wonderplaat
- Inventarisatielijst
(zie bijlage 1 in de
docentenhandleiding)
- Wonderwijzers
- Wonderwijzers
- Wondermunten
- Veldwerkmateriaal
- Zoekkaarten
Zelf te
verzorgen
- Computer met
internet
- Kopieermachine
- Afhankelijk van de
soort categorie
(zie bijlage 2
docenten -
handleiding)
- Potloden
- Klemborden
- Verrekijker
- Broodkruimels
- Mesje
- Meetlint
- Thermometer
- Suikerklontje
- Azijn
- Penseel
- Spiegel
- Plantenspuit
- Schepje
- Krantenvel
- Computers met
internet
- Gebruikersnaam
en inlogcode
25

26
5 Bijgerechten
Kijkdoos boerderijdieren
Benodigdheden
• Werkbladen ‘kijkdoos boerderijdieren’
• Per kind een lege schoenendoos met deksel
• Scharen en/of prikpennen en prikmatten
• Kleurpotloden
• Lijm
• Doorzichtig gekleurd papier
Voorbereiding
- Maak aan de korte kant, ongeveer in het midden bij iedere doos een kijkgaatje.
- Knip in de deksel van de doos enkele vierkante gaten.
- Kopieer voor elk kind de werkbladen ‘kijkdoos boerderijdieren’.
Uitvoering
- Geef ieder kind een kijkdoos en de werkbladen.
- Laat de kinderen de plaatjes op de werkbladen inkleuren.
- Laat de kinderen de plaatjes uitknippen of prikken. Let op: de kartellijn is een vouwlijn!
- Het eerste plaatje dient als achtergrond; dit plakken de kinderen op de achterwand van
de doos.
- De andere plaatjes mogen de kinderen op zelf gekozen plekken in de doos zetten.
Door de plakrand in te smeren met lijm kunnen ze de plaatjes vastplakken in de doos.
- Laat de kinderen aan de onderkant van de deksel een stuk gekleurd doorzichtig papier
plakken dat groter is dan het gat zelf.
- Zet de deksel op de doos. De kijkdoos is klaar!
Bron: www.knutselidee.nl/knippen/kijkdoos2.htm
Boerderij Doe Kaarten
Ontdek het boerenbedrijf met de 50 Boerderij Doe Kaarten! U vindt de Doe Kaarten in de
uitleenset. Iedere Doekaart bevat een leuke opdracht. De opdrachten hebben verschillende
thema’s:
- Productiedieren algemeen
- Akkerbouw
- Tuinbouw
- Bloembollen
- Pluimvee
- Koeien
- Plattelandsverbreding
- Gezelschapsdieren
- Bodem en weer
U kunt de Doe Kaarten voor verschillende doeleinden gebruiken, bijvoorbeeld bij het
bezoek aan een kinderboerderij. De kaarten bevatten opdrachten voor alle leeftijden.
Natuur Doe Kaarten
De 50 Natuur Doe Kaarten zijn uitermate geschikt om kinderen in de leeftijd van 4 t/m 12
jaar de natuur op een andere manier te laten ervaren. De kaarten bevatten zoekopdrachten,
belevingsopdrachten en spellen. U vindt de kaarten in de uitleenset.
U kunt de kaarten gebruiken op het schoolplein. Zoek voorafgaand aan het gebruik
geschikte opdrachten uit. De meeste opdrachten zijn ieder seizoen uit te voeren.
De eenvoudigste manier om de kaarten te gebruiken is om een kaart te trekken en deze
voor te lezen.
Een andere mogelijkheid is om de leerlingen per tweetal een keuze te laten maken uit
twee Doe Kaarten. Samen voeren ze betreffende opdracht uit. Op deze manier worden de
kinderen meer betrokken bij wat ze gaan doen.
Spel cd-rom De Ecologische Hoofdstructuur in Beeld
De educatieve spel cd-rom ‘De Ecologische Hoofdstructuur in Beeld’ is gemaakt door SME
Advies in opdracht van het Ministerie van LNV. De cd-rom is bedoeld voor kinderen in de
bovenbouw (groep 6 t/m 8) en kan zelfstandig of in kleine groepjes achter de pc worden
gespeeld.
De spel cd-rom geeft leerlingen een zeer realistisch beeld van het belang van natuur en
verbindingen tussen natuurgebieden. Op een leuke en speelse manier ontdekken en ervaren
de kinderen hoe verschillende dier- en plantensoorten de Ecologische Hoofdstructuur (EHS)
benutten. In de docentenhandleiding vindt u een toelichting over het belang van de EHS in
Nederland. De docentenhandleiding met cd-rom vindt u in de uitleenset.
Groep
6 t/m 8
Beschrijving
activiteit
Oriëntatieles Oriëntatie door leerkracht
op het spel.
Cd-rom spel De leerlingen bekijken
filmpjes, krijgen uitleg over
de EHS en spelen het spel.
Toepassingsles
De leerlingen schetsen een
ecologische verbindingszone
voor de das, rekening
houdend met leefgebied,
voeding, wijze van verplaatsen
en mogelijke obstakels.
Aanwezig
materiaal
Docentenhandleiding
met spel cd-rom.
Spel cd-rom en
een computer.
Opdracht op
kopieerblad.
Tijdsduur
circa 40
minuten
circa 50
minuten
circa 60
minuten
27

28
Landbouw en biodiversiteit op internet
Organisaties en informatie over
landbouw (een kleine selectie):
www.zlto.nl
www.zuivelonline.nl
www.hetkleineloo.nl
www.vanfoktotkok.nl
www.wakkerdier.nl
www.klasseboeren.nl
www.metdeklasdeboerop.nl
www.anvdrimmelen.nl
www.slagenland.nl
www.anvoostelijkelangstraat.nl
Organisaties en informatie over
biodiversiteit (een kleine selectie):
www.wonderweb.nl
www.biodiversiteit.com
www.biodiversitybrabant.nl
www.milieuennatuurcompendium.nl
www.natuurinformatie.nl
www.natuurkalender.nl
www.ivn.nl
www.ivndewaerdman.nl
www.ivn-markendonge.nl
www.staatsbosbeheer.nl
www.natuurmonumenten.nl
www.brabantslandschap.nl
6 Desserts
Excursie onderbouw
Natuurwandeling in de buurt
De (natte) natuurgebieden, natuurrijke akkerranden en -bermen zijn belangrijk voor de
biodiversiteit. In de Wijde Biesbosch hoef je niet ver te reizen om natuur te zien, te horen
en te voelen. Onder begeleiding van een Wijde Biesbosch gids maken de leerlingen een
wandeling door de buurt. De gids laat hen goed kijken, stelt vragen en lokt vragen uit.
Waar zie je natuur? Hoeveel handen dik is die boom? Hoor je daar een vogel? Dat plantje
ruikt lekker! Kun je zelf ook diertjes vangen?
Vraag de leerlingen om emmertjes, doorzichtige potjes en schepjes mee te nemen. U kunt
ook materialen uit de leskisten (hoofd- en bijgerecht) gebruiken. De gidsen laten de kinderen
van alles ontdekken in de schoolomgeving. Handen en laarsjes worden ongetwijfeld vies!
Duur 1 à 1½ uur
Gids Wijde Biesboschgids
Kosten 2 30,- per gids (1 gids per 15 leerlingen)
Reserveren via reserveringsformulier (zie pagina 39)
Meer informatie Hanny Scheffers (IVN Consulentschap Brabant, tel. 0411 61 41 11)
29

30
Excursies midden- / bovenbouw
Klasseboeren: Wagenberg, Made en Genderen
Kinderen uit het basisonderwijs beleven en leren veel op de boerderij: over het verzorgen
van dieren en gewassen en over de vraag waar ons voedsel vandaan komt. De Klasseboeren
zijn agrarische ondernemers. Ze zijn didactisch goed onderlegd en laten leerlingen
het boerderijleven beleven. Kinderen leren niet alleen met hun hoofd, maar ook door te
voelen, te proeven en te doen. De Klasseboeren voldoen aan het kwaliteitssysteem voor
boerderijeducatie en de aangeboden leerstof sluit aan bij de kerndoelen van het
basisonderwijs.
1. Zoogkoeien en paardenhouderij Hoeve ‘t Boschend - Wagenberg
Wij zijn Niels Mureau en Sandra Janssen en wij wonen en werken met onze zoon Kristian
op hoeve ‘t Boschend in Wagenberg. Op onze boerderij houden we 65 zoogkoeien en
35 paarden en pony’s. De zoogkoeien worden op een natuurlijke wijze in groepen
gehouden. De kalfjes lopen bij de moeders in de weilanden rond de boerderij en de stier
houdt hier een oogje in het zeil. In de zomer begrazen de koeien de weilanden in het
natuurgebied de Binnenpoldervan Terheijden. Hier hebben we ook enkele akkerranden
ingezaaid met bloemen en kruiden. Deze randen worden niet bemest, bespoten of
geoogst en zijn een lust voor het oog. Ze vormen bovendien een goede schuilplaats voor
bijvoorbeeld hazen, fazanten en patrijzen. De paarden en pony’s genieten op onze boerderij
van een welverdiende oude dag. Ook zij worden in groepen gehouden. In de zomer
mogen ze dag en nacht buiten in de weilanden lopen.In het voorjaar worden de kalfjes
geboren. Als je geluk hebt kun je een geboorte meemaken. In de lente, zomer en herfst
lopen de kalfjes bij hun moeders. Zij drinken de melk uit de uiers. Omdat we koeien van
alle leeftijden hebben, kun je de ontwikkeling vanpasgeboren kalf naar volwassen koe
zien.
Programma
We laten je zien dat we op onze boerderij het voer voor de koeien zelf telen en dat we de
mest van de koeien weer gebruiken om de gewassen te laten groeien. Je kunt kennismaken
met onze paarden en pony’s en we laten je het natuurlijke gedrag van deze dieren in
een kudde zien. Ook laten we je zien hoe landbouw en natuur goed samen kunnen gaan.
In de akkerranden staan veel verschillende soorten bloemen en planten. Op en rondom de
boerderij komen veel vogels voor. Ook de sloten langs de percelen zitten vol leven. Wij zijn
iedere dag geopend voor schoolklassen. Wij zien jullie graag op ons bedrijf komen!
Duur 1½ uur (exclusief reistijd)
Gids De eigenaar van het boerenbedrijf
Kosten 2 100,-
Reserveren Reserveringsformulier (zie pagina 39)
Meer informatie Hanny Scheffers (IVN Brabant, tel. 0411-614111)
31

32
2. Kaasboerderij ‘t Bosch- Made
Wij zijn Lisette en Erik van Oosterhout en wonen samen met onze zoontjes op een kaasboerderij
in Made. We hebben een complete boerderij met melkkoeien. Van een gedeelte
van die melk maken we zelf kaas. Daarnaast verzorgen we rondleidingen voor groepen
kleine en grote mensen. Zo kan iedereen zien hoe wij het ambachtelijke kaas maken
combineren met een modern melkveebedrijf.
Programma
Een excursie naar onze boerderij is een belevenis op zich. We starten altijd bij de kraamstal
van de koeien. Want waarom geven de koeien eigenlijk melk? Als we die vraag
beantwoord hebben gaan we verder naar de kalfjes. Die zijn zo lief en zacht, maar ook
ondeugend want ze pakken je zomaar aan je jas! We volgen de weg van de opgroeiende
kalfjes. Alle vragen die opkomen bij de kinderen worden beantwoord.
We zien, ruiken en voelen onder andere veel verschillende soorten voer. Uiteindelijk
komen we bij de melkkoeien terecht die we ook vanaf het balkon in de stal kunnen
bekijken. Vanaf deze plaats heb je ook een prachtig zicht op de melkstal. We leggen
alles uit over het melken van de koeien. Hoeveel uiers had een koe ook alweer?
Nu we weten waar de melk vandaan komt, kunnen we gaan kijken wat er van melk
gemaakt wordt. In de ontvangstruimte bekijken we een film en zien we hoe kaas en
andere zuivelproducten worden gemaakt, en ondertussen wordt de dorst gelest met...
Daarna volgen we de route door de kaasmakerij en gaan we een trap af naar de grote
kaaskelder. Wat liggen hier veel verschillende kazen zeg! De volgende trap naar boven
leidt ons de winkel in. Hier proeven we natuurlijk ook nog een stukje kaas.
Na een bezoek aan onze boerderij is er ineens een heleboel duidelijk over wat we eten en
waar het vandaan komt. Alle klassen zijn bij ons van harte welkom in de periode van 1
maart t/m 1 december. Wij zijn iedere ochtend (maandag t/m vrijdag) geopend voor
schoolklassen.
Duur 1½ uur (exclusief reistijd)
Gids De eigenaar van het boerenbedrijf
Kosten 2 100,-
Reserveren Reserveringsformulier (zie pagina 39)
Meer informatie Hanny Scheffers (IVN Brabant, tel. 0411-614111)
3. Melkveebedrijf Leijser - Genderen
Wij zijn boer Ron & boerin Laura. Samen met onze kinderen
Tim & Esmée wonen en werkenwe op onze moderne boerderij.
Deze ligt tussen Waalwijk en Den Bosch in het mooie Land van
Heusden en Altena. Op onze boerderij zijn jullie het hele jaar welkom.
Naast educatieve uitstapjes kun je bij ons ook terecht voor rondleidingen
vanaf 10 personen en groepsuitjes. Wij vinden het erg plezierig om te
vertellen wat er allemaal voor nodig is om een bekertje melk bij jullie op
tafel te krijgen.
Programma
We ontvangen jullie in onze ontvangstruimte. Hier krijgen alle bezoekers die het bedrijf
binnen gaan preventiemateriaal uitgereikt. Afhankelijk van de wensen kan samen met
de leerkracht het educatiebezoek worden aangepast.
• Weten jullie hoeveel water een koe drinkt?
• Wat zeker aan bod komt is de verzorging van kalf tot melkkoe. We gaan een kijkje
nemen in onze babyroom en ook de aanstaande moeders zullen niet vergeten worden.
• Hoe leggen wij deze dieren in de watten?
• Op ons bedrijf is het melken helemaal uitbesteed aan 2 melkrobots. Hoe deze eruit zien?
Dat gaan de kinderen zelf ontdekken. Ook gaan we kijken waar de melk wordt bewaard.
• Worden de koeien ‘s nachts ook gemolken?
• Om het gevoel van vroeger te beleven gaan we zelf een bekertje ranja melken.
Een bezoek aan onze schone moderne boerderij is voor iedere school educatie op maat.
Wij ontvangen u graag!
Duur 1½ uur (exclusief reistijd)
Gids De eigenaar van het boerenbedrijf
Kosten 2 100,-
Reserveren Reserveringsformulier (zie pagina 39)
Meer informatie Hanny Scheffers (IVN Brabant, tel. 0411-614111)
33

34
Paardenmelkerij De Bonte Hoeve - Sprang-Capelle
Wij zijn Adri en Conny Verhoeven en wij wonen en werken met onze twee zonen op
paardenmelkerij ‘De Bonte Hoeve’, middenin het in Sprang-Capelle. Op onze 18de eeuwse
boerderij houden wij zo’n 20 Irish Cob/Tinker fokmerries, 2 Irish Cob/Tinker dekhengsten
en zo’n 30 merries en ruinen die bij ons geboren zijn en nog zolang bij ons blijven tot ze
een nieuw baasje gevonden hebben. Deze variëren van de leeftijd van 1 jaar tot ongeveer
3 jaar. Daardoor kun je goed zien hoe veulens zich ontwikkelen vanaf de geboorte tot ze
volwassen zijn.
Wij doen ook mee met actief randenbeheer. Dit houdt in dat wij de randen 4 meter rondom
de sloten niet bemesten met mest en kunstmest, zodat daar mooie bloemen kunnen
groeien. Omdat wij heel veel van de natuur houden doen wij ook mee met de vrijwillige
weidevogelbescherming. Tijdens de excursie naar het Slagenlandschap (module Landschap
& Cultuurhistorie in de Wijde Biesbosch) laten we de kinderen hier van zien.
Programma
Op onze boerderij kun je zien hoe een paard gemolken wordt en daarna mag je de melk
nog proeven ook! Ook mag je kennis maken met de andere dieren op ons bedrijf, zo kun
je in een speciale “knuffelstal” heerlijk knuffelen met konijnen, cavia’s en kippen. Na al
het geknuffel mag je in de geitenwei de geitjes gaan voeren evenals de kippen, duiven en
konijnen. Na afloop van het voeren van de dieren gaan we in onze ontvangstruimte nog
een film kijken over ons bedrijf zodat je echt alles kan zien zoals het bij ons dagelijks
toegaat, zelfs de geboorte van een veulentje staat op de film. Als grote klapper kunnen
we ook nog LIVE beelden laten zien van een broedende kerkuil in een nestkast in onze
schuur (als de kast op dat moment bewoond is natuurlijk). Wij zijn iedere werkdag
geopend voor schoolklassen. We zien jullie graag op ons bedrijf komen.
Duur 1½ à 2 uur (exclusief reistijd)
Gids De eigenaar van het boerenbedrijf
Kosten 2 60,-
Reserveren Reserveringsformulier (zie pagina 39)
Meer informatie Hanny Scheffers (IVN Brabant, tel. 0411-614111)
Natuurgebied De Worp
De Worp is een ruig natuurgebiedje ten westen van Drimmelen. Hier kunnen kinderen op
ontdekkingstocht en struinen in de natuur. In de laaggelegen veengronden van De Worp
werd vroeger turf gestoken. Hierdoor ontstonden kreken. Later is de natuur meer zijn
eigen gang gegaan. De oevers van de kreken bestaan uit wilgenstruweel (dicht
struikgewas) en rietland. Dit is een ideale plek voor vogels om te nestelen. Nadat er eerst
griend aangeplant werd, kwamen er ook populieren. Er ontstond in de loop der jaren een
spookachtig broekbos. Hierin groeien niet alleen allerlei soorten bomen, maar ook
bijzondere planten als de gele lis, pluimzegge en moerasmelkdistel. Er zijn ook enkele
soortenrijke graslandjes in het gebied te vinden. Ook zijn er poelen waar je kikkers kunt
zien. Maar je kunt ook dieren zoals de waterspitsmuis en het ree tegenkomen.
In De Worp kun je heerlijk struinen door graslanden, grienden en kreken, iets wat de
Wijde Biesboschgidsen dan ook zeker met de kinderen zullen doen! Ze gaan op zoek naar
sporen van dieren, bijzondere planten en verhalen van vroeger, bijvoorbeeld over turfsteken
en de betekenis van de naam De Worp. Daarbij gebruiken de gidsen verschillende
actieve werkvormen. Laarzen aan en op ontdekkingstocht!
Duur 1½ à 2 uur (exclusief reistijd)
Gids Wijde Biesboschgids
Kosten 2 30,- per gids (1 gids per 15 leerlingen)
Reserveren Reserveringsformulier (zie pagina 39)
Meer informatie Hanny Scheffers (IVN Brabant, tel. 0411-614111)
35

Jong Natuurbos Raamsdonk
Nog niet zo lang geleden ontstond Jong Natuurbos Raamsdonk, dat doet denken aan een
groene oase. Eerst was er alleen een weiland.In de wei werd een poel gemaakt. Daarin
kwamen al snel kikkervisjes, libellenlarven, bloedzuigers en ook bootsmannetjes. Daarna
kwam de reiger en twee meerkoetjes komen ieder jaar weer terug. Wanneer de zwaluwen
weer in het land zijn kom je ze hier ook tegen.
Het gras wordt heel weinig gemaaid. Dat levert heel veel sprinkhanen, krekels, torretjes,
spinnen op. Je ziet veel veel gaten in de grond, een goede plek voor muizen. Een buizerd
zit iedere dag op een paaltje in de wei. Er werden bomen geplant, kleintjes om mee te beginnen.
De groei van de knotwilgen loopt voorspoedig. Dat levert ook weer veel “bezoekers”
op.
Op deze mooie en gevarieerde plek is heel veel te zien en te leren over de natuur en biodiversiteit.
Door goed te kijken en te luisteren leren de kinderen al veel. Maar ze gaan ook
actief aan de slag! Hier mag in de grond geboord worden. En dan ontdekken ze van alles!
En wat leeft er in en rond de poelen? De kinderen komen het te weten in dit gevarieerde
natuurbos.
Duur 1½ à 2 uur (exclusief reistijd)
Gids Wijde Biesboschgids
Kosten 2 30,- per gids (1 gids per 15 leerlingen)
Reserveren Reserveringsformulier (zie pagina 39)
Meer informatie Hanny Scheffers (IVN Brabant, tel. 0411-614111)
Landgoed Pax
Landgoed Pax is een oude uiterwaard van de Maas en was vroeger een zompig
moerasgebied. Moderne landbouw en hoge waterstanden gaan niet goed samen en de
laatste decennia verdroogde het moeras en kregen zeldzame planten en dieren het steeds
moeilijker. Door grondaankopen kan de ‘natte natuurparel’ weer hersteld worden. In het
gebied zijn plannen gemaakt die het gebied vernatten en tegelijkertijd rekening houden
met de omliggende landbouwgebieden.
In dit mooie kleine natuurgebiedje is een hoop te ontdekken. Onder begeleiding van de
Wijde Biesboschgidsen doen de kinderen allerlei opdrachtjes, terwijl ze rondtrekken over
het landgoed.
Waar verdedigt een plant zich mee? Kun je een voorbeeld in de natuur vinden? Maak een
natuurschilderijtje met dingen die in de natuur te vinden zijn. Zoek wat je buurman net
gevonden heeft in de natuur. En hoe oud is die boom en hoe hoog? Hoe zou je dat kunnen
schatten.
Bij zo’n grote variatie horen natuurlijk allerlei dieren. In dit weinig betreden gebied
vinden bosuil, ransuil en torenvalk een veilige broedplaats. Een blauwe reigerkolonie
brengt in het vroege voorjaar veel leven, evenals de jaarlijks terugkerende ooievaars.
De kinderen leren luisteren naar de geluiden en afhankelijk van het jaargetijde zien ze
misschien een reiger of ooievaar. En ze gaan op zoek naar beestjes, waar zitten ze en
hoe zien ze eruit? Door de actieve beleving worden de kinderen meer verbonden met
de natuur in hun eigen omgeving. Hun kennis van biologie wordt daarbij spelenderwijs
uitgebreid.
Duur 1½ à 2 uur (exclusief reistijd)
Gids Wijde Biesboschgids
Kosten 2 30,- per gids (1 gids per 15 leerlingen)
Reserveren Reserveringsformulier (zie pagina 39)
Meer informatie Hanny Scheffers (IVN Brabant, tel. 0411-614111)
36 37

38
Suggesties voor andere uitstapjes
In de omgeving zijn talloze mogelijkheden om de themaweek verder uit te bouwen,
bijvoorbeeld met zelf georganiseerde uitstapjes. Hieronder vindt u enkele excursiemogelijkheden
die aansluiten bij de module ‘landbouw en biodiversiteit’. Deze excursies worden
niet vanuit het educatieprogramma Wijde Biesbosch georganiseerd.
• Kinderboerderij De Kromme Akker (Geertruidenberg)
adres Bruggravenlaan 3, Geertruidenberg
telefoon 0162-677133
• Kinderboerderij Parkhoeve (Breda Noord)
adres Tussen de Dijken 101, Breda
telefoon 076-5716449
website www.parkhoevebredanoord.nl
• Bezoekerscentrum en kinderboerderij Wolfslaar (Breda)
adres Wolfslaardreef 95, Breda
telefoon 076-5294459
website www.bcwbreda.nl
• Milieu Educatie en Kinderboerderij MEK (Oosterhout)
adres Veerseweg 100, Oosterhout
telefoon 0162-457446
website www.mek-oosterhout.nl
• Madese Natuurvrienden (Made e.o.)
adres Parkgebouw Liniehof, Kievitsstraat 3, Made
website www.madesenatuurvrienden.nl
• Kinderboerderij ‘t Erf (Waalwijk)
adres Handelstraat 27, Waalwijk
telefoon 0416-652848
website www.kinderboerderij-erf.nl
• Heemtuin De Meulenwerf (Heusden)
adres Molenstraat, Heusden
website www.heemtuindemeulenwerf.nl
• Natuurmuseum Brabant
adres Spoorlaan 434 5038 CH Tilburg
telefoon 013-5353935
website www.natuurmuseumbrabant.nl
• Biesbosch Bezoekerscentrum Staatsbosbeheer
adres Biesboschweg 4, Drimmelen
telefoon 0162 68 22 33
website www.biesbosch.org
• Zuivelboerderij De Kern (Drunen)
adres Overstortweg 7, Drunen
telefoon 0416-380312
website www.zuivelboerderijdekern.nl
Reserveringsformulier excursie
Met onderstaand reserveringsformulier kunt u de Wijde Biesbosch excursies reserveren.
Alle excursies worden begeleid door ervaren gidsen. U kunt het formulier het beste
kopiëren en het origineel bewaren, zodat u dit volgend schooljaar eventueel opnieuw
kunt gebruiken.
Wilt u meer groepen inschrijven voor één excursie? Kopieer dit inschrijvingsformulier
dan en vul voor elke groep één formulier in!
Het is belangrijk dat uw inschrijvingsformulier tenminste vier weken voor de gewenste
excursiedatum bij ons binnen is. Wij sturen u dan zo spoedig mogelijk de bevestigingsbrief
met alle gegevens en een factuur. Pas wanneer u de bevestigingsbrief ontvangen heeft,
bent u zeker van uw inschrijving.
Inschrijving excursie Landbouw en biodiversiteit in de Wijde Biesbosch
School ………………………………………………….......................................................................
Straat en huisnummer ………………………………………………….............................................
Postcode en plaats ……………………………………………..........................................................
Telefoon …………………………………………………....................................................................
E-mail …………………………………………………........................................................................
Leerkracht …………………………………………………................................................................
Groep ……………….......................................................................................................................
Aantal leerlingen ………………....................................................................................................
Voor welke excursie wilt u zich inschrijven? (maximaal 1 excursie aankruisen)
0 Natuurwandeling in de buurt (onderbouw)
0 Klasseboeren (midden-/bovenbouw), namelijk:
0 Zoogkoeien- en paardenhouderij Hoeve ’t Boschend in Wagenberg
0 Kaasboerderij ’t Bosch in Made
0 Melkveebedrijf Leijser in Genderen
0 Paardenmelkerij De Bonte Hoeve (midden-/bovenbouw)
0 Natuurgebied De Worp (midden-/bovenbouw)
0 Jong Natuurbos Raamsdonk (midden-/bovenbouw)
0 Landgoed Pax (midden-/bovenbouw)
Voorkeursdag en -tijd
Datum 1e keus: ………………………………………………….. 9.00 uur / 13.00 uur
Datum 2e keus: ………………………………………………….. 9.00 uur / 13.00 uur
Datum 3e keus: ………………………………………………….. 9.00 uur / 13.00 uur
OPSTUREN NAAR (postzegel niet nodig)
IVN Brabant
o.v.v. excursie Wijde Biesbosch
Antwoordnummer 16015
5280 VJ Boxtel
39

40
41

42
7 Uitbuiken
Maken en presenteren Groene Kaart
Tijdens de projectweek is het thema Landbouw en biodiversiteit op verschillende manieren
aan de orde gekomen. De kinderen hebben de bijzondere plekken in ‘hun eigen stukje
Wijde Biesbosch’ aangegeven op een kaart. Ze hebben zich verdiept in het thema, hebben
onderzoekjes gedaan en zijn op excursie geweest. Zo hebben zij hun blik over hun ‘eigen
Wijde Biesbosch’ verruimd.
De bedoeling van deze afsluiting is dat wat de kinderen hebben opgestoken en wat hen is
opgevallen, wordt verwerkt in een Groene Kaart van de wijdere omgeving. Ook kunnen zij
de Groene Kaart van hun naaste omgeving eventueel van aanvullend commentaar voorzien,
naar aanleiding van wat ze over het thema hebben geleerd. De twee kaarten kunnen als
afsluiting van het project worden getoond/opgehangen in de centrale ruimte van de school.
Stap 1 Aanvullen van de eigen Groene Kaart
Benodigde materialen:
• De Groene Kaart die bij de introductie is gemaakt
• Schrijfmateriaal
• Liniaal
Vraag de kinderen om elk punt op de Groene Kaart nog eens te bekijken en laat de
kinderen eventueel aanvullende teksten erbij schrijven:
• Zijn er nog nieuwe punten bij gekomen aan de hand van ontdekkingen in het project?
• Zijn ze het eens met de tekst die zij aan het begin van het project hebben gemaakt?
Denken ze er nu anders over?
• Hebben ze foto’s gemaakt, die ze erbij willen plakken?
Vervolgens kunnen de groepjes hun aangepaste kaarten aan elkaar presenteren.
Stap 2 Aanvullen Wijde Biesbosch kaart
Benodigde materialen:
• Wijde Biesbosch kaart (in uitleenset)
• Iconen Groene Kaart (kopieerbladen in uitleenset)
Hang de Wijde Biesbosch kaart centraal op in de klas. Op dezelfde manier als bij de introductie
Groene Kaart (zie pagina 15) kunnen de kinderen bijzondere plekken aangeven. Echter nu is
het gebied veel groter. Vraag de kinderen bijzondere plekken aan te geven die zij tijdens
de afgelopen projectweek hebben gezien of hebben ontdekt. Laat hen hiervan een korte
beschrijving geven en indien mogelijk een afbeelding zoeken (via internet of zelf gemaakte
foto’s). De kinderen vullen dit aan met hun eigen icoontjes van de Groene Kaart.
Stap 3 Kaarten presenteren
Tot slot kunnen beide kaarten aan medeleerlingen en/of ouders worden getoond.
43

Colofon
Het Educatieprogramma Wijde Biesbosch - zuid is ontwikkeld in opdracht
van de Gebiedscommissie Wijde Biesbosch. De ontwikkeling is
mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van Leader West-Brabant,
Provincie Noord-Brabant, ZLTO, gemeenten Waalwijk en Drimmelen
en IVN Nederland.
Coördinatie
Ido de Haan, IVN Brabant
0411-614111
brabant@ivn.nl
www.ivn.nl
Ontwikkeling
Annette Zirkzee, IVN Brabant
Jeffrey Raymakers, IVN Brabant
Marieke Wingens, IVN Brabant
Vormgeving
Van Riet Ontwerpers, ‘s-Hertogenbosch
Druk
Reach strategische communicatie & vormgeving
Partners/met dank aan
Bezoekerscentrum Wolfslaar Breda
Bibliotheek Vlijmen
Brabants Landschap
Cultuurspot Drimmelen
Gemeente Breda
Gemeente Dongen
Gemeente Drimmelen
Gemeente Geertruidenberg
Gemeente Heusden
Gemeente Oosterhout
Gemeente Waalwijk
Heemkundekring De Vlasselt
IVN-afdeling Mark en Donge
IVN-afdeling De Waerdman
JCI Bergsche Maas
Madese Natuurvrienden
MEK Oosterhout
Natuur en Milieuvereniging Heusden
Natuurbos Raamsdonk
Natuurmonumenten
Paardenmelkerij De Bonte Hoeve
Staatsbosbeheer
Theek 5 Oosterhout/Dongen/Geertruidenberg
Waterschap Aa en Maas
Waterschap Brabantse Delta
Waterschap Rivierenland
Wijde Biesboschgidsen
ZLTO / Klasseboeren