De latere Stoa over het huwelijk: - Tresoar

De latere Stoa over het huwelijk:
E. Eyben
In twee vorige artikels 1 werden de huwelijksopvattingen
van Antipater van Tarsus (tweede eeuw v.
Chr.) en die van Musonius Rufus (ca. 30-ca. 100 n.
Chr.) en Epictetus (ca. 50- ca. 130 n. Chr.) behandeld.
In deze bijdrage komt dan Hierocles (tweede
eeuw n. Chr.) ter sprake, de laatste stoïcijn bij wie
337
het huwelijksthema een plaats van betekenis toebedeeld
krijgt. Aansluitend hierbij volgen dan enige
nabeschouwingen waarin nader ingegaan wordt op
bepaalde facetten van de huwelijksopvattingen van
de door ons besproken stoïcijnen.*
1 Zijn leven en zijn leer 2
Van de stoïcijn Hierocles bleef op Papyrus Berolinensis 9780 een deel van een geschrift
Ηθικ στιείωσις (Fundamentele Ethiek) bewaard. Bij Johannes Stobaeus bleven van
een filosoof met dezelfde naam enige passages bewaard waarin allerlei concrete levensproblemen
behandeld worden. Ongetwijfeld gaat het in beide gevallen om dezelfde auteur, misschien zelfs
om hetzelfde werk. In een eerste deel (hetgeen gedeeltelijk op papyrus bewaard bleef) zou
Hierocles een theoretische uiteenzetting over ethiek gegeven hebben; deze tekst ligt dan a.h.w.
aan de basis van het tweede deel waaruit Stobaeus put en waarin praktische richtlijnen voor het
leven van elke dag gegeven worden. In de bij Stobaeus bewaarde fragmenten wordt gehandeld
over de plichten tegenover de goden, het vaderland, de ouders, broers, verwanten, over de
taakverdeling in het huisgezin en over de verhouding tussen man en vrouw.
Over het leven van Hierocles weten we haast niets. Wellicht is hij identiek met de stoicus die
door Aulus Gellius (IX, 5, 8) als vir sanctus et gravis gekarakteriseerd wordt. Zeker dient hij
gesitueerd in de tweede eeuw na Christus.
De door Stobaeus in zijn bloemlezing geselecteerde fragmenten maken ons duidelijk dat de Stoa
in deze tijd het leven van haar volgelingen tot in de kleinste details tracht te oriënteren. De
politiek en het openbare leven zijn naar het achterplan verdrongen. Centraal staan het privé-leven
en de gewone mens. Hierocles is ons inziens niet onverdienstelijk. Zijn stijl is retorisch
gekleurd maar niet ongenietbaar. De uiteenzetting is soms wat te nuchter en te pedant, maar
doet elders erg warm aan. Mooi is b.v. de passus (tekst 11, 7-23) waarin de vrouw verschijnt als
iemand die haar door ‘stress’ geplaagde man verlichting brengt. Merkwaardig is ook het
fragment (tekst 11) waarin de filosoof pleit voor het doorbreken van het traditionele rolpatroon:
de vrouw moet de man helpen bij zijn werk maar de man moet ook in de huishouding
bijspringen.
*Mijn oprechte dank aan wijlen Prof. Dr. M. van Straaten O.S.B. voor de nuttige suggesties die ik bij deze
artikelen van hem mocht ontvangen.

338

2 Zijn visie op het huwelijk 3
(8) UIT ZIJN BOEK OVER HET HUWELIJK
1 Een uiteenzetting over het huwelijk is bijzonder nodig. Ons hele geslacht immers is geboren
voor een leven in gemeenschap en de eerste en belangrijkste gemeenschap is het huwelijk.
Zonder huisgezinnen zouden er geen steden zijn; het huis van de ongehuwde is in feite
onvoltooid; voltooid daarentegen en volledig is dat van de gehuwde.
(9) UIT HETZELFDE BOEK
339
1 In ons geschrift over de huishouding toonden we dus aan dat de gehuwde levensstaat voor
de wijze aanbevolen is, terwijl een leven zonder echtgenote enkel in speciale omstandigheden
past. Vermits wij in de mate van het mogelijke iemand met verstand moeten navolgen
en vermits het huwelijk voor zo iemand aanbevolen is 4 , is het bijzonder duidelijk dat het
huwelijk ook ons past als de omstandigheden het niet beletten.
6 Dat was dus een eerste punt. Meer nog dan de wijze echter schijnt de natuur, die ook de
wijze tot het huwelijk drijft, een stimulans te zijn, de natuur die ons niet enkel maakte om
in gemeenschap maar zelfs om paarsgewijze 5 te leven en die bovendien één gemeenschappelijke
taak aan het paar oplegde, ik bedoel het voortbrengen van kinderen en het leiden van
een welgeordend leven.
12 De natuur is een rechtvaardige leermeester vermits de plichtenkeuze moet stroken met de
vanwege de natuur gegeven constitutie 6 . Elk dier leeft immers volgens zijn eigen natuurlijke
structuur en, bij Zeus, elke plant leeft zo - voor zover we hiervan ‘leven’ kunnen spreken –,
behalve dan dat dieren en planten geen gebruik kunnen maken van redeneren, rekenen en
van de keuze die voortvloeit uit die onderzoekingen. De planten immers laten zich, daar ze
geen ziel bezitten, enkel leiden door hun groeikracht, dieren ook nog door voorstellingen
die tot het voor hen passende trekken en door neigingen die voortstuwen. Ons echter

340

schonk de natuur de rede en al het andere, samen met al het andere of eerder boven al het
andere, vermits de rede de natuur zelf bestudeert om te zorgen dat wij behoorlijk leven,
daar ze haar gericht heeft op een schitterend en vast doel en alles uitkiest wat met de natuur
strookt.
(10) UIT HETZELFDE BOEK
1 Vandaar dat iemand zich niet zou vergissen als hij beweert dat een huis zonder huwelijk
onvoltooid is, daar men zich het heersende niet kan indenken zonder het overheerste,
evenmin als het overheerste zonder het heersende 7 . Deze gedachte immers lijkt me erg
geschikt om hen van hun stuk te brengen die een afkeer hebben van het huwelijk.
(11) UIT HETZELFDE BOEK
341
Het huwelijk is nuttig, wegens de kinderen,
1 Welnu, ik beweer dat het huwelijk ook nog nuttig is.
Vooreerst brengt het als een waarlijk goddelijke vrucht de geboorte van kinderen met zich,
kinderen die, als we zelf nog in de kracht van de jaren zijn, als het ware onze helpers zijn bij
alle ondernemingen en die goed voor ons zorgen als leeftijd ons vermoeit en ouderdom ons
kwelt 8 : in voorspoed zijn ze de natuurlijke deelgenoten in onze vreugde, terwijl ze bij
tegenslag met ons meevoelen en het verdriet overnemen.
en om andere redenen.
7 Bovendien is de levensgemeenschap met een vrouw ook afgezien van het verwekken van
kinderen nuttig 9 . Vooreerst immers ontvangt ze ons (met open armen) als we, doodmoe van
het zenuwslopend werk buitenshuis, thuiskomen; één en al bezorgdheid verkwikt ze ons en

342

343
beurt ze ons op met de grootst mogelijke voorkomendheid. Bovendien doet ze ons ook de
moeilijkheden die onze geest in beslag nemen, vergeten. De wisselvalligheden van het leven
op de markt, in het gymnasium, op het landgoed of waar dan ook kunnen wij, die ons elk
verdriet aantrekken en druk in de weer zijn voor vrienden en kennissen, niet gemakkelijk
aan, daar ze door de levensnoodzakelijke beslommeringen doorkruist worden. Als we die
dingen achterlaten, naar huis weerkeren en onze geest wat rust gunnen, dan duiken onze
zorgen weer op daar ze van die gelegenheid gebruik maken om ons te kwellen, zeker
wanneer ons leven genegenheid mist en eenzaam is. Als echter een vrouw op ons wacht,
schenkt ze ons hierin heel wat verlichting: ze informeert naar iets wat buitenshuis gebeurde,
vertelt over iets wat zich binnenshuis afspeelde, pleegt samen overleg en creëert door haar
ongekunstelde welwillendheid een opgewekte en vrolijke sfeer.
23 Een vrouw is werkelijk geschikt om bij feesten te zorgen voor offers en heilige handelingen,
ze is geschikt om bij afwezigheid van haar man het huis met vaste hand te leiden en het niet
helemaal onbeheerd te laten, ze is geschikt om slaven te verzorgen, ze is geschikt om zieken
te verplegen: al te uitvoerig zou de opsomming worden als we alles één voor één zouden
nagaan. Het volstaat hier immers om het belangrijkste te zeggen, dat alle mensen vooreen
evenwichtige levensvoering twee dingen nodig hebben, de hulp van verwanten en een
meelevende genegenheid. Welnu, men zou niemand kunnen vinden die meer meeleeft dan
een echtgenote en niemand die nauwer verwant is dan kinderen. Het huwelijk biedt dus het
ene zowel als het andere. Hoe zou het voor ons dan niet bijzonder voordelig zijn?
Het limvelijk is ook mooi.
34 Ik ben er eveneens van overtuigd dat de gehuwde levensstaat (niet enkel nuttig maar) ook
mooi is. Wat anders immers zou zo een mooi sieraad zijn van een huis als de gemeenschap
tussen man en vrouw? Geen kostbare villa’s, geen met marmer bezette muren, geen
peristilia, rijkelijk versierd met mozaïeken die men bewondert omdat men het ware goede
iiüet kent, geen muurschildering en geen mooi geschoren mirtehagen, niets van wat dan ook
wat de dwazen met verstomming slaat, maakt de schoonheid van een huis uit, wel het
tweespan van man en vrouw. Zij zijn door het lot met elkaar verbonden, gewijd aan de
goden, beschermers van het huwelijk, de geboorte, de haard; zij leven met elkaar in
harmonie, hebben elkaar in alles deelgenoot gemaakt, ook in het lichamelijke, zelfs in het
geestelijke, zij hebben de handen vol met de hun toekomende leiding van huis en slaven,

344

345
zoals ook met de opvoeding van en de zorg voor de kinderen, evenals met het voorzien in de
levensnoodzakelijke dingen, een taak die niet te zwaar of niet te licht is, maar harmonisch
en aangepast. Want wat zou er, volgens de onvolprezen Homerus (Od., 6, 182-3) ‘beteren
heerlijker zijn dan wanneer man en vrouw eensgezind van hart het huis besturen 10 ? ’
Het huwelijk is geen last,
51 Daarom was ik er vaak over verwonderd dat er mensen zijn die het leven met een vrouw als
een last ervaren. Een vrouw, bij Zeus, is immers geen last of plaag, zoals zij denken.
Integendeel, zij is iets lichts, wat men gemakkelijk kan dragen, of eerder, ze kan verlichting
brengen in werkelijke pijnlijke en moeilijke omstandigheden. Want niets op aarde is zo
moeilijk dat het niet gemakkelijk wordt voor man en vrouw die in harmonie leven en het
samen willen aanpakken. Zwaar en lastig voor hen die erdoor aangetast zijn, is in werkelijkheid
de dwaasheid waardoor datgene wat van nature licht is, b.v. de vrouw, zwaar wordt.
tenzij men het verkeerd aanpakt.
61 In werkelijkheid immers werd het huwelijk voor velen ondraaglijk, maar het is het niet uiti
zichzelf of omdat de gemeenschap met een vrouw van nature zo is. Als we echter met een
vrouw huwen met wie we niet zouden mogen trouwen, als we bovendien zelf elke
levenservaring missen en onvoorbereid zijn om een vrije vrouw te leiden zoals ze geleid moet
worden, dan wordt de gemeenschap met een echtgenote zwaar en ondraaglijk.
68 Het is zeker zo dat voor de meesten het huwelijk faliekant afloopt. Zij huwen hun vrouw
immers niet om kinderen te verwekken en om een leven in gemeenschap te leiden, maar de
een doet het voor de rijke bruidsschat, de ander voor haar schitterende schoonheid, weer
een ander voor een soortgelijke reden waarvan men zich bedient als van een slechte
raadgever. Daar ze zich niet erg bekommeren om de zeden en gewoontes van hun verloofde,
huwen ze hun eigen verderf en voeren ze doorheen de met kransen versierde deur een tiran
in plaats van een echtgenote voor zich het huis binnen, zonder dat zij ook maar in het minst
weerstand kunnen bieden en de strijd om de eerste plaats voeren.
78 Het is dus duidelijk dat het huwelijk niet uit zichzelf maar om redenen van dit soort voor
velen zwaar en lastig is. Men mag dus, zoals de dichter (Hom. Od., 20, 135) het uitdrukt,
‘geen dingen zonder schuld met schuld beladen’, en men mag zaken geen verwijt maken van
iets wat voortkomt uit eigen zwakte en onwetendheid inzake gebruik.

346

De vrouw als beste vriend.
82 Overigens is het totaal onlogisch zo maar overal elders de steun van vriendschapsrelaties te
zoeken, zich vrienden en kameraden te maken als medestrijders in de moeilijkheden die het
leven brengt, terwijl men anderzijds het bondgenootschap en de hulp die de man door de
natuur, de wetten, de goden gegeven wordt, ik bedoel die van vrouw en kinderen,
versmaadt.
(12) UIT ZIJN BOEK OVER DE HUISHOUDING
De taken van man en vrouw mag men niet al te streng scheiden.
347
1 Laat ons vooreerst handelen over de werkzaamheden die een huisgezin overeind houden.
Die moeten zoveel mogelijk opgesplitst worden, zodat zaken die te maken hebben met de
akker, de markt, het leven in de stad van de man afhangen, terwijl dingen als spinnen,
broodbakken en, in het algemeen, alle huishoudelijke taken voor de vrouw zijn 11 .
6 Toch mag men zeker niet verlangen dat de één geen besef heeft van (de taken van) de ander.
Het zou wel eens kunnen nodig zijn dat de vrouw die op de buiten leeft de leiding op zich
neemt van het werkvolk en de taak van de heer des huizes vervult, terwijl de man voor het
huishouden zorgt, naar sommige dingen informeert, op andere toezicht houdt. Het leven in
gemeenschap zou immers beter functioneren, indien man en vrouw elkaars onvermijdelijke
zorgen delen.
Eigen handenarbeid past de man,
13 Op dit punt van de uiteenzetting aanbeland aarzel ik niet ook de eigen handenarbeid 12 te
vermelden, daar het past dat toe te voegen bij hetgeen we over de werkzaamheden gezegd
hebben.
op het veld,
16 Welnu, het past dat de man handenarbeid op het veld verricht. Waarom is het nodig dat te
zeggen? Niet talrijk immers zijn zij die hiervan moeilijk te overtuigen zijn. Ondanks het feit
dat in onze tijd weeldezucht en lamlendigheid welig tieren, zijn zij toch zeldzaam die niet
uit zichzelf verlangen deel te nemen aan de werkzaamheden die te maken hebben met.
zaaien, planten en andere landbouwactiviteiten 13 .

348

349
en in meer vrouwelijke taken.
22 Meer overtuigingskracht heeft onze uiteenzetting wellicht nodig als we de man oproepen tot
andere werkzaamheden die normaal de vrouw toegewezen krijgt.
24 Vooraanstaande mensen ondergaan inderdaad niets onbetamelijks als ze menen dat het hun
taak niet is om te spinnen 14 . Vermits over het algemeen ordinaire lieden en de massa
gedegenereerde en verwijfde mannen zich met vrouwelijke ijver overgeven aan het wolspinnen,
lijkt het de ware man niet te passen zich hiertoe te verlagen. Bijgevolg zal ik wellicht
zelf de raad niet geven zo een soort werk te verrichten aan mensen die geen volmaakt
vertrouwen hebben in eigen mannelijkheid en wijsheid. Indien echter iemand door zo te
leven zich van elke misplaatste verdenking kan vrijpleiten, wat zal de man dan beletten ook
hierin met de vrouw samen te werken?
36 Van de meeste andere huishoudelijke activiteiten, daarvan kan men toch niet denken dat ze
de man of de vrouw passen? Ze zijn immers erg vermoeiend en vragen lichamelijke kracht,
zoals malen, deeg kneden, hout klieven, water omhooghijsen, huisraad herstellen, bedden
opschudden en alles wat hierop lijkt 15 .
Eigen handenarbeid past ook de vrouw
41 Dit kan volstaan voor wat de man betreft. Het past dat ook de vrouw meer doet dan strikt
noodzakelijk is, zodat ze samen met de slavinnen niet enkel spint, maar ook andere, meer
mannelijke taken verricht. Want broodbakken lijkt me eveneens een vrije vrouw te passen,
zoals ook water ophijsen, vuur aansteken, bedden opmaken, en alles wat daarop lijkt. Haar
eigen man zou haar veel mooier vinden indien ze, zeker als ze jong is en niet door
bevallingen uitgeput, eigenhandig zou helpen bij de oogst van druiven, bij het plukken van
olijven en, als het mogelijk zou zijn, bij het zaaien, het ploegen, het aangeven van materiaal
aan gravers en planters.
53 Wat de werkzaamheden betreft immers lijkt me een huis dat geleid wordt door man en
vrouw het best op deze wijze, volgens deze principes beheerd te worden.

350
NABESCHOUWINGEN
In drie bijdragen werd gehandeld over de
opvattingen van de latere Stoa over het huwelijk.
In een eerste gedeelte lieten we, na
een uiteenzetting over theorie en praktijk
van het huwelijk, Antipater van Tarsus (teksten
1-2), in een tweede Musonius Rufus
(teksten 3-6) en Epictetus (tekst 7), in een
derde Hierocles (teksten 8-12) aan het
woordo Afgezien van Epictetus bestaat er
tussen deze filosofen een grote overeenkomst
inzake huwelijksopvattingen. Nog andere
stoïcijnen interesseerden zich voor de
problematiek van het huwelijk. Zo schreef
Seneca een De matrimonio 16 . Dit werk ging
echter praktisch volledig verloren, zodat we
er ons geen behoorlijk beeld van kunnen
vormen.
De door ons behandelde auteurs geven ons
een duidelijke voorstelling van wat de filosofie
en de filosoof in de hellenistische wereld
en vooral in de Keizertijd geweest is. De
wijsbegeerte gaat niet langer meer, zoals in
het archaïsche en klassieke Griekenland, op
zoek naar de ultieme verklaring en verantwoording
van de dingen en het menselijk
handelen, maar is, om het in Musonius’
woorden te zeggen, niets anders dan het verstandelijk
onderzoeken en het in praktijk
omzetten van wat past en betaamt (6,
86-87). En de ware filosoof – er waren veel
pseudo-filosofen – is de leraar en gids van de
mensen in alles wat de mens, overeenkomstig
de natuur, past (6, 10-12), een beter mens,
een levend voorbeeld, iemand die op de barricades
staat, die het doen en laten van de
mensen controleert, hen op hun plichten
wijst en hen eventueel met heftige verwijten
tot inzicht poogt te brengen. Hij heeft een
goddelijke zending, bezit een koninklijke
waardigheid, is een geneesheer van de menselijke
ziel, de vader van alle mensen.
De behandelde teksten leren ons ook heel
wat over de situatie van de vrouw. Doorgaans
wordt vanuit het standpunt van de
man geredeneerd. Hij is de onbetwiste meester,
terwijl zijn echtgenoot een dienende,
verzorgende taak vervult 17 . Hierocles
spreekt uitdrukkelijk over ‘het heersende’ en
‘het overheerste’. Ook Musonius spreekt ergens
in soortgelijke termen, maar bij hem
liggen de zaken toch anders. Hij neemt een
algemeen gangbare opvatting over om zijn
tegenstanders alle argumenten uit de handen
te slaan: als de man zich inbeeldt dat hij
verstandiger is dan de vrouw, dat hij superieur
is, dan moet hij zich alleszins beter gedragen.
Persoonlijk oordeelt hij gunstiger
over de vrouw dan Antipater, Hierocles of
wie dan ook in de antieke Oudheid. Dit
blijkt b.v. uit het feit dat hij meer dan de
anderen de nadruk legt op het feit dat de
liefde en genegenheid wederzijds moeten zijn
en dat hij aan man en vrouw dezelfde morele
eisen stelt, ook op seksueel gebied. Zijn persoonlijke
visie op de vrouw als volwaardig
menselijk wezen spreekt hij duidelijker uit in
de fragmenten III en IV die we elders bespraken
18 . Deze filosoof beklemtoont daar dat
man en vrouw fundamenteel gelijk zijn omdat
ze dezelfde aanleg voor de deugd bezitten»
Het is ook in fragment IV dat Musonius de
revolutionaire woorden spreekt dat er eigenlijk
geen mannelijke en vrouwelijke taken
bestaan, dat er – ook al kan men spreken
van een mindere of betere geschiktheid – in
feite geen taken zijn die de man of de vrouw
werkelijk niet aankan of niet mag vervullen.
Musonius verwerpt hier de traditionele taakverdeling
(de man buitenshuis, de vrouw binnenshuis)
niet, hij stelt ze enkel als niet
absoluut bindend voor. Deze gedachte wordt
in feite verder uitgewerkt door Hierocles in
een van onze teksten. In principe houdt hij
vast aan de gebruikelijke taakverdeling, maar
hij verwerpt die vervolgens grotendeels door

er op te wijzen dat man en vrouw zich op
elkaars terrein moeten kunnen bewegen, dat
de man de vrouw moet bijspringen en omgekeerd,
dat heel wat zogezegd typisch vrouwelijke
karweitjes in feite geschikter zijn
voor de man daar deze over een grotere
lichaamskracht beschikt. Dat Hierocles’
woorden niet zo maar uit de lucht gegrepen
zijn, blijkt wel uit de passage uit Epictetus
waarin mooi tot uiting komt dat, althans in
de lagere klassen van de bevolking, de man
erg in beslag genomen werd door huishoudelijke
beslommeringen en flink zijn deel deed
in het huiselijk werk.
De behandelde moralisten zijn het erover
eens dat bij de keuze van de huwelijkspartner
moet gelet worden op de lichamelijke en
vooral op de morele gezondheid van de ander
en niet, zoals doorgaans het geval is, op
uiterlijkheden als rijkdom, afkomst en – ook
hiervoor schijnt men geenszins blind geweest
te zijn – schoonheid 19 . Opvallend hierbij is
dat het alleen Musonius is die niet enkel aan
de keuze van het meisje maar ook aan die
van de jongen denkt. Vooral uit Antipater
blijkt duidelijk dat het de ouders zijn die de
partner kozen en dat man en vrouw vaak als
vreemden het huwelijk instapten. Dit zal zo
blijven tot het einde van de Oudheid 20 , al is
het zo dat tijdens de Keizertijd een jongen
en een meisje niet meer tot een huwelijk
konden gedwongen worden en dat juridisch
de instemming van het paar, ook van het
meisje, noodzakelijk werd 21 .
De aangehaalde teksten maken ons duidelijk
dat er heel wat – de meeste? – huwelijken
mislukten. Zij eindigden op een echtscheiding
(waartegen door geen enkele van onze
moralisten enig bezwaar gemaakt wordt) of
op een toestand waarin de echtgenoten uit
materiele overwegingen samenblijven maar
elkaars leven vergallen. Opmerkelijk zijn Musonius’
woorden dat de eenzaamheid te verkiezen
is boven een ongelukkig huwelijksle-
351
veno Als verklaring voor het faillissement van
talrijke echtverbindingen wijst men op het
feit dat al te zeer op uiterlijkheden (rijkdom,
stand, schoonheid...) gelet werd bij de keuze
van de huwelijkspartner, dat man en vrouw
naast elkaar doorleven en enkel aan tuin
eigen belang denken, dat de man zijn vrouw
niet naar behoren opvoedt en onderriclit,
haar onvoldoende leiding geeft, haar haar
gang laat gaan, haar de baas laat spelen 22 . Te
noteren hierbij valt dat geen enkele van onze
auteurs enige kritiek heeft op het toch aanzienlijke
leeftijdsverschil dat er doorgaans
tussen de echtgenoten bestond 23 , op het
verschil in smaak, ontwikkeling en belangstelling
24 , op het feit dat man en vrouw in
feite als grote onbekenden in de echt verbonden
werden 25 , facetten van het antieke huwelijksleven
die naar moderne opvattingen
een geslaagd huwelijk in de weg staan. En
van wat onze tijd onder een gelukkig geslachtsleven
verstaat, willen deze moralisten,
zoals we zo dadelijk zullen zien, helemaal
niet weten.
De besproken passages maken ons ook duidelijk
dat er in vrij brede kringen een afkeer
bestond van het huwelijk, dat velen deze
gemeenschap als een last zagen. Dit is in de
ogen van onze auteurs een gevolg van platvloerse
gemak- en genotzucht, hetgeen vanzelfsprekend
niet de enige verklaringen zijn.
We moeten b.v. ook rekening houden met
het feit dat het voor de arme niet gemakkelijk
was vrouw en eventuele kinderen te onderhouden
26 , evenals met het gegeven dat
velen een intieme liefdesgemeenschap buiten
het huwelijk met het meisje van hun keuze
verkozen boven een opgelegd verstandshuwelijk
27 . Bovendien is het zo dat heel wat
mannen wel celibatair moesten blijven omdat
er, doordat vooral meisjes te vondeling
gelegd werden, meer mannen dan vrouwen
waren 28 .
Velen hadden een afkeer van het huwelijk.

352
Er waren in de Oudheid echter ook mensen
die meenden uit hogere motieven aan een
huwelijk te moeten verzaken. Het probleem
of de wijze huwen moet, was, zoals
reeds vermeld, een gemeenplaats in de filosofische
literatuur. Velen, zoals Antipater, Hierocles
en in de eerste plaats Musonius, meenden
van wel, anderen, zoals Epictetus, meenden
van niet. Het celibaat heeft bij deze
filosoof echter niet dezelfde betekenis als in
het christendom 29 . De wijze huwt volgens
Epictetus beter niet omdat hij, als hij zich
naar behoren van zijn huwelijksplichten wil
kwijten, al te zeer in beslag genomen wordt
door huishoudelijke beslommeringen die
hem te weinig tijd laten voor zijn ‘bekeringswerk’.
De ongehuwde staat is dus voor de
gezant van God, die de filosoof is, een middel
om zijn verheven taak beter aan te kunnen.
Dit is een argument dat ook door de
Katholieke Kerk gehanteerd wordt, maar bij
Epictetus heeft het celibaat op zichzelf geen
absolute waarde en beweegt de ongehuwde
zich op geen hoger zedelijk niveau dan de
gehuwde. De mens bereikt geen grotere zuiverheid
is niet méér godgevallig omdat hij
ongehuwd is. Overigens is voor deze wijsgeer
het huwelijk de aangewezen levensvorm, ook
voor de cynicus in een ideale staat, en vinden
we bij hem nergens enig spoor van afkeer van
het seksuele.
Epictetus is dus zeker geen tegenstander van
het huwelijk, Antipater, Musonius en Hierocles
zijn vurige voorstanders. Zij brengen allerlei
argumenten naar voren om eventuele weifelaars
tot een huwelijk aan te zetten, argumenten
die nu eens koel en cerebraal overkomen,
dan weer warm en menselijk aandoen
30 . Het huwelijk strookt met de natuur
daar man en vrouw een seksuele aantrekkingskracht
op elkaar uitoefenen en daar de
mens gemaakt is om in gemeenschap en zelfs
om als paar te leven. Vermits de filosoof
moet trouwen, moet de gewone sterveling
dit alleszins doen. Zonder huwelijk bereikt
de mens zijn voltooiing niet. De echtverbintenis
is een plicht tegenover de familie, het
menselijk geslacht, de maatschappij, die op
deze instelling gegrondvest is, en ook tegenover
de goden. Het huwelijk is nuttig omdat
kinderen een grote hulp voor hun ouders
betekenen, zeker als ze oud zijn, omdat de
vrouw de man heel wat werk uit de handen
neemt, hem het leven vergemakkelijkt, zijn
eenzaamheid verdrijft, zijn zorgen verjaagt
en hem tot rust weet te brengen. En niet in
het minst is het huwelijk begerenswaard omwille
van de samenleving zelf, omdat deze
gemeenschap bron kan zijn van onuitsprekelijk
geluk.
Bij Antipater, Musonius en Hierocles verschijnt
het huwelijk als levens- en zielsgemeenschap,
als symbiose (συµιώσις;
ίυ κινωνία ). De vrouw is voor de man
zijn alter ego 31 . Het huwelijk is de enige gemeenschap
waarin alles gemeenschappelijk
is. vrienden, bezit, ziel en lichaam. Man en
vrouw dragen hetzelfde juk, ze gaan totaal
in elkaar op, vormen een totale vermenging
( δι λων κρσις ). Zij staan dichter bij
elkaar dan het geval is bij vrienden onderling
of tussen ouders en kinderen. Het huwelijk is
niet zo maar een samen wonen, maar een samen
leven, een samen ademen, een samen op
weg zijn. Voorwaarden voor een volmaakt
huwelijksgeluk zijn eensgezindheid, trouw,
samenwerking, genegenheid, bezorgdheid,
meeleven. En zo een levensgemeenschap is,
zoals Musonius uitdrukkelijk stelt, een even
belangrijke reden om een huwelijk aan te
gaan als het verwekken van kinderen 32 .
Wat opvalt bij de lectuur van de aangehaalde
teksten is het feit dat de erotiek zo weinig
plaats toebedeeld krijgt in het huwelijk 33 .
Om de relatie tussen de echtgenoten te typeren
gebruikt men nu eens de term ιλία

(vriendschap), doorgaans het totaal
aseksuele ενια .(genegenheid), nooit,
of enkel bij Epictetus in een bijzondere context,
het woord ρως (liefde). De seksualiteit
wordt door deze stoïcijnen als een natuurlijk
gegeven aanvaard maar dient in het
huwelijk zoveel mogelijk beteugeld te worden.
Het past niet dat een man al te hartstochtelijk
van zijn vrouw houdt en de publieke
opinie is het hiermee eens 34 . ‘Liefde’
werd dan ook door velen buiten het huwelijk
gezocht. De openbare mening was op dit
punt erg tolerant. Anders is het gesteld met
onze moralisten, vooral met Musonius, die
onvoorwaardelijke trouw eist, van de vrouw,
maar ook van de man 35 , en die bovendien
de voor de Oudheid werkelijk merkwaardige
woorden spreekt dat ook in het huwelijk de
geslachtsgemeenschap moreel enkel verantwoord
is als ze gericht is op het voortbrengen
van nakomelingen: wanneer men in de
seksuele relaties echter enkel genot nastreeft,
zijn ze onrechtvaardig en onwettig, ook al
vinden ze binnen het huwelijk plaats (3,
9-10) 36 .
Als men weet hoe vnj en onbevangen in de
Oudheid in brede kringen en ook door filosofen
als cynici en epicuristen over seksualiteit
gedacht werd, klinken deze woorden van
Musonius toch wel bijzonder eigenaardig.
Een verklaring hiervoor dient niet zozeer gezocht
te worden in een afkeer van het lichamelijke
zoals we die reeds vroeg in de Oudheid
aantreffen in het orfisme, het pythagorisme,
en, tijdens de Keizertijd, in het neopythagorisme,
het neoplatonisme, bepaalde
mysteriecultussen en het christendom waarin
de ascetische tendensen voortdurend sterker
worden. Buitenechtelijke (in zekere mate
zelfs binnenechtelijke) verhoudingen worden
door Musonius veroordeeld, niet omdat seksualiteit
iets vies zou zijn of, zoals men zou
kunnen verwachten, uit eerbied voor de
vrouw 37 (al kan dit een indirect gevolg zijn),
353
wel uit eerbied voor de man, omdat zulk een
seksuele daad een zonde is tegen zichzelf,
een aanslag op de menselijke waardigheid. In
het huwelijk verwacht de Stoa kuisheid, matiging
van de begeerten. Liefde moet een
zaak van het verstand, niet van het gevoel
zijn. Het ideaal van de Stoa is immers de
παθεία , de gemoedsrust. Deze innerlijke
harmonie wordt bedreigd door de passies,
onder meer door de liefde, en het is hierom
dat dit gevoelen in de mate van het mogelijke
aan banden moet gelegd worden.
De latere stoïcijnen prediken een huwelijksmoraal
waarin de zielsgemeenschap centraal
staat maar waaruit de seksualiteit verdrongen
wordt. Er heerst dus bij hen een spanning
tussen een positieve visie op het huwelijk en
een negatieve op de seksualiteit die enkel
rechtvaardiging vindt vanuit een hoger doel.
Hierdoor is hun moraal, hoe verheven ook,
toch vrij koel en cerebraal. Hierdoor ook
verschillen hun opvattingen fundamenteel
van de hedendaagse waarin de erotiek als een
noodzakelijke voorwaarde voor een gezond
en gelukkig huwelijksleven beschouwd
wordt.
In de hele Oudheid is er enkel Plutarchus38
die aan de e ros in het huwelijk recht laat
wedervaren. Vergeleken met Musonius is deze
auteur minder radicaal in het afwijzen van
buitenechtelijke relaties van de man; in sterkere
mate dan bij zijn Romeinse voorganger
het geval is, verschijnt bij hem de vrouw als
ondergeschikte van haar echtgenoot. Toch
heeft deze humane filosoof, die zijn inspiratie
ten dele zeker vond in een gelukkig huwelijksleven,
voor de Oudheid werkelijk unieke
pagina’s over het huwelijk geschreven. In zijn
Amatorius verdedigt hij de echtelijke liefde
tegenover de door Plato opgehemelde pederastie.
Verder dan wie ook van de Ouden
gaat hij in de rehabilitatie van de heteroseksuele
liefde. Het huwelijk is voor hem de
schoonst denkbare gemeenschap. En zonder

354
liefde, die bij hem geenszins louter geestelijk
gedacht wordt, is het huwelijk geen echt
huwelijk. Ter illustratie kunnen hier slechts
een paar zinsneden aangehaald worden: De
geslachtsgemeenschap met een echtgenote is
een bron van vriendschap, te vergelijken met
het gezamenlijk deelnemen aan grote mysteries.
Het aandeel van het genot is klein, maar
hieruit ontspringen dagelijks eerbied, welwillendheid,
wederzijdse liefde, trouw (23,
769 A). Vrouwen houden van hun kinderen
en van hun man; het affectieve in hen, dat
als een vruchtbare bodem klaar is om vriendschap
te ontvangen, is helemaal niet verstoken
van aantrekkingskracht of charme. Zoals
de dichtkunst het woord voorziet van melodie,
metrum en ritme als middelen om te
behagen en hierdoor zowel de opvoedkundige
waarde die erin vervat ligt stimuleert als
het negatieve onweerstaanbaar maakt, zo
schonk de natuur aan de vrouw de charme
van haar gezicht, de lieflijkheid van haar
stem en de verleidelijke schoonheid van haar
uiterlijk en gaf hierdoor aan de teugelloze
een machtig middel voor genot en sluwheid,
aan de deugdzame een even machtig middel
om de genegenheid en vriendschap van haar
man te winnen (23, 769 C-D). In een huwelijk
is beminnen een groter goed dan bemind
worden; zo ontsnapt men immers aan vele,
of beter aan alle misstappen die het huwelijk
verwoesten en te gronde richten 39 (23, 769
D-E). De liefdesgemeenschap tussen man en
vrouw is werkelijk de zogenaamde totale vermenging
40 . Andere vormen van samenleving
gelijken op de aanrakingen en verstrengelingen
(van de atomen) waarover Epicurus het
heeft; ze gaan gepaard met botsingen en afstotingen
en bereiken nooit die graad van
eenheid die Eros bewerkt als hij zich van de
huwelijksgemeenschap meester maakt (24,
769 F).
Als we de hierboven geschetste opvattingen
van de stoïcijnen en Plutarchus vergelijken
met de in onze inleiding gegeven uiteenzetting
over de visie van de filosofen op het
huwelijk en over de toestand van deze gemeenschap
in de praktijk, dan wordt duidelijk
hoe merkwaardig de door ons besproken
teksten zijn en hoezeer de opvattingen over
het huwelijk evolueerden. Aan het slot van
deze studie willen we de huwelijksmoraal
van de door ons behandelde auteurs nog heel
even toetsen aan de concrete maatschappelijke
realiteit.
Het is alleszins een feit dat, zoals ook uit
onze moralisten bleek, de situatie in heel wat
gezinnen allesbehalve rooskleurig was. Man
en vrouw leefden in vele gevallen gewoon
naast elkaar door. In een van zijn satiren
spuwt Juvenalis zijn gal uit op de geëmancipeerde
vrouwen van zijn tijd. Hij tekent er
onder meer een ‘modern’ gezin waarin man
en vrouw afgesproken hadden elk hun eigen
gang te gaan en waar de man, als hij dan toch
bezwaren heeft tegen het gedrag van zijn
vrouw, de mond gesnoerd wordt met de erg
feministisch klinkende woorden: ik ben een
menselijk wezen (Iuv., 6, 281-284). En Seneca
(Ben., 3, 16, 2-3) hangt een wel erg
somber beeld op van het huwelijk in zijn
tijd: Bestaat er nog een vrouw die zich erover
schaamt dat ze verstoten wordt nu dat
sommige beroemde en edele vrouwen hun
foren tellen, niet naar het aantal van de consuls
maar naar dat van hun echtgenoten, en
hun huis verlaten om in de echt te treden,
huwen om te scheiden? Men vreesde dit
schandaal zolang het zeldzaam was. Nu er
geen krant is waarin geen echtscheiding voorkomt,
leerde men doen wat men zo vaak
gehoord had. Bestaat er nog enige schaamte
voor het overspel nu het zover gekomen is
dat geen vrouw er een echtgenoot op na
houdt, tenzij om haar minnaar op te hitsen?
Kuisheid is een bewijs van lelijkheid. Welke
vrouw zal je vinden die zo ongelukkig, zo
onaantrekkelijk is, dat ze tevreden is met

slechts een paar minnaars, zonder dat ze elk
uur aan een ander besteedt7 En de dag is
niet lang genoeg om al haar minnaars te
voldoen, tenzij ze zich naar de een in een
draagstoel laat voeren, bij de ander de nacht
doorbrengt. Dwaas en ouderwets is zij die
niet weet dat het overspel met één enkele
minnaar nog altijd ‘huwelijk’ genoemd
wordt.
Het zou ons niet moeilijk vallen nog andere,
soortgelijke wanhoopskreten aan te halen 41 .
Het is echter duidelijk dat moralisten en
satirici vooral de schaduwzijden van de toenmalige
maatschappij in de verf zetten. Belangrijk
is dan ook dat tegenover dergelijke
teksten andere kunnen geplaatst worden
waaruit duidelijk blijkt dat het huwelijk in
heel wat gevallen een ziels- en levensgemeenschap
geweest is, ondanks het feit dat er in
deze instelling heel wat elementen aanwezig
waren die, naar moderne maatstaven gemeten,
zo een symbiose bemoeilijkten.
Liefde tussen echtgenoten blijkt duidelijk uit
tal van grafschriften. De formuleringen zijn
natuurlijk vaak erg stereotiep, maar toch
klinkt hier soms oprechte genegenheid door,
zoals in volgend, in zijn bondigheid enig,
mooi opschrift waarin een slaaf zich tot zijn
drieèntwintigjarige vrouw richt: mihi me pluris
(ze was me dierbaarder dan mijn eigen
leven) (CIL, I, 2 1419) 42 . Zelfs juridisch is
het huwelijk meer dan alleen maar een belangengemeenschap.
Typisch is b.v. volgende
uitspraak: nuptias non concubitus, sed consensus
facit (niet het samenslapen, wel de
eensgezindheid maakt een huwelijk) (DIG.,
L, 17, 30) 43 . In de literatuur tenslotte vin-
355
den we meerdere illustraties van de innige
liefde die er tussen man en vrouw kan bestaan,
Slechts één voorbeeld weze hier geciteerd.
Het gaat om een passage uit Fronto
waarin deze auteur, in een van de meest
menselijke getuigenissen die uit de Oudheid
tot ons gekomen zijn, treurt om de dood van
zijn kleinzoon. Zelf kan hij zijn smart verwerken
daar hij toch niet lang meer te leven
heeft. En hij hoopt, is ervan overtuigd, dat
zijn dochter bij haar man terecht kan: Mijn
dochter zal zich verstandig gedragen. Zij
vindt rust bij haar man, de beste van alle
mensen. Die zal haar troosten door samen te
wenen, samen te zuchten, samen te praten,
samen te zwijgen. Als oude man zal ik haar
onwaardig troosten; waardiger zou het geweest
zijn indien ikzelf vroeger gestorven
was. Geen gezangen van dichters of lessen
van filosofen zullen er zozeer toe bijdragen
de smart van mijn dochter te bedaren en
haar verdriet te lenigen, als de stem die ontspringt
uit de mond die haar het dierbaarst
is, uit het gemoed dat het intiemst met haar
verbonden is, de stem van haar echtgenoot
(Fronto, De nepote amisso, 7) 44 .
Tot zover een paar gegevens waaruit duidelijk
blijkt welke tederheid en innigheid in
heel wat antieke gezinnen geheerst moeten
hebbeno Zulke getuigenissen illustreren tevens
dat de woorden van de door ons besproken
filosofen niet zo maar in de lucht hingen,
dat deze moralisten enerzijds hun inspiratie
vonden in de realiteit maar anderzijds
ongetwijfeld toch ook hun stempel op het
concrete leven van elke dag gedrukt hebben.

356
NOTEN
1 Zie Hermeneus, 50 (1978), pp. 15-32: De latere
Stoa over het huwelijk I. Antipater van Tarsus;
pp. 71-94: Musonius Rufus en Epictetus.
2 Zie K. PRAECHTER, Hierokles der Stoiker,
Leipzig, 1901; H. von ARNIM, Hierokles’ ethische
Elementarlehre, Berlin 1906; R. PHILIPP-
SON, Hierokles der Stoiker, in Rheinisches Museum,
82 (l 933), pp. 97-114.
3 We drukken hier de fragmenten van Hierocles
of zoals ze te vinden zijn in de Stobaeus-editie
van C. WACHSMUTH en O. HENSE
(1884-1923). Onze tekst 8 = STOB., IV 22, 21;
tekst 9 = STOB., IV, 22, 22; tekst 10 = STOB.,
IV, 22, 23; tekst 11 = STOB., IV, 22, 24; tekst
12 = STOB., IV, 28, 12. – Talrijke parallelteksten
geeft K. PRAECHTER, o.l., p. 64 e.v.; 121
e.v. Een Duitse vertaling van onze tekst 11 leest
men bij K. GAISER, Für und wider die Ehe,
München, 1974, pp. 47-50.
4 Zoals Antipater en Musonius Rufus, maar in
tegenstelling met Epictetus, meent Hierocles
dat het huwelijk ook voor de filosoof de aangewezen
levensvorm is. Toch mag hij in bepaalde
gevallen celibatair blijven, wellicht als, zoals bij
Epictetus, zijn taak als filosofisch prediker dat
vraagt.
5 VgL. ARIST., Nic., VIII, 12, 7 die meent dat de
mens is τ σει συνδυαστικν µλλν
πλιτικν.
6 De in het vervolg gegeven verhouding tussen
plant, dier en mens is typisch stoïsch. De plant
bezit groeikracht, maar geen ziel; het dier een
ziel, maar geen verstand, hetgeen alleen de mens
bezit. Vgl. K. PRAECHTER, o.l., p. 72.
7 Duidelijk blijkt uit deze passus hoe bij Antipater,
zoals bij de meeste moralisten, de man
centraal staat. Hij is de onbetwiste leider. De
vrouw is de zwakkere, de ‘overheerste’ (vgl.
MUS., tekst 3,42-43), zij heeft leiding nodig.
8 De kinderen verschijnen hier, zoals bij Antipater
en Musonius, als iets schoons, iets nuttigs,
echter niet – en dit is wel typisch voor de Stoa
die het gevoelen onvoldoende recht laat wedervaren
– als iets liefs of aangenaams. Als natuur-
lijke helpers van hun ouders in hun’oude dag
worden kinderen vaak geprezen, zo b.v. reeds
door Xenophon (Oec., 7, 19). Dit is natuurlijk
erg zakelijk gedacht, maar mag ons toch niet al
te zeer verwonderen in een tijd waarin sociale
voorzieningen niet bestonden.
9 De nu volgende uiteenzetting geeft ons een
prachtig beeld van de sfeer die in heel wat
antieke gezinnen moet geheerst hebben. Als
Hierocles over het nut van de vrouw spreekt,
klinkt dat natuurlijk erg pragmatisch. Belangrijk
is echter dat Hierocles niet enkel aan materiële
voordelen denkt (r. 23 e.v.) maar ook aan de
bijzondere betekenis die de vrouw heeft voor
het gevoelsleven van de man (r. 7-23). Zonder
haar kan hij het leven niet aan, kan hij niet
volwaardig mens zijn. De verhouding tussen
man en vrouw is niet enkel een belangengemeenschap,
ze is ook een zielsrelatie.
10 Deze woorden van Odysseus tot Nausicaa worden
vaak geciteerd in antieke teksten over het
huwelijk. Als schipbreukeling aanbeland op het
eiland der Phaeaken smeekt Odysseus Nausicaa
om hulp en richt tot haar de volgende woorden:
Mogen de goden u geven al wat uw hart begeert,
een man en een huis en moge eensgezindheid
uw deel zijn; want niets gaat daarboven en niets
is beter, dan wanneer een man en een vrouw in
eendrachtige liefde een huis bewonen, tot verdriet
van hun vijanden en tot vreugde voor hun
vrienden en voor hen zelf het allermeest (HOM.,
Od., VI, 180-185. Vert. M.A. SCHWARTZ).
Deze positieve visie op het huwelijk schijnt typisch
voor Homerus’ tijd en voor de Myceense
samenleving geweest te zijn.
11 Hierocles vertrekt van de traditionele taakverdeling
in het antieke gezin, zoals ze door haast
iedereen aanvaard wordt, om ze in het vervolg,
uit praktische overwegingen, zo goed als volledig
op te heffen. Eenzelfde opvatting verkondigde
reeds Musonius in fragment IV waar hij
betoogt dat er in feite geen mannelijke of vrouwelijke
taken bestaan: bij gelegenheid echter
zullen sommige mannen toch bepaalde karweitjes,
die typisch vrouwelijk schijnen, behoorlijk
opknappen. En vrouwen van hun kant zullen
ook zwaardere taken, die eerder mannelijk
schijnen, aankunnen, wanneer lichamelijke gesteldheid,
noodzaak of omstandigheden dit vereisen.

12 Bekend is hoe de Ouden minachtend stonden
tegenover handenarbeid. Bepaalde filosofen
hebben getracht tegen dit vooroordeel te reageren.
Naast Hierocles dient hier vooral Musonius
vermeld te worden. In fragment III meent deze
filosoof dat de vrouw zelf haar kinderen moet
voeden en dat ze haar man eigenhandig moet
helpen; in fragment XI is hij van oordeel dat het
voor een vrij man past dat hij eigenhandig in
zijn levensonderhoud voorziet. Hierocles’ opvatting
wordt zeker beïnvloed door het feit dat hij
zich tot het gewone volk richt.
13 Vgl. Musonius’ woorden uit fragment XI waar
de auteur betoogt dat de landbouw de aangewezen
activiteit is voor een filosoof: er is immers
geen slap of verwijfd individu dat zou durven
beweren dat de arbeid op het veld schandelijk
of ongeschikt is voor een goed mens. Hoe zou
het immers niet mooi zijn te planten, te ploegen,
of wijn te bebouwen? En zaaien, maaien,
dorsen, zijn dat niet allemaal activiteiten die
een vrij en goed mens passen? – In tegenstelling
met Hierocles klaagt Columella (eerste
eeuw n. Chr.) in de inleiding op het eerste boek
van zijn Res rusticae over de verminderende
interesse voor de landbouw, hetgeen hij als een
gevolg ziet van de toenemende zedenverwildering.
Hij denkt echter aan de hogere standen.
14 Het spinnen gold in de Oudheid als de vrouwelijke
activiteit bij uitstek. Uit deze passus blijkt
dat ook heel wat mannen dat deden maar dat
dat maatschappelijk niet aanvaard werd. Hierocles
maakt tegen het spinnen van de man geen
bezwaar in zover het geen uiting is van verwijfdheid.
Ook Musonius ziet in fragment IV in het
spinnen geen uitsluitend vrouwelijke activiteit:
de vrouw is normaliter hiervoor wel beter geschikt,
maar de man kan (en mag) deze taak
ook wel op zich nemen.
15 De hier opgesomde huiselijke karweitjes passen
de man omdat ze lichaamskracht vereisen; dit
belet niet dat ze even later als vrouwelijke taken
opduiken.
16 Zie E. BICKEL, Diatribe in Senecae philosophi
fragmenta, vol. I. Fragmenta de matrimonio,
Leipzig, 1915. Seneca uit zich meermaals vrij
minachtend over de vrouw, zodat het weinig
waarschijnlijk is dat hij een even enthousiast
voorstander is van het huwelijk als de door ons
behandelde moralisten. De Kerkvader Hierony-
mus haalt trouwens in zijn Adversus Iovinianum
heel wat argumenten tegen het huwelijk uit
Seneca’s traktaat.
17 Dit is natuurlijk de algemeen gangbare opvatting.
Vgl. N. GEURTS Het huwelijk bij de
Griekse en Romeinse moralisten, Amsterdam,
1928, p. 56 e.v.
18 Zie n. 7 bij art. II.
19 Hiermee zijn de meeste moralisten het eens. Zie
N. GEURTS, o.l., p. 79 e.v. Toch menen Plutarchus
(b.v. Amatorius, 21, 766 E-F) en Nicostratus
(solist uit de tweede eeuw n. Chr.) (ap.
STOB., IV. 22, 102) dat uiterlijke schoonheid
een teken kan zijn van een goed karakter.
20 Zie onze nn. 2 en 4 bij art. I.
357
21 Zie b.v. de jurist luhanus (uit Hadrianus’ tijd) in
DIG., XX11I, 1,11: sponsalia sicut nuptiae consensu
contrahentium fiunt: et ideo sicut nuptiis,
ita sponsalibus filiam familias consentire
oportet (een verloving zoals het huwelijk geschiedt
door de instemming van de betrokkenen;
derhalve is het nodig dat het meisje instemt
met de verloving, zoals ook met het huwelijk).
22 Dat de man de vrouw moet leiden en onderrichten,
lezen we vaak bij moralisten. Zie N.
GEURTS, o.l., p. 108 e.v. Gezien het leeftijdsverschil
tussen de partners kon dit ook moeilijk
anders.
23 Aristoteles (Pol., VII, 14, 1) is een uitzondering
als hij wel bezwaar maakt tegen een te groot
leeftijdsverschil tussen de partners. Hij meent
dat dit een bron van spanningen en onenigheid
kan zijn.
24 Gelijkheid in smaak bekleedt wel een belangrijke
plaats in de buitenechtelijke liefde. Zie
b.v. TER., Andr., 694-7 waar we de jonge Pamphilus
aan het woord horen die van geen huwelijk
weten wil: Bij alle goden, ik zweer je dat ik haar
nooit zal verlaten, ook niet als ik weet dat ik
me alle mensen tot vijand moet maken. Ik heb
haar het hof gemaakt, ik heb haar gekregen.
Onze karakters komen overeen. Naar de duivel
met al wie ons wil scheiden. Enkel de dood zal
me haar ontnemen.

358
25 Zie nochtans Theophrastus, geciteerd in art. I,
n. 3.
26 Hierom zal Nicostratus (ap. STOB., IV. 23,62)
aan behoeftige mensen het huwelijk ontraden.
27 Zie E. EYBEN, De jonge Romein, Brussel,
1977, p. 90 e.v.; pp. 490-491.
28 Zie Cc VATIN, Recherches sur le mariage et la
condition de la femme mariée à l’époque hellénistique,
Paris, 1970, p. 232; 237.
29 Vgl. b.v. A. BONHOFFER, Die Ethik des Stoikers
Epiktet, Stuttgart, 1894, pp. 63-5; 86.
30 Voor soortgelijke argumenten bij andere moralisten,
zie N. GEURTS, o.l., p. 1 e.v.
31 Vgl. de woorden van Nicostratus (ap. STOBc,
IV, 23, 65): de man spreekt over zijn geheimen
met niemand in de stad als met zijn vrouw, en
wel zo, alsof hij met zichzelf spreekt. Groot is
de kloof met het klassieke Griekenland waar we
bij Xenophon (Oec., 3, 12) lezen dat er weinig
mensen zijn met wie men minder spreekt dan
met zijn vrouw.
32 Plutarchus gaat nog verder waar hij het verwekken
van kinderen ondergeschikt maakt aan de
levensgemeenschap. Zie onze n. 14 bij art. II.
33 Dit geldt voor zowat alle moralisten. Vgl. N.
GEURTS, o.l., p. 26 e.v.; 152 e.v.
34 Vgl. art. I, n. 8.
35 Hierover zijn de meeste moralisten het eens,
maar niemand stelt de zaken zo scherp als Musonius.
Vgl. N. GEURTS, o.l. p. 122 e.v.; A.C.
VAN GEYTENBEEK, Musonius Rufus, Assen,
1963, p. 71 e.v.
36 Voor het unieke van Musonius1 seksuele moraal,
zie A.C. VAN GEYTENBEEK, o.l., p. 72 e.v.;
N. GEURTS, o.l., p. 152 e.v. Musonius’ radicaal
standpunt zal hernomen worden door Clemens
van Alexandrië (Paed., II, 10, 90-102) die
in sterke mate door Musonius beïnvloed werd.
Deze moraal is trouwens typisch voor alle Kerkvaders.
Zie J.T. NOONAN, Contraception,
Cambridge, 1966, p. 46 e.v. en passim.
37 Dit is ml het geval bij Plutarchus die (Coniug.
Praec., 44, 144 D) van de man trouw verlangt
daar hij zijn vrouw anders verdriet bezorgt. Plutarchus
is nochtans niet consequent. Elders
(ibid., 16, 140 B) meent hij dat de vrouw zich
niet mag ergeren als haar man al eens een slippertje
maakt met een hetaere of slavin.
38 Voor Plutarchus’ opvattingen over het huwelijk,
zoals ze vooral verwoord worden in zijn Amatorius
en zijn Coniugalia praecepta, zie L. GOESS-
LI R, Plutarchs Gedanken über die Ehe, Diss.
Zürich,1962.
39 Plutarchus denkt aan buitenechtelijke verhoudingen.
Als man en vrouw werkelijk van elkaar
houden, zal de man niet elders zijn plezier zoeken.
40 Plutarchus herneemt hier de definitie van Antipater
(tekst 2, r. 25). Vgl. PEUT., Coniug.
Praec., 34, 142 E-F: Sommige lichamen bestaan,
zoals de filosofen zeggen, uit delen, die
van elkaar gescheiden zijn, b.v. een vloot en een
leger, andere uit delen, die aaneengevoegd worden,
b.v. een huis en een schip, weer andere
vormen ieder op zichzelf een eenheid, die van
nature is samengegroeid, h.v. elk levend wezen.
Zo ongeveer is het ook met het huwelijk: dat
van hen, die elkander wederkerig lief hebben,
vormt een hechte en natuurlijke eenheid; dat
van hen, die om de bruidsschat of met het oog
op het krijgen van kinderen huwen, bestaat uit
twee delen, die aaneengevoegd worden; en dat,
hetwelk zij sluiten, die terwille van het lichamelijke
genot samen slapen, en die, naar men zou
kunnen menen, wel met elkaar hetzelfde huis
bewonen maar niet met elkaar het leven doorgaan,
bestaat uit twee delen, die los van elkander
staan. Zoals nu de natuur filosofen beweren,
dat vloeistoffen volkomen met elkaar gemengd
worden, zo behoren zij, die een huwelijk aangaan,
met elkander één te zijn in hun lichamen,
hun bezittingen, hun vrienden en hun familie
(Vert. A.J. KOSTER).
41 Vgl. b.v. J. CARCOPINO, La vie quotidienne à
Rome, Paris, 1938, p. 112 e.v.; L. FRIED-
LÄNDER, Sittengeschichte Roms, vol. I, Leipzig,
1922 10 , p. 283 e.v.
42 Andere teksten bij G. DELLING, Eheleben, in
Reallexikon für Antike und Christentum, 4
(1959), kol. 696 e.v.

43 Vgl. b.v. DIG.. XXIII, 2,1: INST., I- 9, 1; N0-
VELL. IUST., 117, 3.
44 We staan hier voor een wel mooie illustratie van
de opvatting die we bij onze moralisten (2, 28
e.v.; 6, 45-61) lazen dat er tussen man en vrouw
een inniger band bestaat dan tussen ouders en
Hieronymus en
Ovidius
J.J. Thierry
Het is een bekend feit: de vroegchristelijke
schrijvers hebben zich, ook al namen ze in
theorie doorgaans een duidelijk negatieve
houding aan ten opzichte van de klassieke
(heidense) literatuur, toch niet aan de invloed
daarvan kunnen onttrekken. Onder
meer blijkt dit uit de vele citaten uit dichters
en prozaschrijvers die men bij hen aantreft.
Naast die letterlijke citaten moet men hier
ook de talrijke reminiscenties in aanmerking
nemen.
Deze divergentie tussen theorie en praktijk is
ook duidelijk aanwezig bij de kerkvader Hieronymus
(overleden te Bethlehem in 419 of
420). Nooit heeft hij de vorming ongedaan
kunnen maken die hij als student te Rome
bij de grammaticus (meer dan eens noemt hij
als zijn leermeester de tot in de Middeleeuwen
bekende Aelius Donatus) en de rhetor
ontvangen had. Dit soort onderwijs bleef
eeuwenlang geheel gebaseerd op de lectuur
van de dichters. In één van zijn Brieven vertelt
hij hoe hij te Rome onder grote opofferingen
met veel ijver (summo studio ac labore)
een eigen bibliotheek had opgebouwd:
waarschijnlijk heeft hij toen zelf vele ge-
359
kinderen. Mooie voorbeelden van liefde in het
huwelijk lezen we ook bij TAC., Agr., 6, l;
Ann., III, 33-34; PLIN., Ep., VI, 4; VI, 7; VU
5. Vgl nog J. CARCOPINO, o.l., p. 106 e.v.;
J.P. V.D. BALSDON, Roman Women, London,
1962, p. 200 e.v.
schriften van klassieke auteurs gekopieerd.
Met name noemt hij daar de lectuur van
Cicero en Plautus waarmee hij ook nadat hij
naar het heilige land was vertrokken zijn
vasten en nachtelijke gebeden bleef afwisselen.
Maar wanneer hij deze brief schrijft
(waarschijnlijk in 384) is hij er van overtuigd
dat deze houding te laken valt. In nauwe
aansluiting bij een citaat uit Paulus (Welke
gemeenschap immers heeft het licht met de
duisternis? Welke overeenstemming is er tussen
Christus en Belial? 1 ) roept hij uit: Wat
heeft Horatius te maken met het boek der
Psalmen? Wat Vergilius met de Evangeliën
of Cicero met de Apostel? 2 En even verder
in dezelfde brief lezen wij het verhaal van
zijn vermaarde droom waarin hii op zijn verzekering
dat hij een christen was te horen
kreeg ‘Je liegt, je bent een Ciceroniaan, geen
Christen’ 3 . Waarop hij elke lectuur van ‘profane
boeken’ (codices saeculares) afzwoer.
Toch ontbreken ook in de werken die hij na
384 geschreven heeft de citaten en reminiscenties
niet. In zijn in 396 geschreven Commentaar
op het boek Jona spoort hij de
ongelovigen zelfs aan Ovidius te gaan lezen

360
om zodoende overtuigd te raken van de geloofwaardigheid
van het bericht dat iemand
drie dagen en nachten lang in de buik van
een zeemonster in leven kon blijven. ‘Laten
ze de vijftien boeken van Ovidius’ Metamorphosen
lezen en de hele Griekse en Latijnse
geschiedenis. Ze zullen er in zien dat Daphne
getransformeerd werd in een laurier, de zusters
van Phaethon in populieren, en hoe Juppiter,
hun hoogste god, veranderde in een
zwaan, neerstroomde als een regen van goud,
en een roofzuchrige stier werd’ 4 . Inderdaad
vertelde Ovidius het verhaal van Daphne in
het eerste boek van zijn Metamorphosen
(452 – 567) en dat van de Heliades, Phaethons
zusters, in het tweede (340 – 366) al
zegt de dichter er niet bij dat het populieren
waren waarin zij veranderden. Het verhaal
van Europa en de stier is eveneens in het
tweede boek te vinden (833 – 875). In zijn
voorbeelden beperkte Hieronymus zich hier
dus tot de eerste twee boeken.
Over het algemeen haalt hij Ovidius weinig
aan. Men heeft tot nu toe slechts enkele
plaatsen gesignaleerd. Harald Hagendahl die
een uitstekende studie heeft geschreven over
de patres in hun verhouding tot de klassieke
literatuur, heeft het grootste gedeelte van
zijn werk gewijd aan Hieronymus. Hij kwam
wat de dichters van de Keizertijd betreft tot
de conclusie dat Hieronymus’ favoriete dichter
Vergilius was. ‘Off all poets Virgil came
nearest to Jerome’s heart’. In de tweede
plaats kwam Horatius. The other Augustan
poets have left no traces with the exception
of Ovid’ 5 . Aan de twee reeds bekende plaatsen
6 die beiden op de Metamorphosen betrekking
hebben, kon Hagendahl echter nog
slechts één plaats toevoegen, en wel Metam.
l, 19-20. In 1964 heeft Robert Godel nog
gewezen op wat hij noemt ‘de echo van een
versregel uit de Ars amatoria’ 7 .
Ik zou hier nog een passage uit een van de
preken die hij voor zijn monniken in het
klooster te Bethiehem heeft uitgesproken,
aan willen toevoegen. Voor zover ik kan
nagaan heeft deze plaats nog niet de aandacht
getrokken. Ik vond hem in Hieronymus’
Kerstpreek. In deze Homilia de nativitate
Domini preekte de kerkvader over Lucas
2, 7-20. Naar aanleiding van de woorden uit
vers 7 En zij legde hem in een kribbe omdat
er voor hen geen plaats was m de herberg
legt hij de nadruk op Jezus’ armoede. Hoewel
hij de heilige is, werd hij in een stal
geboren, in de vuile mest die onze zonden
symboliseerde. ‘Hij vond nergens een plek in
het heilige der heiligen dat schitterde van
goud, edelgesteenten, zijde en zilver: hij
werd echter niet geboren te midden van
goud en rijkdom, maar in de mest, namelijk
in een stal (overal waar een stal is, is ook
mest) ... Alwie arm is, moge nu troost ontvangen.
Jozef en Maria de moeder des Heren
beschikten niet over een slaafje of een
dienstbode. Zonder personeel kwamen zij uit
Galilea, uit Nazareth, lopend want zij bezaten
geen muilezel. Zelf waren zij meester en
knecht tegelijk’. 8
Ipsi sunt domini et famuli: naar het mij
voorkomt een duidelijke zinspeling op het
verhaal van Philemon en Baucis. Op dezelfde
wijze had Ovidius hun armoede beklemtoond:
...paupertatemque fatendo
effecere levem nec iniqua mente ferendo.
nec refert, dominos illic famulosne requiras:
tota domus duo sunt, idem parentque iubentque.
Metam. 8, 633-636, in de vertaling van
A.F. Ruitenberg – de Wit 9 aldus luidend:
‘...en omdat zij hun armoede eerlijk toonden
en blijmoedig droegen, viel die hun niet zwaar.
Onnodig hier te vragen naar meester of
knecht; zij zijn maar samen, zelf geven en
krijgen zrj bevelen’.
Met deze twee oudjes heeft de kerkvader al
improviserend Jozef en Maria kennelijk een
ogenblik vergeleken.

NOTEN
1 2Cor. 6, 14 en 15.
2 Epistula 22, 29: Quae enim communicatio luci
ad tenebras? qui consensus Christo et Belial?
Quid facit cum psalterio Horatius? cum evangeliis
Maro? cum apostolo Cicero?
3 Epistula 22, 30: Mentiris, ait, Ciceronianus es,
non Christianus.
4 In Ionam 2, 2: Sin autem infideles erunt, legant
quindecim libros Nasonis Metamorphoseon et
omnem Graecam Latinamque historiam ibique
cement vel Daphnen in laurum vel Phaethontis
sorores in populos arbores fuisse conversas,
quomodo Juppiter eorum sublimissimus deus
sit mutatus in cycnum, in auro fluxerit, in tauro
rapuerit...
5 H. Hagendahl, Latin Fathers and the Classics.
Göteborg 1958, p. 101; 276; 283.
6 Vgl. Aem. Luebeck, Hieronymus quos noverit
scriptores et ex quibus hauserit. Lipsiae 1872,
p. 192. Deze signaleerde een citaat (Metam. 4,
57-58) en een reminiscentie (Metam. 1,
111-112).
7 R. Godel, Réminiscences de poètes profanes
dans les Lettres de St-Jéróme. In: Museum Hel-
361
veticum 21 (1964), p. 67. J.B. Bauer op wiens
artikel Prof. Dr. G.J.M. Bartelink zo vriendelijk
was mijn aandacht te vestigen meent dat op
enkele plaatsen in Hieronymus’ Brieven hem
een Ovidiustekst voor de geest heeft gestaan, nl.
Heroid. 5,103 f en Ars 2,369 f. In: Grazer
Beiträge 4 (1975) p. 13-19. Hier valt echter zo
weinig overeenkomst in woordkeus te constateren
dat het mij nauwelijks gerechtvaardigd lijkt
van reminiscenties te spreken.
8 E. G. Morin in de serie Corpus Christianorum
78, p. 524: Non invenit locum in sancta sanctorum,
quae auro, gemmis, serico et argento fulgcbat:
et tamen non nascitur inter aurum et divitias,
sed in stercore nascitur, hoc est, in stabulo
(ubicumque enim stabulum, ibi et stercus est)
... Quicumque pauper est, accipiat consolationem.
Joseph et Maria mater Domini non habebant
servulum, non ancillam: de Galilaea, de
Nazareth soli veniunt, non habebant iumentum:
ipsi sunt domini et famuli.
9 In de serie Klassieke Bibliotheek, Deel 10. Haarlem
1955, p. 155.