Toepassing van risico-evaluatie in de voedselketen - Favv
Toepassing van risico-evaluatie in de voedselketen - Favv
Toepassing van risico-evaluatie in de voedselketen - Favv
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Opgesteld door het Wetenschappelijk Comité en het Wetenschappelijk Secretariaat <strong>van</strong> het FAVV<br />
Workshop<br />
Sci Com 2006<br />
<strong>Toepass<strong>in</strong>g</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong>
2<br />
Verantwoor<strong>de</strong>lijke uitgevers<br />
André Huyghebaert, Voorzitter <strong>van</strong> het Wetenschappelijk Comité<br />
Gil Hou<strong>in</strong>s, Ge<strong>de</strong>legeerd bestuur<strong>de</strong>r<br />
Fe<strong>de</strong>raal Agentschap voor <strong>de</strong> Veiligheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> Voedselketen<br />
WTC III – 21e verdiep<strong>in</strong>g<br />
Simon Bolivarlaan 30<br />
1000 Brussel<br />
Lay-out<br />
Communicatiedienst FAVV<br />
Foto’s cover<br />
Salmonella spp. © Jan Mast (CODA-CERVA, België)<br />
An<strong>de</strong>re foto’s © FAVV<br />
Wettelijk <strong>de</strong>pot D/2007/10.413/1<br />
Deze brochure werd samengesteld door het Wetenschappelijk Comité<br />
en het wetenschappelijk secretariaat <strong>van</strong> het FAVV.<br />
De <strong>in</strong>houd <strong>van</strong> <strong>de</strong> afzon<strong>de</strong>rlijke artikels valt on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> auteurs<br />
Tekstovername toegestaan mits bronvermeld<strong>in</strong>g
Voorwoord<br />
Het is mij een bijzon<strong>de</strong>r genoegen u <strong>de</strong>ze brochure <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Workshop 2006 voor te stellen <strong>in</strong> naam <strong>van</strong> het Wetenschappelijk<br />
Comité (Sci Com).<br />
Als thema <strong>van</strong> <strong>de</strong> workshop werd dit jaar <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
gekozen, na het voorzorgspr<strong>in</strong>cipe <strong>van</strong> vorig jaar. Graag wil ik<br />
<strong>de</strong>ze keuze heel kort toelichten.<br />
De <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> staat centraal <strong>in</strong> <strong>de</strong> activiteiten <strong>van</strong> het Sci<br />
Com en <strong>van</strong> het FAVV en is een essentieel on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el, meer<br />
nog een essentiële voorwaar<strong>de</strong>, voor <strong>de</strong> adviezen uitgebracht<br />
door het Sci Com.<br />
Ie<strong>de</strong>re organisatie re ecteert bij gelegenheid over <strong>de</strong> eigen<br />
activiteiten. Dit kan verschillen<strong>de</strong> vormen aannemen: een<br />
zelfstudie, een visitatie of een an<strong>de</strong>re term. Omdat een wetenschappelijke<br />
bena<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g b<strong>in</strong>nen het Sci Com, <strong>in</strong>clusief het<br />
wetenschappelijk secretariaat, centraal staat, wordt gekozen<br />
voor <strong>de</strong> formule <strong>van</strong> een workshop. Dit is een formule die<br />
toelaat eigen <strong>in</strong>itiatieven te toetsen aan externe expertise.<br />
De toets<strong>in</strong>g <strong>van</strong> i<strong>de</strong>eën werkt ongetwijfeld <strong>in</strong>spirerend. Even<br />
belangrijk is dat <strong>de</strong>ze bijeenkomst ook een opportuniteit is<br />
om collega’s te ontmoeten, of opnieuw te ontmoeten of te<br />
leren kennen. Er wordt mij dikwijls gezegd dat dit aspect op<br />
een wetenschappelijke bijeenkomst even belangrijk is als het<br />
strikt wetenschappelijke.<br />
Een besliss<strong>in</strong>g die genomen werd op basis <strong>van</strong> een <strong>risico</strong><strong>evaluatie</strong><br />
<strong>de</strong>kt veel verschillen<strong>de</strong> lad<strong>in</strong>gen gaan<strong>de</strong> <strong>van</strong> een<br />
eer<strong>de</strong>r ruwe schatt<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het <strong>risico</strong> tot een <strong>de</strong>gelijke wetenschappelijke<br />
bena<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g. Uiteraard is <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> het Sci Com,<br />
hierbij gesteund door het wetenschappelijk secretariaat, <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> eerste plaats het verstrekken <strong>van</strong> adviezen, die wetenschappelijk<br />
<strong>de</strong>gelijk on<strong>de</strong>rbouwd zijn. Ik wil hierbij <strong>de</strong> rol <strong>van</strong><br />
het wetenschappelijk secretariaat on<strong>de</strong>rlijnen.<br />
In naam <strong>van</strong> het Sci Com wil ik <strong>de</strong> directie <strong>van</strong> het FAVV danken<br />
voor <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rsteun<strong>in</strong>g bij <strong>de</strong> uitgave <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze brochure.<br />
Het Sci Com ervaart dit als een erkenn<strong>in</strong>g <strong>van</strong> hun werk en<br />
een aanmoedig<strong>in</strong>g om ver<strong>de</strong>r te gaan met wetenschappelijke<br />
adviezen gebaseerd op <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>.<br />
Ik wens u veel leesplezier toe.<br />
Prof. Em. dr. ir. André Huyghebaert<br />
Voorzitter Wetenschappelijk Comité FAVV<br />
3
4<br />
Inhoud<br />
Voorwoord 3<br />
Inleid<strong>in</strong>g 7<br />
Campylobacter <strong>in</strong> vleesbereid<strong>in</strong>gen op basis <strong>van</strong> pluimveevlees 17<br />
Kwantitatieve <strong>risico</strong>beoor<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>van</strong> Salmonella enterica serovar Enteritidis <strong>in</strong> kippeneieren <strong>in</strong> België 27<br />
Patul<strong>in</strong>e <strong>in</strong> appelsap 37<br />
Diox<strong>in</strong>en <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong>: <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> b<strong>in</strong>nen het normatief ka<strong>de</strong>r en <strong>in</strong> <strong>de</strong> context <strong>van</strong> een <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nteel acci<strong>de</strong>nt 45<br />
Kwik en diox<strong>in</strong>eachtige sto en <strong>in</strong> mariene voed<strong>in</strong>gsmid<strong>de</strong>len 59<br />
Risico-<strong>evaluatie</strong> voor regelgev<strong>in</strong>g en monitor<strong>in</strong>g <strong>van</strong> quaranta<strong>in</strong>ebacteriën <strong>van</strong> plantaardappelen 71<br />
<strong>Toepass<strong>in</strong>g</strong> <strong>van</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> door <strong>risico</strong>beheer<strong>de</strong>rs 83<br />
Algemene aanbevel<strong>in</strong>gen en conclusies 87
Inleid<strong>in</strong>g<br />
5
Inleid<strong>in</strong>g<br />
Clau<strong>de</strong> Saegerman 1 en Dirk Berkvens 2,3<br />
1 Universiteit Luik; 2 Instituut voor Tropische Geneeskun<strong>de</strong> Antwerpen; 3 Sci Com FAVV<br />
1. Risicoanalyse<br />
Het Wereld Han<strong>de</strong>ls Organisatie (WTO) akkoord <strong>van</strong> Marrakech<br />
<strong>van</strong> april 1994 betre en<strong>de</strong> <strong>de</strong> toepass<strong>in</strong>g <strong>van</strong> sanitaire en<br />
fytosanitaire maatregelen (SPS Akkoord) bepaalt dat staten<br />
het recht hebben om het geschikte bescherm<strong>in</strong>gsniveau <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> consument te <strong>de</strong> niëren en om, <strong>in</strong>dien noodzakelijk, <strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>ternationale han<strong>de</strong>l te beperken tene<strong>in</strong><strong>de</strong> het leven en <strong>de</strong><br />
gezondheid <strong>van</strong> mensen, dieren en planten te beschermen1 .<br />
Deze SPS maatregelen mogen evenwel geen ongegron<strong>de</strong>,<br />
willekeurige of verdoken han<strong>de</strong>lsbelemmeren<strong>de</strong> beperk<strong>in</strong>gen<br />
<strong>in</strong>hou<strong>de</strong>n. Het toewijzen <strong>van</strong> een <strong>risico</strong> moet wetenschappelijk<br />
verantwoord wor<strong>de</strong>n, behalve <strong>in</strong> het geval <strong>van</strong><br />
noodmaatregelen of het voorzorgspr<strong>in</strong>cipe. Hierbij zijn twee<br />
opties beschikbaar: ofwel baseert men zich op <strong>de</strong> normen,<br />
aanbevel<strong>in</strong>gen of <strong>in</strong>ternationale richtlijnena (harmonisa-<br />
a Het SPS Akkoord erkent meer bepaald het <strong>in</strong>ternationale karakter<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> normen uitgewerkt door respectievelijk <strong>de</strong> Wereld Dierengezondheidsorganisatie<br />
(OIE), <strong>de</strong> Co<strong>de</strong>x Alimentarius Commissie<br />
(CCA) voor <strong>de</strong> veiligheid <strong>van</strong> levensmid<strong>de</strong>len en <strong>de</strong> Internationale<br />
Conventie voor Plantbescherm<strong>in</strong>g (ICPP) voor plantgezondheid<br />
maatregelen. Deze organisaties, tezamen met <strong>de</strong> Europese Voedsel<br />
Veiligheidsautoriteit (EFSA), vaardigen tevens richtlijnen uit <strong>in</strong><br />
verband met metho<strong>de</strong>s en procedures voor het uitvoeren <strong>van</strong> een<br />
<strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>.<br />
tie) ofwel maakt men gebruik <strong>van</strong> een wetenschappelijke<br />
<strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>b , waarbij logische samenhang en proportionaliteit<br />
niet uit het oog mogen verloren wor<strong>de</strong>n, en waarbij<br />
biologische en economische gevolgen <strong>in</strong> reken<strong>in</strong>g gebracht<br />
wor<strong>de</strong>n (kost/opbrengst verhoud<strong>in</strong>g <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re metho<strong>de</strong>s).<br />
Tenslotte kunnen verschei<strong>de</strong>ne manieren bestaan om<br />
eenzelf<strong>de</strong> niveau <strong>van</strong> bescherm<strong>in</strong>g te garan<strong>de</strong>ren (equivalentie)<br />
en dienen <strong>de</strong> genomen maatregelen zo vlug mogelijk<br />
bekend gemaakt te wor<strong>de</strong>n (transparantie).<br />
Een <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> dient zich evenwel niet te beperken tot<br />
het bl<strong>in</strong>dweg toepassen <strong>van</strong> normen. Het ontwikkelen <strong>van</strong><br />
een grondige <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> expertise b<strong>in</strong>nen elke lidstaat is<br />
onontbeerlijk tene<strong>in</strong><strong>de</strong> <strong>in</strong> staat te zijn om een <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
correct uit te voeren2 . Om <strong>de</strong>ze expertise op te bouwen, is<br />
b Het SPS Akkoord <strong>de</strong> nieert een wetenschappelijke <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
als: (i) <strong>de</strong> beoor<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> kans op <strong>in</strong>sleep, vestig<strong>in</strong>g of<br />
verspreid<strong>in</strong>g <strong>van</strong> een parasiet of ziekte op het grondgebied <strong>van</strong> een<br />
lidstaat, reken<strong>in</strong>g hou<strong>de</strong>nd met <strong>de</strong> toegepaste sanitaire en fytosanitaire<br />
maatregelen en <strong>de</strong> mogelijke biologische en economische<br />
gevolgen, of (ii) <strong>de</strong> <strong>evaluatie</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> mogelijke negatieve e ecten op<br />
<strong>de</strong> gezondheid <strong>van</strong> personen en dieren omwille <strong>van</strong> <strong>de</strong> aanwezigheid<br />
<strong>van</strong> additieven, contam<strong>in</strong>aties, tox<strong>in</strong>es of pathogenen <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
levensmid<strong>de</strong>len, dranken of dierlijke voe<strong>de</strong>rs.<br />
7
het nuttig dui<strong>de</strong>lijke richtlijnen te bepalen die dienen gevolgd<br />
te wor<strong>de</strong>n, zoals bijvoorbeeld reeds het geval is b<strong>in</strong>nen<br />
<strong>de</strong> wetenschappelijke comités <strong>van</strong> <strong>de</strong> Europese Voedsel Veiligheidsautoriteit<br />
(EFSA) en nationale organisaties zoals het<br />
Fe<strong>de</strong>raal Agentschap voor <strong>de</strong> Veiligheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> Voedselketen<br />
(FAVV). Eveneens kan een <strong>evaluatie</strong>procedure als subproces<br />
bij een formele aanvraag tot advies voorzien wor<strong>de</strong>n 3,4 .<br />
Vooraleer <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> te <strong>de</strong> niëren, wordt een bondig<br />
overzicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> algemene context geschetst.<br />
Concept en <strong>de</strong>fi nities “Co<strong>de</strong>x Alimentarius Commissie” (CCA)<br />
versus “Wereld Dierengezondheidsorganisatie” (OIE)<br />
Volgens het Co<strong>de</strong>x Alimentarius paradigma bestaat een<br />
<strong>risico</strong>-analyse uit drie logisch verbon<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len: (i)<br />
<strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>, (ii) <strong>risico</strong>beheer en (iii) <strong>risico</strong>communicatie<br />
(Figuur 1).<br />
8<br />
Risico-<strong>evaluatie</strong> Risicobeheer<br />
Risicocommunicatie<br />
Figuur 1. Het <strong>risico</strong>analyse paradigma volgens <strong>de</strong> CCA 5<br />
De OIE gebruikt een lichtjes verschillend ka<strong>de</strong>r (Figuur 2) 6 .<br />
Gevareni<strong>de</strong>ntifi<br />
catie<br />
Risico<strong>evaluatie</strong><br />
Risicocommunicatie<br />
Figuur 2. Het <strong>risico</strong>analyse paradigma volgens OIE 6<br />
Risico-<strong>evaluatie</strong> is <strong>in</strong> bei<strong>de</strong> gevallen een wetenschappelijk<br />
gefun<strong>de</strong>erd proces, dat onafhankelijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re moet<br />
gebeuren. De <strong>in</strong>vull<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> stappen die dienen<br />
doorlopen te wor<strong>de</strong>n bij een <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> verschillen<br />
uiteraard eveneens naargelang <strong>de</strong> organisatie. On<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong><br />
tabel geeft <strong>de</strong> verschillen weer die bestaan <strong>in</strong> term<strong>in</strong>ologie<br />
gehanteerd door <strong>de</strong> CCA en <strong>de</strong> OIE.<br />
Tabel 1. Verschillen <strong>in</strong> term<strong>in</strong>ologie gehanteerd door <strong>de</strong> Co<strong>de</strong>x Alimentarius Commissie<br />
(CCA) en <strong>de</strong> Wereld Dierengezondheidsorganisatie (OIE)<br />
CCA OIE<br />
Gevareni<strong>de</strong>ntifi catie<br />
Risico-<strong>evaluatie</strong><br />
Risico-<strong>evaluatie</strong><br />
• Gevareni<strong>de</strong>ntifi catie<br />
• Schatt<strong>in</strong>g <strong>van</strong> uitstoot<br />
• Gevarenkarakterisatie<br />
• Schatt<strong>in</strong>g <strong>van</strong> blootstell<strong>in</strong>g<br />
• Blootstell<strong>in</strong>gsschatt<strong>in</strong>g<br />
• Schatt<strong>in</strong>g <strong>van</strong> gevolgen<br />
• Risicokarakterisatie<br />
Risicobeheer Risicobeheer<br />
Risicocommunicatie Risicocommunicatie<br />
Risicobeheer
Ondanks het feit dat <strong>de</strong> term<strong>in</strong>ologie verschillend is, is een<br />
<strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> <strong>in</strong> bei<strong>de</strong> gevallen (bij OIE voorafgegaan door<br />
<strong>de</strong> gevareni<strong>de</strong>nti catie) een logisch gestructureerd proces<br />
waarbij een aantal stappen dienen doorlopen te wor<strong>de</strong>n.<br />
In het hiernavolgend betoog wordt het CCA paradigma<br />
aangehou<strong>de</strong>n.<br />
De <strong>evaluatie</strong> <strong>van</strong> aan <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong> verbon<strong>de</strong>n <strong>risico</strong>’s<br />
is een gestructureerd, onafhankelijk, objectief en transparant<br />
proces <strong>van</strong> organisatie en analyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> beschikbare<br />
gegevens2 . De resultaten <strong>van</strong> een <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> hangen<br />
af <strong>van</strong> <strong>de</strong> rele<strong>van</strong>tie, <strong>de</strong> kwaliteit en <strong>de</strong> kwantiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>in</strong><br />
elk <strong>van</strong> <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> vier stappen gebruikte gegevens : (i)<br />
gevareni<strong>de</strong>nti catie; (ii) gevarenkarakterisatie; (iii) blootstell<strong>in</strong>gsschatt<strong>in</strong>g<br />
en (iv) <strong>risico</strong>karakterisatie. De <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
kan betrekk<strong>in</strong>g hebben op <strong>de</strong> e ecten op lange termijn of op<br />
korte termijn. In <strong>de</strong> hierna volgen<strong>de</strong> hoofdstukken wor<strong>de</strong>n<br />
een aantal gevalsstudies uitgewerkt als voorbeel<strong>de</strong>n <strong>van</strong> het<br />
verloop <strong>van</strong> een <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>.<br />
Gevareni<strong>de</strong>ntifi catie<br />
Een gevaar is een biologisch, chemisch of fysisch agens <strong>in</strong><br />
een levensmid<strong>de</strong>l of diervoe<strong>de</strong>r, of <strong>de</strong> toestand <strong>van</strong> een levensmid<strong>de</strong>l<br />
of diervoe<strong>de</strong>r, met mogelijke na<strong>de</strong>lige gevolgen<br />
voor <strong>de</strong> gezondheid.<br />
Gevareni<strong>de</strong>nti catie bestaat <strong>de</strong>rhalve uit <strong>de</strong> i<strong>de</strong>nti catie <strong>van</strong><br />
biologische, chemische en fysische agentia die na<strong>de</strong>lige<br />
gevolgen voor <strong>de</strong> gezondheid kunnen veroorzaken en die<br />
aanwezig kunnen zijn <strong>in</strong> een speci ek levensmid<strong>de</strong>l of een<br />
groep <strong>van</strong> levensmid<strong>de</strong>len.<br />
Dit is een louter kwalitatief gegeven dat samenhangt met<br />
wetenschappelijke observatie.<br />
Gevarenkarakterisatie<br />
De gevarenkarakterisatie is <strong>de</strong> kwalitatieve en/of kwantitatieve<br />
<strong>evaluatie</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> aard <strong>van</strong> na<strong>de</strong>lige gezondheidse ecten<br />
geassocieerd met biologische, chemische en fysische agentia<br />
die aanwezig kunnen zijn <strong>in</strong> levensmid<strong>de</strong>len. Voor chemische<br />
agentia dient een doser<strong>in</strong>g-respons bepal<strong>in</strong>g uitgevoerd<br />
te wor<strong>de</strong>n. Voor biologische en fysische agentia dient een<br />
doser<strong>in</strong>g-respons bepal<strong>in</strong>g uitgevoerd te wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong>dien<br />
gegevens kunnen verworven wor<strong>de</strong>n.<br />
Blootstell<strong>in</strong>gsschatt<strong>in</strong>g<br />
De blootstell<strong>in</strong>gsschatt<strong>in</strong>g is <strong>de</strong> kwalitatieve en/of kwantitatieve<br />
<strong>in</strong>schatt<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> waarschijnlijke <strong>in</strong>name <strong>van</strong> een<br />
biologisch, chemisch of fysisch agens via <strong>de</strong> voed<strong>in</strong>g, evenals<br />
blootstell<strong>in</strong>gen <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re bronnen, <strong>in</strong>dien rele<strong>van</strong>t.<br />
Risicokarakterisatie<br />
Een <strong>risico</strong> is een functie <strong>van</strong> <strong>de</strong> kans op, en <strong>de</strong> ernst <strong>van</strong>, een<br />
na<strong>de</strong>lig gezondheidse ect, voortvloeiend uit een aanwezig<br />
gevaar. Een <strong>risico</strong>karakterisatie dient <strong>in</strong> elk geval <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong><br />
elementen te omvatten: <strong>de</strong> bijhoren<strong>de</strong> onzekerhe<strong>de</strong>n, <strong>de</strong><br />
waarschijnlijkheid <strong>van</strong> opduiken en <strong>de</strong> ernst <strong>van</strong> potentiële<br />
na<strong>de</strong>lige gezondheidse ecten <strong>in</strong> een bepaal<strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>g,<br />
gebaseerd op gevareni<strong>de</strong>nti catie, gevarenkarakterisatie en<br />
blootstell<strong>in</strong>gsschatt<strong>in</strong>g.<br />
De metho<strong>de</strong> die gebruikt wordt om het <strong>risico</strong> te karakteriseren,<br />
hangt af <strong>van</strong> <strong>de</strong> beschikbare <strong>in</strong>formatie (of gebrek<br />
9
hieraan) aangaan<strong>de</strong> <strong>de</strong> kans op voorkomen en <strong>de</strong> gevolgen <strong>van</strong> het betre en<strong>de</strong> gevaar. Er bestaan verschillen<strong>de</strong> manieren<br />
om <strong>de</strong> graad <strong>van</strong> kennis (of omgekeerd onzekerheid) weer te geven, maar het is <strong>in</strong> elk geval <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>risico</strong>evaluator(en) om er voor te zorgen dat <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> onzekerheid correct meege<strong>de</strong>eld wordt aan <strong>de</strong> <strong>risico</strong>beheer<strong>de</strong>rs. Zij<br />
dienen immers te weten hoe betrouwbaar <strong>de</strong> schatt<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het <strong>risico</strong> is.<br />
10<br />
Een algemeen schema om het verband tussen onzekerheid en <strong>risico</strong>analyse te schetsen wordt gegeven <strong>in</strong> Figuur 3.<br />
Figuur 3. Relatie tussen (gebrek aan) kennis en metho<strong>de</strong> om <strong>risico</strong> te beoor<strong>de</strong>len 7
2. Risico-<strong>evaluatie</strong> versus voorzorgspr<strong>in</strong>cipe<br />
<strong>in</strong> functie <strong>van</strong> onzekerheid<br />
Zoals dui<strong>de</strong>lijk wordt <strong>van</strong> Figuur 3, wordt een <strong>risico</strong> enkel<br />
ge<strong>de</strong> nieerd wanneer een bepaal<strong>de</strong> m<strong>in</strong>imumkennis over<br />
zowel <strong>de</strong> kans <strong>van</strong> voorkomen als een m<strong>in</strong>imumkennis<br />
betre en<strong>de</strong> <strong>de</strong> gevolgen voorhan<strong>de</strong>n is. Wanneer <strong>de</strong>ze<br />
m<strong>in</strong>imumkennis niet beschikbaar is, dient men dit dui<strong>de</strong>lijk te<br />
stellen aan <strong>de</strong> <strong>risico</strong>beheer<strong>de</strong>r(s) om hen <strong>de</strong> mogelijkheid te<br />
geven het voorzorgspr<strong>in</strong>cipe aan te wen<strong>de</strong>n. De grens tussen<br />
een vali<strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> en <strong>de</strong> aanwezigheid <strong>van</strong> teveel<br />
onzekerheid is niet altijd dui<strong>de</strong>lijk en is bovendien afhankelijk<br />
<strong>van</strong> het gevaar <strong>in</strong> kwestie.<br />
3. Praktische overweg<strong>in</strong>gen<br />
Cont<strong>in</strong>uïteit<br />
Om een aantal re<strong>de</strong>nen is <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> een cont<strong>in</strong>u proces<br />
en moet het <strong>in</strong>geschatte <strong>risico</strong> geregeld opnieuw wor<strong>de</strong>n<br />
geëvalueerd. Wanneer door <strong>de</strong> <strong>risico</strong>beheer<strong>de</strong>rs keuzes wer<strong>de</strong>n<br />
gemaakt en ten uitvoer gelegd, moet wor<strong>de</strong>n nagegaan of<br />
het beoor<strong>de</strong>el<strong>de</strong> <strong>risico</strong> weer kle<strong>in</strong>er is dan het aanvaardbaar<br />
geachte <strong>risico</strong>. Wanneer <strong>in</strong>ternationale normen wor<strong>de</strong>n<br />
gewijzigd, wanneer het aanvaardbaar geachte <strong>risico</strong> veran<strong>de</strong>rd<br />
is, wanneer onzekerhe<strong>de</strong>n als gevolg <strong>van</strong> nieuw verworven<br />
wetenschappelijk kennis wegvallen, wanneer zich externe wijzig<strong>in</strong>gen<br />
hebben voorgedaan (wijzig<strong>in</strong>g <strong>van</strong> productieproces,<br />
<strong>van</strong> klimaat) of wanneer nieuwe gegevens beschikbaar komen,<br />
moet ook <strong>de</strong> <strong>in</strong>vloed <strong>van</strong> die wijzig<strong>in</strong>gen op <strong>de</strong> uitgevoer<strong>de</strong><br />
<strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong>geschat.<br />
Multidiscipl<strong>in</strong>aire aanpak<br />
Om een <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> met succes te kunnen uitvoeren,<br />
moeten experts uit verschillen<strong>de</strong> vakgebie<strong>de</strong>n met elkaar<br />
samenwerken al naargelang het te evalueren <strong>risico</strong> (bijv.<br />
epi<strong>de</strong>miologie, methodologie voor <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>, geneeskun<strong>de</strong>,<br />
virologie, bacteriologie, parasitologie, microbiologie,<br />
levensmid<strong>de</strong>lentechnologieën, hygiëne, chemie, fysica,<br />
biologie, landbouwwetenschap). De expertises wor<strong>de</strong>n niet<br />
gewoon aan elkaar toegevoegd. Er moet een synergie wor<strong>de</strong>n<br />
nagestreefd. Belangrijk is dat <strong>de</strong> experts op transparante<br />
wijze en <strong>in</strong> volkomen onafhankelijkheid kunnen han<strong>de</strong>len.<br />
Zij vertegenwoordigen <strong>in</strong> geen geval <strong>de</strong> <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g waar zij<br />
<strong>van</strong>daan komen. Het gaat om een collectieve wetenschappelijke<br />
expertise die gestructureerd moet wor<strong>de</strong>n en die <strong>de</strong><br />
rele<strong>van</strong>tie <strong>van</strong> <strong>de</strong> verkregen resultaten vergroot.<br />
Risicobeheeropties<br />
Om keuzemogelijkhe<strong>de</strong>n voor het verm<strong>in</strong><strong>de</strong>ren <strong>van</strong> het <strong>risico</strong><br />
vast te stellen, moet een lijst wor<strong>de</strong>n opgemaakt <strong>van</strong> alle<br />
metho<strong>de</strong>n, alle mid<strong>de</strong>len waarmee het <strong>risico</strong> kan wor<strong>de</strong>n<br />
beheerst. De <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> is ook een <strong>in</strong>strument om <strong>de</strong><br />
meest geschikte beheers<strong>in</strong>gsmaatregelen te kiezen. Door <strong>de</strong><br />
parameters <strong>van</strong> een mo<strong>de</strong>l voor <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> te veran<strong>de</strong>ren,<br />
kunnen <strong>de</strong> experts <strong>de</strong> meest e ciënte opties selecteren<br />
en voorstellen.<br />
Risicocommunicatie<br />
Communicatie over <strong>risico</strong>’s is een uitwissel<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>in</strong>formatie<br />
en adviezen <strong>in</strong> verband met <strong>risico</strong>’s tussen zij die verantwoor<strong>de</strong>lijk<br />
zijn voor <strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>, zij die verantwoor<strong>de</strong>lijk zijn<br />
11
voor <strong>de</strong> <strong>risico</strong>beheers<strong>in</strong>g en <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re belanghebben<strong>de</strong> partijen,<br />
zoals <strong>de</strong> vaksectoren en het publiek. De beheer<strong>de</strong>r kan<br />
bijvoorbeeld besluiten om te communiceren over <strong>de</strong> preventieve<br />
maatregelen die <strong>in</strong> <strong>de</strong> vaksectoren en door het publiek<br />
moeten wor<strong>de</strong>n getro en. Dat zorgt ervoor dat <strong>de</strong> uitgevoer<strong>de</strong><br />
<strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> transparant en coherent is. Het gaat hier<br />
evenwel niet om een slotoperatie die alleen bestemd is voor<br />
<strong>de</strong> beheer<strong>de</strong>rs. Er moet nog een regel<strong>in</strong>g wor<strong>de</strong>n uitgewerkt<br />
om <strong>de</strong> communicatie tussen <strong>de</strong> belanghebben<strong>de</strong> partijen op<br />
gepaste wijze te doen plaatsv<strong>in</strong><strong>de</strong>n.<br />
12<br />
4. Conclusie en aanbevel<strong>in</strong>gen<br />
Het evalueren <strong>van</strong> <strong>risico</strong>’s is een aanzienlijk werk waarbij<br />
gegevens moeten wor<strong>de</strong>n verzameld, bijeengebracht en kritisch<br />
on<strong>de</strong>rzocht en waarvoor mo<strong>de</strong>llen moeten wor<strong>de</strong>n uitgewerkt<br />
die soms complex zijn. Dit hangt af <strong>van</strong> <strong>de</strong> hoeveelheid,<br />
<strong>de</strong> kwaliteit, <strong>de</strong> toegankelijkheid en <strong>de</strong> rele<strong>van</strong>tie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
gegevens. Het doel <strong>van</strong> een <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> bestaat er<strong>in</strong> aan<br />
<strong>de</strong> <strong>risico</strong>beheer<strong>de</strong>rs zo snel mogelijk opties voor <strong>de</strong> aanpak<br />
<strong>van</strong> het <strong>risico</strong> aan te reiken. Om <strong>de</strong>ze doelstell<strong>in</strong>g te bereiken,<br />
dient <strong>in</strong> <strong>de</strong> eerste plaats te wor<strong>de</strong>n nagegaan of voldoen<strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>formatie en kennis voorhan<strong>de</strong>n zijn om tot een formele<br />
<strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> over te gaan. Indien niet, moet een alternatief<br />
(zoals bijvoorbeeld een scenarioanalyse) beschouwd wor<strong>de</strong>n.<br />
Indien wel voldoen<strong>de</strong> <strong>in</strong>formatie beschikbaar is, wordt een zo<br />
ge<strong>de</strong>tailleerd mogelijke analyse uitgevoerd (<strong>de</strong>term<strong>in</strong>istisch<br />
of probabilistisch al naargelang <strong>de</strong> aanwezige onzekerheid) 8,9 ,<br />
waarbij zorg gedragen wordt dat <strong>de</strong> totale onzekerheid terug<br />
te v<strong>in</strong><strong>de</strong>n is <strong>in</strong> <strong>de</strong> uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijke betrouwbaarheids<strong>in</strong>tervallen<br />
die aan <strong>de</strong> <strong>risico</strong>beheer<strong>de</strong>rs wor<strong>de</strong>n overgemaakt.<br />
Men draagt er uiteraard zorg voor dat men enkel overgaat tot<br />
het toepassen <strong>van</strong> het voorzorgsbeg<strong>in</strong>sel nadat alle an<strong>de</strong>re<br />
mogelijkhe<strong>de</strong>n uitgeput zijn. Om het proces voor <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
te versnellen, is het <strong>van</strong> het grootste belang dat het<br />
op te lossen probleem en <strong>de</strong> te bereiken doelstell<strong>in</strong>gen <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> correct wor<strong>de</strong>n verwoord (referentietermen).<br />
Dat vereist communicatie tussen <strong>de</strong> beheer<strong>de</strong>rs en <strong>de</strong><br />
evaluatoren opdat het e<strong>in</strong>dresultaat nuttig zou zijn voor het<br />
nemen <strong>van</strong> besliss<strong>in</strong>gen die <strong>de</strong> veiligheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong><br />
en <strong>de</strong> volksgezondheid moeten garan<strong>de</strong>ren.<br />
Eén <strong>van</strong> <strong>de</strong> grote voor<strong>de</strong>len <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het <strong>risico</strong><strong>evaluatie</strong>beleid<br />
<strong>in</strong> verband met <strong>de</strong> handhav<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> veiligheid<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong> is <strong>de</strong> “structureren<strong>de</strong> rol” <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
hele opzet. De verschillen<strong>de</strong> belanghebben<strong>de</strong> partijen leren<br />
immers op een wetenschappelijke en gestructureer<strong>de</strong> manier<br />
met elkaar samenwerken (waarbij éénie<strong>de</strong>rs rol dui<strong>de</strong>lijk<br />
is vastgelegd) met als doel <strong>de</strong> veiligheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong><br />
<strong>in</strong> het algemeen te garan<strong>de</strong>ren. Die structureren<strong>de</strong> rol <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> is zeer z<strong>in</strong>vol om <strong>de</strong> uitdag<strong>in</strong>gen <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
nabije toekomst aan te gaan (emerg<strong>in</strong>g risks).<br />
Ten slotte hou<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>s thans reken<strong>in</strong>g met <strong>de</strong><br />
gegevens over <strong>de</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g en <strong>de</strong> consumptie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
betre en<strong>de</strong> producten. Een aantal producten hebben echter<br />
een voed<strong>in</strong>gswaar<strong>de</strong>samenstell<strong>in</strong>g die voor <strong>de</strong> gezondheid<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> consument <strong>in</strong>teressant is. Vandaar dat <strong>de</strong> noodzaak<br />
om <strong>de</strong>ze <strong>de</strong>r<strong>de</strong> component <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g te nemen, voelbaar<br />
is.
5. Referenties<br />
1. WTO, 1994. Accord sur l’application <strong>de</strong>s mesures sanitaires<br />
et phytosanitaires, pp. 13.<br />
2. Europees Parlement en <strong>de</strong> Raad, 2002. Publicatieblad <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Europese Gemeenschap, L31, 1.<br />
3. Europese Commissie, 2003. Publicatieblad <strong>van</strong> <strong>de</strong> Europese<br />
Gemeenschap, L185, 6.<br />
4. Europese Commissie, 2004. Publicatieblad <strong>van</strong> <strong>de</strong> Europese<br />
Gemeenschap, L379, 64.<br />
5. Commission du Co<strong>de</strong>x Alimentarius, 2003. Manuel <strong>de</strong><br />
procédure du Co<strong>de</strong>x Alimentarius, pp. 234.<br />
6. OIE, 2006. Titre 1.3. Analyse <strong>de</strong> risque. Beschikbaar op<br />
http://www.oie.<strong>in</strong>t/fr/normes/mco<strong>de</strong>/fr_titre_1.3.htm.<br />
7. European Science and Technology Observatory, 1999. On<br />
science and precaution <strong>in</strong> the management of thechnological<br />
risk, pp. 56. Beschikbaar op ftp://ftp.jrc.es/pub/<br />
EURdoc/eur19056en.pdf.<br />
8. Saegerman et al., 2002. J Toxicol Env Health, 65:1289.<br />
9. Vrijens et al., 2002. Food Addit Contam, 19:687.<br />
13
Gevalsstudies<br />
15
Campylobacter <strong>in</strong> vleesbereid<strong>in</strong>gen op basis <strong>van</strong> pluimveevlees<br />
Mieke Uyttendaele, Katleen Baert en Lieven De Zutter<br />
Universiteit Gent<br />
1. Lokalisatie <strong>van</strong> het beschouw<strong>de</strong><br />
gevaar <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong><br />
In het laatste <strong>de</strong>cennium hebben pathogene campylobacters<br />
zich ontwikkeld tot <strong>de</strong> oorzaak <strong>van</strong> bacteriële gastroenteritis,<br />
waarbij het aantal gevallen <strong>van</strong> campylobacteriosis<br />
<strong>in</strong> België, zoals <strong>in</strong> <strong>de</strong> meeste Europese lan<strong>de</strong>n, het aantal<br />
gevallen <strong>van</strong> salmonellosis overschrijdt. Overeenkomstig<br />
sommige studies zou pluimveevlees verantwoor<strong>de</strong>lijk zijn<br />
voor 40 % <strong>van</strong> alle humane gevallen <strong>van</strong> campylobacteriose1 .<br />
Het is echter moeilijk nauwkeurige epi<strong>de</strong>miologische gegevens<br />
over <strong>de</strong> voedsel<strong>in</strong>fecties te wijten aan dit pathogeen<br />
micro-organisme te verkrijgen, on<strong>de</strong>r meer omwille <strong>van</strong> het<br />
kle<strong>in</strong>schalig en seizoensgebon<strong>de</strong>n karakter. De resultaten<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> microbiologische controles, uitgevoerd zowel door <strong>de</strong><br />
overheid (FAVV) als door <strong>de</strong> voed<strong>in</strong>gsbedrijven, wijzen erop<br />
dat <strong>de</strong> besmett<strong>in</strong>g met Campylobacter spp. <strong>van</strong> producten <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> pluimveeketen betrekkelijk hoog is. Gezien het toenemen<strong>de</strong><br />
aanbod en verkoop <strong>van</strong> vleesbereid<strong>in</strong>gen op basis <strong>van</strong><br />
pluimveevlees, en <strong>de</strong> opportuniteiten voor kruisbesmett<strong>in</strong>g<br />
of on<strong>de</strong>rverhitt<strong>in</strong>g tij<strong>de</strong>ns bereid<strong>in</strong>g is er <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> bevoeg<strong>de</strong><br />
overheid (Fe<strong>de</strong>rale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Voedselketen en Leefmilieu) e<strong>in</strong>d november<br />
2003 <strong>de</strong> vraag gesteld aan <strong>de</strong> Hoge Gezondheidsraad (HGR)<br />
om op een wetenschappelijk gefun<strong>de</strong>er<strong>de</strong> wijze <strong>risico</strong>’s voor<br />
<strong>de</strong> volksgezondheid <strong>in</strong> te schatten. De studie beperkte zich<br />
tot <strong>de</strong> nale stap <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong> namelijk het aanbod<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sbetre en<strong>de</strong> producten (bereid<strong>in</strong>gen op basis<br />
<strong>van</strong> pluimveevlees zoals bijvoorbeeld worsten, hamburgers,<br />
bereid gehakt, drumsticks, satés, etc.) ter hoogte <strong>van</strong> <strong>de</strong> retail<br />
en het transport, <strong>de</strong> opslag en bereid<strong>in</strong>g door <strong>de</strong> consument<br />
(Figuur 1).<br />
17
18<br />
Frequentie<br />
(% besmet)<br />
Concentratie<br />
(aantal/g)<br />
Transport en<br />
bewar<strong>in</strong>g<br />
(tijd/<br />
temperatuur)<br />
Figuur 1. Schematisch overzicht <strong>van</strong> het <strong>risico</strong>beoor<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gsmo<strong>de</strong>l<br />
2. Referentietermen /<br />
doelstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> gevalsstudie<br />
Er bestaat op Europees niveau een reglementair ka<strong>de</strong>r voor<br />
<strong>de</strong> bewak<strong>in</strong>g <strong>van</strong> via <strong>de</strong> voed<strong>in</strong>g overdraagbare zoönoses<br />
(EU reglement nr. 2160/2003), maar dit werd nog niet <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
praktijk gebracht voor <strong>de</strong> bewak<strong>in</strong>g <strong>van</strong> Campylobacter. Er is<br />
nog geen performantiecriterium bepaald voor <strong>de</strong> prevalentie<br />
<strong>van</strong> dit pathogeen micro-organisme voor producten op <strong>de</strong><br />
markt gebracht of voor bepaal<strong>de</strong> stappen <strong>in</strong> <strong>de</strong> keten. In <strong>de</strong><br />
komen<strong>de</strong> jaren zal <strong>de</strong> mogelijkheid <strong>van</strong> wetgeven<strong>de</strong> maatregelen<br />
op Europees niveau on<strong>de</strong>rzocht wor<strong>de</strong>n. België zal<br />
actief moeten bijdragen tot dit proces, met on<strong>de</strong>rsteun<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> geschikte wetenschappelijke gegevens. In afwacht<strong>in</strong>g<br />
moeten er op basis <strong>van</strong> het <strong>risico</strong> nationale maatregelen<br />
wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rzocht. Het is <strong>in</strong> dit ka<strong>de</strong>r en met <strong>de</strong> huidige<br />
prevalentiegegevens <strong>van</strong> Campylobacter <strong>in</strong> pluimveevlees ter<br />
beschikk<strong>in</strong>g uit het monitor<strong>in</strong>gprogramma <strong>van</strong> het FAVV 2 dat<br />
Bereid<strong>in</strong>g<br />
(kruisbesmett<strong>in</strong>g)<br />
Verhitt<strong>in</strong>g<br />
(on<strong>de</strong>rverhitt<strong>in</strong>g)<br />
Doser<strong>in</strong>g- respons<br />
Kans op <strong>in</strong>fectie/<br />
Kans op ziekte<br />
<strong>de</strong> vraag <strong>van</strong> <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>rale Overheidsdienst Volksgezondheid,<br />
Veiligheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> Voedselketen en Leefmilieu aan <strong>de</strong> HGR<br />
zich situeert.<br />
Risico-<strong>evaluatie</strong> heeft als doelstell<strong>in</strong>g een wetenschappelijk<br />
fundament te leggen voor <strong>risico</strong>management en <strong>risico</strong>communicatie.<br />
Gezien het een ad hoc werkgroep <strong>van</strong> <strong>de</strong> HGR<br />
betreft met beperk<strong>in</strong>g <strong>van</strong> tijd en mid<strong>de</strong>len betreft <strong>de</strong>ze bijdrage<br />
een voorstudie <strong>van</strong> het type meta-analyse, waarbij gegevens<br />
uit <strong>de</strong> literatuur en gegevens uit bewak<strong>in</strong>gsrapporten<br />
wer<strong>de</strong>n gebruikt voor <strong>de</strong> kwantitatieve <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>. Een<br />
kwantitatief <strong>risico</strong>-evalutatiemo<strong>de</strong>l werd uitgewerkt volgens<br />
<strong>de</strong> MPRM-methodologie (Modular Process Risk Mo<strong>de</strong>ll<strong>in</strong>g)<br />
met het oog op het beantwoor<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> vraag.<br />
Welk is voor <strong>de</strong> consument het <strong>risico</strong>niveau, dat verbon<strong>de</strong>n<br />
is met verschillen<strong>de</strong> besmett<strong>in</strong>gsniveaus <strong>van</strong> het pathogene<br />
micro-organisme <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sbetre en<strong>de</strong> producten (voorbeel<strong>de</strong>n:<br />
afwezigheid <strong>in</strong> 25g, <strong>in</strong> 10g, <strong>in</strong> 1g, <strong>in</strong> 0,1g en <strong>in</strong> 0,01g) ?
3. Risico-<strong>evaluatie</strong><br />
Gevareni<strong>de</strong>ntifi catie<br />
Campylobacter behoort tot <strong>de</strong> groep <strong>van</strong> spiraalvormige<br />
bacteriën. Hoofdzakelijk één species, Campylobacter jejuni,<br />
is verantwoor<strong>de</strong>lijk voor het veroorzaken <strong>van</strong> ziekte en<br />
slechts een beperkt percentage <strong>van</strong> <strong>de</strong> ziektegevallen wordt<br />
veroorzaakt door an<strong>de</strong>re species (C. coli en eventueel C. lari).<br />
Campylobacter is een bacterie die voorkomt <strong>in</strong> <strong>de</strong> darm<br />
<strong>van</strong> dieren en die goed <strong>in</strong> het milieu (vooral <strong>in</strong> water) en <strong>in</strong><br />
gekoel<strong>de</strong> verse levensmid<strong>de</strong>len met hoge wateractiviteit en<br />
<strong>in</strong> aanwezigheid <strong>van</strong> hoge relatieve vochtigheid overleeft. De<br />
belangrijkste reservoirs <strong>van</strong> Campylobacter zijn hoevedieren<br />
(vooral gevogelte en varkens) en wil<strong>de</strong> dieren (vogels, knaagdieren)<br />
of <strong>in</strong>secten (vliegen). De bacterie kan mensen ziek<br />
maken via consumptie <strong>van</strong> rauwe dierlijke levensmid<strong>de</strong>len,<br />
met name vooral gevogelte en <strong>in</strong>direct via talloze an<strong>de</strong>re levensmid<strong>de</strong>len<br />
en water, dit laatste zowel via consumptie <strong>van</strong><br />
besmet dr<strong>in</strong>kwater als via contact met recreatief water3 . In <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sbetre en<strong>de</strong> gevalstudie werd gefocust op <strong>de</strong> transmissieroute<br />
via gevogelte. Campylobacter wordt regelmatig aangetro<br />
en <strong>in</strong> gevogeltevlees (22.9% aanwezigheid per gram <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong>elstukken met huid ter hoogte <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitsnij<strong>de</strong>rijen, 3.9%<br />
aanwezigheid per 0.01g op karkassen ter hoogte <strong>van</strong> <strong>de</strong> retail,<br />
27% aanwezigheid per 25 g <strong>in</strong> vers gevogelte zon<strong>de</strong>r huid ter<br />
hoogte <strong>van</strong> <strong>de</strong> retail) (zoonotic report of Belgium, results of<br />
2005 monitor<strong>in</strong>g).<br />
Gevarenkarakterisatie<br />
Infecties veroorzaakt door Campylobacter vormen een ernstig<br />
volksgezondheidsprobleem <strong>in</strong> België. Uit het bewak<strong>in</strong>gs-<br />
systeem <strong>van</strong> <strong>de</strong> overdraagbare ziekten blijkt een gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>ci<strong>de</strong>ntiegraad <strong>van</strong> jaarlijks 70 à 80 gevallen per 100.000 <strong>in</strong>woners<br />
(<strong>de</strong> reële <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>ntie ligt waarschijnlijk veel hoger gelet<br />
op het verlies <strong>van</strong> gegevens <strong>in</strong> het rapporter<strong>in</strong>gsysteem) 3 . In<br />
België zijn respectievelijk 6324 en 5711 gevallen <strong>van</strong> campylobacteriosis<br />
gerapporteerd <strong>in</strong> 2005 en 2006 (en 4846 en 3630<br />
gevallen <strong>van</strong> salmonellosis <strong>in</strong> 2005 en 2006). S<strong>in</strong>ds beg<strong>in</strong> 2005<br />
is campylobacterioses <strong>de</strong> belangrijkste oorzaak <strong>van</strong> toxi-<strong>in</strong>fecties<br />
<strong>in</strong> België (http:/www.iph.fgov.be/epi<strong>de</strong>mio/labo, data<br />
<strong>van</strong> 2006).<br />
De aanwezigheid <strong>van</strong> Campylobacter <strong>in</strong> <strong>de</strong> voed<strong>in</strong>g kan<br />
symptomen veroorzaken die doorgaans onschuldig zijn:<br />
diarree, misselijkheid, koorts, buikkrampen, b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> 2 tot<br />
5 dagen na blootstell<strong>in</strong>g aan het organisme. De ziekte duurt<br />
normaal 1 week. Occasioneel kan Campylobacter <strong>in</strong>fectie<br />
lei<strong>de</strong>n tot ernstiger complicaties (reactieve artritis, Reitersyndroom,<br />
Guilla<strong>in</strong>-Barrésyndroom (GBS)). Er wordt geschat<br />
dat 1 op 1000 <strong>in</strong>fecties leidt tot GBS, waarbij het <strong>risico</strong> zelfs<br />
oploopt tot 1 op 200 <strong>in</strong>dien <strong>in</strong>fectie met een speci eke C.<br />
jejuni stam type (Penner type HS:19) 4 . De <strong>in</strong>fectieuze dosis<br />
voor C. jejuni zou vrij laag zijn (ca. 500 organismen). Informatie<br />
omtrent <strong>de</strong> dosis-respons voor <strong>de</strong> <strong>in</strong>fectie met Campylobacter<br />
is zeldzaam. Informatie uit epi<strong>de</strong>miologische gegevens<br />
is onvoldoen<strong>de</strong>. Een enkele proef waarbij jonge vrijwillige<br />
volwassenen twee stammen <strong>van</strong> C. jejuni <strong>in</strong> melk toegediend<br />
kregen, kan gebruikt wor<strong>de</strong>n om een doser<strong>in</strong>g-respons curve<br />
op te maken5 . De auteurs <strong>van</strong> dit verslag wijzen er echter op<br />
dat verschillen<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeken uitgevoerd zou<strong>de</strong>n moeten<br />
wor<strong>de</strong>n vooraleer dit mo<strong>de</strong>l <strong>in</strong> <strong>de</strong> studie <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>risico</strong>-evalu-<br />
19
atie te gebruiken. An<strong>de</strong>re bena<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen voor het gebruik <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> doser<strong>in</strong>g-respons relatie wer<strong>de</strong>n <strong>in</strong> het hoofdstuk <strong>risico</strong>karakterisatie<br />
bestu<strong>de</strong>erd. Meer <strong>in</strong>formatie omtrent <strong>de</strong> aanpak<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> is terug te v<strong>in</strong><strong>de</strong>n <strong>in</strong> het Advies <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
HGR 79476 .<br />
20<br />
Blootstell<strong>in</strong>gsschatt<strong>in</strong>g<br />
Een probabilistische aanpak werd gehanteerd waarbij<br />
variabiliteit b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> populatie <strong>in</strong> reken<strong>in</strong>g wordt gebracht.<br />
Hierbij wordt dus reken<strong>in</strong>g gehou<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> distributies <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> data, die op basis <strong>van</strong> literatuurgegevens geschat zijn voor<br />
kruiscontam<strong>in</strong>atie, on<strong>de</strong>rverhitt<strong>in</strong>g en <strong>de</strong> doser<strong>in</strong>g-respons<br />
curven. De bereken<strong>in</strong>gen wer<strong>de</strong>n gemaakt via het @RISK<br />
programma (Palisa<strong>de</strong>, UK).<br />
Als <strong>in</strong>put voor het @RISK programma wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> data (aan- of<br />
afwezigheidbepal<strong>in</strong>g <strong>van</strong> Campylobacter <strong>in</strong> het <strong>de</strong>sbetreffend<br />
product), verzameld tij<strong>de</strong>ns FAVV surveillance studies<br />
(perio<strong>de</strong> 2002), aangewend: met name 9% <strong>van</strong> <strong>de</strong> monsters<br />
vertoont een contam<strong>in</strong>atieniveau > 100/g, <strong>in</strong> 24% <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
monsters is Campylobacter aanwezig per 25 g maar <strong>in</strong> niveaus<br />
< 100/g en <strong>in</strong> 67% <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzochte monsters is Campylobacter<br />
niet aanwezig per 25 g (Figuur 2a). Door het ontbreken<br />
<strong>van</strong> het kwantitatieve karakter <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze data, kunnen <strong>de</strong><br />
monsters slechts ver<strong>de</strong>eld wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong> 3 categorieën. In eerste<br />
<strong>in</strong>stantie wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> beschikbare data omtrent contam<strong>in</strong>atie-gegevens<br />
<strong>van</strong> Campylobacter <strong>in</strong> kippenproducten, zoals<br />
hierboven vermeld, omgezet <strong>in</strong> cumulatieve probabiliteit<br />
<strong>van</strong> contam<strong>in</strong>atie en werd het neperiaans logaritme <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Campylobacter concentraties berekend (Figuur 2b). Voor <strong>de</strong>ze<br />
werkwijze werd aan <strong>de</strong> 3 meetpunten (die <strong>de</strong> grenzen <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> categorieën bepalen) een normale ver<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g ge t die<br />
gebruikt werd als <strong>in</strong>put <strong>van</strong> het @RISK programma. Van <strong>de</strong>ze<br />
situatie wer<strong>de</strong>n situatie 2,3,4,5 en 6 afgeleid. Deze situaties<br />
hou<strong>de</strong>n eenzelf<strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> waar<strong>de</strong> aan, maar versmallen<br />
<strong>de</strong> klokvorm <strong>van</strong> <strong>de</strong> normale ver<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g steeds ver<strong>de</strong>r (Figuur<br />
2c). Terwijl bij situatie 1 uit <strong>de</strong> geschatte normale ver<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g<br />
blijkt dat 7,45% <strong>van</strong> <strong>de</strong> monsters een contam<strong>in</strong>atieniveau<br />
heeft <strong>van</strong> > 100 Campylobacter jejuni kve/g (kolonievormen<strong>de</strong><br />
eenhe<strong>de</strong>n/g), stemt situatie 2, 3, 4, 5 en 6 overeen met een<br />
beperk<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het aantal monsters, dat <strong>de</strong> limiet <strong>van</strong> >100/g<br />
overschrijdt tot respectievelijk 4,5%, 1,97%, 1,05%, 0,44% en<br />
0,21%. Bij <strong>de</strong> situaties 2 tot en met 6 wordt er dus naar gestreefd<br />
het percentage monsters met <strong>de</strong> hoogste contam<strong>in</strong>atieniveaus<br />
te beperken.
a<br />
c<br />
1-2500 cfu/25g<br />
24%<br />
> 2500 cfu/25g<br />
9%<br />
Figuur 2. Overzicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> gevolg<strong>de</strong> methodologie<br />
< 1 cfu/25g<br />
67%<br />
Cumulative probability<br />
0<br />
-30 -20 -10 0 10 20<br />
0,8<br />
0,6<br />
0,4<br />
0,2<br />
1<br />
Crcmp (ln CFU/g)<br />
21<br />
b
22<br />
Risicokarakterisatie<br />
De normale ver<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen <strong>van</strong> situatie 1 tot en met 6 wer<strong>de</strong>n<br />
gehanteerd als <strong>in</strong>put <strong>van</strong> het mo<strong>de</strong>l en 10 000 iteraties<br />
wer<strong>de</strong>n uitgevoerd. Hierbij werd <strong>de</strong> kans op blootstell<strong>in</strong>g<br />
aan Campylobacter jejuni voor een populatie wanneer <strong>de</strong>ze<br />
een portie verhit gevogelteproduct consumeert als output<br />
gegenereerd.<br />
Gezien het doser<strong>in</strong>g-respons mo<strong>de</strong>l <strong>in</strong> het geval <strong>van</strong> Campylobacter<br />
gebaseerd is op een beperkt aantal gegevens en dus<br />
geassocieerd is met een grote onzekerheid verdient het <strong>de</strong><br />
voorkeur om <strong>risico</strong>’s uit te drukken als blootstell<strong>in</strong>g <strong>in</strong> plaats<br />
<strong>van</strong> waarschijnlijkheid <strong>van</strong> <strong>in</strong>fectie. In <strong>de</strong> studie werd tevens<br />
geopteerd om naast het klassieke doser<strong>in</strong>g-respons mo<strong>de</strong>l<br />
ook twee an<strong>de</strong>re metho<strong>de</strong>s beschreven <strong>in</strong> <strong>de</strong> literatuur voor<br />
<strong>de</strong> <strong>in</strong>troductie <strong>van</strong> <strong>de</strong> doser<strong>in</strong>g-respons <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>risico</strong>karakteriser<strong>in</strong>g<br />
uit te voeren (aanpak 2 en aanpak 3).<br />
De gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g en kans op <strong>in</strong>fectie werd gesimuleerd<br />
voor <strong>de</strong> 6 situaties en wordt weergegeven <strong>in</strong> Tabel<br />
1. De cijfers <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze tabel zijn niet als absolute waar<strong>de</strong>n te<br />
beschouwen maar eer<strong>de</strong>r om relatief ten opzichte <strong>van</strong> elkaar<br />
te vergelijken en <strong>de</strong> verhoud<strong>in</strong>gen zijn eer<strong>de</strong>r te beschouwen<br />
als een <strong>in</strong>dicatie <strong>van</strong> grootte-or<strong>de</strong>. De waar<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> tabel<br />
zijn immers schatt<strong>in</strong>gen on<strong>de</strong>rhevig aan een grote onzekerheid<br />
ten gevolge <strong>van</strong> <strong>de</strong> vele veron<strong>de</strong>rstell<strong>in</strong>gen die dien<strong>de</strong>n<br />
gemaakt te wor<strong>de</strong>n bij het opstellen <strong>van</strong> het <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>mo<strong>de</strong>l<br />
omwille <strong>van</strong> het ontbreken <strong>van</strong> kwantitieve data voor<br />
het <strong>de</strong>sbetre en<strong>de</strong> product (pluimveevleesbereid<strong>in</strong>gen) of<br />
<strong>de</strong> Belgische situatie.<br />
Onafhankelijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> aanpak en <strong>de</strong> praktische uitwerk<strong>in</strong>g<br />
er<strong>van</strong> werd op basis <strong>van</strong> steeds <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> veron<strong>de</strong>rstell<strong>in</strong>gen<br />
vastgesteld dat <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g alsook <strong>de</strong> kans op <strong>in</strong>fectie<br />
signi cant afneemt naarmate het contam<strong>in</strong>atieniveau met<br />
Campylobacter beter wordt beheerst en aanwezigheid <strong>van</strong><br />
hoge aantallen beperkt wordt. Samengevat wordt dit dui<strong>de</strong>lijk<br />
gemaakt <strong>in</strong> Tabel 1.
Tabel 1. Gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g/kans op <strong>in</strong>fectie met Campylobacter spp. ten gevolge <strong>van</strong> consumptie <strong>van</strong> een portie pluimveevleesbereid<strong>in</strong>g berekend met @RISK op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>in</strong>put<br />
<strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong> distributies <strong>van</strong> het contam<strong>in</strong>atieniveau met Campylobacter jejuni <strong>in</strong> pluimveevleesbereid<strong>in</strong>gen<br />
Situatie<br />
1 (huidige situatie afgeleid <strong>van</strong> dataset <strong>van</strong> FAVV<br />
monitor<strong>in</strong>g 2002)<br />
Blootstell<strong>in</strong>g<br />
(kve 1 per 100g portie)<br />
Gemid<strong>de</strong>ld<br />
1b2 1.45E+10<br />
(sit 1x718) 3<br />
2 ( 10000/g) 1.83E+05<br />
(sit 1:110)<br />
3 ( 1000/g) 1.77E+03<br />
(sit 1:11390)<br />
4 ( 100/g) 1.98E+01<br />
(sit 1:1.0x106 )<br />
5 ( 10/g) 3.26E-01<br />
(sit 1:6.2x107 )<br />
6 ( 1/g) 1.23E-02<br />
(sit 1:1.6x109 )<br />
1 kve: kolonievormen<strong>de</strong> eenhe<strong>de</strong>n<br />
2 huidige situatie maar stel consumptie <strong>van</strong> onverhit product<br />
3 De blootstell<strong>in</strong>g voor situatie 1b is 718 keer groter dan voor situatie 1<br />
Globaal kan besloten wor<strong>de</strong>n op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitgevoer<strong>de</strong><br />
<strong>risico</strong>beoor<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen, dat bij een terugbrengen <strong>van</strong> <strong>de</strong> huidige<br />
geschatte distributie <strong>van</strong> contam<strong>in</strong>atieniveau (12.5% ><br />
10/g en 7.5% > 100/g) tot een distributie met elim<strong>in</strong>atie <strong>van</strong><br />
monsters met > 1000/g (< 1%) en beperk<strong>in</strong>g <strong>van</strong> contam<strong>in</strong>atieniveaus<br />
<strong>van</strong> > 100/g (max. 2%) en > 10/g (max. 5%) een positieve<br />
bijdrage tot <strong>de</strong> volksgezondheid zou geleverd wor<strong>de</strong>n<br />
en een dal<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> kans op <strong>in</strong>fectie zou bekomen wor<strong>de</strong>n<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> grootte-or<strong>de</strong> <strong>van</strong> 8 x (4-22x). Indien nog een ver<strong>de</strong>re<br />
Aanpak 2<br />
(Probabiliteit <strong>in</strong>fectie)<br />
Gemid<strong>de</strong>ld<br />
Aanpak 3<br />
(% <strong>in</strong>fectie)<br />
2.02E+07 2.38E-03 0.0353<br />
4.98E-02<br />
(sit 1x21)<br />
1.38E-03<br />
(sit 1:2)<br />
6.72E-04<br />
(sit 1:4)<br />
2.42E-04<br />
(sit 1:10)<br />
5.50E-05<br />
(sit 1:43)<br />
6.33E-06<br />
(sit 1:376)<br />
1.0155<br />
(sit 1 x 29)<br />
0.0089<br />
(sit 1:4)<br />
0.0016<br />
(sit 1:22)<br />
0.0003<br />
(sit 1 : 118)<br />
controle <strong>van</strong> <strong>de</strong> distributie <strong>van</strong> het contam<strong>in</strong>atieniveau zou<br />
nagestreefd wor<strong>de</strong>n en een distributie met elim<strong>in</strong>atie <strong>van</strong><br />
monsters met > 100/g (< 1%) en beperk<strong>in</strong>g <strong>van</strong> contam<strong>in</strong>atieniveaus<br />
<strong>van</strong> > 10/g (max. 2%) zou nagestreefd wor<strong>de</strong>n dan<br />
zou dit op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitgevoer<strong>de</strong> <strong>risico</strong>beoor<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen een<br />
dal<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> kans op <strong>in</strong>fectie <strong>in</strong> <strong>de</strong> grootte-or<strong>de</strong> <strong>van</strong> 30 x<br />
(10-118x) ten opzichte <strong>van</strong> <strong>de</strong> huidige situatie veroorzaken.<br />
0<br />
0<br />
23
Er kan tevens besloten wor<strong>de</strong>n dat <strong>in</strong>dien vleesbereid<strong>in</strong>gen<br />
op basis <strong>van</strong> pluimveegehakt rauw geconsumeerd wor<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> kans op <strong>in</strong>fectie ten opzichte <strong>van</strong> het te verhitten product<br />
aanzienlijk stijgt (grootte-or<strong>de</strong> 20 tot 30x). Dit betekent dat<br />
stellen <strong>van</strong> normen op zich geen voldoen<strong>de</strong> garantie geeft ter<br />
bescherm<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> volksgezondheid maar tevens communicatie<br />
naar <strong>de</strong> consument toe noodzakelijk is om te wijzen op<br />
<strong>de</strong> gevaren <strong>van</strong> het consumeren <strong>van</strong> rauwe producten en <strong>de</strong><br />
noodzaak tot goe<strong>de</strong> verhitt<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong>rgelijke producten.<br />
Meer <strong>in</strong>formatie <strong>in</strong> verband met <strong>de</strong> resultaten <strong>van</strong> het <strong>risico</strong><strong>evaluatie</strong>mo<strong>de</strong>l<br />
zijn terug te v<strong>in</strong><strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> publicatie hieromtrent<br />
door Uyttendaele et al. 7 .<br />
24<br />
4. Specifi eke beschouw<strong>in</strong>gen<br />
Er werd reeds vóór het beg<strong>in</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> studie op gewezen dat<br />
gegevens thans ontbreken om een volledige <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
uit te voeren. In verschillen<strong>de</strong> stappen <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
is er noodzaak aan epi<strong>de</strong>miologische gegevens/surveillance<br />
data. Enerzijds ontbreken kwantitatieve data met betrekk<strong>in</strong>g<br />
tot het contam<strong>in</strong>atieniveau <strong>van</strong> <strong>de</strong> productgroep met<br />
<strong>de</strong> speci eke pathogeen op het niveau <strong>van</strong> <strong>de</strong> retail en <strong>in</strong><br />
verschillen<strong>de</strong> stadia <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong>. Om <strong>risico</strong>’s <strong>in</strong> te<br />
schatten voor <strong>de</strong> populatie <strong>van</strong> een regio/land is er bovendien<br />
noodzaak aan consumptiegegevens en/of hygiënepraktijken<br />
bij <strong>de</strong> consument <strong>in</strong> die speci eke situatie. Door het<br />
systematisch <strong>in</strong> kaart brengen <strong>van</strong> <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> stappen<br />
<strong>in</strong> het riek tot vork cont<strong>in</strong>uum <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong> kunnen<br />
kritische stappen/processen/opportuniteiten <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong><br />
geï<strong>de</strong>nti ceerd wor<strong>de</strong>n alsook <strong>de</strong> noodzaak, <strong>de</strong> wijze<br />
en vooral een rangschikk<strong>in</strong>g naar prioriteit <strong>van</strong> dataverzamel<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> stappen aantonen.<br />
An<strong>de</strong>rzijds is er noodzaak tot een goe<strong>de</strong> monitor<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
humane <strong>in</strong>fecties (en oorzakelijk verband met productcategorie)<br />
om <strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> op vlak <strong>van</strong> volksgezondheid<br />
te veri ëren. Veri catie <strong>van</strong> <strong>risico</strong>mo<strong>de</strong>llen is echter een<br />
moeilijke taak en kan <strong>in</strong> <strong>de</strong> praktijk eigenlijk alleen maar<br />
uitgevoerd wor<strong>de</strong>n door het vergelijken <strong>van</strong> het e ect <strong>van</strong><br />
<strong>in</strong>terventiemaatregelen met <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lvoorspell<strong>in</strong>gen. Goed<br />
uitgebouw<strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>mo<strong>de</strong>llen laten immers toe <strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>vloed <strong>in</strong> te schatten <strong>van</strong> veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>de</strong> productie<br />
en opslag <strong>van</strong> levensmid<strong>de</strong>len op het <strong>risico</strong>. Verschillen<strong>de</strong><br />
scenario’s kunnen op een eenvoudige manier wor<strong>de</strong>n getest.<br />
Vergelijk<strong>in</strong>gen (eventueel <strong>in</strong> relatieve vorm) zijn mogelijk.<br />
5. Doelstell<strong>in</strong>g behaald ?<br />
De studie kwam tot <strong>de</strong> vaststell<strong>in</strong>g dat een aanzienlijke verm<strong>in</strong><strong>de</strong>r<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> het <strong>risico</strong> kan wor<strong>de</strong>n bewerkstelligd door <strong>de</strong><br />
meest besmette producten te elim<strong>in</strong>eren.<br />
Deze studie heeft leemten <strong>in</strong> <strong>de</strong> beschikbare gegevens aan<br />
het licht gebracht, en <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksbehoeften beschreven.<br />
Dit betrof on<strong>de</strong>r meer een gebrek aan kwantitatieve<br />
gegevens <strong>van</strong> het Campylobacter contam<strong>in</strong>atieniveau <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> betrokken producten, consumentenpraktijken bij opslag<br />
en bereid<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> betrokken producten, <strong>in</strong>zicht <strong>in</strong> <strong>de</strong> productiepraktijken<br />
en productkarakteristieken <strong>van</strong> <strong>de</strong> betrokken<br />
producten. Een on<strong>de</strong>rzoeksproject voor het verzamelen<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze <strong>in</strong>formatie werd recent opgestart aan <strong>de</strong> UGent<br />
<strong>in</strong> opdracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> FOD Volksgezondheid, Veiligheid <strong>van</strong>
<strong>de</strong> Voedselketen en Leefmilieu en moet toelaten om <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
toekomst over betere gegevens te beschikken om het mo<strong>de</strong>l<br />
te voe<strong>de</strong>n met representatieve data voor het product en<br />
<strong>de</strong> Belgische situatie met het oog op een beperk<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
onzekerheid geassocieerd met <strong>de</strong> uitkomst <strong>van</strong> het huidige<br />
<strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>mo<strong>de</strong>l.<br />
6. Discussie en<br />
specifi eke aanbevel<strong>in</strong>gen<br />
Het goed afbakenen <strong>van</strong> <strong>de</strong> te beantwoor<strong>de</strong>n vragen en <strong>de</strong><br />
doelstell<strong>in</strong>gen <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> is essentieel bij het aanvatten<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> studie. Bovendien is een goe<strong>de</strong> communicatie<br />
tussen “risk assessors” en “risk managers” tij<strong>de</strong>ns het proces <strong>van</strong><br />
cruciaal belang. Enerzijds voor <strong>de</strong> “risk assessors” om <strong>de</strong> opzet<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> studie te doen beantwoor<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> vraag. An<strong>de</strong>rzijds<br />
voor <strong>de</strong> “risk managers” om <strong>de</strong> onzekerheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitkomst ten<br />
gevolge <strong>van</strong> bepaal<strong>de</strong> veron<strong>de</strong>rstell<strong>in</strong>gen of het aanwen<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> limitatieve datasets te verdui<strong>de</strong>lijken.<br />
Er dient opgemerkt te wor<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> voorspell<strong>in</strong>gen uit het<br />
<strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>mo<strong>de</strong>l gepaard gaan met onzekerheid. Bij <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
is er bijgevolg nood aan een kritische, objectieve<br />
en stapsgewijze analyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> <strong>de</strong>elaspecten<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> kwantitatieve <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> met het oog op het achterhalen<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> impact <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemaakte veron<strong>de</strong>rstell<strong>in</strong>gen,<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> al dan niet beschikbaarheid <strong>van</strong> ge<strong>de</strong>tailleer<strong>de</strong> data,<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> keuze <strong>van</strong> <strong>de</strong> mathematische mo<strong>de</strong>llen, etc. op <strong>de</strong><br />
uitkomst. In praktijk blijkt <strong>in</strong><strong>de</strong>rdaad dat <strong>de</strong> nodige data niet<br />
steeds of <strong>in</strong> onvoldoen<strong>de</strong> mate aanwezig zijn wat aanleid<strong>in</strong>g<br />
geeft tot veron<strong>de</strong>rstell<strong>in</strong>gen en onzekerheid. Bij voorkeur<br />
wor<strong>de</strong>n <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>s on<strong>de</strong>rworpen aan een “peer review”<br />
door onafhankelijke personen.<br />
Besluitvorm<strong>in</strong>g is niet evi<strong>de</strong>nt reken<strong>in</strong>g hou<strong>de</strong>nd met<br />
onzekerheid en variabiliteit en het uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk mathematisch<br />
complexe karakter <strong>van</strong> een complete <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>. Er dienen<br />
<strong>de</strong> nodige <strong>in</strong>spann<strong>in</strong>gen te gebeuren om <strong>de</strong> resultaten<br />
op een <strong>de</strong>rgelijke wijze voor te stellen dat <strong>de</strong> uitkomsten en<br />
besluitvorm<strong>in</strong>g toegankelijk zijn.<br />
Naar aanleid<strong>in</strong>g <strong>van</strong> een <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> is een mogelijke<br />
optie <strong>de</strong> ontwikkel<strong>in</strong>g <strong>van</strong> voed<strong>in</strong>gsnormen waarbij <strong>de</strong><br />
uitkomsten <strong>van</strong> blootstell<strong>in</strong>gschatt<strong>in</strong>g wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong> reken<strong>in</strong>g<br />
gebracht. Het stellen <strong>van</strong> normen vereist het <strong>de</strong> niëren <strong>van</strong><br />
meer parameters dan PO’s (Performance Objectives) of maximum<br />
tolereerbare niveaus die eventueel afgeleid kunnen<br />
wor<strong>de</strong>n uit <strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>. Immers normstell<strong>in</strong>g dient ook<br />
een monsternameplan te <strong>de</strong> niëren (n, c, m, M) die het halen<br />
<strong>van</strong> een doelstell<strong>in</strong>g met een zekere mate <strong>van</strong> betrouwbaarheid<br />
kunnen veri ëren.<br />
7. Referenties<br />
1. Vell<strong>in</strong>ga et al., 2002. Emerg Infect Dis, 8:19.<br />
2. Gha r et al., 2007. Int J Food Microbiol, 116:111.<br />
3. Gezondheid.be, 2005. Beschikbaar op http://www.gezondheid.be/<strong>in</strong><strong>de</strong>x.cfm?fuseaction=art&art_id=3055).<br />
4. Humphrey et al., 2007. Int J Food Microbiol, doi:10.1016/<br />
j.ijfoodmicro.2007.01.006.<br />
5. Black et al., 1988. J Infect Dis, 157:472.<br />
6. HGR, 2005. Advies <strong>van</strong> <strong>de</strong> Hoge Gezondheidsgraad 7947.<br />
7. Uyttendaele et al., 2006. Int J Food Microbiol, 111:149.<br />
25
Kwantitatieve <strong>risico</strong>beoor<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>van</strong> Salmonella enterica<br />
serovar Enteritidis <strong>in</strong> kippeneieren <strong>in</strong> België<br />
Koen Grijspeerdt 1 , W<strong>in</strong>y Messens 1 en Lieve Herman 1,2<br />
1 ILVO; 2 Sci Com FAVV<br />
1. Lokalisatie <strong>van</strong> het beschouw<strong>de</strong><br />
gevaar <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong><br />
Salmonella is <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> meest voorkomen<strong>de</strong> oorzaak <strong>van</strong><br />
gastro-<strong>in</strong>test<strong>in</strong>ale <strong>in</strong>fecties <strong>in</strong> België (Campylobacter spp. is <strong>de</strong><br />
koploper) en werd geïsoleerd bij 3630 gevallen <strong>van</strong> gastroenteritis<br />
<strong>in</strong> 2006.<br />
2. Referentietermen /<br />
doelstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> gevalsstudie<br />
Een kwantitatieve <strong>risico</strong>beoor<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g kan een waar<strong>de</strong>volle<br />
hulp zijn bij het verwezenlijken <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>evaluatie</strong> <strong>van</strong> verschei<strong>de</strong>ne<br />
mogelijke beheersmaatregelen om het aantal<br />
gevallen te reduceren, ondanks <strong>de</strong> complexiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
ei-<strong>voedselketen</strong>. Een voorbeeld uit het buitenland bewijst dit:<br />
een grondige studie werd uitgevoerd <strong>in</strong> <strong>de</strong> Verenig<strong>de</strong> Staten1 waar<strong>in</strong> het potentieel e ect <strong>van</strong> remediëren<strong>de</strong> maatregelen<br />
werd gesimuleerd. De Wereld Gezondheidsorganisatie (WHO)<br />
heeft dit mo<strong>de</strong>l als basis genomen <strong>van</strong> een sjabloon dat kan<br />
gebruikt wor<strong>de</strong>n om een lokale <strong>risico</strong>analyse uit te werken2 .<br />
3. Risico-<strong>evaluatie</strong><br />
Gevareni<strong>de</strong>ntifi catie<br />
Het grootste <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> salmonellosegevallen werd tot 2006<br />
veroorzaakt door Salmonella enterica serovar Enteritidis (SE),<br />
nl. 71,4% <strong>in</strong> 2003 en 45,3 % <strong>in</strong> 2005. SE wordt vooral geassocieerd<br />
met <strong>de</strong> consumptie <strong>van</strong> eieren en eiproducten3 . Door <strong>de</strong><br />
vacc<strong>in</strong>atie <strong>van</strong> <strong>de</strong> leghennen wer<strong>de</strong>n <strong>in</strong> 2006 voor het eerst<br />
meer Salmonella enterica serovar Typhimurium (49,4%) dan SE<br />
(28,39%) isolaten gerapporteerd door het WIV (persoonlijke<br />
communicatie door N. Botteldoorn). Het was/is dan ook één<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> prioriteiten <strong>van</strong> <strong>de</strong> overheid om <strong>de</strong> contam<strong>in</strong>atie <strong>van</strong><br />
kippeneieren met SE te/nog ver<strong>de</strong>r te verm<strong>in</strong><strong>de</strong>ren.<br />
27
28<br />
Gevarenkarakterisatie<br />
Een Salmonella <strong>in</strong>fectie blijkt doorgaans beperkt tot een<br />
gastro-enteritis, maar kan <strong>in</strong> sommige gevallen aanleid<strong>in</strong>g<br />
geven tot meer ernstige symptomen en lei<strong>de</strong>n tot reactieve<br />
artritis, hospitalisatie en zelfs overlij<strong>de</strong>n. Vooral <strong>risico</strong>groepen<br />
(<strong>de</strong> zgn. YOPI’s: young, old, pregnant and immunosuppressed)<br />
zijn kwetsbaar. Een uitgebrei<strong>de</strong> gevarenkarakteriser<strong>in</strong>g<br />
kan gevon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n bij <strong>de</strong> WHO2 .<br />
Blootstell<strong>in</strong>gsschatt<strong>in</strong>g<br />
Het <strong>risico</strong>mo<strong>de</strong>l is gebaseerd op het WHO-mo<strong>de</strong>l voor SE<br />
<strong>in</strong> kippeneieren en –producten2 . Dit mo<strong>de</strong>l werd zoveel<br />
mogelijk aangepast aan <strong>de</strong> Belgische situatie. Het omvat<br />
productiegegevens zoals het aantal tomen, het gemid<strong>de</strong>ld<br />
aantal dieren per toom en import/export gegevens, maar<br />
ook enquêteresultaten over consumentengedrag wer<strong>de</strong>n<br />
geïncorporeerd4,5 .<br />
De blootstell<strong>in</strong>gsschatt<strong>in</strong>g kan on<strong>de</strong>rver<strong>de</strong>eld wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong> drie<br />
modules: <strong>de</strong> productiemodule, distributie- en opslagmodule<br />
en <strong>de</strong> consumptiemodule (Figuur 1). Eiproducten zijn op dit<br />
moment nog niet geïmplementeerd <strong>in</strong> het mo<strong>de</strong>l.<br />
Productie<br />
Distributie en<br />
opslag<br />
Figuur 1. Schematisch overzicht <strong>van</strong> het <strong>risico</strong>mo<strong>de</strong>l<br />
Bereid<strong>in</strong>g en<br />
consumptie<br />
Productiemodule<br />
De productiemodule voorspelt <strong>de</strong> probabiliteit en SE<br />
concentratie <strong>van</strong> een at random gekozen ei <strong>in</strong> België. Dit<br />
wordt on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re bepaald door <strong>de</strong> toomprevalentie, <strong>de</strong><br />
b<strong>in</strong>nen-toom prevalentie en <strong>de</strong> fractie gecontam<strong>in</strong>eer<strong>de</strong><br />
eieren gelegd door geïnfecteer<strong>de</strong> kippen (Figuur 2). De<br />
toomprevalentie is uiteraard een belangrijke <strong>in</strong>put <strong>van</strong> het<br />
mo<strong>de</strong>l. Een exacte schatt<strong>in</strong>g voor België is nog niet bekend,<br />
daarom werd <strong>de</strong>ze <strong>in</strong>put variabel gehou<strong>de</strong>n voor ver<strong>de</strong>re<br />
scenarioanalyse.<br />
Fractie gecontam<strong>in</strong>eer<strong>de</strong><br />
eieren <strong>van</strong><br />
geïnfecteer<strong>de</strong> kippen<br />
Aantal<br />
tomen<br />
Toomprevalentie<br />
Fractie eieren<br />
gecontam<strong>in</strong>eerd<br />
Figuur 2. De verschillen<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len <strong>van</strong> <strong>de</strong> productiemodule<br />
B<strong>in</strong>nen-toom<br />
prevalentie
Distributie- en opslagmodule<br />
In <strong>de</strong>ze module wordt <strong>de</strong> fase tussen <strong>de</strong> productie en <strong>de</strong> consument gemo<strong>de</strong>lleerd. De verschillen<strong>de</strong> stappen zoals transport<br />
naar en opslag <strong>in</strong> het pakstation en het transport naar een verkooppunt of <strong>in</strong>stitutionele gebruiker zijn hier<strong>in</strong> opgenomen<br />
(Figuur 3).<br />
Initiële eitemperatuur (°C)<br />
Initiële<br />
Salmonella contam<strong>in</strong>atie<br />
Probabiliteit<br />
dooiercontam<strong>in</strong>atie<br />
k – Temperatuur Opslag vóór transport Tijd<br />
k – Temperatuur Transport Tijd<br />
k – Temperatuur Opslag vóór pakstation Tijd<br />
k – Temperatuur Pakstation Tijd<br />
k – Temperatuur Opslag na pakstation Tijd<br />
k – Temperatuur Transport naar e<strong>in</strong>dgebruiker Tijd<br />
Aantal Salmonella <strong>in</strong> ei na productie<br />
Figuur 3. De distributie- en opslagmodule, <strong>van</strong> <strong>de</strong> productie tot <strong>de</strong> <strong>in</strong>stitutionele e<strong>in</strong>dgebruiker of het verkoopspunt<br />
29
Afhankelijk <strong>van</strong> het type e<strong>in</strong>dgebruiker zijn <strong>de</strong> opslagcondities <strong>van</strong> gecontam<strong>in</strong>eer<strong>de</strong> eieren verschillend (Figuur 4). De <strong>in</strong>terne<br />
eitemperatuur wordt gemo<strong>de</strong>lleerd als functie <strong>van</strong> <strong>de</strong> omgev<strong>in</strong>gstijd en -temperatuur met behulp <strong>van</strong> een speci eke convectieconstante.<br />
De output <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze module is een distributie die het aantal SE’s <strong>in</strong> een gecontam<strong>in</strong>eerd ei weergeeft, op het<br />
moment dat <strong>de</strong> bereid<strong>in</strong>gsfase aan<strong>van</strong>gt.<br />
30<br />
Salmonella per ei na productie en distributie<br />
Tijd – k - Temperatuur Distributie<br />
Instell<strong>in</strong>g Tijd – k - Temperatuur<br />
Tijd – k - Temperatuur Huishou<strong>de</strong>ns<br />
Opslag na samenvoegen Tijd – k - Temperatuur<br />
Tijd – k - Temperatuur Opslag na samenvoegen<br />
Soort bereid<strong>in</strong>g Bereid<strong>in</strong>g Bereid<strong>in</strong>gsgrootte<br />
Figuur 4. Opslagcondities afhankelijk <strong>van</strong> het type e<strong>in</strong>dgebruiker<br />
Opslag na bereid<strong>in</strong>g Tijd - Temperatuur<br />
Aantal Salmonella na bereid<strong>in</strong>g
Bereid<strong>in</strong>g- en consumptiemodule<br />
De bereid<strong>in</strong>gsmodule simuleert elk gecontam<strong>in</strong>eerd ei volgens<br />
een bepaal<strong>de</strong> route die leidt tot consumptie (Figuur 5).<br />
De e<strong>in</strong>dbestemm<strong>in</strong>g <strong>van</strong> een besmet ei kan <strong>de</strong> <strong>de</strong>tailhan<strong>de</strong>l<br />
zijn of <strong>in</strong>stitutionele gebruikers. Het kan al dan niet samengevoegd<br />
wor<strong>de</strong>n met an<strong>de</strong>re eieren. Het kan als geheel<br />
geserveerd wor<strong>de</strong>n of gebruikt wor<strong>de</strong>n als <strong>in</strong>grediënt. Het<br />
e ect <strong>van</strong> bereid<strong>in</strong>g hangt af <strong>van</strong> welke route gevolgd wordt.<br />
Het aantal maaltij<strong>de</strong>n waaraan een ei toe bijdraagt hangt<br />
eveneens af <strong>van</strong> <strong>de</strong> gevolg<strong>de</strong> route. De output <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze<br />
module is een distributie voor het aantal SE per maaltijd voor<br />
elk <strong>van</strong> <strong>de</strong> mogelijke routes. Dit is dan ook het e<strong>in</strong>dpunt <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>gsschatt<strong>in</strong>g, zoals ge<strong>de</strong> nieerd door <strong>de</strong> WHO6 .<br />
Huishou<strong>de</strong>ns Instell<strong>in</strong>g<br />
Samengevoegd Niet samengevoegd Samengevoegd Niet samengevoegd<br />
Ingred Ei Ingred Ei Ingred Ei Ingred Ei<br />
Bereid<strong>in</strong>g<br />
Bereid<strong>in</strong>g<br />
Bereid<strong>in</strong>g<br />
Bereid<strong>in</strong>g<br />
Bereid<strong>in</strong>g<br />
Bereid<strong>in</strong>g<br />
Bereid<strong>in</strong>g<br />
Bereid<strong>in</strong>g<br />
C R T L C R T L C R T L C R T L<br />
Figuur 5. De verschillen<strong>de</strong> routes die een gecontam<strong>in</strong>eerd ei kan doorlopen <strong>in</strong> <strong>de</strong> bereid<strong>in</strong>g-<br />
en consumptiemodule (C = verhit, R = rauw, T = grondig verhit, L = mild verhit)<br />
Bacteriële groei<br />
Bacteriële groei en overlev<strong>in</strong>g wer<strong>de</strong>n gemo<strong>de</strong>lleerd voor<br />
alle mogelijke routes. Enkel groei <strong>in</strong> <strong>de</strong> dooier werd beschouwd,<br />
en <strong>de</strong>ze kan enkel aan<strong>van</strong>gen nadat <strong>de</strong> kwaliteit<br />
<strong>van</strong> het dooiermembraan bene<strong>de</strong>n een kritische grens is<br />
gezakt. De afbraak <strong>van</strong> dit membraan is een functie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
leeftijd <strong>van</strong> het ei en <strong>van</strong> <strong>de</strong> temperaturen waaraan het werd<br />
blootgesteld7,8 . Dit proces is <strong>in</strong> feite analoog aan een lagfase<br />
voor bacteriële groei. Behalve tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> bereid<strong>in</strong>gsfase zelf<br />
wordt bacteriële afdod<strong>in</strong>g niet <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g genomen. Van<br />
een kle<strong>in</strong>e fractie <strong>van</strong> <strong>de</strong> eieren wordt veron<strong>de</strong>rsteld dat <strong>de</strong>ze<br />
<strong>in</strong>itieel besmet waren <strong>in</strong> <strong>de</strong> dooier, wat tot directe uitgroei<br />
<strong>van</strong> SE leidt (Figuur 3).<br />
Risicokarakterisatie<br />
De output <strong>van</strong> het blootstell<strong>in</strong>gmo<strong>de</strong>l werd gecomb<strong>in</strong>eerd<br />
met een doser<strong>in</strong>g-respons mo<strong>de</strong>l. De parameters <strong>van</strong> dit<br />
mo<strong>de</strong>l wer<strong>de</strong>n bepaald aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> WHO uitbraakgegevens2<br />
.<br />
31
32<br />
4. Resultaten<br />
Basis<br />
Het mo<strong>de</strong>l levert een groot aantal resultaten op, allemaal op<br />
jaarbasis. Enkele <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze zijn samengevat <strong>in</strong> Tabel 1.<br />
Tabel 1. Enkele outputs <strong>van</strong> het basismo<strong>de</strong>l<br />
Output M<strong>in</strong>imum Gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> Maximum 5 <strong>de</strong> percentiel 95 ste percentiel<br />
Besmette eieren 29 70 990 12 480 170 1 156 275 693<br />
Maaltij<strong>de</strong>n 1 259 781 43 416 730 4 138 1 011 592<br />
Aantal zieken 1 18 860 3 399 768 258 72 122<br />
Herstel zon<strong>de</strong>r medische zorgen 0 17 770 3 197 186 242 67 788<br />
Doktersbezoek 0 996 186 807 13 3 848<br />
Hospitalisatie 0 85 14 591 1 330<br />
Morbiditeit 0 9 1 183 0 35<br />
Reactieve artritis 0 565 107 786 8 2 168<br />
Het algemene <strong>risico</strong> op salmonellose door consumptie <strong>van</strong><br />
eieren is 1 10-4 %. Het gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> aantal gevallen is <strong>in</strong> <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />
grootteor<strong>de</strong> als het actueel aantal gevallen gerapporteerd<br />
<strong>in</strong> België <strong>in</strong> 20029 . Tengevolge het bestrijd<strong>in</strong>gsprogramma<br />
is het aantal SE gevallen recent aanzienlijk gedaald (3630<br />
gevallen <strong>in</strong> België <strong>in</strong> 2006, persoonlijke communicatie door<br />
N. Botteldoorn). Deze gegevens zijn echter niet opgenomen<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong>ze studie.<br />
Zoals steeds <strong>in</strong> <strong>de</strong>rgelijke studies zijn aanzienlijke onzekerhe<strong>de</strong>n<br />
geassocieerd met <strong>de</strong> resultaten. Het is daarom aangewezen<br />
om <strong>de</strong>rgelijke mo<strong>de</strong>llen vooral te gebruiken om trends<br />
te <strong>de</strong>tecteren, eer<strong>de</strong>r dan al teveel belang te hechten aan <strong>de</strong><br />
absolute cijfers.<br />
Sensitiviteitsanalyse<br />
Een sensitiviteitsanalyse werd uitgevoerd door verschillen<strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>puts te laten variëren. Eerst werd een regressie gebaseer<strong>de</strong><br />
analyse op <strong>de</strong> resultaten <strong>van</strong> het basismo<strong>de</strong>l uitgevoerd,<br />
zodat een eerste <strong>in</strong>dicatie werd verkregen <strong>van</strong> <strong>de</strong> potentieel<br />
belangrijkste parameters. In een volgen<strong>de</strong> stap wer<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong>ze variabelen dan systematisch gevarieerd: vaste waar<strong>de</strong>n<br />
wer<strong>de</strong>n stapsgewijs aangepast rond hun basiswaar<strong>de</strong> <strong>in</strong> een<br />
bereik <strong>van</strong> 50% (± 25%), <strong>in</strong>putdistributies wer<strong>de</strong>n sequentieel<br />
vastgezet op hun percentielwaar<strong>de</strong>n (1 tot 99 percentiel),<br />
zodat <strong>de</strong> hele <strong>in</strong>putdistributie werd bemonsterd.
De resultaten wer<strong>de</strong>n samengevat <strong>in</strong> een tornadogra ek<br />
(Figuur 6). Aangezien het niet eenvoudig is om vaste en probabilistische<br />
<strong>in</strong>puts te vergelijken wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ze op verschillen<strong>de</strong><br />
gra eken geplaatst. Uit <strong>de</strong> guur blijkt dui<strong>de</strong>lijk dat<br />
temperatuur één <strong>van</strong> <strong>de</strong> meest belangrijke factoren is. Ook<br />
<strong>de</strong> membraan-afbraaktijd blijkt belangrijk, wat verwacht kon<br />
wor<strong>de</strong>n aangezien dit een alternatief lagfaseconcept is.<br />
De b<strong>in</strong>nentoom prevalentie heeft ook een belangrijke impact<br />
op <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lresultaten, meer dan <strong>de</strong> actuele toomprevalentie.<br />
Het bereik voor <strong>de</strong>ze factor is zodanig groot, wat erop kan<br />
Temperature<br />
Yolk membrane breakdown time<br />
Time<br />
Prevalence<br />
b (square root mo<strong>de</strong>l)<br />
Initial number of bacteria<br />
Tm<strong>in</strong> (square root mo<strong>de</strong>l)<br />
a<br />
10000 20000 30000 40000 50000<br />
Annual salmonellosis cases<br />
wijzen dat <strong>de</strong> <strong>in</strong>putdistributie niet voldoen<strong>de</strong> nauwkeurig<br />
is bepaald. Deze distributie is <strong>in</strong><strong>de</strong>rdaad bepaald op basis<br />
<strong>van</strong> gegevens <strong>van</strong> één studie10 . Bijkomen<strong>de</strong> gegevens lijken<br />
noodzakelijk om <strong>de</strong>ze onzekerheid te m<strong>in</strong>imaliseren.<br />
Desondanks blijkt <strong>de</strong>ze factor <strong>van</strong> groot belang, maar is <strong>in</strong><br />
werkelijkheid moeilijk te manipuleren en zou waarschijnlijk<br />
structurele <strong>in</strong>grepen vergen <strong>in</strong> <strong>de</strong> huisvest<strong>in</strong>gssystemen en<br />
het operationeel beheer.<br />
With<strong>in</strong> flock prevalence<br />
Probability of egg contam<strong>in</strong>ation<br />
Probability of yolk contam<strong>in</strong>ation<br />
a (beta-Poisson mo<strong>de</strong>l)<br />
b (beta-Poisson mo<strong>de</strong>l)<br />
b<br />
1e+1 1e+2 1e+3 1e+4 1e+5 1e+6<br />
Annual salmonellosis cases<br />
Figuur 6. Sensitiviteitsanalyse <strong>van</strong> een aantal vaste (a) en probabilistische (b) <strong>in</strong>puts <strong>van</strong> het mo<strong>de</strong>l. Vaste waar<strong>de</strong>n variëren tussen -25 tot 25% <strong>van</strong> <strong>de</strong> basiswaar<strong>de</strong>, probabilistische<br />
<strong>in</strong>puts wer<strong>de</strong>n gevarieerd tussen het eerste en 99ste percentiel<br />
33
34<br />
Interventiemaatregelen<br />
Het mo<strong>de</strong>l laat toe om op een eenvoudige manier een <strong>in</strong>schatt<strong>in</strong>g<br />
te maken <strong>van</strong> mogelijke <strong>in</strong>terventiemaatregelen. Tabel 2<br />
toont <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g <strong>in</strong> voorspel<strong>de</strong> jaarlijkse gevallen wanneer<br />
<strong>de</strong> temperatuur of <strong>de</strong> bewaartijd <strong>in</strong> <strong>de</strong> keten zou verlaagd<br />
wor<strong>de</strong>n met 25%, hetzij afzon<strong>de</strong>rlijk, hetzij simultaan.<br />
Tabel 2. Veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> voorspel<strong>de</strong> jaarlijkse gevallen bij een 25% reductie <strong>in</strong><br />
temperatuur en/of bewaartijd<br />
Interventiemaatregel Gevallen % reductie<br />
25% afname <strong>in</strong> temperatuur 12 130 36<br />
25% afname <strong>in</strong> bewaartijd 14 623 22,5<br />
Comb<strong>in</strong>atie tijd-temperatuur afname 9 974 47<br />
Tabel 3. Mo<strong>de</strong>loutput bij een maximum temperatuur <strong>van</strong> 7°C op verschillen<strong>de</strong> plaatsen <strong>in</strong> <strong>de</strong> keten<br />
Volledige keten<br />
Distributie<br />
Consument<br />
Instell<strong>in</strong>gen<br />
Het e ect <strong>van</strong> een verm<strong>in</strong><strong>de</strong>r<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> temperatuur <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
keten tot bene<strong>de</strong>n 7°C, ge<strong>de</strong>eltelijk of compleet is samengevat<br />
<strong>in</strong> Tabel 3. De scenario’s die <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g wor<strong>de</strong>n<br />
genomen zijn het <strong>in</strong>stellen <strong>van</strong> een maximum toelaatbare<br />
temperatuur <strong>in</strong> <strong>de</strong> distributiesector, bij <strong>de</strong> consument, <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen. Aangezien <strong>de</strong> bewaartemperatuur <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> realiteit al vrij laag is heeft <strong>de</strong>ze maatregel daar<br />
we<strong>in</strong>ig e ect (3% reductie). De impact <strong>van</strong> een <strong>in</strong>terventie<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> distributiesector is <strong>in</strong> <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> grootteor<strong>de</strong> als bij <strong>de</strong><br />
consument (39% reductie). De <strong>in</strong>voer<strong>in</strong>g <strong>van</strong> een algemene<br />
maximumtemperatuur zou tot een voorspel<strong>de</strong> reductie <strong>van</strong><br />
69% lei<strong>de</strong>n.<br />
M<strong>in</strong>imum Gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> Maximum 5 <strong>de</strong> percentiel 95 ste percentiel<br />
Gevallen 1 5 810 970 438 52 21 136<br />
Gevallen uit huishou<strong>de</strong>ns 0 3 378 430 661 28 12 568<br />
Gevallen uit <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen 0 2 350 539 777 9 8 452<br />
Gevallen 1 11 693 1 164 560 145 50 009<br />
Gevallen uit huishou<strong>de</strong>ns 0 9 062 866 933 104 37 425<br />
Gevallen uit <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen 0 2 553 297 627 12 10 818<br />
Gevallen 1 11 556 1 698 241 149 46 945<br />
Gevallen uit huishou<strong>de</strong>ns 0 8 712 479 916 109 35 911<br />
Gevallen uit <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen 0 2 728 1 218 325 12 9 496<br />
Gevallen 1 18 307 1 707 966 253 71 894<br />
Gevallen uit huishou<strong>de</strong>ns 0 15 961 1 542 958 232 66 859<br />
Gevallen uit <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen 0 2 234 302 178 9 7 511
5. Doelstell<strong>in</strong>g behaald?<br />
Een kwantitatief ga el tot vork mo<strong>de</strong>l is per <strong>de</strong> nitie complex<br />
en levert resultaten op met een aanzienlijke geassocieer<strong>de</strong><br />
onzekerheid, waarmee reken<strong>in</strong>g moet gehou<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n bij<br />
het <strong>in</strong>terpreteren <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze resultaten. Toch kunnen <strong>de</strong>rgelijke<br />
mo<strong>de</strong>llen waar<strong>de</strong>vol zijn om belangrijke factoren te i<strong>de</strong>nti -<br />
ceren en mogelijke <strong>in</strong>terventiemaatregelen te <strong>de</strong> niëren en<br />
evalueren.<br />
6. Discussie en<br />
specifi eke aanbevel<strong>in</strong>gen<br />
Voor dit speci eke geval <strong>van</strong> SE <strong>in</strong> kippeneieren <strong>in</strong> België lijkt<br />
<strong>de</strong> temperatuur een belangrijke factor te zijn om het aantal<br />
salmonellose gevallen te reduceren. De meest duurzame oploss<strong>in</strong>g<br />
is het totaal Salmonella vrij maken <strong>van</strong> <strong>de</strong> tomen en<br />
<strong>de</strong> laatste jaren is hier een grote vooruitgang geboekt, on<strong>de</strong>r<br />
an<strong>de</strong>re door vacc<strong>in</strong>atie.<br />
In tussentijd zou het <strong>in</strong>voeren <strong>van</strong> een kou<strong>de</strong> keten voor kippeneieren<br />
en sensibiliseren <strong>van</strong> <strong>de</strong> actoren al een belangrijk<br />
positief resultaat kunnen opleveren.<br />
7. Dank<br />
De auteurs willen <strong>de</strong> Europese Commissie danken voor <strong>de</strong><br />
nanciële steun, project QLK5-CT-2001-01606.<br />
8. Referenties<br />
1. Hope et al., 2002. Risk Anal, 22:203.<br />
2. World Health Organization, 2003. Microbiological risk assessment<br />
series; no. 2.<br />
3. De Schrijver, 2000. Epi<strong>de</strong>miologisch Bullet<strong>in</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Vlaamse Gemeenschap, 30:1.<br />
4. Grijspeerdt et al., 1999. J Food Safety, 19:249.<br />
5. Messens et al., 2002. J Food Safety, 22:273.<br />
6. Notermans et al., 1996. Int J Food Microbiol, 30:3.<br />
7. Baker et al., 1998. US Department of Agricultural Food<br />
Safety and Inspection Service Report. 268p.<br />
8. Almonacid et al., 2002. J Food Sci, 67:1115.<br />
9. Nationaal Referentiecentrum voor Salmonella en Shigella,<br />
2003. Wetenschappelijk Instituut voor <strong>de</strong> Volksgezondheid,<br />
Af<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g bacteriologie, Departement Microbiologie<br />
Report. 47p.<br />
10. Humphrey et al., 1989. Epi<strong>de</strong>miol Inf, 103:415.<br />
35
Patul<strong>in</strong>e <strong>in</strong> appelsap<br />
Katleen Baert 1 , Bruno De Meulenaer 1 , Fre<strong>de</strong>rik Verdonck 1,2 , Inge Huybrechts 1 , Stefaan De Henauw 1 ,<br />
Peter A. Vanrolleghem 1 , Johan Debevere 1,3 en Frank Devlieghere 1<br />
1 Universiteit Gent; 2 EURAS; 3 Sci Com FAVV<br />
1. Lokalisatie <strong>van</strong> het beschouw<strong>de</strong><br />
gevaar <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong><br />
Patul<strong>in</strong>e is een mycotox<strong>in</strong>e dat voornamelijk gevormd wordt<br />
door Penicillium expansum, een schimmel die frequent wordt<br />
teruggevon<strong>de</strong>n op appels. Infectie <strong>van</strong> <strong>de</strong> appels treedt<br />
op tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> oogst en <strong>de</strong> opslag <strong>van</strong> <strong>de</strong> appels en tij<strong>de</strong>ns<br />
<strong>de</strong> opslag zal <strong>de</strong> schimmel ver<strong>de</strong>r uitgroeien en patul<strong>in</strong>e<br />
vormen. Bij <strong>de</strong> productie <strong>van</strong> appelsap komt patul<strong>in</strong>e <strong>in</strong> het<br />
sap terecht, wat leidt tot <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> consument<br />
(Figuur 1).<br />
appelteelt<br />
oogst <strong>van</strong> <strong>de</strong> appels<br />
opslag <strong>van</strong> <strong>de</strong> appels<br />
appelsapproductie<br />
opslag <strong>van</strong> het appelsap<br />
consumptie<br />
Groei<br />
Penicillium expansum<br />
en patul<strong>in</strong>e vorm<strong>in</strong>g<br />
Figuur 1. Stroomschema <strong>van</strong> <strong>de</strong> appelsapproductie ( ■ bestu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> stap <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
voorgestel<strong>de</strong> gevalstudie)<br />
37
38<br />
2. Referentietermen /<br />
doelstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> gevalsstudie<br />
Patul<strong>in</strong>e wordt meestal teruggevon<strong>de</strong>n als een contam<strong>in</strong>ant<br />
<strong>van</strong> appels en afgelei<strong>de</strong> producten zoals appelsap. On<strong>de</strong>rzoek<br />
heeft aangetoond dat hoewel <strong>de</strong> <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>ntie <strong>van</strong> patul<strong>in</strong>e<br />
<strong>in</strong> biologisch (12%), conventioneel (13%) en ambachtelijk<br />
(10%) appelsap niet signi cant verschillend is, <strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong><br />
concentratie <strong>van</strong> patul<strong>in</strong>e <strong>in</strong> gecontam<strong>in</strong>eer<strong>de</strong> stalen signi -<br />
cant hoger is <strong>in</strong> biologisch (41.3 µg/liter) dan <strong>in</strong> conventioneel<br />
(10.2 µg/liter) en ambachtelijk (10.5 µg/liter) appelsap1 . Het<br />
doel <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze studie was na te gaan of <strong>de</strong>ze hogere patul<strong>in</strong>egehaltes<br />
ook een <strong>in</strong>vloed hebben op <strong>de</strong> volksgezondheid.<br />
Hiervoor werd <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g aan patul<strong>in</strong>e vergeleken met<br />
<strong>de</strong> tolereerbare dagelijkse <strong>in</strong>name (TDI). In <strong>de</strong>ze studie werd<br />
<strong>de</strong> focus gelegd op jonge k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren die via appelsap blootgesteld<br />
wor<strong>de</strong>n aan patul<strong>in</strong>e, aangezien een studie b<strong>in</strong>nen<br />
<strong>de</strong> Europese Unie heeft aangetoond dat jonge k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren een<br />
hogere patul<strong>in</strong>e-<strong>in</strong>name hebben <strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g met an<strong>de</strong>re<br />
populatiegroepen en dat appelsap en appelnectar <strong>de</strong> belangrijkste<br />
bronnen zijn <strong>van</strong> patul<strong>in</strong>e2 . Een twee<strong>de</strong> doelstell<strong>in</strong>g<br />
was het vergelijken <strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong> maatregelen om<br />
<strong>de</strong> patul<strong>in</strong>eblootstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> jonge k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren te reduceren.<br />
Een eerste maatregel die getest werd is het voorstel <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Europese Commissie om het maximumgehalte (ML) voor<br />
patul<strong>in</strong>e <strong>in</strong> appelsap te verlagen3 . Een twee<strong>de</strong> scenario dat<br />
getest werd is een afname <strong>van</strong> <strong>de</strong> appelsapconsumptie door<br />
jonge k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren zoals wordt geadviseerd door k<strong>in</strong><strong>de</strong>rartsen4 .<br />
3. Risico-<strong>evaluatie</strong><br />
Gevareni<strong>de</strong>ntifi catie<br />
Patul<strong>in</strong>e werd oorspronkelijk geïsoleerd als antibioticum tij<strong>de</strong>ns<br />
<strong>de</strong> zoektocht naar nieuwe antibiotica, na <strong>de</strong> ont<strong>de</strong>kk<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> penicill<strong>in</strong>e door Flem<strong>in</strong>g <strong>in</strong> 1929. Hoewel een kl<strong>in</strong>ische<br />
studie aantoon<strong>de</strong> dat patul<strong>in</strong>e kan gebruikt wor<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong><br />
behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>van</strong> verkoudhe<strong>de</strong>n5 , werd het niet voor dit doel<br />
gebruikt aangezien verschillen<strong>de</strong> negatieve gezondheidseffecten<br />
wor<strong>de</strong>n toegeschreven aan <strong>de</strong>ze verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g6 . Patul<strong>in</strong>e<br />
is acuut toxisch7-9 , genotoxisch10-12 , cytotoxisch13 , immunosuppressief14;15<br />
, teratogeen16;17 en mogelijks neurotoxisch18 .<br />
Patul<strong>in</strong>e heeft een sterke a niteit voor sulfhydrylgroepen,<br />
wat <strong>de</strong> <strong>in</strong>activatie <strong>van</strong> enzymen veroorzaakt19 en mogelijks <strong>de</strong><br />
cytotoxische en sommige genotoxische e ecten verklaart20 .<br />
Het is echter onwaarschijnlijk dat <strong>de</strong> toxiciteit systemisch<br />
is, aangezien patul<strong>in</strong>e snel <strong>de</strong>gra<strong>de</strong>ert na absorptie <strong>in</strong> het<br />
gastro-<strong>in</strong>test<strong>in</strong>aal kanaal waardoor het waarschijnlijk enkel<br />
lokale toxische e ecten zal veroorzaken21;22 . Patul<strong>in</strong>e werd<br />
lang als een carc<strong>in</strong>ogene verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g beschouwd op basis<br />
<strong>van</strong> een studie uitgevoerd door Dickens and Jones <strong>in</strong> 196123 ,<br />
maar volgens het <strong>in</strong>ternational agentschap voor on<strong>de</strong>rzoek<br />
naar kanker (IARC) is er onvoldoen<strong>de</strong> bewijs om te besluiten<br />
dat patul<strong>in</strong>e carc<strong>in</strong>ogeen is <strong>in</strong> proefdieren24 .<br />
Gevarenkarakterisatie<br />
Op basis <strong>van</strong> een doser<strong>in</strong>g- responsstudie werd <strong>de</strong> NOAEL<br />
(no observed adverse e ect level) voor patul<strong>in</strong>e vastgelegd<br />
op 43 µg/kg lichaamsgewicht/dag (µg/kg lg/dag). JECFA<br />
(Jo<strong>in</strong>t FAO/WHO Expert Committee on Food Additives) heeft<br />
op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze waar<strong>de</strong> en een veiligheidsfactor <strong>van</strong> 100,
0.4 µg/kg lichaamsgewicht/dag vooropgesteld als TDI voor<br />
patul<strong>in</strong>e25 .<br />
Blootstell<strong>in</strong>gsschatt<strong>in</strong>g<br />
In <strong>de</strong>ze gevalsstudie werd <strong>de</strong> patul<strong>in</strong>eblootstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
kleuters door <strong>de</strong> consumptie <strong>van</strong> appelsap bepaald aan <strong>de</strong><br />
hand <strong>van</strong> probabilistische technieken op basis <strong>van</strong> Monte<br />
Carlo simulatie. De appelsapconsumptie werd bepaald aan<br />
<strong>de</strong> hand <strong>van</strong> een epi<strong>de</strong>miologische studie die <strong>de</strong> nutritionele<br />
gewoonten bij kleuters <strong>in</strong> Vlaan<strong>de</strong>ren on<strong>de</strong>rzocht (2.5-6.5<br />
jaar) 26 . Voor <strong>de</strong> contam<strong>in</strong>atiedata wer<strong>de</strong>n 177 appelsappen<br />
geanalyseerd op hun patul<strong>in</strong>egehalte1 . De blootstell<strong>in</strong>g werd<br />
<strong>in</strong>geschat door <strong>de</strong> consumptiedata te vermenigvuldigen met<br />
<strong>de</strong> contam<strong>in</strong>atiedata <strong>van</strong> biologisch, conventioneel en ambachtelijk<br />
appelsap, zoals weergegeven <strong>in</strong> volgen<strong>de</strong> formule.<br />
Patul<strong>in</strong>e-<strong>in</strong>name (µg/kg lg/dag) =<br />
concentratie <strong>van</strong> patul<strong>in</strong>e <strong>in</strong> appelsap (µg/kg)<br />
x appelsapconsumptie (g/kg lg/dag) x 0.001 (kg/g)<br />
Hierbij werd veron<strong>de</strong>rsteld dat een consument, slechts één<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> 3 types appelsap gebruikt (een gebruiker <strong>van</strong> biologisch<br />
appelsap, zal enkel biologisch appelsap consumeren).<br />
Er werd ook veron<strong>de</strong>rsteld dat het consumptiepatroon voor<br />
<strong>de</strong> 3 groepen <strong>van</strong> consumenten (biologisch, ambachtelijk en<br />
conventioneel) hetzelf<strong>de</strong> was.<br />
Vooraleer <strong>van</strong> start te kunnen gaan met het uitvoeren <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
blootstell<strong>in</strong>gsschatt<strong>in</strong>g, dien<strong>de</strong> een geschikte manier gevon<strong>de</strong>n<br />
te wor<strong>de</strong>n om <strong>de</strong> stalen met een concentratie bene<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>tectielimiet (DL) te behan<strong>de</strong>len aangezien tussen <strong>de</strong> 87 en<br />
91% <strong>van</strong> <strong>de</strong> stalen tot <strong>de</strong>ze groep behoren. De DL bedroeg 5,2<br />
en 8,6 µg/kg voor respectievelijk klaar en troebel appelsap. In<br />
<strong>de</strong> literatuur (e.g. Govaerts et al. en Tressou et al. 27;28 ), wor<strong>de</strong>n<br />
data on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> DL ofwel ver<strong>van</strong>gen door <strong>de</strong> correspon<strong>de</strong>ren<strong>de</strong><br />
DL, ofwel door <strong>de</strong> DL ge<strong>de</strong>eld door twee ofwel door nul.<br />
Wanneer <strong>de</strong>ze drie metho<strong>de</strong>n vergeleken wer<strong>de</strong>n, dan bleek<br />
dat <strong>de</strong> keuze <strong>van</strong> <strong>de</strong> metho<strong>de</strong> een <strong>in</strong>vloed had op <strong>de</strong> hogere<br />
percentielen <strong>van</strong> <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g, waarbij <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g opliep<br />
tot waar<strong>de</strong>n rond <strong>de</strong> TDI (0.4 µg/kg lg/dag). Zelfs het 99ste percentiel met een blootstell<strong>in</strong>g rond <strong>de</strong> TDI werd beïnvloed<br />
door <strong>de</strong> keuze <strong>van</strong> <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gswijze voor <strong>de</strong> data on<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> DL. Een diepgaan<strong>de</strong> analyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> data toon<strong>de</strong> aan dat <strong>de</strong><br />
appelsapconsumptie kon oplopen tot 67.3 g/kg lg/dag, zodanig<br />
dat zelfs bij een concentratie on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> DL (bv. 8 µg/kg) <strong>de</strong><br />
patul<strong>in</strong>e-<strong>in</strong>name 0.5 µg/kg lg/dag bedroeg. Bijgevolg werd een<br />
vier<strong>de</strong> metho<strong>de</strong> uitgewerkt. De geobserveer<strong>de</strong> variabiliteit <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> patul<strong>in</strong>econcentraties <strong>in</strong> appelsap boven <strong>de</strong> DL werd ook<br />
verwacht om voor te komen voor concentraties bene<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
DL. Daarom wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> data bene<strong>de</strong>n <strong>de</strong> DL ver<strong>van</strong>gen door<br />
willekeurige stalen <strong>van</strong> een uniforme distributie met onzekere<br />
grenzen, namelijk een uniforme distributie met α als m<strong>in</strong>imum<br />
(α = uniforme distributie tussen 0 en <strong>de</strong> DL) en β als maximum<br />
(β= uniforme distributie tussen 0 en <strong>de</strong> DL). Een vergelijk<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> gesimuleer<strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>gen voor <strong>de</strong> metho<strong>de</strong> met <strong>de</strong><br />
uniforme distributie en <strong>de</strong> vaste waar<strong>de</strong> DL/2 toon<strong>de</strong> aan dat <strong>de</strong><br />
gesimuleer<strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>gen gelijkaardig zijn, maar grotere betrouwbaarheids<strong>in</strong>tervallen<br />
bekomen wer<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> metho<strong>de</strong><br />
met <strong>de</strong> uniforme distributie. Dit is een betere weerspiegel<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> realiteit aangezien grote onzekerheid bestaat over <strong>de</strong><br />
concentraties lager dan <strong>de</strong> DL. Bijkomen<strong>de</strong> <strong>in</strong>formatie is terug<br />
te v<strong>in</strong><strong>de</strong>n <strong>in</strong> Baert et al. 29 .<br />
De metho<strong>de</strong> op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> uniforme distributie werd<br />
39
gebruikt om <strong>de</strong> patul<strong>in</strong>eblootstell<strong>in</strong>g bij Vlaamse jonge k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren<br />
na te gaan (Tabel 1). Simulaties toon<strong>de</strong>n aan dat 83%<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren geen patul<strong>in</strong>e <strong>in</strong>namen via appelsap (op<br />
basis <strong>van</strong> 3-daagse <strong>in</strong>name). Hogere blootstell<strong>in</strong>gen wer<strong>de</strong>n<br />
waargenomen voor biologisch appelsap <strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g met<br />
<strong>de</strong> an<strong>de</strong>re 2 appelsappen.<br />
Tabel 1. Blootstell<strong>in</strong>g aan patul<strong>in</strong>e (µg/kg lg/dag) voor verschillen<strong>de</strong> appelsappen (AS)<br />
(mediaan [90% betrouwbaarheids<strong>in</strong>terval])<br />
Biologisch AS Conventioneel AS Ambachtelijk AS<br />
P83* 0 [0-0] 0 [0-0] 0 [0-0]<br />
P90 0.039 [0.014-0.069] 0.030 [0.011-0.049] 0.037[0.013-0.066]<br />
P95 0.072 [0.027-0.117] 0.059 [0.031-0.085] 0.065 [0.027-0.102]<br />
P97.5 0.135 [0.053-0.229] 0.095 [0.057-0.133] 0.102 [0.047-0.151]<br />
P99 0.350 [0.143-0.822] 0.156 [0.106-0.206] 0.150 [0.084-0.229]<br />
P99.9 1.471 [0.526-3.066] 0.328 [0.210-0.548] 0.298 [0.156-0.460]<br />
Gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong><br />
*83<br />
0.019 [0.010-0.032] 0.009 [0.006-0.013] 0.010 [0.005-0.015]<br />
ste percentiel<br />
Aangezien <strong>de</strong> simulatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g aantoon<strong>de</strong> dat<br />
<strong>de</strong> TDI voor patul<strong>in</strong>e soms overschre<strong>de</strong>n wordt, wer<strong>de</strong>n 2<br />
scenario’s geëvalueerd met als doel <strong>de</strong> patul<strong>in</strong>e-<strong>in</strong>name<br />
te reduceren. In Veror<strong>de</strong>n<strong>in</strong>g 1425/2003 met betrekk<strong>in</strong>g tot<br />
patul<strong>in</strong>e werd voorzien dat <strong>de</strong> Europese Commissie het ML<br />
voor patul<strong>in</strong>e zou verlagen. Om het e ect <strong>van</strong> een verlag<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> het ML te testen, werd <strong>de</strong> huidige limiet <strong>van</strong> 50 µg/kg<br />
gereduceerd met 50%, resulterend <strong>in</strong> een nieuwe limiet <strong>van</strong><br />
25 µg/kg. Er werd veron<strong>de</strong>rsteld dat alle appelsappen met<br />
een patul<strong>in</strong>egehalte boven 25 µg/kg <strong>van</strong> <strong>de</strong> markt zou<strong>de</strong>n<br />
verwij<strong>de</strong>rd wor<strong>de</strong>n. Aangezien concentraties boven 25 µg/kg<br />
enkel wer<strong>de</strong>n waargenomen voor biologisch appelsap werd<br />
<strong>de</strong>ze maatregel enkel voor dit type appelsap getest. Voor<br />
40<br />
het 99.9ste percentiel werd een reductie <strong>van</strong> 54% bekomen<br />
wanneer <strong>de</strong> contam<strong>in</strong>atie lager was dan 50 µg/kg en een<br />
reductie <strong>van</strong> 79% wanneer <strong>de</strong> contam<strong>in</strong>atie lager was dan<br />
25 µg/kg (Tabel 2). Voor het 95ste percentiel werd echter een<br />
reductie <strong>van</strong> 4% bekomen <strong>in</strong>dien <strong>de</strong> contam<strong>in</strong>atie lager was<br />
dan 50 µg/kg en 11% <strong>in</strong>dien lager dan 25 µg/kg. Dit toont aan<br />
dat een reductie <strong>van</strong> <strong>de</strong> contam<strong>in</strong>atie voornamelijk <strong>de</strong> hoge<br />
blootstell<strong>in</strong>gen reduceert, wat tevens <strong>de</strong> k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren met het<br />
hoogste <strong>risico</strong> zijn.<br />
Tabel 2. Blootstell<strong>in</strong>g aan patul<strong>in</strong>e (µg/kg lg/dag) voor biologisch appelsap (AS) voor<br />
verschillen<strong>de</strong> contam<strong>in</strong>atieniveaus (mediaan [90% betrouwbaarheids<strong>in</strong>terval])<br />
p Huidige situatie Contam<strong>in</strong>atie
velijk 49 en 54% was (Tabel 3). Deze hogere reducties voor<br />
conventioneel en ambachtelijk appelsap kunnen <strong>in</strong> verband<br />
gebracht wor<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> lagere patul<strong>in</strong>econcentraties die<br />
geobserveerd wer<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze appelsaptypes. Dit toont aan<br />
dat een reductie <strong>van</strong> <strong>de</strong> appelsapconsumptie meer e ect<br />
heeft als het contam<strong>in</strong>atieniveau lager is.<br />
Tabel 3. Blootstell<strong>in</strong>g aan patul<strong>in</strong>e (µg/kg lg/dag) voor verschillen<strong>de</strong> appelsappen (AS)<br />
<strong>in</strong>dien <strong>de</strong> fruitsapconsumptie beperkt wordt tot 200ml/dag (mediaan [90% betrouwbaarheids<strong>in</strong>terval])<br />
p Biologisch AS Conventioneel AS Ambachtelijk AS<br />
P50* 0 [0-0] 0 [0-0] 0 [0-0]<br />
P90 0.026 [0.009-0.047] 0.019 [0.007-0.033] 0.024 [0.008-0.041]<br />
P95 0.048 [0.018-0.077] 0.038 [0.020-0.056] 0.044 [0.018-0.073]<br />
P97.5 0.069 [0.028-0.121] 0.056 [0.033-0.078] 0.059 [0.027-0.090]<br />
P99 0.183 [0.067-0.519] 0.085 [0.058-0.118] 0.085 [0.039-0.120]<br />
P99.9 0.844 [0.371-1.634] 0.167 [0.116-0.217] 0.136 [0.066-0.167]<br />
Gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong><br />
*50<br />
0.006 [0.011-0.018] 0.005 [0.004-0.007] 0.006 [0.003-0.009]<br />
e percentiel<br />
Risicokarakterisatie<br />
Het samenbrengen <strong>van</strong> <strong>de</strong> gegevens uit <strong>de</strong> gevarenkarakterisatie<br />
en <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>gsschatt<strong>in</strong>g heeft aangetoond dat <strong>de</strong><br />
probabiliteit om <strong>de</strong> TDI te overschrij<strong>de</strong>n bij <strong>de</strong> consumptie<br />
<strong>van</strong> biologisch appelsap 0.009 [90% BI: 0.003-0.018] bedroeg<br />
terwijl dit voor conventioneel en ambachtelijk respectievelijk<br />
0.001 [90% BI: 0-0.003] en 0 [90% BI: 0-0.002] was.<br />
Indien <strong>de</strong> appelsapconsumptie beperkt wordt, zullen k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren<br />
die conventioneel of ambachtelijk appelsap consumeren<br />
<strong>de</strong> TDI niet overschrij<strong>de</strong>n [90% BI: 0-0]. Voor biologisch appelsap<br />
verlaag<strong>de</strong> <strong>de</strong> probabiliteit om <strong>de</strong> TDI te overschrij<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
0.009 [90% BI: 0.003-0.018] naar 0.006 [90% BI: 0.001-0.014].<br />
4. Doelstell<strong>in</strong>g behaald ?<br />
Door gebruik te maken <strong>van</strong> probabilistische technieken en<br />
contam<strong>in</strong>atiedata die speci ek voor <strong>de</strong>ze <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
wer<strong>de</strong>n verzameld was het mogelijk om <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g<br />
aan patul<strong>in</strong>e <strong>in</strong> te schatten voor kleuters <strong>in</strong> België. Daarnaast<br />
heeft het on<strong>de</strong>rzoek ook toegelaten om verschillen<strong>de</strong> manieren<br />
te testen om <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g te reduceren.<br />
5. Discussie en<br />
specifi eke aanbevel<strong>in</strong>gen<br />
Het beschreven on<strong>de</strong>rzoek toont aan dat <strong>de</strong> consumptie<br />
<strong>van</strong> appelsap en meer bepaald <strong>van</strong> biologisch appelsap<br />
door jonge k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren kan lei<strong>de</strong>n tot het overschrij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
TDI. Bovendien werd aangetoond dat het huidig ML <strong>van</strong> 50<br />
µg/kg onvoldoen<strong>de</strong> bescherm<strong>in</strong>g geeft aan jonge k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren<br />
voor het overschrij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> TDI. Twee maatregelen wer<strong>de</strong>n<br />
getest om <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g aan patul<strong>in</strong>e te reduceren. Het<br />
verlagen <strong>van</strong> het ML <strong>van</strong> patul<strong>in</strong>e <strong>in</strong> appelsap is <strong>de</strong> meest<br />
doeltre en<strong>de</strong> beleidsmaatregel om <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g aan<br />
patul<strong>in</strong>e bij jonge k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren te verlagen. In 2<strong>de</strong> <strong>in</strong>stantie kan<br />
een ver<strong>de</strong>re reductie <strong>van</strong> <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g bekomen wor<strong>de</strong>n<br />
door <strong>de</strong> reductie <strong>van</strong> appelsapconsumptie. Hierbij dient<br />
opgemerkt te wor<strong>de</strong>n dat ML bij wet verplicht wor<strong>de</strong>n,<br />
terwijl voed<strong>in</strong>gsaanbevel<strong>in</strong>gen enkel richtlijnen zijn die vaak<br />
genegeerd wor<strong>de</strong>n of niet gekend zijn door <strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>g.<br />
De aanbevel<strong>in</strong>g om <strong>de</strong> ML te verlagen impliceert ook <strong>de</strong><br />
noodzakelijkheid om aanbevel<strong>in</strong>gen te formuleren voor <strong>de</strong><br />
producenten hoe <strong>de</strong>ze verlaag<strong>de</strong> ML kan gehaald wor<strong>de</strong>n.<br />
Daartoe kan gebruik gemaakt wor<strong>de</strong>n <strong>van</strong> een “<strong>van</strong> riek tot<br />
41
vork” bena<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g waarbij <strong>de</strong> volledige keten <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
wordt opgenomen, <strong>in</strong>clusief <strong>de</strong> groei en patul<strong>in</strong>eproductie<br />
door P. expansum.<br />
Daarnaast werd ook aangetoond dat een geschikte bena<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> concentratiedata on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> DL niet mag on<strong>de</strong>rschat<br />
wor<strong>de</strong>n en moet voor ie<strong>de</strong>re dataset afzon<strong>de</strong>rlijk bekeken en<br />
geëvalueerd wor<strong>de</strong>n.<br />
42
6. Referenties<br />
1. Baert et al., 2006. J Food Prot, 69:1371.<br />
2. Directorate – General Health and Consumer Protection,<br />
2002. Reports on tasks for scienti c cooperation task<br />
3.2.8.; 135p.<br />
3. Europese Commissie, 2003. O cial Journal of the European<br />
Union, L203:1.<br />
4. American Aca<strong>de</strong>my of Pediatrics, 2001. Pediatrics, 107:1210.<br />
5. Raistrick et al., 1943. Lancet, 245:625.<br />
6. Moake et al., 2005. Compr Rev Food Sci F, 4:8.<br />
7. Escoula et al., 1977. Ann Rech Vet, 8:41.<br />
8. McK<strong>in</strong>ley et al., 1980. Food Cosmet Toxicol, 18:181.<br />
9. Mck<strong>in</strong>ley et al., 1980. Food Cosmet Toxicol, 18:173.<br />
10. Alves et al., 2000. Mutagenesis, 15:229.<br />
11. Liu et al., 2003. Toxicol Appl Pharm, 191:255.<br />
12. Schumacher et al., 2003. N-S Arch Pharmacol, 367(Suppl.<br />
1):166.<br />
13. Riley et al., 1991. Toxicol Appl Pharm, 109:108.<br />
14. Escoula et al., 1988. Mycopathologia, 103:153.<br />
15. Escoula et al., 1988. Int J Immunopharmaco, 10:983.<br />
16. Ciegler et al., 1993. Appl Environ Microbiol, 31:664.<br />
17. Sugiyanto et al., 1993. Environ Medic<strong>in</strong>e, 37:43.<br />
18. Devaraj et al., 1982. Indian J Exp Biol, 20:230.<br />
19. Arafat et al., 1985. Chem-Biol Interact, 56:333.<br />
20. Speijers, 2004. In: Magan et al. (Eds.), Mycotox<strong>in</strong>s <strong>in</strong> food:<br />
Detection and control. New York: Woodhead publish<strong>in</strong>g.<br />
21. Rychlik, 2003. Food Add Contam, 20:829.<br />
22. Rychlik et al., 2004. Food Chem Toxicol, 42:729.<br />
23. Dickens et al., 1961. Brit J Cancer, 15:85.<br />
24. IARC, 1987. Patul<strong>in</strong> – Summary of data reported and<br />
evaluation, 40:83.<br />
25. JECFA, 1995. WHO Technical report Series, NO 859.<br />
26. Huybrechts et al., 2006. Brit J Nutr, 95:1.<br />
27. Govaerts et al., 2005. Environmetrics, 16:109.<br />
28. Tressou et al., 2004. Regul Toxicol Pharm, 40:252.<br />
29. Baert et al., 2007. Food Chem Toxicol, 45:1745.<br />
30. Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie, 2004. De<br />
voed<strong>in</strong>gsdriehoek: een praktische voed<strong>in</strong>gsgids.<br />
43
Diox<strong>in</strong>en <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong>: <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> b<strong>in</strong>nen het<br />
normatief ka<strong>de</strong>r en <strong>in</strong> <strong>de</strong> context <strong>van</strong> een <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nteel acci<strong>de</strong>nt<br />
Luc Pussemier 1,2 , Valérie Vromman 3 en Clau<strong>de</strong> Saegerman 4<br />
1 CERVA-CODA ; 2 Sci Com FAVV ; 3 FAVV; 4 Université <strong>de</strong> Liège<br />
De ontstaansgeschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> het Fe<strong>de</strong>raal Agentschap voor <strong>de</strong><br />
Veiligheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> Voedselketen hangt nauw samen met <strong>de</strong> problematiek<br />
<strong>van</strong> diox<strong>in</strong>en <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong>. Het <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt dat zich<br />
<strong>in</strong> 1999 <strong>in</strong> België voor<strong>de</strong>ed, was één <strong>van</strong> <strong>de</strong> elementen die aanleid<strong>in</strong>g<br />
gaven tot <strong>de</strong> opricht<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het Agentschap1 . S<strong>in</strong>dsdien<br />
<strong>de</strong><strong>de</strong>n zich, ondanks <strong>de</strong> <strong>in</strong>voer<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het CONSUM-programma<br />
(CONtam<strong>in</strong>ants SUrveillance systeM) door het Agentschap, geregeld<br />
<strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nten voor met polychloorbifenylen (PCB’s) en diox<strong>in</strong>en.<br />
Wil dat zeggen dat er niet echt veel veran<strong>de</strong>rd is? Dat <strong>de</strong> controle<br />
ontoereikend is ? Dat een <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> het niet altijd mogelijk<br />
maakt <strong>de</strong> ware problemen <strong>in</strong> te schatten ? Deze gevalsstudie over<br />
“diox<strong>in</strong>en” heeft als doel een methodologie voor <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
aan te reiken die zowel <strong>in</strong> het algemeen kan wor<strong>de</strong>n gebruikt om<br />
een toxicologische drempelwaar<strong>de</strong> en normen vast te leggen, als<br />
b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> context <strong>van</strong> een <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nteel acci<strong>de</strong>nt dat een weerslag<br />
kan hebben op <strong>de</strong> volksgezondheid.<br />
1. Lokalisatie <strong>van</strong> het beschouw<strong>de</strong><br />
gevaar <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong><br />
Diox<strong>in</strong>en (polychloordibenzodiox<strong>in</strong>en, PCDD’s en polychloordibenzofuranen,<br />
PCDF’s) ontstaan op spontane wijze (bijvoorbeeld<br />
na bosbran<strong>de</strong>n) of als gevolg <strong>van</strong> een menselijke<br />
activiteit (bijvoorbeeld <strong>in</strong> <strong>de</strong> staal<strong>in</strong>dustrie, bij verbrand<strong>in</strong>g,<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> chemische <strong>in</strong>dustrie als syntheseonzuiverhe<strong>de</strong>n of bij<br />
acci<strong>de</strong>nten zoals <strong>in</strong> Seveso of bij transport) (Figuur 1). Het zijn<br />
dan ook persistente organische polluenten (POPs) <strong>van</strong> het<br />
milieu die ook bepaal<strong>de</strong> natuurlijke hulpbronnen (bijv. kleiafzett<strong>in</strong>gen)<br />
en zelfs technologische hulpsto en (bijvoorbeeld<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> levensmid<strong>de</strong>len<strong>in</strong>dustrie gebruikte HCl) kunnen verontre<strong>in</strong>igen2,3<br />
. Diox<strong>in</strong>eachtige PCB’s (diox<strong>in</strong> like PCBs, dl-PCBs)<br />
behoren dan weer tot <strong>de</strong> groep <strong>van</strong> <strong>de</strong> PCB’s <strong>in</strong> <strong>de</strong> ruime<br />
betekenis. Van <strong>de</strong>ze sto en is <strong>de</strong> <strong>in</strong>dustriële productie verbo<strong>de</strong>n,<br />
maar is er nog een grote historische voorraad aanwezig<br />
<strong>in</strong> het milieu. Vroeger kwamen PCB’s eveneens <strong>in</strong> <strong>de</strong> voed<strong>in</strong>g<br />
terecht tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> verwerk<strong>in</strong>gsprocessen <strong>van</strong> landbouwproducten<br />
en <strong>de</strong> bereid<strong>in</strong>g <strong>van</strong> levensmid<strong>de</strong>len (bijvoorbeeld<br />
lekken <strong>in</strong> warmtewisselaars, elektrische transformatoren) 4 .<br />
45
Figuur 1. Chemische structuur <strong>van</strong> polychloordibenzodiox<strong>in</strong>en (PCDD’s), polychloordibenzofuranen<br />
(PCDF’s) en diox<strong>in</strong>eachtige polychloorbifenylen (dl-PCB’s)<br />
Figuur 2 laat toe <strong>de</strong> lokalisatie <strong>van</strong> het gevaar “diox<strong>in</strong>en” <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong> te visualiseren, een gevaar dat vooral zijn<br />
oorsprong v<strong>in</strong>dt <strong>in</strong> het milieu (l<strong>in</strong>kerkolom) of <strong>in</strong> processen<br />
voor <strong>de</strong> productie of <strong>de</strong> fabricage/verwerk<strong>in</strong>g/vervoer/distributie<br />
<strong>van</strong> levensmid<strong>de</strong>len (mid<strong>de</strong>lste kolom) om via verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> levensmid<strong>de</strong>len bij <strong>de</strong> mens uit te komen<br />
(rechterkolom). Er moet <strong>in</strong> het bijzon<strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n gewezen<br />
op <strong>de</strong> talrijke <strong>in</strong>teracties tussen <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>lste kolom en <strong>de</strong><br />
l<strong>in</strong>kerkolom als gevolg <strong>van</strong> <strong>de</strong> productie <strong>van</strong> diervoe<strong>de</strong>rs<br />
(on<strong>de</strong>r meer op basis <strong>van</strong> visserijproducten), <strong>de</strong> veeteelt en<br />
vervolgens <strong>de</strong> ophop<strong>in</strong>g <strong>van</strong> diox<strong>in</strong>en <strong>in</strong> bij voorkeur levensmid<strong>de</strong>len<br />
<strong>van</strong> dierlijke oorsprong zoals melk, vlees, dierlijk<br />
vet en eieren. Deze guur laat zien dat zowel het milieu (en<br />
<strong>de</strong> <strong>in</strong>vloed er<strong>van</strong> op <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> visserijproducten) als <strong>de</strong><br />
productie <strong>van</strong> diervoe<strong>de</strong>rs (verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g <strong>van</strong> grondstof-<br />
46<br />
PCDD’s<br />
Polychloordibenzodiox<strong>in</strong>en<br />
PCDF’s<br />
Polychloordibenzofuranen<br />
dl-PCB’s<br />
Diox<strong>in</strong>eachtige polychloorbifenylen<br />
fen, technologische hulpsto en) kritieke punten zijn langs<br />
waar diox<strong>in</strong>en <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong> kunnen terechtkomen.<br />
Een globale <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> moet reken<strong>in</strong>g hou<strong>de</strong>n met al<br />
<strong>de</strong>ze elementen die bijdragen aan <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
mens via <strong>de</strong> voed<strong>in</strong>g. Volledigheidshalve zou met betrekk<strong>in</strong>g<br />
tot het aspect “blootstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> mens” moeten wor<strong>de</strong>n<br />
gewezen op <strong>de</strong> bijzon<strong>de</strong>re plaats die wordt <strong>in</strong>genomen door<br />
jonge vrouwen die zwanger kunnen wor<strong>de</strong>n en hun baby’s<br />
borstvoed<strong>in</strong>g kunnen geven. Blootstell<strong>in</strong>g <strong>in</strong> utero en blootstell<strong>in</strong>g<br />
bij borstvoed<strong>in</strong>g zijn cruciale stappen <strong>in</strong> het proces<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> mens aan diox<strong>in</strong>en en kunnen<br />
dus <strong>van</strong> grote <strong>in</strong>vloed zijn op <strong>de</strong> gezondheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> foetus of<br />
<strong>de</strong> zuigel<strong>in</strong>g.<br />
Milieugebon<strong>de</strong>n<br />
verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g<br />
Gewassen<br />
Veehou<strong>de</strong>rij<br />
Visserij<br />
Verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g bij<br />
behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen (*)<br />
Productie <strong>van</strong><br />
levensmid<strong>de</strong>len<br />
Diervoe<strong>de</strong>rproductie<br />
(*) fabricage, verwerk<strong>in</strong>g, transport, distributie<br />
Blootstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> mens<br />
Consument<br />
Kritiek punt <strong>van</strong> b<strong>in</strong>nenkomst <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong><br />
Figuur 2. Algemeen schema <strong>van</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong> met diox<strong>in</strong>en en<br />
kritieke punten <strong>van</strong> b<strong>in</strong>nenkomst
Aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> Figuur 3 kan het gevaar “diox<strong>in</strong>en” nauwkeuriger<br />
wor<strong>de</strong>n gelokaliseerd <strong>in</strong> het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> een losstaand<br />
<strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt dat zich <strong>in</strong> 2005 voor<strong>de</strong>ed, met update beg<strong>in</strong> 2006.<br />
In dit geval moet het beg<strong>in</strong>punt <strong>van</strong> <strong>de</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g wor<strong>de</strong>n<br />
gezocht <strong>in</strong> een technologische hulpstof (HCl) die wordt<br />
gebruikt bij <strong>de</strong> extractie <strong>van</strong> gelat<strong>in</strong>e. Het restvet (Free Fatty<br />
Acid fats, FFA) wordt verwerkt <strong>in</strong> voe<strong>de</strong>rs voor varkens en<br />
pluimvee. Bij <strong>de</strong> speci eke <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> die <strong>in</strong> samenhang<br />
met dit <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt werd gemaakt, werd reken<strong>in</strong>g gehou<strong>de</strong>n<br />
met <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> consument via consumptie <strong>van</strong><br />
dierlijke producten (vet <strong>van</strong> varkens en pluimvee) maar ook<br />
via <strong>de</strong> consumptie <strong>van</strong> gelat<strong>in</strong>e (omdat <strong>de</strong>ze wordt bereid<br />
door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> zure hydrolyse <strong>van</strong> ontvette varkensbeen<strong>de</strong>ren<br />
en via een aantal speci eke bereid<strong>in</strong>gen rechtstreeks<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong> terechtkomt). In dit geval ligt het kritieke<br />
punt <strong>van</strong> b<strong>in</strong>nenkomst <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong> vooral <strong>in</strong> het proces<br />
voor <strong>de</strong> fabricage <strong>van</strong> restvet voor <strong>de</strong> diervoed<strong>in</strong>g. Dieren<br />
die dit als voe<strong>de</strong>r krijgen, kunnen zelf als grondstof voor <strong>de</strong><br />
productie <strong>van</strong> restvet wor<strong>de</strong>n gebruikt zodat, wanneer geen<br />
controle wordt verricht, <strong>de</strong> kans bestaat dat <strong>de</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong>, en bijgevolg ook <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> mens, groter wordt. Het <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong> terechtkomen<br />
<strong>van</strong> diox<strong>in</strong>en via gelat<strong>in</strong>e is daarentegen een bijzon<strong>de</strong>r<br />
aandachtspunt omdat dit geval dui<strong>de</strong>lijk aantoont dat het<br />
noodzakelijk is alle bereid<strong>in</strong>gs- en verwerk<strong>in</strong>gsprocessen <strong>van</strong><br />
levensmid<strong>de</strong>len<strong>in</strong>grediënten goed te kennen en te bestu<strong>de</strong>ren,<br />
ook als het betre en<strong>de</strong> <strong>in</strong>grediënt (gelat<strong>in</strong>e) bij een<br />
eerste analyse <strong>in</strong> geen geval een stof blijkt te zijn die vatbaar<br />
is voor verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g met diox<strong>in</strong>en.<br />
Milieugebon<strong>de</strong>n<br />
verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g<br />
Gewassen<br />
Veehou<strong>de</strong>rij<br />
Visserij<br />
Verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g bij<br />
behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen (*)<br />
Productie <strong>van</strong><br />
levensmid<strong>de</strong>len<br />
(pluimvee, varkens, gelat<strong>in</strong>e)<br />
Diervoe<strong>de</strong>rproductie<br />
(restvet)<br />
(*) fabricage, verwerk<strong>in</strong>g, transport, distributie<br />
Kritiek punt <strong>van</strong> b<strong>in</strong>nenkomst <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong><br />
Blootstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> mens<br />
Consument<br />
Figuur 3. Schema <strong>van</strong> <strong>de</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong> door diox<strong>in</strong>en bij het specifi<br />
eke <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt dat <strong>in</strong> 2006 <strong>in</strong> België werd aangetoond en kritiek punt <strong>van</strong> b<strong>in</strong>nenkomst<br />
2. Referentietermen /<br />
doelstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> gevalsstudie<br />
Dit artikel heeft als doel algemene <strong>in</strong>formatie te verschaffen<br />
omtrent <strong>de</strong> <strong>evaluatie</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> gezondheids<strong>risico</strong>’s die<br />
samenhangen met <strong>de</strong> aanwezigheid <strong>van</strong> diox<strong>in</strong>en <strong>in</strong> <strong>de</strong> voed<strong>in</strong>g.<br />
Met het oog daarop wordt toelicht<strong>in</strong>g verstrekt bij <strong>de</strong><br />
algemene pr<strong>in</strong>cipes die wor<strong>de</strong>n toegepast wanneer normen<br />
voor voed<strong>in</strong>gsproducten wor<strong>de</strong>n vastgelegd. Het betreft hier<br />
een klassieke oefen<strong>in</strong>g met betrekk<strong>in</strong>g tot <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> die<br />
steunt op <strong>de</strong> vaststell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> een maximale <strong>in</strong>namedrempel,<br />
<strong>in</strong> dit geval <strong>de</strong> voorlopig tolereerbare dosis per week of per<br />
maand (Provisional Tolerable Weekly Intake, PTWI of Provisional<br />
Tolerable Montly Intake, PTMI). Deze Toxicologische<br />
Referentiewaar<strong>de</strong>n (TRW) wor<strong>de</strong>n bepaald op basis <strong>van</strong><br />
47
experimenten met proefdieren en door het toepassen <strong>van</strong><br />
onzekerheidsfactoren die een extrapolatie naar <strong>de</strong> mens mogelijk<br />
maken. Er dient opgemerkt dat <strong>de</strong>ze karakterisatie <strong>van</strong><br />
het gevaar “diox<strong>in</strong>e” op gelijkaardige maar niet i<strong>de</strong>ntieke wijze<br />
werd uitgevoerd door diverse <strong>in</strong>ternationale <strong>in</strong>stanties en dat<br />
<strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> studies vrij goed vergelijkbare TRW’s hebben<br />
opgeleverd. Bijgevolg wordt <strong>de</strong> <strong>evaluatie</strong> <strong>van</strong> het <strong>risico</strong> voor<br />
<strong>de</strong> gehele bevolk<strong>in</strong>g gemaakt door <strong>de</strong> TRW, die door <strong>de</strong> Europese<br />
<strong>in</strong>stanties werd vastgelegd (<strong>in</strong> dit geval een PTWI), te<br />
vergelijken met <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>g <strong>in</strong> lan<strong>de</strong>n<br />
waar rele<strong>van</strong>te gegevens beschikbaar zijn.<br />
Om <strong>de</strong> <strong>evaluatie</strong> <strong>van</strong> chemische <strong>risico</strong>’s <strong>in</strong> verband met<br />
een speci ek <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt concreet te illustreren, werd gebruik<br />
gemaakt <strong>van</strong> een recent voorbeeld dat <strong>in</strong> januari 2006 werd<br />
aangetoond. In dit geval moest het Wetenschappelijk Comité<br />
<strong>van</strong> het FAVV snel evalueren <strong>in</strong> welke mate <strong>de</strong> humane<br />
blootstell<strong>in</strong>g na het <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt een <strong>risico</strong> kon <strong>in</strong>hou<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong><br />
volksgezondheid. De daarbij toegepaste metho<strong>de</strong> steun<strong>de</strong><br />
i) op het opmaken <strong>van</strong> realistische scenario’s met betrekk<strong>in</strong>g<br />
tot <strong>de</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g bij <strong>de</strong> toeleveraars <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong><br />
(verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>gsniveaus <strong>van</strong> restvet), ii) op het <strong>in</strong>schatten<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> diox<strong>in</strong>econcentraties <strong>in</strong> dierlijke producten na verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> voe<strong>de</strong>rs volgens <strong>de</strong> eer<strong>de</strong>r opgemaakte<br />
scenario’s, iii) op het <strong>in</strong>schatten <strong>van</strong> <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
consument na <strong>in</strong>name <strong>van</strong> <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> producten die<br />
verontre<strong>in</strong>igd kon<strong>de</strong>n zijn en, ten slotte, iv) op <strong>de</strong> vergelijk<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> extra lichamelijke belast<strong>in</strong>g met diox<strong>in</strong>en als gevolg<br />
<strong>van</strong> het <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt <strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g met het achtergrondblootstell<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het algemeen.<br />
48<br />
3. Risico-<strong>evaluatie</strong><br />
Gevareni<strong>de</strong>ntifi catie:<br />
welke chemische stoff en en welke toxische eff ecten ?<br />
Met <strong>de</strong> term “diox<strong>in</strong>en” wor<strong>de</strong>n verschillen<strong>de</strong> soorten chemische<br />
verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen aangeduid (Figuur 1), nl. <strong>de</strong> 210 congeneren<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> groep <strong>van</strong> <strong>de</strong> PCDDs (polychloordibenzodiox<strong>in</strong>en)<br />
en PCDFs (polychloordibenzofuranen). Eigenlijk zijn slechts<br />
17 congeneren <strong>van</strong> PCDD’s/PCDF’s toxisch, on<strong>de</strong>r meer het<br />
welbeken<strong>de</strong> TCDD (tetrachloordibenzodiox<strong>in</strong>e of “Sevesodiox<strong>in</strong>e”)<br />
dat <strong>de</strong> meest toxische molecule is. Er wor<strong>de</strong>n<br />
vooral toxicologische studies uitgevoerd op TCDD en, bij het<br />
berekenen <strong>van</strong> <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g, wordt het relatieve aan<strong>de</strong>el<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re congeneren <strong>in</strong>geschat aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> toxiciteitsequivalentiefactoren<br />
(TEF) zodat een totaal kwantitatief<br />
resultaat kan wor<strong>de</strong>n verkregen dat is uitgedrukt <strong>in</strong> toxische<br />
diox<strong>in</strong>e-equivalenten (TEQ). Naast <strong>de</strong> PCDD’s/PCDF’s moeten<br />
ook an<strong>de</strong>re verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> beschouw<strong>in</strong>g wor<strong>de</strong>n genomen<br />
die een diox<strong>in</strong>eactiviteit kunnen vertonen, namelijk <strong>de</strong> diox<strong>in</strong>eachtige<br />
polychloorbifenylen (dl-PCBs).<br />
Er moet dan ook wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rstreept dat er an<strong>de</strong>re verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen<br />
bestaan die een diox<strong>in</strong>eachtig biologisch activiteitsmechanisme<br />
kunnen vertonen, d.w.z. die zich kunnen b<strong>in</strong><strong>de</strong>n<br />
aan <strong>de</strong> speci eke celreceptor (arylhydrocarbon receptor,<br />
AhR), en dat die an<strong>de</strong>re verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen (tot dusver) niet <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g<br />
wor<strong>de</strong>n genomen <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> <strong>van</strong> diox<strong>in</strong>e<br />
ofschoon sommige er<strong>van</strong> een <strong>in</strong>teractie kunnen aangaan<br />
met een aantal cellulaire testen die wer<strong>de</strong>n ontwikkeld om<br />
diox<strong>in</strong>en op te sporen (bijvoorbeeld, het CALUX-systeem).
De bij mensen aangetoon<strong>de</strong> toxische e ecten <strong>van</strong> diox<strong>in</strong>en<br />
betre en hepatotoxiciteit, chlooracne (alhoewel <strong>de</strong><br />
relatie tussen dosis en e ect niet dui<strong>de</strong>lijk is vastgelegd),<br />
kanker (bij beroepsmatige blootstell<strong>in</strong>g) en wijzig<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
geslachtsverhoud<strong>in</strong>g (aangetoond <strong>in</strong> <strong>de</strong> populatie die bij het<br />
Seveso-acci<strong>de</strong>nt werd blootgesteld). Bij dieren moet meld<strong>in</strong>g<br />
wor<strong>de</strong>n gemaakt <strong>van</strong> een zeer grote variabiliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
letale dosis voor 50% <strong>van</strong> <strong>de</strong> populatie (DL50) : <strong>van</strong> 1 mg/kg<br />
bij cavia’s tot 5 000 mg/kg bij hamsters5 . Met betrekk<strong>in</strong>g tot<br />
<strong>de</strong> chronische toxiciteit moet wor<strong>de</strong>n gewezen op gewichtsverlies,<br />
thymusatro e, hepatotoxiciteit (met <strong>in</strong>begrip <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
aanwezigheid <strong>van</strong> levercarc<strong>in</strong>omen en schildklierfollikels) 2 .<br />
De studies <strong>van</strong> <strong>de</strong> voortplant<strong>in</strong>g en studies <strong>van</strong> meer<strong>de</strong>re<br />
generaties <strong>van</strong> ratten verdienen zeker onze aandacht omdat<br />
zij met name wijzen op een dal<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het aantal spermatozoï<strong>de</strong>n<br />
en op e ecten op <strong>de</strong> vruchtbaarheid6,7 .<br />
Gevarenkarakterisatie en het bekomen <strong>van</strong> een TRW<br />
In Europa stel<strong>de</strong> het SCF (Scienti c Committee on Food) als<br />
TRW een TWI voor <strong>van</strong> 14 pg WHO-TEQ/kg lichaamsgewicht<br />
(lg) en per week8 . Deze waar<strong>de</strong> is afgeleid <strong>van</strong> een studie<br />
die werd uitgevoerd op Wistarratten die bekend staan als <strong>de</strong><br />
meest gevoelige soort9 , en die een verm<strong>in</strong><strong>de</strong>r<strong>de</strong> spermaproductie<br />
en an<strong>de</strong>re afwijk<strong>in</strong>gen bij <strong>de</strong> mannelijke afstammel<strong>in</strong>gen<br />
aantoon<strong>de</strong>. In die studie is het laagste blootstell<strong>in</strong>gsniveau<br />
dat na<strong>de</strong>lige gevolgen geeft, gelijk aan 25ng TCDD/kg<br />
lg. Als <strong>de</strong> lichamelijke belast<strong>in</strong>g <strong>van</strong> moe<strong>de</strong>rdieren bij ratten<br />
bekend is, kan het blootstell<strong>in</strong>gsniveau <strong>van</strong> <strong>de</strong> foetussen wor<strong>de</strong>n<br />
bepaald. In <strong>de</strong> veron<strong>de</strong>rstell<strong>in</strong>g dat menselijke foetussen<br />
niet vatbaar<strong>de</strong>r zijn dan foetussen <strong>van</strong> ratten (wat zeer<br />
aannemelijk is omdat men weet dat <strong>de</strong> rat een zeer gevoe-<br />
lige soort is), kan het daarmee overeenstemmen<strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>gsniveau<br />
bij <strong>de</strong> mens wor<strong>de</strong>n berekend, waarna <strong>de</strong><br />
overeenstemmen<strong>de</strong> <strong>in</strong>namedosis kan wor<strong>de</strong>n afgeleid en, na<br />
toepass<strong>in</strong>g <strong>van</strong> onzekerheidsfactoren, <strong>de</strong> PTWI kan wor<strong>de</strong>n<br />
bepaald, <strong>in</strong> dit geval 14 pg WHO TEQ/kg lg. Gewoonlijk wor<strong>de</strong>n<br />
onzekerheidsfactoren gebruikt om reken<strong>in</strong>g te kunnen<br />
hou<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> <strong>in</strong>ter- en <strong>in</strong>traspeci eke variabiliteit (<strong>in</strong> het<br />
algemeen 100, als <strong>de</strong>fault waar<strong>de</strong>) en met an<strong>de</strong>re bronnen<br />
<strong>van</strong> onzekerheid (zoals <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> gegevens). In het<br />
speci eke geval met betrekk<strong>in</strong>g tot <strong>de</strong> vaststell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
TWI door het SCF, is <strong>de</strong> globale onzekerheidsfactor gelijk aan<br />
10 omdat <strong>de</strong> beoor<strong>de</strong>laars over voldoen<strong>de</strong> elementen beschikten<br />
waardoor <strong>de</strong> grootte <strong>van</strong> <strong>de</strong> onzekerheidsfactoren<br />
kon wor<strong>de</strong>n verm<strong>in</strong><strong>de</strong>rd.<br />
Volledigheidshalve wordt nog vermeld dat an<strong>de</strong>re <strong>in</strong>stanties,<br />
an<strong>de</strong>re TRW’s hebben berekend die echter die <strong>van</strong> het<br />
SCF bena<strong>de</strong>ren. De Wereld Gezondheidsorganisatie (WHO)<br />
stel<strong>de</strong> bijv. <strong>in</strong> 1998 een dagelijkse <strong>in</strong>name voor <strong>van</strong> 1 tot 4 pg<br />
TEQ/kg, wat, als men het gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> neemt, precies overeenstemt<br />
met <strong>de</strong> TRW <strong>van</strong> het Europese comité (2 pg TEQ/kg<br />
x 7 dagen = 14pg TEQ/kg en per week). Het gemengd Comité<br />
FAO/WHO voor verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>gen en additieven <strong>in</strong> levensmid<strong>de</strong>len<br />
(Jo<strong>in</strong>t committee FAO/WHO on contam<strong>in</strong>ants and<br />
food additives, JECFA) ten slotte, stel<strong>de</strong> <strong>in</strong> 2002 een waar<strong>de</strong><br />
voor <strong>van</strong> 70 pg TEQ/kg per maand (en dat om te wijzen op<br />
<strong>de</strong> langdurige blootstell<strong>in</strong>g), een waar<strong>de</strong> die ongeveer neerkomt<br />
op 2,3 pg TEQ/kg en per dag en die dus <strong>de</strong> door <strong>de</strong> EU<br />
aangenomen TRW bena<strong>de</strong>rt5 .<br />
49
50<br />
Blootstell<strong>in</strong>gsschatt<strong>in</strong>g<br />
Zoals weergegeven <strong>in</strong> Figuur 2 zijn <strong>de</strong> gehalten aan diox<strong>in</strong>en<br />
<strong>in</strong> het terrestrisch en aquatisch milieu bepalend voor <strong>de</strong><br />
verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong> en bijgevolg voor <strong>de</strong><br />
blootstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> mens. De productie <strong>van</strong> diervoe<strong>de</strong>rs als<br />
tussenstap (met recyclage <strong>van</strong> vet, <strong>in</strong>meng<strong>in</strong>g <strong>van</strong> bijproducten<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> visserij, gebruik <strong>van</strong> <strong>risico</strong>hou<strong>de</strong>n<strong>de</strong> additieven en<br />
technologische hulpsto en) versterkt of verveelvoudigt dit<br />
e ect <strong>van</strong> het milieu als gevolg <strong>van</strong> een grotere verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> dierlijke productie (vooral vlees <strong>van</strong> run<strong>de</strong>ren,<br />
varkens, pluimvee maar ook melk en melkproducten, eieren<br />
en aquacultuurproducten).<br />
Daaruit volgt dat <strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het algemeen thans een<br />
gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> lichaamsbelast<strong>in</strong>g <strong>van</strong> diox<strong>in</strong>en heeft <strong>van</strong> ongeveer<br />
2 pg TEQ/kg lg en per dag5 . Diverse elementen wijzen<br />
erop dat <strong>de</strong>ze lichaamsbelast<strong>in</strong>g een afname vertoont als<br />
gevolg <strong>van</strong> <strong>de</strong> drastische verlag<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> milieuverontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>gen<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> jaren 80 en 90. In Ne<strong>de</strong>rland bijvoorbeeld, zou<br />
<strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> PCCD’s, PCDF’s en dl-PCB’s gedaald zijn <strong>van</strong> 9<br />
pg TEQ/kg lg en per dag <strong>in</strong> 1978 tot iets meer dan 1 pg TEQ/<br />
kg lg en per dag <strong>in</strong> 199910 . Uit verschei<strong>de</strong>ne door <strong>de</strong> WHO<br />
gecoörd<strong>in</strong>eer<strong>de</strong> studies blijkt eveneens dat <strong>de</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> moe<strong>de</strong>rmelk <strong>in</strong> een perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> 15 jaar is gedaald<br />
volgens een verhoud<strong>in</strong>g <strong>van</strong> 1 :2 tot 1 :3 <strong>in</strong> lan<strong>de</strong>n die wor<strong>de</strong>n<br />
gekenmerkt door hoge historische verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>gsniveaus<br />
zoals Ne<strong>de</strong>rland en Duitsland5,10-12 .<br />
Risicokarakterisatie<br />
Om het <strong>risico</strong> te karakteriseren, wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> gegevens over<br />
blootstell<strong>in</strong>g vergeleken met <strong>de</strong> TRW. Zoals eer<strong>de</strong>r vermeld<br />
is <strong>de</strong> TRW <strong>in</strong> <strong>de</strong> EU een blootstell<strong>in</strong>g per week (PTWI) die is<br />
vastgesteld op 14 pg TEQ/kg lg.<br />
In België blijkt uit een verslag <strong>van</strong> <strong>de</strong> Hoge Gezondheidsraad<br />
(HGR) 13 dat werd opgesteld na het diox<strong>in</strong>e-<strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt <strong>van</strong> 1999,<br />
dat <strong>de</strong> dagelijkse achtergrondblootstell<strong>in</strong>g voor 70 % <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Belgische jongeren groter zou zijn dan 2 pg/kg lg en dat<br />
zij voor 15% <strong>van</strong> hen groter zou zijn dan 4pg/kg lg (dit is <strong>de</strong><br />
bovengrens <strong>van</strong> <strong>de</strong> door <strong>de</strong> WHO voorgestel<strong>de</strong> marges).<br />
Men stelt dus vast dat <strong>in</strong> België, net als <strong>in</strong> vele an<strong>de</strong>re<br />
<strong>in</strong>dustrielan<strong>de</strong>n een aanzienlijk <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>g ook<br />
nu nog wordt blootgesteld aan gehalten die groter zijn dan<br />
<strong>de</strong> TRW. Dat is vooral zo voor wie veel vis en melkproducten<br />
verbruikt. Ver<strong>de</strong>r blijkt uit recente studies14,15 dat <strong>in</strong> België ook<br />
consumenten <strong>van</strong> eieren <strong>van</strong> scharrelkippen <strong>van</strong> buiten het<br />
han<strong>de</strong>lscircuit een verhoogd <strong>risico</strong> lopen.<br />
Uit dit alles blijkt dat <strong>de</strong> toestand, ofschoon <strong>de</strong>ze verbetert,<br />
het nog steeds noodzakelijk maakt om bepaal<strong>de</strong> voorzorgen<br />
te nemen om overschrijd<strong>in</strong>gen <strong>van</strong> <strong>de</strong> TRW te vermij<strong>de</strong>n.<br />
Zo moet <strong>de</strong> consumptie <strong>van</strong> vis, hoewel dit op grond <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> voed<strong>in</strong>gswaar<strong>de</strong> wel wordt aangemoedigd, toch met<br />
mate gebeuren en afwissel<strong>in</strong>g vertonen om een te grote<br />
consumptie <strong>van</strong> <strong>risico</strong>soorten (vette vis) of <strong>van</strong> vis uit sterker<br />
verontre<strong>in</strong>ig<strong>de</strong> plaatsen (<strong>de</strong> Baltische Zee) te vermij<strong>de</strong>n. Daarnaast<br />
is het ook <strong>van</strong> belang dat aandacht wordt besteed aan<br />
<strong>de</strong> meest kwetsbare groepen, nl. jonge meisjes en vrouwen<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> vruchtbare leeftijd, omwille <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>risico</strong>’s voor hun<br />
k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren.
4. Risico-<strong>evaluatie</strong> b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> context<br />
<strong>van</strong> een losstaand <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt<br />
Het jongste <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt dat het FAVV beg<strong>in</strong> 2006 heeft gekend<br />
(verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g <strong>van</strong> dierlijk vet en gelat<strong>in</strong>e met waterstofchlori<strong>de</strong>)<br />
wordt <strong>in</strong> <strong>de</strong>tail besproken als een voorbeeld <strong>van</strong><br />
<strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> voor een losstaand <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt. Er wordt eerst<br />
<strong>in</strong>gegaan op <strong>de</strong> oorzaak <strong>van</strong> <strong>de</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g die werd<br />
toegeschreven aan een partij HCl die verontre<strong>in</strong>igd bleek<br />
te zijn met twee speci eke PCDD congeneren, namelijk<br />
2,3,7,8-TCDD en 1,2,3,7,8-PeCDD. Dit zuur werd gebruikt <strong>in</strong> een<br />
bedrijf dat gespecialiseerd is <strong>in</strong> <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>van</strong> varkensbeen<strong>de</strong>ren<br />
met het oog op <strong>de</strong> productie <strong>van</strong> gelat<strong>in</strong>e en het<br />
%<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
2,3,7,8-TCDF<br />
1,2,3,7,8-PeCDF<br />
2,3,4,7,8-PeCDF<br />
Figuur 4. Diox<strong>in</strong>eprofi elen <strong>in</strong> HCl, varkensvet en gelat<strong>in</strong>e tij<strong>de</strong>ns het <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt dat beg<strong>in</strong> 2006 <strong>in</strong> België werd aangetoond<br />
1,2,3,4,7,8-HxCDF<br />
1,2,3,6,7,8-HxCDF<br />
2,3,4,6,7,8-HxCDF<br />
1,2,3,7,8,9-HxCDF<br />
1,2,3,4,6,7,8-HpCDF<br />
extraheren <strong>van</strong> restvet. Dat leid<strong>de</strong> tot <strong>de</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
een partij varkensvet die werd gebruikt voor <strong>de</strong> productie<br />
<strong>van</strong> diervoe<strong>de</strong>rs, en <strong>van</strong> een partij voor menselijke consumptie<br />
bestem<strong>de</strong> gelat<strong>in</strong>e. Opmerkelijk is <strong>de</strong> typische signatuur<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g met overheers<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> twee<br />
genoem<strong>de</strong> congeneren, die nooit eer<strong>de</strong>r werd vastgesteld<br />
bij voorgaan<strong>de</strong> <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nten (Figuur 4) en als gevolg waar<strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> bij het <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt betrokken sto en en producten zeer snel<br />
kon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n aangewezen.<br />
Legen<strong>de</strong> : Met 50 pg WHO-TEQ diox<strong>in</strong>e/g verontre<strong>in</strong>igd varkensvet (Rapid Alert System for Food and Feed, 25 januari 2006) ; Mengsel <strong>van</strong> twee monsters <strong>van</strong> met 2,8 ng<br />
WHO TEQ diox<strong>in</strong>e/kg verontre<strong>in</strong>ig<strong>de</strong> voed<strong>in</strong>gsgelat<strong>in</strong>e ; Met 3,2 ng WHO-TEQ diox<strong>in</strong>e/kg verontre<strong>in</strong>igd HCl<br />
1,2,3,4,7,8,9-HpCDF<br />
OCDF<br />
2,3,7,8-TCDD<br />
1,2,3,7,8-PeCDD<br />
1,2,3,4,7,8-HxCDD<br />
1,2,3,6,7,8-HxCDD<br />
1,2,3,7,8,9-HxCDD<br />
1,2,3,4,6,7,8-HpCDD<br />
OCDD<br />
51
Om <strong>de</strong> crisis te beheersen moest dr<strong>in</strong>gend een <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
wor<strong>de</strong>n uitgevoerd die <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijken bij het<br />
FAVV <strong>in</strong> staat moest stellen <strong>de</strong> vereiste gepaste maatregelen<br />
te tre en. Het Wetenschappelijk Comité <strong>van</strong> het Agentschap<br />
g<strong>in</strong>g daarom als volgt te werk: i) vaststell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> meest<br />
aannemelijke scenario’s, ii) keuze <strong>van</strong> ‘tools’/simulatiemo<strong>de</strong>l/<br />
voorspellen <strong>van</strong> <strong>de</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g <strong>van</strong> dierlijke producten,<br />
iii) toepass<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> gekozen ‘tool’ op <strong>de</strong> vastgeleg<strong>de</strong><br />
scenario’s, iv) schatt<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> Belgische<br />
bevolk<strong>in</strong>g aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> een <strong>de</strong>term<strong>in</strong>istische bena<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g,<br />
v) <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>, en vi) validatie a postiori <strong>van</strong> <strong>de</strong> gekozen<br />
‘tool’.<br />
52<br />
Bepal<strong>in</strong>g <strong>van</strong> scenario’s<br />
Uit <strong>de</strong> beschikbare gegevens bleek dat <strong>de</strong> bij <strong>de</strong> ram<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> mens reken<strong>in</strong>g moest wor<strong>de</strong>n<br />
gehou<strong>de</strong>n met twee verschillen<strong>de</strong> wegen (Figuur 5): <strong>de</strong><br />
verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g <strong>van</strong> dierlijke producten en <strong>de</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> gelat<strong>in</strong>e.<br />
De verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g <strong>van</strong> dierlijke producten (varken, pluimvee)<br />
moet wor<strong>de</strong>n geraamd op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
het vet dat werd gebruikt om <strong>de</strong> voe<strong>de</strong>rs te vervaardigen. Die<br />
vetten zijn zelf het resultaat <strong>van</strong> <strong>de</strong> vermeng<strong>in</strong>g <strong>van</strong> varkensvet<br />
met een partij restvet (free fatty acid fat, FFA) die werd<br />
verkregen door extractie <strong>van</strong> been<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> varkens met<br />
verontre<strong>in</strong>igd HCl. Reken<strong>in</strong>g hou<strong>de</strong>nd met <strong>de</strong> resultaten <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> bij <strong>de</strong> producent <strong>van</strong> vetten voor diervoed<strong>in</strong>g uitgevoer<strong>de</strong><br />
analyses, wer<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het <strong>in</strong> varkensen<br />
pluimveevoer verwerkte vet drie waar<strong>de</strong>n <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g<br />
genomen, nl. 50, 220 en 400 pg TEQ/g vet.<br />
Gelat<strong>in</strong>e<br />
Mens<br />
Been<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> varkens,<br />
zwoerd + HCl<br />
Restvet<br />
Diervoe<strong>de</strong>rs<br />
Pluimvee, varken<br />
Figuur 5. Wijzen <strong>van</strong> blootstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> mens bij het <strong>in</strong> januari 2006 aangetoond<br />
losstaand <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt<br />
Keuze <strong>van</strong> een ‘tool’ om <strong>de</strong> gehalten <strong>in</strong> dierlijke<br />
producten te voorspellen<br />
Na een vluchtig on<strong>de</strong>rzoek <strong>van</strong> <strong>de</strong> beschikbare wetenschappelijke<br />
studies <strong>in</strong> verband met <strong>de</strong> overdracht <strong>van</strong> <strong>in</strong> het<br />
voe<strong>de</strong>r aanwezige diox<strong>in</strong>en naar dierlijke producten (vet<br />
<strong>van</strong> varkens en pluimvee), werd ervoor gekozen gebruik te<br />
maken <strong>van</strong> <strong>de</strong> door Hoogenboom et al. 16 voorgestel<strong>de</strong> bioconcentratiefactoren<br />
(BCF). Een bioconcentratiefactor wordt<br />
omschreven als <strong>de</strong> verhoud<strong>in</strong>g tussen <strong>de</strong> concentratie <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzochte stof <strong>in</strong> het vet <strong>van</strong> het dier en <strong>de</strong> concentratie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> stof <strong>in</strong> het vet <strong>van</strong> het voe<strong>de</strong>r. De bij die studie<br />
gel<strong>de</strong>n<strong>de</strong> experimentele condities en <strong>de</strong> daaruit voortvloeien<strong>de</strong><br />
BCF zijn weergegeven <strong>in</strong> Tabel 1.
Tabel 1. Bioconcentratiefactoren (BCF) en <strong>in</strong>formatie over proefomstandighe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> studie waaruit BCF zijn afgeleid 16<br />
Parameter Varken Pluimvee Bereken<strong>in</strong>gswijze<br />
Totale <strong>in</strong>genomen diox<strong>in</strong>econcentratie (ng WHO-TEQ) 378 26 A<br />
Innameduur (dagen) 7 7 B<br />
Per dag <strong>in</strong>genomen hoeveelheid voe<strong>de</strong>r (kg) 1,2 0,087 C<br />
Totale <strong>in</strong>genomen diox<strong>in</strong>econcentratie per dag (ng WHO-TEQ/dag) 54 3,71 D=A/B<br />
Diox<strong>in</strong>econcentratie <strong>in</strong> voe<strong>de</strong>r (ng WHO-TEQ/kg) 45 42,69 E=D/C<br />
Percentage vet <strong>in</strong> voe<strong>de</strong>r 2 5 F<br />
Diox<strong>in</strong>econcentratie <strong>in</strong> <strong>in</strong>genomen vet (ng WHO-TEQ/kg) 2250 853,86 G=E*(100/F)<br />
Concentratie <strong>in</strong> dierlijk vet na 7 dagen blootstell<strong>in</strong>g (pg WHO-TEQ/g) 26,1 102 H<br />
Bioconcentratiefactor 0,0116 0,1195 I=H/G<br />
Schatt<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>gsniveaus <strong>van</strong><br />
dierlijke producten<br />
Bij <strong>de</strong> schatt<strong>in</strong>g werd uitgegaan <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g genomen<br />
BCF en <strong>van</strong> <strong>de</strong> veron<strong>de</strong>rstel<strong>de</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>gsniveaus<br />
<strong>van</strong> diervoe<strong>de</strong>rs, namelijk 50, 220 en 400 pg TEQ/g vet. De<br />
resultaten zijn weergegeven <strong>in</strong> Tabel 2.<br />
Tabel 2. Schatt<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> diox<strong>in</strong>econcentratieniveaus <strong>in</strong> dierlijk vet voor drie vastgestel<strong>de</strong> niveaus <strong>van</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het voe<strong>de</strong>r<br />
Voe<strong>de</strong>r Concentratie <strong>in</strong> vet <strong>in</strong> voe<strong>de</strong>r<br />
(pg WHO-TEQ/g)<br />
Bioconcentratiefactor Concentratie <strong>in</strong> dierlijk vet<br />
(pg WHO-TEQ/g)<br />
Varken 50 0,0116 0,580<br />
Pluimvee 50 0,1195 5,973<br />
Varken 220 0,0116 2,552<br />
Pluimvee 200 0,1195 26,281<br />
Varken 400 0,0116 4,640<br />
Pluimvee 400 0,1195 47,783<br />
53
54<br />
Blootstell<strong>in</strong>gsschatt<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> Belgische bevolk<strong>in</strong>g<br />
Bij <strong>de</strong> schatt<strong>in</strong>g werd reken<strong>in</strong>g gehou<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> schatt<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>gsniveaus uit het voorgaan<strong>de</strong> punt en<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> mogelijke <strong>in</strong>name <strong>van</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>de</strong> dierlijke producten.<br />
De gegevens over <strong>de</strong> consumptie <strong>van</strong> dierlijke producten<br />
en gelat<strong>in</strong>e zijn afkomstig uit <strong>de</strong> voedselconsumptiepeil<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid17 .<br />
De resultaten <strong>van</strong> <strong>de</strong> schatt<strong>in</strong>g zijn weergegeven <strong>in</strong> Tabel 3.<br />
Tabel 3. Schatt<strong>in</strong>gen <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> diox<strong>in</strong>en door Belgische consumenten bij het <strong>in</strong> januari 2006 aangetoond losstaand <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt.<br />
Gekozen scenario Product Consumptie<br />
(g/persoon/dag)<br />
50 pg WHO-TEQ/g<br />
220 pg WHO-TEQ/g<br />
Per week <strong>in</strong>genomen<br />
dosis diox<strong>in</strong>en<br />
% PTWI In 3 maand <strong>in</strong>genomen<br />
dosis diox<strong>in</strong>en<br />
% toename diox<strong>in</strong>evoorraad<br />
<strong>in</strong> lichaam<br />
(1) (2) (3) (4) (5) (6)<br />
Vet <strong>van</strong> pluimvee 1,303 0,91 6,49 10,90 0,22<br />
Vet <strong>van</strong> varkens 7,42 0,50 3,58 6,02 0,12<br />
Gelat<strong>in</strong>e 5,15 1,68 12,02 20,19 0,41<br />
Vet <strong>van</strong> pluimvee 1,303 4,00 28,54 47,94 0,97<br />
Vet <strong>van</strong> varkens 7,42 2,21 15,77 26,50 0,54<br />
Gelat<strong>in</strong>e 5,15 1,68 12,02 20,19 0,41<br />
Vet <strong>van</strong> pluimvee 1,303 7,26 51,88 87,17 1,76<br />
400 pg WHO-TEQ/g Vet <strong>van</strong> varkens 7,42 4,02 28,68 48,18 0,97<br />
Gelat<strong>in</strong>e 5,15 1,68 12,02 20,19 0,41<br />
(1) (Er wer<strong>de</strong>n drie aannemelijke waar<strong>de</strong>n <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g genomen voor <strong>de</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>in</strong> voe<strong>de</strong>rs voor varkens en pluimvee verwerkt vet, nl. 50, 220 en 400 pg TEQ/g vet ;<br />
(2) Gegevens afkomstig uit <strong>de</strong> door het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid uitgevoer<strong>de</strong> voedselconsumptiepeil<strong>in</strong>g17 ;<br />
(3) = [(2) x 7 dagen x diox<strong>in</strong>econcentratie <strong>in</strong> product] / 60 kg ; hierbij wordt reken<strong>in</strong>g gehou<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> <strong>in</strong> tabel 2 vermel<strong>de</strong> diox<strong>in</strong>econcentraties voor vet <strong>van</strong> varkens en <strong>van</strong><br />
pluimvee en met een concentratie <strong>van</strong> 2,8 pg TEQ/g voor gelat<strong>in</strong>e;<br />
(4) = [(3) / PTWI] x 100;<br />
(5) = [(3) x 4 weken x 3 maand] ;<br />
(6) = {[(5) + diox<strong>in</strong>evoorraad <strong>in</strong> lichaam] / 100 } x diox<strong>in</strong>evoorraad <strong>in</strong> lichaam; hierbij wordt reken<strong>in</strong>g gehou<strong>de</strong>n met een voorraad <strong>in</strong> het lichaam <strong>van</strong> 4950 pg WHO-TEQ/kg<br />
lichaamsgewicht18 .
Risicokarakterisatie<br />
Uit <strong>de</strong> schatt<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> door mensen <strong>in</strong>genomen hoeveelhe<strong>de</strong>n<br />
blijkt dat <strong>de</strong> geraam<strong>de</strong> stijg<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> lichaamsbelast<strong>in</strong>g <strong>van</strong> diox<strong>in</strong>en<br />
m<strong>in</strong>iem zou moeten zijn (<strong>van</strong> 0,12 tot ten hoogste 1,76%).<br />
Volgens het meest pessimistische scenario waarmee reken<strong>in</strong>g<br />
werd gehou<strong>de</strong>n (geduren<strong>de</strong> 3 maand dagelijkse consumptie<br />
<strong>van</strong> vet <strong>van</strong> pluimvee met het hoogste verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>gsniveau,<br />
nl. 47,8 pg TEQ/g vet), is <strong>de</strong> geschatte <strong>in</strong>name gelijk aan 87,17 pg<br />
TEQ/kg lg, wat neerkomt op 1,76% <strong>van</strong> <strong>de</strong> geschatte mediane<br />
lichaamsbelast<strong>in</strong>g <strong>van</strong> 4950 pg TEQ/kg lg voor een 50-jarige<br />
volwassene18 . In alle an<strong>de</strong>re scenario’s was <strong>de</strong> <strong>in</strong>name lager dan<br />
1% <strong>van</strong> <strong>de</strong> lichaamsbelast<strong>in</strong>g. Omdat het gezondheids<strong>risico</strong> dat<br />
samenhangt met diox<strong>in</strong>en vooral afhangt <strong>van</strong> <strong>de</strong> achtergrondblootstell<strong>in</strong>g,<br />
mag men dan ook aannemen dat dit <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt<br />
we<strong>in</strong>ig of geen gevolgen heeft gehad voor <strong>de</strong> volksgezondheid.<br />
Mag men, <strong>in</strong>dien <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nten zoals het hierboven beschreven <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt<br />
we<strong>in</strong>ig e ect hebben op <strong>de</strong> achtergrondblootstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
bevolk<strong>in</strong>g, besluiten dat <strong>de</strong> door <strong>de</strong> overheid getro en maatregelen<br />
overdreven zijn (dure bewak<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong>,<br />
drastische maatregelen zoals het blokkeren <strong>van</strong> landbouwbedrijven<br />
en het uit <strong>de</strong> markt nemen <strong>van</strong> levensmid<strong>de</strong>len)? Dergelijke<br />
bewer<strong>in</strong>gen moeten wor<strong>de</strong>n gematigd omdat ofschoon het<br />
blootstell<strong>in</strong>gsniveau <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>g <strong>de</strong> afgelopen tien jaar is<br />
gedaald, toch nog <strong>in</strong>spann<strong>in</strong>gen moeten wor<strong>de</strong>n geleverd om <strong>de</strong><br />
door <strong>de</strong> WHO vastgeleg<strong>de</strong> doelstell<strong>in</strong>gen te halen en een humane<br />
blootstell<strong>in</strong>g na te streven <strong>van</strong> m<strong>in</strong><strong>de</strong>r dan 1 pg TEQ/kg lg/dag<br />
(te halen streefwaar<strong>de</strong>). Bovendien mag niet vergeten wor<strong>de</strong>n dat<br />
volgens <strong>de</strong> ram<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> Hoge Gezondheidsraad13 <strong>de</strong> <strong>in</strong>name<br />
<strong>van</strong> diox<strong>in</strong>en via <strong>de</strong> voed<strong>in</strong>g bij een groot aantal jongeren groter<br />
zou zijn dan <strong>de</strong> TRW. Die groep is erg belangrijk aangezien er ook<br />
<strong>de</strong> meisjes toe behoren die later k<strong>in</strong><strong>de</strong>ren zullen krijgen.<br />
Validatie a postiori <strong>van</strong> <strong>de</strong> voor <strong>de</strong> schatt<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
concentraties <strong>in</strong> dierlijke producten gebruikte ‘tool’<br />
Omdat het FAVV als één <strong>van</strong> <strong>de</strong> beheersmaatregelen besloot<br />
<strong>de</strong> landbouwbedrijven te blokkeren die wer<strong>de</strong>n bevoorraad<br />
met naar veron<strong>de</strong>rsteld werd, verontre<strong>in</strong>igd voe<strong>de</strong>r, <strong>de</strong><br />
<strong>van</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g verdachte dieren te slachten en een<br />
on<strong>de</strong>rzoek te doen naar <strong>de</strong> diox<strong>in</strong>en die <strong>in</strong> het lichaamsvet<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze dieren kunnen voorkomen, kon wor<strong>de</strong>n nagegaan<br />
of <strong>de</strong>ze aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> <strong>de</strong> BCF gemaakte schatt<strong>in</strong>gen <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> concentraties wor<strong>de</strong>n bevestigd door <strong>de</strong> op het terre<strong>in</strong><br />
uitgevoer<strong>de</strong> analyses. Tabel 4 geeft een overzicht <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
belangrijkste resultaten.<br />
Tabel 4. Vergelijk<strong>in</strong>gen tussen <strong>de</strong> geraam<strong>de</strong> gehalten en <strong>de</strong> gemeten gehalten aan<br />
diox<strong>in</strong>en <strong>in</strong> het vet <strong>van</strong> dieren <strong>van</strong> bij het <strong>in</strong> 2006 aangetoon<strong>de</strong> losstaan<strong>de</strong> <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt<br />
Diox<strong>in</strong>econcentratie Vet <strong>van</strong> varkens<br />
(pg WHO-TEQ/g)<br />
Met gebruik <strong>van</strong> <strong>de</strong> bioconcentratiefactoren<br />
voorspel<strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n<br />
Vet <strong>van</strong> pluimvee<br />
(pg WHO-TEQ/g)<br />
0,58 – 4,64 5,97 – 47,78<br />
Gemeten gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n 1,52 (n = 55) 7,5 (n = 13)<br />
Gemeten maximumwaar<strong>de</strong>n 13,9 (n = 55) 16 (n = 13)<br />
Uit <strong>de</strong>ze tabel blijkt dat <strong>de</strong> gemeten gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n<br />
b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> marges vallen die aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> <strong>de</strong> gekozen<br />
‘tool’ wer<strong>de</strong>n geraamd en dit ondanks <strong>de</strong> onvermijdbare<br />
bronnen <strong>van</strong> variabiliteit en onzekerheid die met dit soort oefen<strong>in</strong>gen<br />
samengaan (verschillen <strong>in</strong> experimentele condities<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> gekozen studie en <strong>de</strong> condities die <strong>in</strong> <strong>de</strong> praktijk voorkomen<br />
met betrekk<strong>in</strong>g tot <strong>de</strong> leeftijd <strong>van</strong> <strong>de</strong> dieren, <strong>de</strong> duur<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g aan verontre<strong>in</strong>ig<strong>de</strong> voe<strong>de</strong>rs, enz. ). Ver<strong>de</strong>r<br />
ziet men, als men <strong>de</strong> experimenteel vastgestel<strong>de</strong> maximum-<br />
55
waar<strong>de</strong>n <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g neemt, dat het mo<strong>de</strong>l volkomen<br />
betrouwbaar blijft voor pluimvee. Voor varkens daarentegen<br />
is <strong>de</strong> experimenteel vastgestel<strong>de</strong> maximumwaar<strong>de</strong> tweemaal<br />
groter dan <strong>de</strong> hoogste ram<strong>in</strong>g, wat makkelijk kan wor<strong>de</strong>n<br />
verklaard door het feit dat <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> studie op<br />
basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> vaststell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> BCF beperkt was tot 7 dagen<br />
(Tabel 1).<br />
56<br />
5. Discussie en<br />
specifi eke aanbevel<strong>in</strong>gen<br />
Diox<strong>in</strong>en wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong> verband gebracht met een aantal<br />
gezondheidsproblemen die zich vooral op lange termijn<br />
kunnen voordoen bij overmatige blootstell<strong>in</strong>g. Hierbij zijn<br />
meer<strong>de</strong>re chemische verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen betrokken en <strong>de</strong> lijst<br />
<strong>van</strong> sto en met een diox<strong>in</strong>eachtige activiteit wordt steeds<br />
langer, wat een uitdag<strong>in</strong>g betekent voor <strong>de</strong> uitvoer<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
een representatief bewak<strong>in</strong>gsprogramma (er moeten veel<br />
verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen wor<strong>de</strong>n opgespoord, complexe technieken<br />
wor<strong>de</strong>n toegepast).<br />
Wat <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g betreft, moet een on<strong>de</strong>rscheid wor<strong>de</strong>n<br />
gemaakt met <strong>de</strong> achtergrondblootstell<strong>in</strong>g die voortvloeit uit<br />
<strong>de</strong> voed<strong>in</strong>g en die een dalen<strong>de</strong> trend vertoont als gevolg <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> afname <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitstoot <strong>in</strong> het milieu s<strong>in</strong>ds <strong>de</strong> laatste twee<br />
<strong>de</strong>cennia <strong>van</strong> vorige eeuw. De beschikbare <strong>in</strong>formatie leert<br />
ons niettem<strong>in</strong> dat niet onaanzienlijke fracties <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>g<br />
(jongeren <strong>in</strong> het bijzon<strong>de</strong>r) <strong>de</strong> thans <strong>in</strong> <strong>de</strong> EU vastgestel<strong>de</strong><br />
blootstell<strong>in</strong>gsniveaus (gelijk aan 2 pg TEQ/kg lg/dag) en<br />
bijgevolg a fortiori <strong>de</strong> door <strong>de</strong> WHO voorgestel<strong>de</strong> streefwaar<strong>de</strong>n<br />
(<strong>van</strong> 1 pg TEQ/kg lg/dag) zou<strong>de</strong>n kunnen overschrij<strong>de</strong>n.<br />
De <strong>in</strong>spann<strong>in</strong>gen moeten <strong>de</strong>rhalve wor<strong>de</strong>n voortgezet en<br />
er moet daarbij reken<strong>in</strong>g wor<strong>de</strong>n gehou<strong>de</strong>n met zowel <strong>de</strong><br />
achtergrondblootstell<strong>in</strong>g die geduren<strong>de</strong> <strong>de</strong> hele levenscyclus<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> consument voorkomt, als met <strong>de</strong> speci eke <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nten<br />
die doorheen <strong>de</strong> tijd <strong>de</strong> achtergrondblootstell<strong>in</strong>g alleen<br />
maar kunnen doen toenemen.<br />
Eén <strong>van</strong> <strong>de</strong> maatregelen waarmee <strong>de</strong> achtergrondblootstell<strong>in</strong>g<br />
kan wor<strong>de</strong>n verm<strong>in</strong><strong>de</strong>rd, is bijvoorbeeld <strong>de</strong> diversi -<br />
catie <strong>van</strong> <strong>de</strong> consumptie <strong>van</strong> levensmid<strong>de</strong>len <strong>van</strong> dierlijke<br />
oorsprong naar zowel aard als oorsprong : bij voorkeur mager<br />
vlees of magere melk verbruiken2,19 , vissoorten afwisselen, <strong>de</strong><br />
consumptie <strong>van</strong> vette vis beperken en consumptie <strong>van</strong> vis<br />
uit sterk vervuil<strong>de</strong> gebie<strong>de</strong>n vermij<strong>de</strong>n20 . Thans <strong>in</strong> uitvoer<strong>in</strong>g<br />
zijn<strong>de</strong> studies moeten het mogelijk maken een beter <strong>in</strong>zicht<br />
te krijgen <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>in</strong>vloed <strong>van</strong> het eigen verbruik <strong>van</strong> lokale<br />
producten en <strong>in</strong> het bijzon<strong>de</strong>r <strong>van</strong> eieren <strong>van</strong> kippen die<br />
door particulieren wor<strong>de</strong>n gehou<strong>de</strong>n <strong>in</strong> omstandighe<strong>de</strong>n die<br />
verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g met milieupolluenten <strong>in</strong> <strong>de</strong> hand werken.<br />
Bij <strong>de</strong> maatregelen om nieuwe <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nten <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong><br />
te vermij<strong>de</strong>n, moet <strong>in</strong> het bijzon<strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n gewezen op <strong>de</strong><br />
aanzienlijke <strong>in</strong>spann<strong>in</strong>gen die het FAVV doet om <strong>de</strong> vele <strong>risico</strong>materialen<br />
goed te controleren (grondsto en op basis <strong>van</strong><br />
vet, additieven voor <strong>de</strong> fabricage <strong>van</strong> diervoe<strong>de</strong>rs zoals bijv.<br />
Ca-sulfaat en “ball-clays”). Daarnaast is, zoals bij verschei<strong>de</strong>ne<br />
recente <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nten is gebleken, waakzaamheid gebo<strong>de</strong>n<br />
bij alle wijzig<strong>in</strong>gen <strong>van</strong> het fabricageproces <strong>van</strong> voe<strong>de</strong>rs of<br />
technologische hulpsto en. Naast het voorbeeld <strong>van</strong> <strong>de</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> waterstofchlori<strong>de</strong> dat <strong>in</strong> dit artikel ruim aan<br />
bod komt, kan <strong>in</strong> dit opzicht nog meld<strong>in</strong>g wor<strong>de</strong>n gemaakt<br />
<strong>van</strong> het gebruik <strong>van</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>de</strong> klei voor <strong>de</strong> sorter<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
aardappelen, waarbij <strong>in</strong> <strong>de</strong> diervoed<strong>in</strong>g gebruikte schillen<br />
verontre<strong>in</strong>igd raakten (<strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt <strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland <strong>in</strong> 2004).
Het is evenzeer <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid <strong>van</strong> alle actoren<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong> om alle maatregelen die nodig zijn om<br />
an<strong>de</strong>re bronnen <strong>van</strong> verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g zoals fouten bij het recycleren<br />
en frauduleuze praktijken te vermij<strong>de</strong>n, omdat die ook<br />
<strong>in</strong>ci<strong>de</strong>ntele verontre<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>gen <strong>van</strong> kle<strong>in</strong>e of grotere om<strong>van</strong>g<br />
kunnen veroorzaken die bovenop <strong>de</strong> achtergrondblootstell<strong>in</strong>g<br />
komen.<br />
Tot slot moet nog wor<strong>de</strong>n gewezen op het nut <strong>van</strong> een onafhankelijke<br />
en permanente wetenschappelijke structuur voor<br />
collectieve <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> zoals die bestaat bij het Wetenschappelijk<br />
Comité <strong>van</strong> het FAVV en zijn secretariaat.<br />
6. Referenties<br />
1. Bernard et al., 2002. Environ Res, 88:1.<br />
2. Maghu<strong>in</strong>-Rogister et al., 1999. Annales <strong>de</strong> mé<strong>de</strong>c<strong>in</strong>e<br />
vétér<strong>in</strong>aire, 143:379.<br />
3. Saegerman et al., 2006. Rev Sci Tech O Int Epiz, 25:665.<br />
4. Drotman et al., 1983. Am J Public Health, 73:290.<br />
5. European Food Safety Authority, 2004. Scienti c Colloquium<br />
on Diox<strong>in</strong>s, Furans and Diox<strong>in</strong>-like PCBs, 28-29<br />
June 2004, Brussels, pp. 130.<br />
6. Wereldgezondheidsorganisatie, 2000a. WHO Regional Of-<br />
ce for Europe, Copenhagen, Denmark, p. 22. Beschikbaar<br />
op http://www.euro.who.<strong>in</strong>t/document/aiq/5_11pcddpcdf.pdf.<br />
7. Wereldgezondheidsorganisatie, 2000b. WHO Regional Of-<br />
ce for Europe, Copenhagen, Denmark, p. 21. Beschikbaar<br />
op http://www.euro.who.<strong>in</strong>t/document/aiq/5_10pcbs.pdf .<br />
8. Scienti c Committee on Food (SCF), 2000. Op<strong>in</strong>ion of<br />
the SCF on the risk assessment of diox<strong>in</strong>s and diox<strong>in</strong>-like<br />
PCBs <strong>in</strong> food. Beschikbaar op http://ec.europa.eu/food/<br />
fs/sc/scf/out90_en.pdf.<br />
9. Faqi et al., 1998. Toxicol Appl Pharmacol, 150:383.<br />
10. Baars et al., 2004. Toxicol Lett, 151:51.<br />
11. Aylward et al., 2002. Journal of Exposure Analysis and<br />
Environmental Epi<strong>de</strong>miology, 12:319.<br />
12. Päpke et al., 1996. Chemosphere, 32:575.<br />
13. Hoge Gezondheidsraad, 2001. Rapport 7300/1. Beschikbaar<br />
op https://portal.health.fgov.be/portal/page?_pageid=56,4190386&_dad=portal&_schema=PORTAL.<br />
14. Pussemier et al., 2004. Talanta, 63:1273.<br />
15. Van Overmeire et al., 2006. Food Addit Contam, 23:1109.<br />
16. Hoogenboom et al., 2004. Chemosphere, 57:35.<br />
17. Devriese et al., 2006. De Belgische voedselconsumptiepeil<strong>in</strong>g<br />
1 - 2004: Rapport. Beschikbaar op http://www.<br />
iph.fgov.be/EPIDEMIO/epien/<strong>in</strong><strong>de</strong>x5.htm.<br />
18. Vrijens B. et al., 2002. Food Addit Contam, 19:687.<br />
19. Saegerman et al., 2002. J Toxicol Environ Health, 65:1305.<br />
20. Willems et al., 2006. BELSPO - Scienti c support plan for<br />
a susta<strong>in</strong>able <strong>de</strong>velopment policy. SPSD II Part 1 Susta<strong>in</strong>able<br />
production and consumption patterns, Agro Food<br />
- CP56, 2006, 104 p.<br />
57
Kwik en diox<strong>in</strong>eachtige stoff en <strong>in</strong> mariene voed<strong>in</strong>gsmid<strong>de</strong>len<br />
Isabelle Sioen 1 , John Van Camp 1 , Stefaan De Henauw 1 , Fre<strong>de</strong>rik Verdonck 1,2 , Wim Verbeke 1 en Jan L. Willems 1<br />
1 Universiteit Gent; 2 EURAS<br />
1. Lokalisatie <strong>van</strong> het beschouw<strong>de</strong><br />
gevaar <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong><br />
Uit epi<strong>de</strong>miologisch on<strong>de</strong>rzoek blijkt dat het belangrijk is<br />
dat mariene voed<strong>in</strong>gsmid<strong>de</strong>len (vis en zeevruchten) een<br />
belangrijke plaats <strong>in</strong>nemen <strong>in</strong> <strong>de</strong> menselijke voed<strong>in</strong>g en dit<br />
omwille <strong>van</strong> het gunstige e ect bij <strong>de</strong> preventie <strong>van</strong> hart- en<br />
vaatziekten. Dit gunstige e ect wordt toegeschreven aan <strong>de</strong><br />
aanwezigheid <strong>van</strong> langketen poly-onverzadig<strong>de</strong> vetzuren<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> omega-3 familie (ver<strong>de</strong>r kortweg LK omega-3 vetzuren<br />
genoemd) 1-5 . Vis en zeevruchten vertegenwoordigen een<br />
unieke bron <strong>van</strong> LK omega-3 vetzuren, <strong>in</strong> het bijzon<strong>de</strong>r <strong>van</strong><br />
eicosapentaeenzuur (EPA, C20:5n-3) en docosahexaeenzuur<br />
(DHA, C22:6n-3). In vergelijk<strong>in</strong>g met an<strong>de</strong>re voed<strong>in</strong>gsmid<strong>de</strong>len<br />
bevatten vis en zeevruchten, vooral <strong>de</strong> vette vissoorten,<br />
een hoge concentratie aan EPA en DHA per gram<br />
voed<strong>in</strong>gsmid<strong>de</strong>l. De <strong>in</strong>name <strong>van</strong> LK omega-3 vetzuren via<br />
het gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong>, Belgische dieet is te laag <strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g<br />
met <strong>de</strong> aanbevel<strong>in</strong>gen6;7 . Een mogelijke oploss<strong>in</strong>g hiervoor is<br />
<strong>de</strong> consumenten aan te sporen hun consumptie <strong>van</strong> vis en<br />
zeevruchten te verhogen6-8 .<br />
Gezien <strong>de</strong> aanwezigheid <strong>van</strong> contam<strong>in</strong>anten <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze voed<strong>in</strong>gsmid<strong>de</strong>len,<br />
rees echter <strong>de</strong> vraag of het verantwoord is<br />
<strong>de</strong>rgelijk advies uit te brengen. Oceanen, zeeën, rivieren en<br />
an<strong>de</strong>re wateren bevatten persistente, chemische contami-<br />
nanten die zich concentreren <strong>in</strong> <strong>de</strong> aquatische <strong>voedselketen</strong><br />
tot concentraties die mogelijk een bedreig<strong>in</strong>g kunnen vormen<br />
voor <strong>de</strong> gezondheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> consument. Voorbeel<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>rgelijke contam<strong>in</strong>anten zijn polychlor<strong>in</strong>ated biphenyls<br />
(PCB’s), polychlor<strong>in</strong>ated dibenzodiox<strong>in</strong>es/furanen (PCDD/F’s)<br />
en kwik9-11 . Een verhoog<strong>de</strong> vis- en zeevruchtenconsumptie<br />
verhoogt tevens <strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> contam<strong>in</strong>anten, die een<br />
<strong>risico</strong> kunnen <strong>in</strong>hou<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> gezondheid.<br />
Visconsumptie<br />
LK omega-3<br />
vetzuren<br />
Contam<strong>in</strong>anten<br />
(diox<strong>in</strong>es, kwik, …)<br />
Positief voor<br />
<strong>de</strong> gezondheid<br />
Nutritioneel-toxicologisch<br />
confl ict<br />
Negatief voor<br />
<strong>de</strong> gezondheid<br />
Figuur 1. Nutritioneel-toxicologisch confl ict verbon<strong>de</strong>n aan een stijgen<strong>de</strong> vis- en<br />
zeevruchtenconsumptie<br />
59
60<br />
2. Referentietermen /<br />
doelstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> gevalsstudie<br />
Doel <strong>van</strong> het uitgevoer<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoek was om het <strong>risico</strong> <strong>in</strong><br />
kaart te brengen dat verbon<strong>de</strong>n is aan een verhoog<strong>de</strong> visen<br />
zeevruchtenconsumptie, met <strong>de</strong> focus op <strong>de</strong> Belgische<br />
bevolk<strong>in</strong>g. Om <strong>de</strong>ze blootstell<strong>in</strong>gsschatt<strong>in</strong>g uit te voeren op<br />
een zo realistisch mogelijke manier werd een probabilistische<br />
bena<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g gebruikt. Deze bena<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g heeft als belangrijk<br />
voor<strong>de</strong>el dat <strong>de</strong> variabiliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> parameters<br />
<strong>in</strong> reken<strong>in</strong>g kan wor<strong>de</strong>n gebracht12 . Een <strong>de</strong>rgelijke, probabilistische<br />
procedure maakte het mogelijk om <strong>de</strong> variabiliteit<br />
op het gebied <strong>van</strong> consumptiepatronen, lichaamsgewichten<br />
en gehaltes aan nutriënten en contam<strong>in</strong>anten <strong>in</strong> reken<strong>in</strong>g te<br />
brengen.<br />
De eerste taak b<strong>in</strong>nen dit on<strong>de</strong>rzoek bestond er bijgevolg <strong>in</strong><br />
om een ge<strong>de</strong>tailleerd overzicht te maken <strong>van</strong> <strong>de</strong> beschikbare<br />
vis- en zeevruchtenspecies op <strong>de</strong> Belgische markt met daarbij<br />
numerieke gegevens wat betreft <strong>de</strong> productiewijze (wild of<br />
gekweekt) en het <strong>van</strong>gstgebied <strong>van</strong> die producten. Vervolgens<br />
wer<strong>de</strong>n uitgebrei<strong>de</strong> databanken samengesteld waar<strong>in</strong><br />
literatuurgegevens wer<strong>de</strong>n geïnventariseerd over <strong>de</strong> gehalten<br />
<strong>van</strong> LK omega-3 vetzuren en contam<strong>in</strong>anten <strong>van</strong> alle mariene<br />
voed<strong>in</strong>gsmid<strong>de</strong>len die beschikbaar zijn voor Belgische<br />
consumptie, geco<strong>de</strong>erd per <strong>van</strong>gstgebied. Op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze<br />
gegevens wer<strong>de</strong>n probabilistische distributies bepaald, die<br />
<strong>de</strong> <strong>in</strong>put vorm<strong>de</strong>n voor het probabilistische mo<strong>de</strong>l waarmee<br />
<strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> zowel gezondheidsbevor<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> sto en (nutriënten)<br />
als gezondheidsbedreigen<strong>de</strong> sto en (contam<strong>in</strong>anten)<br />
werd geschat en vervolgens vergeleken met <strong>de</strong> normen<br />
(aanbevolen/tolereerbare dagelijkse <strong>in</strong>namen).<br />
3. Risico-<strong>evaluatie</strong><br />
Gevareni<strong>de</strong>ntifi catie<br />
De gevareni<strong>de</strong>nti catie hield <strong>in</strong> te bepalen welke chemische<br />
contam<strong>in</strong>anten <strong>van</strong> na<strong>de</strong>rbij dien<strong>de</strong>n te wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rzocht<br />
b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong>ze gevalsstudie. Zoals vermeld wer<strong>de</strong>n ook LK<br />
omega-3 vetzuren beschouwd, maar <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze paragraaf gaan<br />
we hier niet dieper op <strong>in</strong>. Wat <strong>de</strong> contam<strong>in</strong>anten betreft,<br />
werd er beslist zich toe te spitsen op kwik (Hg) en methylkwik<br />
(MeHg), PCB’s en PCDD/F’s. Wat <strong>de</strong> PCB’s betreft, wer<strong>de</strong>n<br />
twee afzon<strong>de</strong>rlijke subgroepen beschouwd: <strong>de</strong> 7 PCB-<strong>in</strong>dicatorcongeneren<br />
(iPCB) en <strong>de</strong> 12 diox<strong>in</strong>e-achtige PCB-congeneren<br />
(dlPCB). Deze congeneren hebben een toxische werk<strong>in</strong>g<br />
die erg gelijkaardig is aan <strong>de</strong>ze <strong>van</strong> <strong>de</strong> PCDD/F’s. Daarnaast<br />
werd ook <strong>de</strong> som <strong>van</strong> diox<strong>in</strong>eachtige PCB’s en PCDD/F’s<br />
beschouwd on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> noemer ‘totale hoeveelheid diox<strong>in</strong>eachtige<br />
sto en’ (totTEQ).<br />
De re<strong>de</strong>n voor het selecteren <strong>van</strong> (methyl)kwik is dat vis en<br />
zeevruchten <strong>de</strong> belangrijkste aanvoer<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> kwik zijn <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
humane <strong>voedselketen</strong>. Bovendien is kwik <strong>in</strong> het mariene milieu<br />
hoofdzakelijk aanwezig on<strong>de</strong>r organische vorm, namelijk<br />
methylkwik13 . Dit is voor <strong>de</strong> mens een erg toxische vorm14 . Kwik<br />
is vooral scha<strong>de</strong>lijk voor het zenuwstelsel en <strong>de</strong> hypothese<br />
groeit dat kwik <strong>de</strong> preventieve werk<strong>in</strong>g <strong>van</strong> omega-3 vetzuren<br />
tegenwerkt15;16 .<br />
De re<strong>de</strong>n om PCB’s en PCDD/F’s <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze gevalsstudie op te<br />
nemen is dat vis en zeevruchten per gram vet een hogere<br />
concentratie aan PCB’s en PCDD/F’s bevatten <strong>in</strong> vergelijk<strong>in</strong>g<br />
met an<strong>de</strong>re voed<strong>in</strong>gsmid<strong>de</strong>len. De laatste <strong>de</strong>cennia wordt<br />
als gevolg <strong>van</strong> strenge maatregelen een neerwaartse trend
vastgesteld <strong>in</strong> <strong>de</strong> PCB- en PCDD/F-concentraties <strong>in</strong> voed<strong>in</strong>gsmid<strong>de</strong>len.<br />
Deze neerwaartse trend is echter m<strong>in</strong><strong>de</strong>r sterk <strong>in</strong><br />
het aquatische milieu omdat <strong>de</strong>ze chemische verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen<br />
vrij stabiel blijken te zijn <strong>in</strong> grote ‘reservoirs’ zoals zeeën en<br />
rivieren17 . Als gevolg hier<strong>van</strong> zijn vis en zeevruchten b<strong>in</strong>nen<br />
het globale dieet één <strong>van</strong> <strong>de</strong> belangrijke aanvoer<strong>de</strong>rs <strong>van</strong><br />
PCB’s en PCDD/F’s17-21 . PCB’s en PCDD/F’s zijn toxisch voor<br />
het immuun- en voortplant<strong>in</strong>gsstelstel en dragen bij tot het<br />
ontstaan <strong>van</strong> kanker.<br />
Gevarenkarakterisatie<br />
Voor <strong>de</strong> beschouw<strong>de</strong> contam<strong>in</strong>anten wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Europese<br />
normen gebruikt, uitgedrukt per kg lichaamsgewicht (body<br />
weight (bw)). Voor methylkwik geldt een tolereerbare<br />
wekelijkse <strong>in</strong>name (tolerable weekly <strong>in</strong>take, TWI) gelijk aan<br />
1.6 µg/kg bw/week (228 ng/kg bw/dag). Voor diox<strong>in</strong>eachtige<br />
sto en geldt een TWI gelijk aan 14 pg TEQ/kg bw/week (2 pg<br />
TEQ/kg bw/dag) 13 . Het is echter belangrijk om <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze gevalsstudie<br />
dui<strong>de</strong>lijk te vermel<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong>ze normen gel<strong>de</strong>n voor<br />
<strong>de</strong> <strong>in</strong>name via het totale dieet. De <strong>in</strong>namen die <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze studie<br />
berekend wer<strong>de</strong>n, hiel<strong>de</strong>n daarentegen enkel reken<strong>in</strong>g met<br />
vis en zeevruchten als bron <strong>van</strong> contam<strong>in</strong>anten.<br />
Blootstell<strong>in</strong>gsschatt<strong>in</strong>g<br />
Voor <strong>de</strong> probabilistische blootstell<strong>in</strong>gschatt<strong>in</strong>g werd een<br />
software module, ProbIntakeUG, ontwikkeld waarbij <strong>de</strong> gecomb<strong>in</strong>eer<strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>name <strong>van</strong> nutriënten en <strong>van</strong> contam<strong>in</strong>anten<br />
werd geschat vertrekkend <strong>van</strong> consumptiegegevens <strong>van</strong> vis<br />
en zeevruchten en concentratiegegevens <strong>van</strong> <strong>de</strong> betre en<strong>de</strong><br />
sto en <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze levensmid<strong>de</strong>len. Deze software module draait<br />
<strong>in</strong> het vrij beschikbaar statistisch pakket R®, versie 2.4.1. 22 .<br />
Informatie over <strong>de</strong> consumptie <strong>van</strong> vis en zeevruchten werd<br />
gehaald uit twee beschikbare Belgische databanken. De<br />
eerste databank betreft data bekomen aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> een<br />
zevendaags eetdagboekje bij een groep <strong>van</strong> 341 Vlaamse<br />
adolescenten uit <strong>de</strong> regio Gent verzameld <strong>in</strong> 1997. Meer<br />
achtergrond<strong>in</strong>formatie over <strong>de</strong>ze populatie kan gevon<strong>de</strong>n<br />
wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong> Matthys et al. 23;24 . De twee<strong>de</strong> consumptiedatabank<br />
is verzameld aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> een semi-kwantitatieve voed<strong>in</strong>gsfrequentie<br />
vragenlijst <strong>in</strong>gevuld door een representatieve<br />
steekproef <strong>van</strong> 852 Belgische volwassenen, <strong>in</strong> 2004 (<strong>de</strong>ze<br />
bevrag<strong>in</strong>g ka<strong>de</strong>r<strong>de</strong> b<strong>in</strong>nen het Europese project SEAFOODplus25;26<br />
). Deze vragenlijst polste enkel naar <strong>de</strong> consumptie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> belangrijkst verse vissoorten.<br />
De consumptiedatabanken toon<strong>de</strong>n aan dat zowel adolescenten<br />
als volwassenen, tenm<strong>in</strong>ste voor <strong>de</strong> data waarover wij<br />
beschikten, gemid<strong>de</strong>ld gezien een te lage <strong>in</strong>name hebben<br />
<strong>van</strong> vis en zeevruchten en niet voldoen aan <strong>de</strong> consumptieaanbevel<strong>in</strong>gen<br />
(volgens <strong>de</strong> Belgische Hoge Gezondheidsraad<br />
is dit een of twee keer per week27 , <strong>in</strong>ternationale aanbevel<strong>in</strong>gen<br />
ra<strong>de</strong>n twee keer per week aan3 ). Een direct gevolg<br />
daar<strong>van</strong> is een lage <strong>in</strong>name <strong>van</strong> LK omega-3 vetzuren, welke<br />
gecorreleerd is aan <strong>de</strong> consumptie <strong>van</strong> mariene voed<strong>in</strong>gsmid<strong>de</strong>len.<br />
Wanneer enkel dit aspect <strong>in</strong> acht wordt genomen,<br />
dan is een stijg<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> vis- en zeevruchtenconsumptie bij<br />
<strong>de</strong> Belgische bevolk<strong>in</strong>g aan te ra<strong>de</strong>n.<br />
61
In Tabel 1 en 2 wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> resultaten <strong>van</strong> <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>gschatt<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> contam<strong>in</strong>anten voor adolescenten<br />
gegeven, uitgedrukt per kg lichaamsgewicht (kg bw).<br />
Er wordt een on<strong>de</strong>rscheid gemaakt voor <strong>de</strong> geschatte <strong>in</strong>name<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> hele populatie (‘Allen’) en enkel <strong>de</strong>ze die vis en<br />
zeevruchten consumeer<strong>de</strong>n (‘Cons.’). De <strong>in</strong>name voor bijvoorbeeld<br />
het 50e en 95e percentiel wil zeggen dat respectievelijk<br />
50 en 95% <strong>van</strong> <strong>de</strong> beoog<strong>de</strong> populatie een <strong>in</strong>name heeft die<br />
lager ligt dan <strong>de</strong> vermel<strong>de</strong> concentratie voor dat percentiel.<br />
62<br />
Tabel 1. De geschatte <strong>in</strong>name <strong>van</strong> contam<strong>in</strong>anten via consumptie <strong>van</strong> vis en zeevruchten voor <strong>de</strong> adolescenten (<strong>de</strong> <strong>in</strong>namen die <strong>de</strong> normen overschrij<strong>de</strong>n zijn aangegeven <strong>in</strong> het vet)<br />
Hg MeHg iPCB dlPCB PCDD/F totTEQ<br />
ng/kg bw/dag pg TEQ/kg bw/dag<br />
Allen Cons. Allen Cons. Allen Cons. Allen Cons. Allen Cons. Allen Cons.<br />
(n=341) (n=218) (n=341) (n=218) (n=341) (n=218) (n=341) (n=218) (n=341) (n=218) (n=341) (n=218)<br />
Gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> 23.64 36.98 16.81 26.29 3.13 4.89 0.36 0.57 0.23 0.35 0.48 0.75<br />
S.D.1 41.14 46.42 27.87 31.08 31.50 39.29 1.12 1.36 0.51 0.60 1.14 1.35<br />
25e percentiel 0.00 9.24 0.00 6.14 0.00 0.42 0.00 0.05 0.00 0.03 0.00 0.08<br />
50e percentiel 7.71 22.74 5.27 16.37 0.35 1.46 0.04 0.17 0.02 0.12 0.07 0.26<br />
75e percentiel 30.16 43.81 21.97 32.90 2.53 4.28 0.29 0.66 0.19 0.40 0.41 0.87<br />
90e percentiel 64.36 86.80 47.29 64.32 5.90 7.62 1.12 1.56 0.66 0.98 1.51 2.21<br />
95e percentiel 103.83 126.24 73.27 90.66 8.47 10.31 1.79 2.33 1.26 1.55 2.56 3.16<br />
97.5e percentiel 143.15 166.94 97.46 116.11 11.71 14.31 2.65 3.28 1.82 2.19 3.43 3.95<br />
99e percentiel 186.18 216.89 133.12 150.38 18.10 21.74 3.66 4.01 2.47 2.90 4.82 5.38<br />
S.D.: standaard afwijk<strong>in</strong>g, Cons.: vis- en zeevruchtenconsumenten afzon<strong>de</strong>rlijk
De resultaten <strong>in</strong> Tabel 1 tonen dat <strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> <strong>in</strong>namen<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> beschouw<strong>de</strong> contam<strong>in</strong>anten bene<strong>de</strong>n <strong>de</strong> TWI’s<br />
liggen. Voor <strong>de</strong> hogere percentielen echter stellen we een<br />
overschrijd<strong>in</strong>g vast <strong>van</strong> <strong>de</strong> TWI voor diox<strong>in</strong>eachtige sto en. In<br />
een twee<strong>de</strong> fase werd <strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> diox<strong>in</strong>eachtige sto en<br />
ook geschat met uitsluit<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> concentraties gemeten <strong>in</strong><br />
zalm en har<strong>in</strong>g afkomstig uit <strong>de</strong> Baltische Zee (Oostzee), zie<br />
Tabel 2.<br />
De re<strong>de</strong>n hiervoor was dat vis afkomstig uit <strong>de</strong>ze zee zwaar<strong>de</strong>r<br />
gecontam<strong>in</strong>eerd is en er dus een hoger <strong>risico</strong> is dat <strong>de</strong><br />
concentraties <strong>de</strong> norm opgelegd door <strong>de</strong> Europese Commissie<br />
overschrij<strong>de</strong>n. Om <strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> diox<strong>in</strong>eachtige sto en<br />
door <strong>de</strong> populatie te verm<strong>in</strong><strong>de</strong>ren besliste <strong>de</strong> Europese<br />
Commissie immers dat vis en zeevruchten (met uitzon<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> pal<strong>in</strong>g) beschikbaar op <strong>de</strong> Europese markt hoogstens 8<br />
pg TEQ per g product mogen bevatten13 .<br />
Tabel 2. De geschatte <strong>in</strong>name <strong>van</strong> contam<strong>in</strong>anten via consumptie <strong>van</strong> vis en zeevruchten voor <strong>de</strong> adolescenten (<strong>de</strong> <strong>in</strong>namen die <strong>de</strong> normen overschrij<strong>de</strong>n zijn aangegeven <strong>in</strong> het vet),<br />
met uitsluit<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> concentraties gemeten <strong>in</strong> zalm en har<strong>in</strong>g afkomstig uit <strong>de</strong> Baltische Zee<br />
dlPCB diox<strong>in</strong>e<br />
pg TEQ/kg bw/dag<br />
totTEQ<br />
Allen (n=341) Cons. (n=218) Allen (n=341) Cons. (n=218) Allen (n=341) Cons. (n=218)<br />
Gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> 0.25 0.39 0.15 0.24 0.33 0.52<br />
S.D.1 0.85 1.03 0.36 0.42 0.83 0.99<br />
25e percentiel 0.00 0.05 0.00 0.02 0.00 0.08<br />
50e percentiel 0.04 0.14 0.02 0.10 0.07 0.22<br />
75e percentiel 0.22 0.41 0.16 0.29 0.33 0.59<br />
90e percentiel 0.65 0.91 0.42 0.60 0.90 1.38<br />
95e percentiel 1.01 1.30 0.70 0.88 1.60 2.03<br />
97.5e percentiel 1.43 1.73 1.08 1.38 2.34 2.83<br />
99e percentiel 2.33 3.00 1.69 2.06 3.09 3.50<br />
S.D.: standaard afwijk<strong>in</strong>g, Cons.: vis- en zeevruchtenconsumenten afzon<strong>de</strong>rlijk<br />
Een vergelijk<strong>in</strong>g <strong>van</strong> Tabel 1 en 2 toont aan dat het vermij<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> consumptie <strong>van</strong> zalm en har<strong>in</strong>g afkomstig uit <strong>de</strong> Baltische<br />
Zee <strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> diox<strong>in</strong>eachtige sto en verlaagt. De<br />
gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> <strong>de</strong> totale som <strong>van</strong> diox<strong>in</strong>eachtige<br />
sto en daalt <strong>van</strong> 0.48 naar 0.33 pg TEQ/kg bw/dag, het 95e percentiel daalt <strong>van</strong> 2.56 pg naar 1.60 pg TEQ/kg bw/dag.<br />
63
In Tabel 3 en 4 wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> resultaten weergegeven op basis<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> consumptiegegevens <strong>van</strong> <strong>de</strong> volwassen populatie.<br />
Omdat <strong>de</strong>ze laatste populatie een hogere visconsumptie<br />
heeft, is ook <strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> contam<strong>in</strong>anten hoger. Opnieuw<br />
toont een vergelijk<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n <strong>in</strong> Tabel 3 en Tabel 4<br />
dui<strong>de</strong>lijk aan dat het vermij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> consumptie <strong>van</strong> zalm<br />
en har<strong>in</strong>g uit <strong>de</strong> Baltische Zee leidt tot een verlag<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>name <strong>van</strong> diox<strong>in</strong>eachtige sto en.<br />
64<br />
Tabel 3. De geschatte <strong>in</strong>name <strong>van</strong> contam<strong>in</strong>anten via consumptie <strong>van</strong> vis en zeevruchten voor <strong>de</strong> adolescenten (<strong>de</strong> <strong>in</strong>namen die <strong>de</strong> normen overschrij<strong>de</strong>n zijn aangegeven <strong>in</strong> het vet)<br />
Hg MeHg iPCB dlPCB diox<strong>in</strong>e tot TEQ<br />
ng/kg bw/dag pg TEQ/kg bw/dag<br />
Allen Cons. Allen Cons. Allen Cons. Allen( Cons. Allen Cons. Allen Cons.<br />
(n=821) (n=769) (n=821) (n=769) (n=821) (n=769) n=821) (n=769) (n=821) (n=769) (n=821) (n=769)<br />
Gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> 55.8 59.6 42.7 45.6 6.4 6.8 0.81 0.87 0.47 0.50 0.94 1.00<br />
S.D.1 90.3 92.1 63.6 64.7 12.7 13.0 0.96 0.96 0.52 0.52 1.04 1.05<br />
25e percentiel 15.3 19.2 12.2 15.0 1.2 1.4 0.21 0.26 0.13 0.16 0.25 0.32<br />
50e percentiel 36.3 39.5 28.7 31.2 3.1 3.4 0.54 0.59 0.32 0.35 0.62 0.68<br />
75e percentiel 70.5 73.8 55.2 57.7 6.6 7.0 1.08 1.13 0.63 0.66 1.27 1.34<br />
90e percentiel 119.6 122.9 91.8 94.7 13.8 14.5 1.86 1.91 1.09 1.13 2.11 2.16<br />
95e percentiel 165.0 168.6 125.3 128.6 22.6 23.5 2.49 2.55 1.46 1.50 2.88 2.95<br />
97.5e percentiel 216.2 222.9 164.9 167.6 35.0 36.5 3.16 3.23 1.88 1.93 3.54 3.65<br />
99e percentiel 322.9 332.6 229.1 232.3 56.1 58.0 4.59 4.65 2.55 2.59 4.90 4.99<br />
S.D.: standaard afwijk<strong>in</strong>g, Cons.: vis- en zeevruchtenconsumenten afzon<strong>de</strong>rlijk
Tabel 4. De geschatte <strong>in</strong>name <strong>van</strong> contam<strong>in</strong>anten via consumptie <strong>van</strong> vis en zeevruchten voor <strong>de</strong> adolescenten (<strong>de</strong> <strong>in</strong>namen die <strong>de</strong> normen overschrij<strong>de</strong>n zijn aangegeven <strong>in</strong> het vet),<br />
met uitsluit<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> concentraties gemeten <strong>in</strong> zalm en har<strong>in</strong>g afkomstig uit <strong>de</strong> Baltische Zee<br />
dlPCB Diox<strong>in</strong>e<br />
pg TEQ/kg bw/dag<br />
totTEQ<br />
Allen (n=821) Cons. (n=769) Allen (n=821) Cons. (n=769) Allen (n=821) Cons. (n=769)<br />
Gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> 0.52 0.56 0.33 0.35 0.62 0.66<br />
S.D. 0.66 0.67 0.38 0.38 0.70 0.70<br />
25e percentiel 0.13 0.16 0.09 0.11 0.17 0.21<br />
50e percentiel 0.33 0.36 0.21 0.23 0.41 0.45<br />
75e percentiel 0.68 0.71 0.43 0.46 0.82 0.86<br />
90e percentiel 1.20 1.23 0.76 0.78 1.41 1.46<br />
95e percentiel 1.67 1.71 1.03 1.06 1.93 1.98<br />
97.5e percentiel 2.21 2.25 1.32 1.36 2.43 2.49<br />
99e percentiel 3.05 3.09 1.87 1.89 3.14 3.17<br />
S.D.: standaard afwijk<strong>in</strong>g, Cons.: vis- en zeevruchtenconsumenten afzon<strong>de</strong>rlijk<br />
Risicokarakterisatie<br />
Het leek b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong>ze studie rele<strong>van</strong>t om <strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong><br />
zowel LK omega-3 vetzuren als <strong>van</strong> contam<strong>in</strong>anten gelijktijdig<br />
te evalueren. Een <strong>de</strong>rgelijke simultane <strong>evaluatie</strong> wordt<br />
gevisualiseerd <strong>in</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong> guren. Om <strong>de</strong>ze guren<br />
te bekomen werd voor elk <strong>in</strong>dividu <strong>de</strong> ratio berekend <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>name <strong>van</strong> nutriënten en contam<strong>in</strong>anten ten opzichte <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> norm. Voor LK omega-3 vetzuren werd <strong>de</strong> Belgische aanbevel<strong>in</strong>g<br />
gebruikt, die stelt dat 0.3% <strong>van</strong> <strong>de</strong> totale energie-<strong>in</strong>name<br />
afkomstig moet zijn <strong>van</strong> LK omega-3 vetzuren28 .<br />
Wanneer bijgevolg <strong>de</strong>ze ratio voor nutriënten hoger ligt dan<br />
“1”, voldoet <strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> dat <strong>in</strong>dividu aan <strong>de</strong> aanbevel<strong>in</strong>g.<br />
Wanneer <strong>de</strong>ze ratio boven “1” ligt voor contam<strong>in</strong>anten, dan<br />
wordt <strong>de</strong> TWI overschre<strong>de</strong>n. Aangezien het <strong>risico</strong> op het<br />
overschrij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> norm vooral rele<strong>van</strong>t was voor diox<strong>in</strong>eachtige<br />
sto en en m<strong>in</strong><strong>de</strong>r voor methylkwik, wor<strong>de</strong>n hieron<strong>de</strong>r<br />
enkel <strong>de</strong> guren voor diox<strong>in</strong>eachtige sto en getoond.<br />
65
Figuur 2. Ratio <strong>van</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> totale hoeveelheid diox<strong>in</strong>eachtige stoff en (totTEQ) ge<strong>de</strong>eld door TDI en <strong>in</strong>name <strong>van</strong> EPA&DHA ge<strong>de</strong>eld door <strong>de</strong> aanbevel<strong>in</strong>g (logaritmische schaal) enkel<br />
reken<strong>in</strong>g hou<strong>de</strong>nd met <strong>de</strong> <strong>in</strong>name via vis- en zeevruchtenconsumptie en zalm en har<strong>in</strong>g uit <strong>de</strong> Baltische Zee uitsluitend, l<strong>in</strong>ks: adolescenten; rechts: volwassenen<br />
Bovenstaan<strong>de</strong> guren tonen dat het grootste <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzochte<br />
bevolk<strong>in</strong>g niet vol<strong>de</strong>ed aan <strong>de</strong> aanbevel<strong>in</strong>g voor<br />
LK omega-3 vetzuren wanneer enkel vis en zeevruchten als<br />
bronnen wor<strong>de</strong>n beschouwd. Toch is er een <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> populatie<br />
die <strong>de</strong> norm voor diox<strong>in</strong>eachtige sto en overschreed,<br />
zelfs zon<strong>de</strong>r reken<strong>in</strong>g te hou<strong>de</strong>n met an<strong>de</strong>re bronnen.<br />
66<br />
EPA&DHA (<strong>in</strong>name/aanbevel<strong>in</strong>g)<br />
1<br />
1.E-04 1.E-03 1.E-02 1.E-01<br />
1.E+00<br />
1.E+00 1.E+01 1.E+02<br />
3<br />
1.E+01<br />
1.E-01<br />
1.E-02<br />
1.E-03<br />
1.E-04<br />
totTEQ (<strong>in</strong>name/TDI)<br />
2<br />
EPA&DHA (<strong>in</strong>name/aanbevel<strong>in</strong>g)<br />
1.E+01<br />
1 2<br />
1.E-03 1.E-02 1.E-01<br />
1.E+00<br />
1.E+00 1.E+01 1.E+02<br />
3<br />
1.E-01<br />
1.E-02<br />
4 1.E-03<br />
totTEQ (<strong>in</strong>name/TDI)<br />
4. Specifi eke beschouw<strong>in</strong>gen<br />
Met het oog op het formuleren <strong>van</strong> voed<strong>in</strong>gsaanbevel<strong>in</strong>gen<br />
wer<strong>de</strong>n ook scenarioanalyses uitgevoerd, die bijkomen<strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>formatie verschaften, bv. Wat is <strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> nutriënten<br />
en contam<strong>in</strong>anten <strong>in</strong>dien twee keer per week vette vis wordt<br />
gegeten? Kan <strong>de</strong> aanbevel<strong>in</strong>g voor <strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> LK omega-3<br />
vetzuren gehaald wor<strong>de</strong>n via <strong>de</strong> consumptie <strong>van</strong> vis,<br />
zon<strong>de</strong>r dat <strong>de</strong> normen voor <strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong><br />
contam<strong>in</strong>anten wordt overschre<strong>de</strong>n? Dergelijke scenario’s<br />
wer<strong>de</strong>n uitgewerkt en geëvalueerd. De resultaten <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze<br />
scenarioanalyses wor<strong>de</strong>n kort samengevat <strong>in</strong> on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong><br />
guur.<br />
4
EPA$DHA (<strong>in</strong>name/aanbevel<strong>in</strong>g)<br />
2.0<br />
1.0<br />
0.9<br />
0.8<br />
0.7<br />
0.6<br />
0.5<br />
0.4<br />
0.3<br />
0.2<br />
0.1<br />
Huidig consumptiepatroon<br />
50! magere en 50! vette vis<br />
En"el vette vis<br />
1x150g<br />
2x150g<br />
3x150g<br />
0.04 0.05 0.06 0.08 0.10 0.20 0.30 0.40 0.50 0.60 0.80 1.00<br />
MeHg (<strong>in</strong>name/TD#)<br />
EPA$DHA (<strong>in</strong>name/aanbevel<strong>in</strong>g)<br />
2.0<br />
1.0<br />
0.9<br />
0.8<br />
0.7<br />
0.6<br />
0.5<br />
0.4<br />
0.3<br />
0.2<br />
0.1<br />
Huidig consumptiepatroon<br />
50! magere en 50! vette vis<br />
En"el vette vis<br />
0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 1.0<br />
2.0<br />
TotTEQ (<strong>in</strong>name/TD#)<br />
Figuur 3. Resultaten <strong>van</strong> <strong>de</strong> scenarioanalyses voor drie verschillen<strong>de</strong> visconsumptiepatronen en drie verschillen<strong>de</strong> consumptiefrequenties, l<strong>in</strong>ks ter <strong>evaluatie</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> methylkwik<strong>in</strong>name<br />
en rechts ter <strong>evaluatie</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> <strong>de</strong> totale hoeveelheid diox<strong>in</strong>eachtige stoff en (logaritmische schaal)<br />
Voor <strong>de</strong> scenarioanalyses werd een volwassen populatie<br />
veron<strong>de</strong>rsteld die één, twee of drie maal per week een portie<br />
<strong>van</strong> 150 g vis consumeer<strong>de</strong>. Deze vismaaltijd kon ofwel (1)<br />
gebaseerd zijn op <strong>de</strong> huidige proportie magere en vette<br />
vis <strong>in</strong> het gemid<strong>de</strong>ld Belgisch voed<strong>in</strong>gspatroon, (2) voor <strong>de</strong><br />
helft bestaan uit vette en voor <strong>de</strong> helft uit magere vis, en<br />
(3) enkel bestaan uit vette vis. In alle scenario’s wer<strong>de</strong>n zalm<br />
en har<strong>in</strong>g uit <strong>de</strong> Baltische zee verme<strong>de</strong>n. De bovenstaan<strong>de</strong><br />
resultaten tonen dat wanneer vette en magere vis afgewis-<br />
seld wor<strong>de</strong>n, drie porties per week nodig zijn om <strong>de</strong> norm<br />
voor LK omega-3 vetzuren te halen, wanneer an<strong>de</strong>re bronnen<br />
niet <strong>in</strong> reken<strong>in</strong>g wor<strong>de</strong>n gebracht. Wanneer enkel voor vette<br />
vis gekozen wordt, volstaan twee porties per week. In geen<br />
<strong>van</strong> bovenstaan<strong>de</strong> scenario’s is er een <strong>risico</strong> dat <strong>de</strong> norm voor<br />
methylkwik overschre<strong>de</strong>n wordt. Echter bij drie porties vette<br />
vis verhoogt <strong>de</strong> kans dat <strong>de</strong> norm voor diox<strong>in</strong>eachtige sto en<br />
overschre<strong>de</strong>n wordt, zeker wanneer men ook reken<strong>in</strong>g zou<br />
hou<strong>de</strong>n met an<strong>de</strong>re bronnen <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze contam<strong>in</strong>anten.<br />
67
68<br />
5. Doelstell<strong>in</strong>g behaald?<br />
In tegenstell<strong>in</strong>g tot een <strong>de</strong>term<strong>in</strong>istische bena<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g, waarbij<br />
puntschatt<strong>in</strong>gen (bijvoorbeeld gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> of het 97,5e percentiel)<br />
wor<strong>de</strong>n gebruikt en dus geen reken<strong>in</strong>g wordt gehou<strong>de</strong>n<br />
met <strong>de</strong> variabiliteit, lever<strong>de</strong> <strong>de</strong> probabilistische bena<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g<br />
meer ge<strong>de</strong>tailleer<strong>de</strong> resultaten. Dit was rele<strong>van</strong>t, gezien<br />
<strong>de</strong> sterke variabiliteit die wordt vastgesteld <strong>in</strong> het dieet <strong>van</strong><br />
verschillen<strong>de</strong> <strong>in</strong>dividuen b<strong>in</strong>nen een populatie enerzijds en<br />
<strong>de</strong> sterke variatie <strong>in</strong> <strong>de</strong> concentraties <strong>van</strong> contam<strong>in</strong>anten en<br />
nutriënten <strong>in</strong> mariene voed<strong>in</strong>gsmid<strong>de</strong>len an<strong>de</strong>rzijds.<br />
6. Discussie en<br />
specifi eke aanbevel<strong>in</strong>gen<br />
De actuele aanbevel<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> Belgische Hoge Gezondheidsraad<br />
is dat men per week één of twee porties vis, <strong>van</strong><br />
150 tot 300 g, zou eten27 . De scenarioanalyses die <strong>in</strong> dit werk<br />
wer<strong>de</strong>n uitgevoerd on<strong>de</strong>rschrijven dat advies. De <strong>in</strong>name <strong>van</strong><br />
LK omega-3 vetzuren door <strong>de</strong> Belgische bevolk<strong>in</strong>g ligt bedui<strong>de</strong>nd<br />
lager dan <strong>de</strong> aanbevolen <strong>in</strong>name. Deze laatste kan<br />
men bereiken door tweemaal per week een portie vette vis<br />
te eten. In het scenario waarbij vette vis uit <strong>de</strong> Baltische zee<br />
geweerd werd <strong>van</strong> <strong>de</strong> Belgische markt, bleef daarenboven <strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>name <strong>van</strong> diox<strong>in</strong>eachtige sto en bene<strong>de</strong>n <strong>de</strong> grens boven<br />
<strong>de</strong>welke het <strong>risico</strong> op gezondheidscha<strong>de</strong> stijgt. Wat kwik<br />
betreft, is er voor <strong>de</strong> Belgische bevolk<strong>in</strong>g geen echt <strong>risico</strong>. Tot<br />
slot kan het <strong>in</strong>brengen <strong>van</strong> variatie <strong>in</strong> <strong>de</strong> keuze <strong>van</strong> vette vissoorten<br />
<strong>in</strong>teressant zijn, zodat men <strong>de</strong> te frequente <strong>in</strong>name<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> meest gecontam<strong>in</strong>eer<strong>de</strong> soorten vermijdt. Het blijft<br />
belangrijk om aan <strong>de</strong> bevolk<strong>in</strong>g uit te leggen dat mariene<br />
voed<strong>in</strong>gsmid<strong>de</strong>len een voorname bron zijn <strong>van</strong> nutriënten<br />
en dat <strong>de</strong> voor<strong>de</strong>len er<strong>van</strong> niet mogen on<strong>de</strong>rschat wor<strong>de</strong>n.<br />
Wel bevatten <strong>de</strong>ze producten ook na<strong>de</strong>lige contam<strong>in</strong>anten<br />
maar, <strong>in</strong>dien Baltische vis <strong>de</strong> Belgische markt niet bereikt, lijkt<br />
er geen re<strong>de</strong>n tot overdreven bezorgdheid <strong>in</strong>dien het advies<br />
gevolgd wordt.<br />
Deze conclusie – dat <strong>de</strong> aanbevolen visconsumptie niet leidt<br />
tot een belangrijk <strong>risico</strong> - is evenwel afhankelijk <strong>van</strong> het effectieve<br />
bestaan <strong>van</strong> strikte en gestructureer<strong>de</strong> regels en <strong>van</strong><br />
extensieve monitor<strong>in</strong>gprogramma’s, om er voor te zorgen dat<br />
vis met contam<strong>in</strong>antengehalten boven <strong>de</strong> Europese normen<br />
niet op <strong>de</strong> markt komt. Deze conclusie kan dus zeker geen<br />
alibi vormen om <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> controlemechanismen af te<br />
zwakken.
7. Referenties<br />
1. <strong>de</strong> Deckere et al., 1998. Eur J Cl<strong>in</strong> Nutr, 52:749.<br />
2. Kris-Etherton et al., 2002. Circulation, 106:2747.<br />
3. Kris-Etherton et al., 2003. Arterioscler Thromb Vasc Biol,<br />
23:151.<br />
4. Whelton et al., 2004. Am J Cardiol, 93:1119.<br />
5. Lands, 2005. Fish, omega-3 and human health. 2 ed. Ill<strong>in</strong>ois:<br />
AOCS Press.<br />
6. Sioen et al., 2006. Lipids, 41:415.<br />
7. Sioen et al., 2007. J Hum Nutr Diet, voorlopig aanvaard.<br />
8. L<strong>in</strong>seisen et al., 2003. Ann Nutr Metab, 47:37.<br />
9. Smith et al., 2002. Food Chem Toxicol, 40:767.<br />
10. Yakt<strong>in</strong>e et al., 2006. Nutrition Reviews, 64:403.<br />
11. Baeyens et al., 2003. Arch Environ Contam Toxicol, 45:498.<br />
12. Petersen, 2000. Food Addit Contam, 17:591.<br />
13. European Commission, 2006. COMMISSION REGULATION<br />
(EC) No 1881/2006 of 19 December 2006 sett<strong>in</strong>g maximum<br />
levels for certa<strong>in</strong> contam<strong>in</strong>ants <strong>in</strong> foodstu s.<br />
14. Clarkson et al., 2006. Crit Rev Toxicol, 36:609.<br />
15. Salonen et al., 2000. Atherosclerosis, 148:265.<br />
16. Chan et al., 2004. Nutr Rev, 62:68.<br />
17. AFSSA. Diox<strong>in</strong>es, furanes et PCB <strong>de</strong> type diox<strong>in</strong>e: Evaluation<br />
<strong>de</strong> l’exposition <strong>de</strong> la population française. Beschikbaar<br />
op www.afssa.fr.<br />
18. Fattore et al., 2006. Mol Nutr Food Res, 50:915.<br />
19. Kiviranta et al., 2004. Environ Int, 30:923.<br />
20. Bocio et al., 2005. Environ Res, 97:1.<br />
21. Darnerud et al., 2006. Food Chem Toxicol, 44:1597.<br />
22. R Development Core Team, 2006. R Foundation for Statistical<br />
Comput<strong>in</strong>g, Vienna, Austria. ISBN 3-900051-07-0.<br />
Beschikbaar op http://www.R-project.org.<br />
23. Matthys et al., 2003. Eur J Cl<strong>in</strong> Nutr, 57:366.<br />
24. Matthys et al., 2006. Br J Nutr, 95:546.<br />
25. Brunsø et al., 2007. Br Food J, <strong>in</strong>gediend.<br />
26. Honkanen et al., 2007. Deliverable 4, Project 2.1,<br />
SEAFOODplus. Beschikbaar op www.seafoodplus.org/<br />
Europen_ sh_consumption.411.0.html .<br />
27. Hoge Gezondheidsraad, 2004. Fish and health of adolescents.<br />
D/2004/7795/3. Beschikbaar op https://portal.<br />
health.fgov.be/pls/portal/.<br />
28. Belgian Health Council, 2006. Voed<strong>in</strong>gsaanbevel<strong>in</strong>gen<br />
voor België.Beschikbaar op https://portal.health.fgov.<br />
be/pls/portal/.<br />
69
Risico-<strong>evaluatie</strong> voor regelgev<strong>in</strong>g en monitor<strong>in</strong>g <strong>van</strong> quaranta<strong>in</strong>ebacteriën<br />
<strong>van</strong> plantaardappelen<br />
Johan Van Vaerenbergh, Brigitte De Paepe, Rachid Tahzima en Annemie Hoe<strong>de</strong>kie<br />
ILVO<br />
De fytosanitaire richtlijn 2000/29/EG beschermt <strong>de</strong> Europese<br />
land- en tu<strong>in</strong>bouw tegen een aantal bijzon<strong>de</strong>r scha<strong>de</strong>lijke<br />
organismen. Plantaardappelen uit <strong>de</strong>r<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n mogen niet <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> Europese Unie (EU) wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong>gevoerd, met uitzon<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
Zwitserland waarvoor het systeem <strong>van</strong> productie en controle als<br />
gelijkwaardig met het EU systeem wordt erkend.<br />
Om <strong>de</strong> gezondheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> communautaire aardappelsector<br />
te bewaken wor<strong>de</strong>n bovendien afzon<strong>de</strong>rlijke richtlijnen<br />
geïmplementeerd voor r<strong>in</strong>grot (Clavibacter michiganensis ssp.<br />
sepedonicus) en voor bru<strong>in</strong>rot (Ralstonia solanacearum). Kennis<br />
over optre<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> ziekten, bemonster<strong>in</strong>g, <strong>de</strong>tectiemethodieken,<br />
epi<strong>de</strong>miologie en beheers<strong>in</strong>g is samengebracht <strong>in</strong><br />
een stevig pakket maatregelen om <strong>in</strong>sleep en verspreid<strong>in</strong>g te<br />
verh<strong>in</strong><strong>de</strong>ren en om na <strong>in</strong>troductie eradicatie te realiseren.<br />
Voor bei<strong>de</strong> organismen moet ie<strong>de</strong>re lidstaat een systematische<br />
controle op <strong>de</strong> eigen aardappelproductie uitvoeren. De<br />
dimensie <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze monitor<strong>in</strong>g moet het resultaat zijn <strong>van</strong><br />
een grondige <strong>risico</strong>analyse die on<strong>de</strong>rbouwd is met wetenschappelijke<br />
en statistische feiten en reken<strong>in</strong>g houdt met het<br />
al dan niet recent vaststellen <strong>van</strong> besmett<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> aardappelproductie.<br />
Er zijn eveneens speci eke programma’s voor<br />
<strong>de</strong> bru<strong>in</strong>rotbacterie <strong>in</strong> oppervlaktewater en bitterzoet (Solanum<br />
dulcamara) langs waterlopen en <strong>in</strong> vaste en vloeibare<br />
afvalproducten <strong>van</strong> <strong>de</strong> aardappelverwerk<strong>in</strong>g.<br />
R<strong>in</strong>grotaantast<strong>in</strong>g Bru<strong>in</strong>rotaantast<strong>in</strong>g<br />
71
72<br />
1. Bemonster<strong>in</strong>gsstrategie voor<br />
opspor<strong>in</strong>g <strong>van</strong> r<strong>in</strong>grot<br />
Voor quaranta<strong>in</strong>e-organismen wordt geen tolerantie aanvaard.<br />
Implementatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> nul-tolerantie door veld<strong>in</strong>specties<br />
of visuele controle <strong>van</strong> pootgoedknollen is ontoereikend.<br />
In veel aardappelvariëteiten ontwikkelt <strong>in</strong>fectie langzaam<br />
zodat er tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> pootgoedteelt geen aanwijz<strong>in</strong>gen zijn<br />
<strong>van</strong> <strong>in</strong>fectie. Daarom wordt een labtest uitgevoerd op een<br />
representatief monster. De nultolerantie is bijgevolg gekoppeld<br />
aan een negatief testresultaat <strong>van</strong> dat monster. Een<br />
mo<strong>de</strong>l voor <strong>de</strong> bereken<strong>in</strong>g <strong>van</strong> dat representatieve monster<br />
werd afgeleid <strong>van</strong> <strong>de</strong> Poissonver<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>van</strong> geïnfecteer<strong>de</strong><br />
aardappelplanten op een perceel1 en werd nadien ver jnd<br />
voor pootgoedknollen2 . Voor kle<strong>in</strong>e waar<strong>de</strong>n <strong>van</strong> besmett<strong>in</strong>g,<br />
zoals typisch voor <strong>de</strong>ze bacterie, wordt <strong>de</strong> waarschijnlijkheid<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>tectie (P) becijferd bij een bepaald besmett<strong>in</strong>gsniveau<br />
(i) en bij een bepaald aantal pootgoedknollen <strong>in</strong> het monster<br />
(n) door <strong>de</strong> vereenvoudig<strong>de</strong> vergelijk<strong>in</strong>g:<br />
P = 1 – e -ni<br />
Hierbij wordt veron<strong>de</strong>rsteld dat (1) <strong>de</strong> partij gelijkwaardig is<br />
aan een one<strong>in</strong>dig aantal elementen, (2) <strong>de</strong> besmette knollen<br />
uniform <strong>in</strong> <strong>de</strong> partij zijn ver<strong>de</strong>eld, (3) <strong>de</strong> bemonster<strong>in</strong>g volledig<br />
willekeurig is en representatief voor <strong>de</strong> partij pootgoed<br />
en (4) <strong>de</strong> analysemetho<strong>de</strong> altijd een positief resultaat geeft<br />
<strong>van</strong> zodra één besmette knol <strong>in</strong> het monster aanwezig is. Een<br />
statistisch optimaal monster moet echter wor<strong>de</strong>n verzoend<br />
met het analysewerk <strong>in</strong> het lab.<br />
De aanbevolen bemonster<strong>in</strong>gsnorm is (m<strong>in</strong>stens) 1 monster<br />
per fractie <strong>van</strong> 25 ton. Een monster bevat 200 knollen. Deze<br />
strategie werd gevali<strong>de</strong>erd door statistische computersimulaties<br />
en praktijktoets<strong>in</strong>g. In 25 ton pootgoed (ongeveer 300000<br />
knollen) <strong>van</strong> een variëteit met witte schil wer<strong>de</strong>n pootgoedknollen<br />
met een ro<strong>de</strong> schil gemengd die <strong>de</strong> besmette knollen<br />
voorstel<strong>de</strong>n zodat een homogene besmett<strong>in</strong>g of een clusterbesmett<strong>in</strong>g<br />
werd aangebracht aan 1% (i=0,01 of 3000 ‘besmette’<br />
knollen <strong>in</strong> <strong>de</strong> partij) en aan 0,1% (i=0,001 of 300 ‘besmette’<br />
knollen <strong>in</strong> <strong>de</strong> partij). Voor 100 willekeurige bemonster<strong>in</strong>gen<br />
<strong>van</strong> 200, 400 of 1000 pootgoedknollen werd het relatieve aantal<br />
monsters met m<strong>in</strong>stens één ro<strong>de</strong> aardappelknol bepaald<br />
(P ) en vergeleken met <strong>de</strong> theoretische probabiliteit (P ). De<br />
exp th<br />
resultaten <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze analyse zijn opgenomen <strong>in</strong> Tabel 1.<br />
Tabel 1. Theoretische (P ) en experimentele (P ) waarschijnlijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong>tectie i.f.v. het<br />
th exp<br />
monster uit 25 ton pootgoed met 1% of 0,1% besmett<strong>in</strong>g<br />
i = 0,01 i = 0,001<br />
monster (n)<br />
P th homogeen<br />
P exp homogeen<br />
P exp cluster<br />
P th homogeen<br />
P exp homogeen<br />
P exp cluster<br />
200 (1x200) 0,86 0,85 0,83 0,18 0,17 0,13<br />
400 (2x200) 0,98 0,98 0,94 0,33 0,33 0,27<br />
1000 (5x200) 1,00 1,00 0,98 0,63 0,64 0,62<br />
Bij een homogene ver<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> besmett<strong>in</strong>g blijken<br />
<strong>de</strong> experimentele waar<strong>de</strong>n heel goed aan te sluiten bij <strong>de</strong><br />
theoretische waar<strong>de</strong>n. In geval <strong>van</strong> een clusterbesmett<strong>in</strong>g<br />
wordt <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectiekans iets kle<strong>in</strong>er. Er is <strong>in</strong> alle geval voldoen<strong>de</strong><br />
zekerheid dat <strong>de</strong> vooropgestel<strong>de</strong> statistische pr<strong>in</strong>cipes<br />
toepasbaar zijn. Hierdoor kunnen we berekenen dat met één
monster <strong>van</strong> 200 knollen er nagenoeg 87% kans bestaat voor<br />
een positief resultaat <strong>van</strong> <strong>de</strong> analyse bij 1% <strong>in</strong>fectie <strong>in</strong> een<br />
partij pootgoed. Bij 0,1% <strong>in</strong>fectie is er echter 82% kans dat <strong>de</strong><br />
besmett<strong>in</strong>g niet wordt aangetoond door <strong>de</strong> analyse <strong>van</strong> één<br />
monster.<br />
In ons systeem <strong>van</strong> pootgoedproductie zijn latente <strong>in</strong>fecties<br />
bovendien eer<strong>de</strong>r regel dan uitzon<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g. Pootgoed<br />
voor vermeer<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g mag niet wor<strong>de</strong>n gesne<strong>de</strong>n waardoor<br />
<strong>in</strong>fectie niet versmeert. Bijgevolg is besmett<strong>in</strong>g <strong>van</strong> C.m. ssp.<br />
sepedonicus <strong>in</strong> een pootgoedpartij meestal m<strong>in</strong>iem en bijzon-<br />
<strong>de</strong>r moeilijk vast te stellen tenzij er acci<strong>de</strong>nteel versmer<strong>in</strong>g<br />
optreedt zoals door mechanisch ontkiemen. In 2003 werd<br />
r<strong>in</strong>grot voor het eerst <strong>in</strong> <strong>de</strong> Belgische pootgoedproductie<br />
vastgesteld. F<strong>in</strong>aal waren zeven partijen pootgoed met klonale<br />
verwantschap besmet. Het <strong>in</strong>fectieniveau en <strong>de</strong> latentie<br />
<strong>van</strong> <strong>in</strong>fectie werd <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze partijen gemeten door aangepaste<br />
bemonster<strong>in</strong>g. De uitwerk<strong>in</strong>g is voorgesteld <strong>in</strong> Tabel 2.<br />
Tabel 2. Resultaten <strong>van</strong> <strong>de</strong> bemonster<strong>in</strong>g <strong>van</strong> pootgoedpartijen voor opspor<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> r<strong>in</strong>grotbacterie, Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus<br />
productie<br />
aantal geanalyseer<strong>de</strong> monsters en<br />
aantal besmette monsters 1<br />
aantal geanalyseer<strong>de</strong> pootgoedknollen<br />
en aantal (n) nodig voor een<br />
positieve <strong>de</strong>tectie 2<br />
% <strong>in</strong>fectie 3 R<strong>in</strong>grot-knollen 4 P voor 200<br />
knollen 5<br />
1 24 20 4800 240 1,25 3 0,918<br />
2 9 8 1800 225 1,33 1 0,930<br />
3 11 4 2200 550 0,54 0 0,660<br />
4 11 8 2200 275 1,09 1 0,887<br />
5 19 1 3800 3800 0,08 0 0,148<br />
6 20 4 4000 1000 0,30 0 0,451<br />
7 8 2 1600 800 0,37 0 0,523<br />
totaal<br />
1 : een monster bevat 200 knollen<br />
102 47 20400 5<br />
2 : aantal knollen <strong>van</strong> één partij die nodig waren om met 95% zekerheid <strong>in</strong>fectie vast te stellen <strong>in</strong> <strong>de</strong> veron<strong>de</strong>rstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> één besmette knol per positief monster<br />
3 : op basis <strong>van</strong> P = 1 – e -ni met P=0.95 en resultaat <strong>in</strong> %<br />
4 : aantal geteste knollen met symptomen <strong>van</strong> r<strong>in</strong>grot<strong>in</strong>fectie<br />
5 : op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> bereken<strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n <strong>van</strong> n en i<br />
73
De <strong>in</strong>fectie was hoger dan 1% <strong>in</strong> drie pootgoedproducties.<br />
Door analyse <strong>van</strong> één monster <strong>van</strong> 200 knollen zou <strong>de</strong><br />
besmett<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze partijen met hoge waarschijnlijkheid<br />
(P~90%) zijn vastgesteld. De <strong>in</strong>fectie was lager dan 0,1% <strong>in</strong><br />
één productie. Het is heel onwaarschijnlijk dat <strong>de</strong> analyse<br />
<strong>van</strong> één monster <strong>de</strong>ze besmett<strong>in</strong>g zou hebben aangetoond<br />
(P~15%). De drie overige producties had<strong>de</strong>n een <strong>in</strong>fectie tussen<br />
0,3% en 0,6%. Hiervoor zou <strong>de</strong> analyse <strong>van</strong> één monster<br />
een dubbeltje op zijn kant zijn geweest (45%
Tabel 3. Verdunn<strong>in</strong>g <strong>van</strong> r<strong>in</strong>grotbesmett<strong>in</strong>g <strong>in</strong> veldgeneraties<br />
geplante pootgoedknollen<br />
<strong>in</strong>fectie % geanalyseer<strong>de</strong> planten geïnfecteer<strong>de</strong> planten geanalyseer<strong>de</strong> knollen<br />
% geïnfecteer<strong>de</strong><br />
knollen<br />
G1 100 5,00a 98 5 891 1,91b G2 842c 1,31d 827 11 7748e 0,54f a : 5 aan <strong>de</strong> apikale kiem geïnoculeer<strong>de</strong> pootgoedknollen<br />
b : 1,91% = 17 geïnfecteer<strong>de</strong> knollen op 891<br />
c : aantal herplante knollen na bewar<strong>in</strong>g<br />
d : 1,31% = 11 geïnfecteer<strong>de</strong> knollen op 842<br />
e : <strong>de</strong> knollen <strong>van</strong> <strong>de</strong> geïnfecteer<strong>de</strong> planten uit G1 wer<strong>de</strong>n <strong>in</strong>dividueel geanalyseerd en <strong>de</strong> knollen <strong>van</strong> <strong>de</strong> overige planten wer<strong>de</strong>n <strong>in</strong> monsters <strong>van</strong> 200 knollen geanalyseerd<br />
f :0,45% = 42 geïnfecteer<strong>de</strong> knollen op 7748<br />
Na <strong>de</strong> eerste veldgeneratie werd r<strong>in</strong>grot<strong>in</strong>fectie vastgesteld<br />
<strong>in</strong> 17 <strong>van</strong> <strong>de</strong> 43 knollen <strong>van</strong> <strong>de</strong> 5 geïnfecteer<strong>de</strong> planten die<br />
op het perceel waren aangebracht. Op een totaal <strong>van</strong> 891<br />
geanalyseer<strong>de</strong> knollen werd <strong>de</strong> <strong>in</strong>itiële besmett<strong>in</strong>g bijgevolg<br />
gereduceerd <strong>van</strong> 5% tot 1,91%. Van <strong>de</strong> overige planten wer<strong>de</strong>n<br />
geen besmette knollen ge<strong>de</strong>tecteerd.<br />
Van <strong>de</strong> 17 geïnfecteer<strong>de</strong> knollen g<strong>in</strong>gen tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> bewar<strong>in</strong>g<br />
6 knollen verloren met r<strong>in</strong>grotexpressie. Na <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> veldgeneratie<br />
wer<strong>de</strong>n 42 r<strong>in</strong>grotbesmette knollen aangetro en<br />
op een totaal <strong>van</strong> 7748 geanalyseer<strong>de</strong> knollen. De uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijke<br />
besmett<strong>in</strong>g kwam bijgevolg uit op 0,54%, nagenoeg<br />
1/10<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> oorspronkelijke besmett<strong>in</strong>g. Van <strong>de</strong> 42 positief<br />
geteste knollen waren er 37 voortgebracht door <strong>de</strong> 11 aardap-<br />
pelplanten die uit gekend besmette knollen waren gegroeid.<br />
De overige 5 positief geteste knollen waren afkomstig <strong>van</strong><br />
drie planten die uit negatief geteste knollen <strong>van</strong> <strong>de</strong> eerste<br />
veldgeneratie waren gegroeid. Deze knollen waren weliswaar<br />
geproduceerd door <strong>de</strong> geïnfecteer<strong>de</strong> planten die als <strong>in</strong>itiële<br />
besmett<strong>in</strong>g op het G1 perceel waren aangebracht. In <strong>de</strong>ze<br />
knollen zou <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> r<strong>in</strong>grotbacterie <strong>in</strong> het navele<strong>in</strong><strong>de</strong><br />
bene<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectiegrens zijn geweest.<br />
75
76<br />
Besluit<br />
Het optre<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> r<strong>in</strong>grotbacterie <strong>in</strong> aardappelpootgoed<br />
is bijzon<strong>de</strong>r grillig en onvoorspelbaar door <strong>de</strong> latentie <strong>van</strong><br />
<strong>in</strong>fectie, <strong>de</strong> afwezigheid <strong>van</strong> verspreid<strong>in</strong>g op een perceel en<br />
verdunn<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>in</strong>itiële besmett<strong>in</strong>g <strong>in</strong> opeenvolgen<strong>de</strong><br />
veldgeneraties. Aangezien <strong>de</strong> nul-tolerantie wordt geïmplementeerd<br />
door bemonster<strong>in</strong>g is het voor <strong>de</strong> fytosanitaire<br />
autoriteit belangrijk om voor <strong>de</strong> dimensie <strong>van</strong> <strong>de</strong> monitor<strong>in</strong>g<br />
het niveau te <strong>de</strong> niëren waarbij r<strong>in</strong>grot niet wordt ge<strong>de</strong>tecteerd.<br />
Wordt 0,1% <strong>in</strong>fectie als grenswaar<strong>de</strong> aangenomen met<br />
een <strong>de</strong>tectiekans <strong>van</strong> 90% dan zou<strong>de</strong>n <strong>van</strong> elke partij 2300<br />
knollen moeten wor<strong>de</strong>n geanalyseerd. Dit is noch bedrijfseconomisch,<br />
noch labtechnisch uitvoerbaar. In het Belgische<br />
systeem wordt daarom het <strong>van</strong>gnet met <strong>de</strong> jnste mazen<br />
aan het beg<strong>in</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> productieketen geplaatst en nadien<br />
wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> mazen gemoduleerd i.f.v. <strong>de</strong> pootgoedklasse<br />
waarbij vooral ‘<strong>de</strong> v<strong>in</strong>ger aan <strong>de</strong> pols hou<strong>de</strong>n’ wordt beoogd.<br />
Voor <strong>de</strong> partijen die <strong>in</strong> <strong>de</strong> vermeer<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g wor<strong>de</strong>n geïntroduceerd<br />
geeft een monster <strong>van</strong> 1000 knollen een waarschijnlijkheid<br />
<strong>van</strong> 63% om 0,1% <strong>in</strong>fectie te <strong>de</strong>tecteren. Eens een partij<br />
basispootgoed wordt toegelaten <strong>in</strong> het productiesysteem<br />
zijn speci eke maatregelen noodzakelijk om <strong>in</strong>sleep <strong>van</strong><br />
r<strong>in</strong>grotbesmett<strong>in</strong>g te verh<strong>in</strong><strong>de</strong>ren, i.h.b. contact vermij<strong>de</strong>n<br />
met consumptie-aardappelen.<br />
2. Infectie en persistentie <strong>van</strong><br />
Ralstonia solanacearum ras3/biovar2<br />
<strong>in</strong> akkeronkrui<strong>de</strong>n en gewasrotaties<br />
na beregen<strong>in</strong>g met besmet oppervlaktewater<br />
De bacterie ras3/biovar2 is oorzaak <strong>van</strong> bru<strong>in</strong>rot <strong>van</strong> aardappel<br />
<strong>in</strong> gebie<strong>de</strong>n met gematigd klimaat. Na <strong>de</strong> eerste vaststell<strong>in</strong>gen<br />
<strong>in</strong> 1989 is bru<strong>in</strong>rot nu o cieel vastgesteld <strong>in</strong> 28 aardappelproducties<br />
waar<strong>van</strong> 22 zich voor<strong>de</strong><strong>de</strong>n <strong>in</strong> twee kerngebie<strong>de</strong>n met<br />
zandige bo<strong>de</strong>ms waar aardappelpercelen regelmatig wor<strong>de</strong>n<br />
beregend met oppervlaktewater. Een netwerk <strong>van</strong> waterlopen<br />
en bijhoren<strong>de</strong> afwater<strong>in</strong>gen werd <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze gebie<strong>de</strong>n post factum<br />
besmet bevon<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> bru<strong>in</strong>rotbacterie. De <strong>in</strong>sleep <strong>van</strong> het<br />
plantscha<strong>de</strong>lijke organisme heeft waarschijnlijk plaats gevon<strong>de</strong>n<br />
met primeuraardappelen uit Egypte. Na acci<strong>de</strong>ntele <strong>in</strong>troductie<br />
<strong>in</strong> het kanaal Bocholt-Herentals via besmet proceswater <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
aardappelverwerk<strong>in</strong>g heeft <strong>de</strong> bacterie zich <strong>in</strong> <strong>de</strong> wil<strong>de</strong> plant<br />
bitterzoet (Solanum dulcamara) kunnen vestigen. Bitterzoet is<br />
een doorleven<strong>de</strong> plant <strong>van</strong> <strong>de</strong> nachtscha<strong>de</strong>familie die courant<br />
aan <strong>de</strong> oevers <strong>van</strong> waterlopen voorkomt. In <strong>de</strong>ze habitat groeit<br />
ze met <strong>de</strong> wortels <strong>in</strong> het water. Monitor<strong>in</strong>gson<strong>de</strong>rzoek heeft <strong>de</strong><br />
verspreid<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> besmett<strong>in</strong>g <strong>in</strong> kaart gebracht zodat een<br />
fytosanitaire regelgev<strong>in</strong>g over het gebruik <strong>van</strong> oppervlaktewater<br />
voor landbouwteelten kon wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong>gesteld. Het M.B. <strong>van</strong> 14<br />
februari 2000 verbiedt het gebruik <strong>van</strong> oppervlaktewater voor<br />
beregen<strong>in</strong>g en voor toepass<strong>in</strong>g <strong>van</strong> gewasbescherm<strong>in</strong>gsmid<strong>de</strong>len<br />
op aardappelpercelen (en ook <strong>in</strong> <strong>de</strong> teelt <strong>van</strong> tomaat en<br />
auberg<strong>in</strong>e) <strong>in</strong> 42 gemeenten <strong>in</strong> <strong>de</strong> prov<strong>in</strong>cies Antwerpen en<br />
Limburg zoals afgebeeld <strong>in</strong> Figuur 2.
Figuur 2. Gebie<strong>de</strong>n met beregen<strong>in</strong>gsverbod voor aardappelpercelen en bemonster<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
oppervlaktewater<br />
1<br />
1 5 9 13 17 21 25 29 33 37 41 45 49<br />
Figuur 3. Evolutie <strong>van</strong> <strong>de</strong> besmett<strong>in</strong>g <strong>van</strong> Ralstonia solanacearum R3bv2 <strong>in</strong> kanaalwater<br />
gemeten aan een geïnfecteer<strong>de</strong> bitterzoetplant (ro<strong>de</strong> grafi ek: verloop <strong>van</strong> <strong>de</strong> waterbesmett<strong>in</strong>g<br />
op <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> tijdstippen <strong>van</strong> bemonster<strong>in</strong>g; blauwe grafi ek: trendlijn)<br />
Voor an<strong>de</strong>re akkerbouwgewassen geldt dit beregen<strong>in</strong>gsverbod<br />
niet. Nochtans is <strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong> onkrui<strong>de</strong>n<br />
en cultuurplanten, die niet tot <strong>de</strong> nachtscha<strong>de</strong>familie<br />
(Solanaceae) behoren, geweten dat ze <strong>in</strong> warme en vochtige<br />
weersomstandighe<strong>de</strong>n (latente) <strong>in</strong>fecties <strong>van</strong> Ralstonia<br />
solanacearum R3bv2 kunnen opnemen9 . Indien <strong>de</strong> bacterie<br />
dan levensvatbaar en virulent kan overw<strong>in</strong>teren, wat is het<br />
<strong>risico</strong> op bru<strong>in</strong>rot<strong>in</strong>fectie <strong>in</strong> het aardappelgewas dat daarop<br />
wordt verbouwd10 Ralstonia solanacearum is meetbaar <strong>in</strong> het water <strong>van</strong> het e<strong>in</strong><strong>de</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> lente tot het beg<strong>in</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> herfst<br />
?<br />
8 . Wortelactiviteit zorgt<br />
voor aanrijk<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> besmett<strong>in</strong>g en wordt vooral door <strong>de</strong><br />
opwarm<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het water gestuurd waardoor <strong>de</strong> bacterie actief<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> wortels vermeer<strong>de</strong>rt en uit <strong>de</strong> wortels <strong>in</strong> het water lekt.<br />
Neerslag zorgt voor verdunn<strong>in</strong>gse ecten. Er wor<strong>de</strong>n bijgevolg<br />
contam<strong>in</strong>atiepieken gemeten zoals <strong>in</strong> Figuur 3 voorgesteld.<br />
Besmette waterlopen kunnen maar wor<strong>de</strong>n geschoond door <strong>de</strong><br />
elim<strong>in</strong>atie <strong>van</strong> bitterzoet.<br />
log kve + 1 per liter<br />
1000000<br />
100000<br />
10000<br />
1000<br />
100<br />
10<br />
week<br />
77
Figuur 4. Proefopzet voor <strong>de</strong> analyse <strong>van</strong> <strong>in</strong>fectie en persistentie <strong>van</strong> Ralstonia<br />
solanacearum R3bv2 <strong>in</strong> wil<strong>de</strong> akkerplanten en cultuurgewassen<br />
De wetenschappelijke on<strong>de</strong>rbouw <strong>van</strong> <strong>de</strong> regelgev<strong>in</strong>g<br />
werd aangebracht door <strong>in</strong>zicht te verwerven <strong>in</strong> <strong>de</strong> bestemm<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> bru<strong>in</strong>rotbacterie <strong>in</strong> een regime <strong>van</strong> excessieve<br />
beregen<strong>in</strong>g (16 applicaties <strong>van</strong> 25 mm per m2) met besmet<br />
rivierwater (104-106 per liter) op cultuurgewassen en wil<strong>de</strong><br />
akkerplanten. Infectie en persistentie <strong>van</strong> <strong>de</strong> bru<strong>in</strong>rotbacterie<br />
werd naal geanalyseerd <strong>in</strong> 37 soorten wil<strong>de</strong> akkerplanten<br />
en 8 cultuurgewassen die als rotatie met aardappel kunnen<br />
wor<strong>de</strong>n geteeld. De proefopzet is afgebeeld <strong>in</strong> Figuur 4.<br />
De weerscondities tij<strong>de</strong>ns het on<strong>de</strong>rzoek waren heel bevor<strong>de</strong>rlijk<br />
voor <strong>de</strong> bru<strong>in</strong>rotbacterie <strong>van</strong> beg<strong>in</strong> juni tot e<strong>in</strong>d<br />
augustus met geduren<strong>de</strong> 43 dagen een maximumtemperatuur<br />
boven 25°C en 243 mm neerslag. Op het e<strong>in</strong><strong>de</strong> <strong>van</strong> het<br />
beregen<strong>in</strong>gsregime waren virulente cellen <strong>van</strong> Ralstonia<br />
solanacearum geïsoleerd uit <strong>de</strong> wortels <strong>van</strong> 5 éénjarige wil<strong>de</strong><br />
akkerplanten, m.n. papegaaienkruid (Amaranthus retro exus),<br />
melganzenvoet (Chenopodium album), gele ganzenbloem<br />
(Chrysanthemum segetum), kle<strong>in</strong> kruiskruid (Senecio vulgaris)<br />
78<br />
Zan<strong>de</strong>rbeek<br />
4m 2 veldjes met<br />
cultuurgewassen<br />
als latijns<br />
vierkant<br />
Bemonster<strong>in</strong>g <strong>van</strong> wil<strong>de</strong><br />
akkerplanten <strong>in</strong><br />
haspelberegen<strong>in</strong>g<br />
besmette bitterzoetplant <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
Zan<strong>de</strong>rbeek<br />
boon Italiaans raaigras<br />
sp<strong>in</strong>azie voe<strong>de</strong>rbiet<br />
erwt witte klaver<br />
tarwe onbeteeld<br />
mais aardappel 'Nicola'<br />
en kle<strong>in</strong>e brandnetel (Urtica urens). Er werd echter geen<br />
<strong>in</strong>fectie <strong>in</strong> <strong>de</strong> stengel vastgesteld. In zwarte nachtscha<strong>de</strong><br />
(Solanum nigrum) daarentegen wer<strong>de</strong>n zowel wortel<strong>in</strong>fectie<br />
als systemische <strong>in</strong>fectie aangetoond. De resultaten zijn voorgesteld<br />
<strong>in</strong> Figuur 5.<br />
1 2 3<br />
4 5 6<br />
Figuur 5. Aanwezigheid <strong>van</strong> virulente cellen <strong>van</strong> Ralstonia solanacearum R3bv2 <strong>in</strong> wil<strong>de</strong><br />
akkerplanten <strong>in</strong> een regime <strong>van</strong> excessieve beregen<strong>in</strong>g met besmet rivierwater<br />
( 1Amaranthus retrofl exus, 2Chenopodium album, 3Chrysanthemum segetum, 4Senecio vulgaris, 5Solanum nigrum, 6Urtica urens)<br />
Ralstonia solanacearum werd niet aangetro en <strong>in</strong> een doorleven<strong>de</strong><br />
wil<strong>de</strong> akkerplant noch <strong>in</strong> <strong>de</strong> aangeplante cultuurgewassen.<br />
Op <strong>de</strong> aardappelveldjes waren 63 <strong>van</strong> <strong>de</strong> 150 planten<br />
<strong>in</strong> meer of m<strong>in</strong><strong>de</strong>re mate met bru<strong>in</strong>rot geïnfecteerd. Bo<strong>de</strong>mbesmett<strong>in</strong>g<br />
was evi<strong>de</strong>nt tij<strong>de</strong>ns het beregen<strong>in</strong>gsregime maar<br />
17 dagen na <strong>de</strong> laatste beregen<strong>in</strong>g al niet meer aantoonbaar.<br />
De bru<strong>in</strong>rotbacterie bereikte <strong>de</strong> hoogste <strong>de</strong>nsiteit <strong>in</strong> zwarte<br />
nachtscha<strong>de</strong> en <strong>de</strong>ze plant werd als mo<strong>de</strong>l gekozen om<br />
<strong>de</strong> persistentie en <strong>in</strong>fectiviteit na natuurlijke overw<strong>in</strong>ter<strong>in</strong>g<br />
te on<strong>de</strong>rzoeken. In grondconta<strong>in</strong>ers <strong>van</strong> 45 liter wer<strong>de</strong>n<br />
25-30 nachtscha<strong>de</strong>planten door soil drench<strong>in</strong>g geïnfecteerd
met Ralstonia solanacearum R3bv2. De conta<strong>in</strong>ers wer<strong>de</strong>n<br />
<strong>in</strong>gegraven om het grondoppervlak gelijk te zetten met <strong>de</strong><br />
omgev<strong>in</strong>gsspiegel. Besmett<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> conta<strong>in</strong>ers werd <strong>van</strong> half<br />
<strong>de</strong>cember tot half april op verschillen<strong>de</strong> diepte gemeten. De<br />
nachtscha<strong>de</strong>planten wer<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> vorst vernietigd. Half<br />
april was een residu <strong>van</strong> virulente cellen <strong>van</strong> <strong>de</strong> bru<strong>in</strong>rotbacterie<br />
enkel nog meetbaar <strong>in</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rste grondlagen <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
conta<strong>in</strong>ers zoals aangegeven <strong>in</strong> Figuur 6.<br />
10000000<br />
log Raso per gram grond<br />
1000000<br />
100000<br />
10000<br />
1000<br />
100<br />
10<br />
1<br />
w44 w48 w02 w06 w10 w14<br />
bemonster<strong>in</strong>g<br />
Figuur 6. Persistentie <strong>van</strong> Ralstonia solanacearum R3bv2 op 20-30 cm diepte <strong>in</strong> grondconta<strong>in</strong>ers<br />
tij<strong>de</strong>ns en na overw<strong>in</strong>ter<strong>in</strong>g <strong>van</strong> zwarte nachtscha<strong>de</strong> geïnfecteerd door soil<br />
drench<strong>in</strong>g (verschillen<strong>de</strong> curves stellen verschillen<strong>de</strong> grondconta<strong>in</strong>ers voor)<br />
In elke conta<strong>in</strong>er wer<strong>de</strong>n dan 3 pootgoedknollen Nicola geplant<br />
en opgekweekt. Na 75 dagen wer<strong>de</strong>n noch <strong>in</strong> aardappelplanten<br />
noch <strong>in</strong> aardappelknollen (latente) bru<strong>in</strong>rot<strong>in</strong>fecties<br />
vastgesteld. Op dat ogenblik werd er ook geen residu <strong>van</strong><br />
Ralstonia solanacearum meer gemeten <strong>in</strong> <strong>de</strong> grond.<br />
Besluit<br />
Door beregen<strong>in</strong>g kan Ralstonia solanacearum R3Bv2 aanwezig<br />
zijn <strong>in</strong> wortelomgev<strong>in</strong>gen <strong>van</strong> éénjarige wil<strong>de</strong> akkerplanten.<br />
Na overw<strong>in</strong>ter<strong>in</strong>g <strong>van</strong> geïnfecteer<strong>de</strong> zwarte nachtscha<strong>de</strong><br />
(Solanum nigrum) zijn levensvatbare en virulente bacteriecellen<br />
beschikbaar <strong>in</strong> <strong>de</strong> grond. Dit besmett<strong>in</strong>gsresidu resulteert<br />
niet <strong>in</strong> bru<strong>in</strong>rot<strong>in</strong>fectie <strong>in</strong> aardappelplanten of aardappelknollen.<br />
Er waren geen aanwijz<strong>in</strong>gen dat cellen <strong>van</strong> Ralstonia<br />
solanacearum waren omgezet <strong>in</strong> een levensvatbare maar<br />
niet-kweekbare vorm. On<strong>de</strong>r <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksomstandighe<strong>de</strong>n<br />
blijkt dat beregen<strong>in</strong>g <strong>van</strong> landbouwpercelen met oppervlaktewater<br />
dat besmet is met Ralstonia solanacearum tij<strong>de</strong>ns het<br />
teeltjaar voorafgaand aan aardappel geen aanwijsbaar <strong>risico</strong><br />
<strong>in</strong>houdt voor bru<strong>in</strong>rot<strong>in</strong>fecties.<br />
3. Algemeen besluit<br />
Door <strong>in</strong>zicht te verwerven <strong>in</strong> sleutelaspecten <strong>van</strong> <strong>de</strong> biologie<br />
en <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miologie is het mogelijk om voldoen<strong>de</strong> wetenschappelijke<br />
on<strong>de</strong>rbouw te bie<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> fytosanitaire<br />
programma’s over r<strong>in</strong>grot en bru<strong>in</strong>rot <strong>van</strong> aardappel. Door<br />
een e ciënte monitor<strong>in</strong>g en rele<strong>van</strong>te regelgev<strong>in</strong>g kan aan<br />
<strong>de</strong> sector <strong>de</strong> nodige bescherm<strong>in</strong>g wor<strong>de</strong>n gegeven tegen <strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>sleep <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze ziekten.<br />
79
80<br />
4. Referenties<br />
1. Lund et al., 1985. Am Potato J, 62:347.<br />
2. Clayton et al., 1988. Am Potato J, 65:711.<br />
3. De Boer et al., 1992. Potato Res, 35:207.<br />
4. De Boer et al., 1990. Am Potato J, 67:685.<br />
5. Hukkanen et al., 2005. J Plant Dis Prot, 112:88.<br />
6. Langerfeld et al., 1992. Nachrichtenblatt <strong>de</strong>s Deutschen<br />
P anzenschutzdienstes, 44:157.<br />
7. Mansfeld-Giese, 1997. Potato Res, 40:229.<br />
8. Elph<strong>in</strong>stone et al., 1998. EPPO Bullet<strong>in</strong>, 26:663.<br />
9. Janse et al., 2004. J Plant Pathol, 86:147.<br />
10. Van Vaerenbergh et al., 2006. Presentation at the 4th<br />
International Bacterial Wilt Symposium, York, July 2006.
<strong>Toepass<strong>in</strong>g</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
door <strong>risico</strong>beheer<strong>de</strong>rs<br />
81
<strong>Toepass<strong>in</strong>g</strong> <strong>van</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> door <strong>risico</strong>beheer<strong>de</strong>rs<br />
Frans Verstraete<br />
Europese Commissie<br />
De Veror<strong>de</strong>n<strong>in</strong>g (EG) Nr. 178/2002 <strong>van</strong> het Europese Parlement<br />
en <strong>de</strong> Raad <strong>van</strong> 28 januari 2002 tot vaststell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
algemene beg<strong>in</strong>selen en voorschriften <strong>van</strong> <strong>de</strong> levensmid<strong>de</strong>lenwetgev<strong>in</strong>g,<br />
tot opricht<strong>in</strong>g <strong>van</strong> en Europese Autoriteit voor<br />
voedselveiligheid en tot vaststell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> procedures voor<br />
voedselveiligheidsaangelegenhe<strong>de</strong>n (hierna “<strong>de</strong> algemene<br />
levensmid<strong>de</strong>lenwetgev<strong>in</strong>g” genoemd) legt wettelijk vast hoe<br />
op Europees niveau <strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> door <strong>risico</strong>beheer<strong>de</strong>rs<br />
dient toegepast te wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong> aangelegenhe<strong>de</strong>n betre en<strong>de</strong><br />
voedselveiligheid.<br />
De algemene levensmid<strong>de</strong>lenwetgev<strong>in</strong>g beoogt het verzekeren<br />
<strong>van</strong> een hoog niveau <strong>van</strong> bescherm<strong>in</strong>g <strong>van</strong> het leven<br />
en gezondheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> mens, reken<strong>in</strong>g hou<strong>de</strong>nd met <strong>de</strong><br />
bescherm<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> gezondheid en welzijn <strong>van</strong> dieren, <strong>de</strong><br />
gezondheid <strong>van</strong> planten en het milieu.<br />
Met het oog op een voldoen<strong>de</strong> omvatten<strong>de</strong> en geïntegreer<strong>de</strong><br />
bena<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> voedselveiligheid dient het begrip levensmid<strong>de</strong>lenwetgev<strong>in</strong>g<br />
ruim opgevat te wor<strong>de</strong>n en een breed<br />
scala aan bepal<strong>in</strong>gen te omvatten die direct of <strong>in</strong>direct op <strong>de</strong><br />
voedsel- en voe<strong>de</strong>rveiligheid <strong>van</strong> <strong>in</strong>vloed zijn, <strong>in</strong>clusief bepal<strong>in</strong>gen<br />
betre en<strong>de</strong> materiaal en voorwerpen die <strong>in</strong> aanrak<strong>in</strong>g<br />
komen met levensmid<strong>de</strong>len, diervoe<strong>de</strong>rs en an<strong>de</strong>re landbouwgrondsto<br />
en die bij <strong>de</strong> primaire productie wor<strong>de</strong>n gebruikt.<br />
Om <strong>de</strong> voedselveiligheid te waarborgen, moeten alle aspecten<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> voedselproductieketen als één geheel wor<strong>de</strong>n<br />
beschouwd, <strong>van</strong>af <strong>de</strong> productie <strong>van</strong> diervoe<strong>de</strong>rs, met <strong>in</strong>begrip<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> primaire productie, tot en met het verkopen of verstrekken<br />
<strong>van</strong> voedsel aan <strong>de</strong> consument, aangezien elk on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el<br />
daar<strong>van</strong> op <strong>de</strong> voedselveiligheid <strong>van</strong> <strong>in</strong>vloed kan zijn.<br />
Ingeval levensmid<strong>de</strong>lenwetgev<strong>in</strong>g gericht is op het beperken,<br />
wegnemen of vermij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> een gezondheids<strong>risico</strong>, vormen<br />
<strong>de</strong> drie samenhangen<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len <strong>van</strong> <strong>risico</strong>analyse<br />
— <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>, <strong>risico</strong>management en <strong>risico</strong>communicatie<br />
— een systematische methodologie voor het vaststellen <strong>van</strong><br />
doeltre en<strong>de</strong>, evenredige en doelgerichte maatregelen of<br />
an<strong>de</strong>re acties ter bescherm<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> gezondheid.<br />
Met het oog op het vertrouwen <strong>in</strong> <strong>de</strong> wetenschappelijke<br />
grondslag <strong>van</strong> <strong>de</strong> levensmid<strong>de</strong>lenwetgev<strong>in</strong>g dienen <strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>s<br />
op onafhankelijke, objectieve en doorzichtige<br />
wijze te gebeuren en te zijn gebaseerd op <strong>de</strong> beschikbare<br />
wetenschappelijke <strong>in</strong>formatie en gegevens.<br />
Erkend wordt dat <strong>in</strong> sommige gevallen een wetenschappelijke<br />
<strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> alleen onvoldoen<strong>de</strong> gegevens biedt<br />
om daarop een <strong>risico</strong>managementbesliss<strong>in</strong>g te baseren, en<br />
dat op goe<strong>de</strong> gron<strong>de</strong>n ook an<strong>de</strong>re rele<strong>van</strong>te factoren <strong>in</strong> aan-<br />
83
merk<strong>in</strong>g moeten wor<strong>de</strong>n genomen, waaron<strong>de</strong>r maatschappelijke,<br />
economische, traditionele, ethische en milieufactoren<br />
evenals <strong>de</strong> uitvoerbaarheid <strong>van</strong> controles.<br />
Ten behoeve <strong>van</strong> <strong>de</strong> gezondheidsbescherm<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong> Europese<br />
Unie is het voorzorgsbeg<strong>in</strong>sel aangevoerd, wat tot<br />
belemmer<strong>in</strong>gen voor het vrije verkeer <strong>van</strong> levensmid<strong>de</strong>len<br />
en diervoe<strong>de</strong>rs kan lei<strong>de</strong>n. Daarom werd voor <strong>de</strong> hele Unie<br />
een uniforme basis voor <strong>de</strong> toepass<strong>in</strong>g <strong>van</strong> dat beg<strong>in</strong>sel<br />
vastgesteld.<br />
In speci eke omstandighe<strong>de</strong>n waar<strong>in</strong> er een <strong>risico</strong> voor het<br />
leven of <strong>de</strong> gezondheid is, maar er nog wetenschappelijke<br />
onzekerheid heerst, biedt het voorzorgsbeg<strong>in</strong>sel een mogelijkheid<br />
om te bepalen met welke <strong>risico</strong>beheers<strong>in</strong>gmaatregelen<br />
of an<strong>de</strong>re maatregelen het <strong>in</strong> <strong>de</strong> Europese Unie gekozen<br />
hoge niveau <strong>van</strong> gezondheidsbescherm<strong>in</strong>g kan wor<strong>de</strong>n<br />
gewaarborgd.<br />
Voedselveiligheid en <strong>de</strong> bescherm<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> belangen<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> consument wor<strong>de</strong>n steeds belangrijkere kwesties<br />
voor het grote publiek, niet-gouvernementele organisaties,<br />
beroepsorganisaties, <strong>in</strong>ternationale han<strong>de</strong>lspartners en han<strong>de</strong>lsorganisaties.<br />
Het vertrouwen <strong>van</strong> <strong>de</strong> consument en <strong>de</strong><br />
han<strong>de</strong>lspartners moet wor<strong>de</strong>n gewaarborgd door op open,<br />
transparante wijze levensmid<strong>de</strong>lenwetgev<strong>in</strong>g tot stand te<br />
brengen, en doordat <strong>de</strong> overheid <strong>de</strong> nodige stappen neemt<br />
om het publiek te <strong>in</strong>formeren als er re<strong>de</strong>lijke gron<strong>de</strong>n zijn<br />
om te vermoe<strong>de</strong>n dat een levensmid<strong>de</strong>l een <strong>risico</strong> voor <strong>de</strong><br />
gezondheid kan <strong>in</strong>hou<strong>de</strong>n.<br />
84
Algemene<br />
aanbevel<strong>in</strong>gen<br />
en conclusies<br />
85
Algemene aanbevel<strong>in</strong>gen en conclusies<br />
Xavier Van Huff el<br />
FAVV<br />
Het Wetenschappelijk Comité <strong>van</strong> het FAVV organiseer<strong>de</strong>,<br />
samen met het wetenschappelijk secretariaat, op 20 oktober<br />
2006 een workshop getiteld “<strong>Toepass<strong>in</strong>g</strong> <strong>van</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong>”. Deze workshop stond on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> wetenschappelijke<br />
leid<strong>in</strong>g <strong>van</strong> Prof. dr. ir. D. Berkvens - lid <strong>van</strong> het<br />
Wetenschappelijk Comité – en werd bijgewoond door een<br />
140-tal genodig<strong>de</strong>n, afkomstig uit diverse geled<strong>in</strong>gen (overheid,<br />
aca<strong>de</strong>mische wereld, sectoren, on<strong>de</strong>rzoeks<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen,<br />
adviesorganen, consumenten, …).<br />
De doelstell<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> workshop bestond er<strong>in</strong>, <strong>in</strong> <strong>de</strong> eerste<br />
plaats, het ka<strong>de</strong>r te schetsen waar<strong>in</strong> <strong>risico</strong>analyse <strong>in</strong> het<br />
dome<strong>in</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> veiligheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong> zich afspeelt<br />
en te wijzen op <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n en beperk<strong>in</strong>gen er<strong>van</strong>.<br />
Vervolgens wer<strong>de</strong>n een aantal praktisch voorbeel<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
uitgewerkte gevalsstudies voorgesteld.<br />
De volgen<strong>de</strong> aandachtspunten kwamen hierbij aan bod.<br />
Risico-<strong>evaluatie</strong> is één <strong>van</strong> <strong>de</strong> drie pijlers <strong>van</strong> <strong>risico</strong>analyse<br />
Risico-<strong>evaluatie</strong> is naast <strong>risico</strong>management en <strong>risico</strong>communicatie<br />
één <strong>van</strong> <strong>de</strong> drie pijlers <strong>van</strong> <strong>risico</strong>analyse. Risico-<strong>evaluatie</strong><br />
staat centraal <strong>in</strong> <strong>de</strong> basisopdracht <strong>van</strong> het FAVV en zorgt<br />
voor <strong>de</strong> aanstur<strong>in</strong>g <strong>van</strong> controleprogramma’s, monsternameen<br />
analyseplannen en dus voor het nemen <strong>van</strong> a<strong>de</strong>quate<br />
beleidsbesliss<strong>in</strong>gen.<br />
Ook op Europees vlak wordt <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> als kernproces<br />
voor beleidsvoorbereid<strong>in</strong>g en -besliss<strong>in</strong>g gebruikt. Er bestaat<br />
evenwel nog geen dui<strong>de</strong>lijke harmonisatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> bena<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g<br />
en <strong>de</strong> methodologie aangewend door <strong>de</strong> lidstaten voor<br />
het uitvoeren <strong>van</strong> een <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>. Het EFSA heeft dit dan<br />
ook als een belangrijke doelstell<strong>in</strong>g vooropgesteld voor <strong>de</strong><br />
komen<strong>de</strong> jaren.<br />
In <strong>de</strong> workshop wer<strong>de</strong>n verschillen<strong>de</strong> aspecten bena<strong>de</strong>rd die<br />
<strong>van</strong> primordiaal belang zijn voor het <strong>de</strong>skundig uitvoeren <strong>van</strong><br />
een <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> en voor <strong>de</strong> <strong>in</strong>terpretatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> resultaten<br />
er<strong>van</strong>.<br />
Gebruik maken <strong>van</strong> een uniforme, correcte term<strong>in</strong>ologie<br />
Bij <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> dient een uniforme, correcte term<strong>in</strong>ologie<br />
gebruikt te wor<strong>de</strong>n tene<strong>in</strong><strong>de</strong> begripsverwarr<strong>in</strong>g te voorkomen.<br />
Denken we bijvoorbeeld aan <strong>de</strong> basisbegrippen “gevaar”<br />
en “<strong>risico</strong>” die niet met elkaar mogen verward wor<strong>de</strong>n.<br />
Het belang <strong>van</strong> een correcte term<strong>in</strong>ologie werd trouwens<br />
reeds vroegtijdig door het Wetenschappelijk Comité herkend.<br />
Dit heeft geleid tot het opstellen <strong>van</strong> een brochure “Term<strong>in</strong>ologie<br />
<strong>in</strong>zake gevaren- en <strong>risico</strong>analyse volgens <strong>de</strong> Co<strong>de</strong>x<br />
Alimentarius” die op het <strong>in</strong>ternet consulteerbaar is (www.<br />
favv-afsca.fgov.be/home/com-sci/doc/thema/SciCom_Term_<br />
Nl.pdf ). Ook bij het opstellen <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze brochure “<strong>Toepass<strong>in</strong>g</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong>” werd aan <strong>de</strong> auteurs<br />
87
ijzon<strong>de</strong>re aandacht gevraagd voor het aanwen<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
correcte term<strong>in</strong>ologie.<br />
Risico-<strong>evaluatie</strong> is een gestructureerd, wetenschappelijk<br />
on<strong>de</strong>rbouwd, onafhankelijk, objectief en transparant proces<br />
Risico-<strong>evaluatie</strong> bestaat uit een gestructureer<strong>de</strong>, stapsgewijze,<br />
wetenschappelijke <strong>de</strong>nkoefen<strong>in</strong>g (<strong>de</strong>sk-top research)<br />
die onafhankelijk, objectief, transparant en multi-discipl<strong>in</strong>air<br />
verloopt.<br />
Uitgaan<strong>de</strong> <strong>van</strong> een dui<strong>de</strong>lijke, goed omschreven vraagstell<strong>in</strong>g<br />
wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> referentietermen waarb<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
zal uitgevoerd wor<strong>de</strong>n beschreven. De <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
is gekenmerkt door vier hoofdbestand<strong>de</strong>len met name: <strong>de</strong><br />
gevareni<strong>de</strong>nti catie, <strong>de</strong> gevarenkarakterisatie, <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>gsschatt<strong>in</strong>g<br />
en <strong>de</strong> <strong>risico</strong>karakterisatie.<br />
Afhankelijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> beschikbaarheid en aard <strong>van</strong> <strong>de</strong> gegevens<br />
zal een kwalitatieve of kwantitatieve <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
uitgevoerd wor<strong>de</strong>n of een comb<strong>in</strong>atie <strong>van</strong> bei<strong>de</strong>n. De<br />
methodologie voor het uitvoeren <strong>van</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> is nog<br />
<strong>in</strong> volle evolutie. Naast een kwalitatieve bena<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g opteert<br />
men meer en meer voor kwantitatieve metho<strong>de</strong>n. Deze<br />
kunnen <strong>van</strong> <strong>de</strong>term<strong>in</strong>istische (punctueel) aard zijn of kunnen<br />
berusten op een probabilistische aanpak. Deze laatste houdt<br />
reken<strong>in</strong>g met <strong>de</strong> distributie <strong>van</strong> <strong>de</strong> data. Meer complexe<br />
vraagstell<strong>in</strong>gen kunnen bestu<strong>de</strong>erd wor<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong><br />
<strong>risico</strong>-baten analyse en scenario-analysemetho<strong>de</strong>n.<br />
Risico-<strong>evaluatie</strong> vereist een multidiscipl<strong>in</strong>aire bena<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g die<br />
steunt op <strong>de</strong> onafhankelijke expertise afkomstig uit verschil-<br />
88<br />
len<strong>de</strong> discipl<strong>in</strong>es: microbiologie, chemie, statistiek, epi<strong>de</strong>miologie,<br />
toxicologie, voedseltechnologie, maatschappelijke<br />
gezondheidskun<strong>de</strong>,…<br />
Een soli<strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> staat of valt met <strong>de</strong> beschikbaarheid<br />
en <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> gegevens<br />
Het verzamelen, selecteren, or<strong>de</strong>nen en beoor<strong>de</strong>len <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
gegevens is een belangrijk en essentieel on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> het<br />
<strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> proces dat een groot ge<strong>de</strong>elte <strong>van</strong> <strong>de</strong> tijdsbested<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> beslag neemt.<br />
Het is noodzakelijk om over numerieke data te beschikken<br />
die zowel verband hou<strong>de</strong>n met het gevaar als met <strong>de</strong> voedsel<strong>in</strong>name.<br />
Deze data dienen door <strong>de</strong> expert <strong>in</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
op een kritische manier benut te wor<strong>de</strong>n.<br />
Het resultaat <strong>van</strong> een <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> studie is nooit <strong>de</strong> nitief.<br />
Van zodra nieuwe data ter beschikk<strong>in</strong>g komen dient het<br />
proces herhaald te wor<strong>de</strong>n.<br />
De enige zekerheid bij <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> is het bestaan <strong>van</strong><br />
onzekerheid<br />
Onzekerheid is een <strong>in</strong>herent kenmerk <strong>van</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>.<br />
Deze onzekerheid kan te maken hebben met een gebrek aan<br />
kennis (epistemologische onzekerheid) of aan (biologische)<br />
variabiliteit (stochastische onzekerheid). De <strong>risico</strong>beoor<strong>de</strong>laar<br />
dient <strong>de</strong>ze onzekerhe<strong>de</strong>n te i<strong>de</strong>nti ceren en ermee reken<strong>in</strong>g<br />
te hou<strong>de</strong>n bij het uitvoeren <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>.<br />
Het bestaan <strong>van</strong> onzekerheid mag niet lichtvaardig wor<strong>de</strong>n<br />
aangegrepen om het voorzorgspr<strong>in</strong>cipe <strong>in</strong> te roepen bij te
nemen besliss<strong>in</strong>gen. Over dit voorzorgspr<strong>in</strong>cipe werd tij<strong>de</strong>ns<br />
<strong>de</strong> workshop <strong>van</strong> 2005 dieper <strong>in</strong>gegaan. De teksten hierover<br />
zijn terug te v<strong>in</strong><strong>de</strong>n op <strong>de</strong> website <strong>van</strong> het FAVV (www.favvafsca.fgov.be/home/com-sci/workshops_nl.asp#02).<br />
Al doen<strong>de</strong> leert men – Oefen<strong>in</strong>g baart kunst<br />
Vermits er geen welomschreven, gestandaardiseer<strong>de</strong> metho<strong>de</strong><br />
bestaat voor <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> is het belangrijk om kennis<br />
en kun<strong>de</strong> te verwerven door het uitvoeren <strong>van</strong> gevalsstudies.<br />
Het resultaat er<strong>van</strong> dient kritisch te wor<strong>de</strong>n beoor<strong>de</strong>eld<br />
(peer-review). B<strong>in</strong>nen het Wetenschappelijk Comité <strong>van</strong> het<br />
FAVV gebeurt <strong>de</strong>ze peer-review <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>, uitgevoerd<br />
door het wetenschappelijk secretariaat en een ad hoc<br />
werkgroep, door het voltallig Wetenschappelijk Comité.<br />
Tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> workshop wer<strong>de</strong>n een aantal gevalsstudies uit<br />
diverse sectoren voorgesteld. Hierbij kwamen verschillen<strong>de</strong><br />
gevaren aan bod zoals: Campylobacter en Salmonella <strong>in</strong><br />
pluimveeproducten, quaranta<strong>in</strong>ebacteriën <strong>in</strong> aardappelen,<br />
diox<strong>in</strong>es <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong> en mycotox<strong>in</strong>e <strong>in</strong> appelsap.<br />
Zowel voorbeel<strong>de</strong>n <strong>van</strong> een <strong>de</strong>term<strong>in</strong>istische als <strong>van</strong> een<br />
probabilistische <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> wer<strong>de</strong>n uitgewerkt. Er werd<br />
eveneens <strong>in</strong>gegaan op metho<strong>de</strong>n (zoals <strong>de</strong> <strong>risico</strong>-baten <strong>evaluatie</strong>)<br />
die toelaten om bij con ictsituaties tussen voor<strong>de</strong>lige<br />
voed<strong>in</strong>gsaanbevel<strong>in</strong>gen (visconsumptie en omega-3-vetzuren)<br />
en toxicologische gevaren (visconsumptie en contam<strong>in</strong>anten)<br />
<strong>de</strong> consument toch correct voor te lichten. Er bestaat<br />
op dit ogenblik evenwel geen consensus over gemeenschappelijke<br />
parameters die het gezondheidsvoor<strong>de</strong>el of –na<strong>de</strong>el<br />
<strong>van</strong> voedsel kunnen meten.<br />
De laatste spreker tenslotte g<strong>in</strong>g dieper <strong>in</strong> op <strong>de</strong> aanwend<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> door <strong>risico</strong>beheer<strong>de</strong>rs. Wetenschappelijk<br />
on<strong>de</strong>rbouw<strong>de</strong> <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> is één <strong>van</strong> <strong>de</strong> belangrijkste<br />
uitgangspunten <strong>van</strong> <strong>risico</strong>beheer. Bij het vastleggen <strong>van</strong><br />
normen steunen <strong>de</strong> <strong>risico</strong>beheer<strong>de</strong>rs zich evenwel ook op<br />
an<strong>de</strong>re, maatschappelijke criteria om tot besluitvorm<strong>in</strong>g te<br />
komen. Ook communicatie naar <strong>de</strong> consument werd als een<br />
belangrijke taak <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>risico</strong>beheer<strong>de</strong>r aanzien.<br />
Deze brochure werd opgesteld tene<strong>in</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>volle<br />
bijdragen <strong>van</strong> <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> sprekers <strong>van</strong> <strong>de</strong> workshop<br />
2006 te valoriseren. Het wetenschappelijk secretariaat wenst<br />
dan ook alle personen en me<strong>de</strong>werkers die hieraan hebben<br />
bijgedragen <strong>in</strong> het bijzon<strong>de</strong>r te bedanken.<br />
89
Verklaren<strong>de</strong> woor<strong>de</strong>nlijst<br />
91
Co<strong>de</strong>x Alimentarius<br />
De Co<strong>de</strong>x Alimentarius (Latijns voor “voedselwet”) is een verzamel<strong>in</strong>g<br />
<strong>van</strong> <strong>in</strong>ternationaal gel<strong>de</strong>n<strong>de</strong> wetten en regels over<br />
werkwijzen, richtlijnen en aanbevel<strong>in</strong>gen met betrekk<strong>in</strong>g<br />
tot voedsel, productie <strong>van</strong> levensmid<strong>de</strong>len en voedselveiligheid.<br />
De teksten <strong>van</strong> dit stelsel <strong>van</strong> wetten en regels wor<strong>de</strong>n<br />
ontwikkeld door <strong>de</strong> Co<strong>de</strong>x Alimentarius Commissie (CCA),<br />
een <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g die <strong>in</strong> 1963 door <strong>de</strong> Voedsel- en landbouworganisatie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Verenig<strong>de</strong> Naties (FAO), en <strong>de</strong> Wereldgezondheidsorganisatie<br />
(WHO) werd opgericht.<br />
Cumulatieve probabiliteit<br />
De cumulatieve probabiliteit is <strong>de</strong> kans dat een variabele X<br />
(vb. concentratie <strong>van</strong> een contam<strong>in</strong>ant) kle<strong>in</strong>er of gelijk is aan<br />
<strong>de</strong> waar<strong>de</strong> x (vb. 50 µg/kg).<br />
DL (Detectielimiet)<br />
De <strong>de</strong>tectielimiet is <strong>de</strong> kle<strong>in</strong>ste hoeveelheid <strong>van</strong> een substantie<br />
die kan on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n, met een analytische test,<br />
<strong>van</strong> afwezigheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> substantie met een vooraf bepaal<strong>de</strong><br />
zekerheid.<br />
Determ<strong>in</strong>istische <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
De <strong>de</strong>term<strong>in</strong>istische metho<strong>de</strong> maakt voor ie<strong>de</strong>re variabele<br />
<strong>van</strong> het mo<strong>de</strong>l gebruik <strong>van</strong> een puntschatt<strong>in</strong>g (bijvoorbeeld<br />
gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong>) om <strong>de</strong> output <strong>van</strong> het mo<strong>de</strong>l te bepalen.<br />
Doser<strong>in</strong>g-respons<br />
De doser<strong>in</strong>g-respons is <strong>de</strong> bepal<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> relatie tussen <strong>de</strong><br />
om<strong>van</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> blootstell<strong>in</strong>g (doser<strong>in</strong>g) aan een chemisch,<br />
biologisch of fysisch agens en <strong>de</strong> ernst en/of frequentie <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> geassocieer<strong>de</strong> gezondheidse ecten (respons).<br />
FAO (Food and Agricultural Organisation)<br />
De Voedsel- en Landbouworganisatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> Verenig<strong>de</strong> Naties<br />
is een organisatie die tot doel heeft om <strong>de</strong> hongersnood<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> wereld te bestrij<strong>de</strong>n.<br />
Guilla<strong>in</strong>-Barrésyndroom<br />
Het Guilla<strong>in</strong>-Barrésyndroom is een neuromusculaire aandoen<strong>in</strong>g<br />
bij <strong>de</strong> mens die het niet of onvoldoen<strong>de</strong> functioneren<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> spieren veroorzaakt.<br />
ICPP (International Convention for Plant Protection)<br />
Het ICPP is een <strong>in</strong>ternationaal verdrag dat tot doel heeft actie<br />
te on<strong>de</strong>rnemen tegen <strong>de</strong> <strong>in</strong>sleep en verspreid<strong>in</strong>g <strong>van</strong> scha<strong>de</strong>lijke<br />
organismen, alsme<strong>de</strong> het bevor<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> a<strong>de</strong>quate<br />
bestrijd<strong>in</strong>gsmaatregelen.<br />
Inci<strong>de</strong>ntie<br />
De <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>ntie is het aantal nieuwe gevallen <strong>van</strong> een ziekte<br />
per tijdseenheid, per aantal <strong>van</strong> <strong>de</strong> beschouw<strong>de</strong> populatie.<br />
De <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>ntie mag niet wor<strong>de</strong>n verward met <strong>de</strong> prevalentie<br />
die aangeeft hoeveel mensen/dieren uit een gegeven aantal<br />
op een bepaald moment aan een ziekte lij<strong>de</strong>n.<br />
93
94<br />
Interspecifi eke variabiliteit<br />
De variabiliteit tussen verschillen<strong>de</strong> species.<br />
Intraspecifi eke variabiliteit<br />
De variabiliteit b<strong>in</strong>nen een zelf<strong>de</strong> species.<br />
Iteratie<br />
Een iteratie is een zich herhalend proces dat toelaat een<br />
bereken<strong>in</strong>g uit te voeren.<br />
JECFA (Jo<strong>in</strong>t FAO/WHO Expert Committee on Food Additives)<br />
JECFA is een <strong>in</strong>ternationaal wetenschappelijk comité <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
FAO en WHO. Aan<strong>van</strong>kelijk werd het opgericht om <strong>de</strong> veiligheid<br />
<strong>van</strong> additieven te on<strong>de</strong>rzoeken. Later kwam daar <strong>de</strong><br />
beoor<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>van</strong> contam<strong>in</strong>anten en natuurlijke gifsto en bij.<br />
Latente <strong>in</strong>fectie<br />
Een latente <strong>in</strong>fectie is een symptoomloze <strong>in</strong>fectie.<br />
Monsternameplan (n, c, m, M)<br />
Een 3-klassen attributief monsternameplan wordt gekenmerkt<br />
door het aantal stalen dat getest moet wor<strong>de</strong>n (n), <strong>de</strong><br />
norm (of toegestaan kiemgetal) (m), <strong>de</strong> maximaal toegestane<br />
bovengrens (M) en het aantal stalen met een resultaat tussen<br />
m en M (c).<br />
Monte Carlo simulatie<br />
Monte Carlo simulatie maakt gebruik <strong>van</strong> toevallige steekproefname<br />
<strong>van</strong> ie<strong>de</strong>re waarschijnlijkheidsver<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>in</strong> een<br />
mo<strong>de</strong>l om een groot aantal scenario’s of iteraties te produceren.<br />
Het nemen <strong>van</strong> een steekproef wordt uitgevoerd<br />
reken<strong>in</strong>g hou<strong>de</strong>n<strong>de</strong> met <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g.<br />
MPRM-methodologie (Modular Process Risk Mo<strong>de</strong>ll<strong>in</strong>g)<br />
De MPRM-methodologie is het opsplitsen <strong>in</strong> modules <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>voedselketen</strong> tene<strong>in</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> transparantie <strong>van</strong> het <strong>risico</strong>mo<strong>de</strong>l<br />
te vergroten.<br />
NOAEL (No Observed Adverse Eff ect Level)<br />
NOAEL is het blootstell<strong>in</strong>gniveau (bijvoorbeeld uitgedrukt <strong>in</strong><br />
µg/kg lichaamsgewicht per dag) waarbij veron<strong>de</strong>rsteld wordt<br />
dat er geen negatief e ect op <strong>de</strong> gezondheid wordt geïntroduceerd.<br />
Dit niveau is bekomen op basis <strong>van</strong> experimenteel<br />
on<strong>de</strong>rzoek bij dieren.<br />
OIE (Offi ce International <strong>de</strong>s Epizooties)<br />
De OIE of Wereld Dierengezondheidsorganisatie is een <strong>in</strong>tergouvernementele<br />
organisatie die verantwoor<strong>de</strong>lijk is voor<br />
het bevor<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> <strong>de</strong> dierengezondheid wereldwijd en<br />
daarnaast ook actief is <strong>in</strong> an<strong>de</strong>re dome<strong>in</strong>en als dierenwelzijn<br />
en veiligheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong>.<br />
Onzekerheid<br />
Onzekerheid (ook wel epistemische onzekerheid genoemd)<br />
is het gebrek aan perfecte kennis. Onzekerheid zorgt er
samen met <strong>de</strong> variabiliteit voor dat het onmogelijk is om <strong>de</strong><br />
toekomst te voorspellen.<br />
Percentiel<br />
Een percentiel <strong>van</strong> een dataset is één <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>in</strong> pr<strong>in</strong>cipe 99<br />
punten die <strong>de</strong> geor<strong>de</strong>n<strong>de</strong> dataset <strong>in</strong> 100 <strong>de</strong>len <strong>van</strong> gelijke<br />
grootte ver<strong>de</strong>len. Het 95ste percentiel is bijvoorbeeld een<br />
getal zodanig dat 95% <strong>van</strong> <strong>de</strong> data kle<strong>in</strong>er of eraan gelijk is en<br />
5% groter of eraan gelijk.<br />
Performantie objectief<br />
Een performantie objectief is een ge<strong>de</strong> nieer<strong>de</strong> maximale<br />
frequentie en/of concentratie <strong>van</strong> een gevaar <strong>in</strong> een levensmid<strong>de</strong>l<br />
<strong>in</strong> een speci eke stap <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>voedselketen</strong> vooraleer<br />
het wordt geconsumeerd. Het performantie objectief draagt<br />
bij tot het behalen <strong>van</strong> een voedselveiligheid doelstell<strong>in</strong>g<br />
(FSO-Food Safety Objective).<br />
Performantie criterium<br />
Een performantie criterium is het vereiste resultaat <strong>van</strong> één<br />
of meer<strong>de</strong>re beheersmaatregelen (‘control measures’) bij een<br />
productiestap of een comb<strong>in</strong>atie <strong>van</strong> productiestappen die<br />
uitgevoerd wor<strong>de</strong>n om <strong>de</strong> voedselveiligheid te kunnen waarborgen.<br />
Indien men performantie criteria opstelt moet reken<strong>in</strong>g<br />
gehou<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> <strong>in</strong>itiële besmett<strong>in</strong>gsgraad<br />
door het microbiologisch gevaar en met <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen<br />
die zich voordoen <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze microbiële besmett<strong>in</strong>gsgraad<br />
tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> productie, verwerk<strong>in</strong>g, ver<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g, opslag, bereid<strong>in</strong>g<br />
en consumptie.<br />
Prevalentie<br />
De prevalentie geeft aan hoeveel mensen/dieren uit een gegeven<br />
populatie op een bepaald tijdstip aan een ziekte lij<strong>de</strong>n.<br />
Probabilistische <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong><br />
In <strong>de</strong> probabilistische metho<strong>de</strong> wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> variabelen <strong>van</strong><br />
het mo<strong>de</strong>l als distributies beschouwd.<br />
PTMI (Provisional Tolerable Monthly Intake)<br />
De PTMI is <strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> een bepaal<strong>de</strong> verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g (uitgedrukt<br />
per kilogram lichaamsgewicht) die geduren<strong>de</strong> een<br />
volledige levensduur maan<strong>de</strong>lijks kan <strong>in</strong>genomen wor<strong>de</strong>n<br />
zon<strong>de</strong>r dat hierdoor gezondheidsproblemen ontstaan. De<br />
PTMI wordt typisch gebruikt voor contam<strong>in</strong>anten met cumulatieve<br />
eigenschappen die een zeer lange halfwaar<strong>de</strong>tijd hebben<br />
<strong>in</strong> het menselijk lichaam. Deze <strong>in</strong>name dient beschouwd<br />
te wor<strong>de</strong>n als een tij<strong>de</strong>lijke waar<strong>de</strong> die kan gewijzigd wor<strong>de</strong>n<br />
<strong>in</strong>dien bijkomen<strong>de</strong> wetenschappelijke <strong>in</strong>zichten beschikbaar<br />
zijn.<br />
PTWI (Provisional Tolerable Weekly Intake)<br />
De PTWI is <strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> een bepaal<strong>de</strong> verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g (uitgedrukt<br />
per kilogram lichaamsgewicht) die geduren<strong>de</strong> een volledige<br />
levensduur wekelijks kan <strong>in</strong>genomen wor<strong>de</strong>n zon<strong>de</strong>r<br />
dat hierdoor gezondheidsproblemen ontstaan. De PTWI<br />
wordt typisch gebruikt voor contam<strong>in</strong>anten met cumulatieve<br />
eigenschappen. Deze <strong>in</strong>name dient beschouwd te wor<strong>de</strong>n<br />
als een tij<strong>de</strong>lijke waar<strong>de</strong> die kan gewijzigd wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong>dien<br />
bijkomen<strong>de</strong> wetenschappelijke <strong>in</strong>zichten beschikbaar zijn.<br />
95
96<br />
Regressie gebaseer<strong>de</strong> analyse<br />
Regressie gebaseer<strong>de</strong> analyse is een statistische techniek<br />
voor het analyseren <strong>van</strong> gegevens waar<strong>in</strong> (mogelijk) sprake is<br />
<strong>van</strong> een speci eke samenhang, aangeduid als regressie.<br />
Reitersyndroom<br />
Het Reitersyndroom is een reumatische aandoen<strong>in</strong>g. Hierbij<br />
ontstaan gewrichtsontstek<strong>in</strong>gen (artritis) en pijn ter hoogte<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> gewrichten.<br />
Scenarioanalyse<br />
In een scenarioanalyse wor<strong>de</strong>n verschillen<strong>de</strong> beheersmaatregelen<br />
(of ook scenario’s genoemd) ten opzichte <strong>van</strong> elkaar<br />
vergeleken om na te gaan welke maatregel het best toelaat<br />
om het <strong>risico</strong> te beperken. Daarnaast kan scenarioanalyse ook<br />
gebruikt wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong>dien <strong>de</strong> aanwezige kennis niet toelaat om<br />
één enkele <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong> uit te voeren, d.w.z. <strong>in</strong>dien men<br />
over geen of onvoldoen<strong>de</strong> <strong>in</strong>formatie beschikt om aan <strong>de</strong><br />
verschillen<strong>de</strong> scenario’s een probabiliteit toe te kennen.<br />
Sensitiviteitsanalyse<br />
Sensitiviteitsanalyse is een metho<strong>de</strong> om na te gaan welke<br />
variabelen <strong>in</strong> het <strong>risico</strong>analysemo<strong>de</strong>l <strong>de</strong> grootste <strong>in</strong>vloed<br />
hebben op <strong>de</strong> resultaten <strong>van</strong> het mo<strong>de</strong>l.<br />
Seveso <strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt<br />
Op 10 juli 1976 ontplofte een TCP (2,4,5-trichloorfenol)-reactor<br />
<strong>van</strong> een chemisch bedrijf <strong>in</strong> Meda, Italië. Een giftige gaswolk<br />
met hoge diox<strong>in</strong>econcentraties ontsnapte en verontre<strong>in</strong>ig<strong>de</strong><br />
een dichtbevolkt gebied <strong>van</strong> 6 km lang en 1 km breed,<br />
waarbij veel sterfte optrad. Het nabijgelegen dorp Seveso<br />
werd behoorlijk getro en, waardoor het ongeluk het Seveso<br />
<strong>in</strong>ci<strong>de</strong>nt wordt genoemd.<br />
Soil drench<strong>in</strong>g<br />
Soil drench<strong>in</strong>g is een metho<strong>de</strong> om natuurlijke <strong>in</strong>fecties<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> bacterie Ralstonia solanacearum <strong>in</strong> waardplanten te<br />
verkrijgen. Hierbij wordt <strong>de</strong> waardplant <strong>in</strong> grondconta<strong>in</strong>ers<br />
opgekweekt en geïnoculeerd door een volume celsuspensie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> bacterie over <strong>de</strong> grondmassa te gieten zodanig dat<br />
<strong>de</strong> grond er mee verzadigd wordt. De <strong>in</strong>fectie gebeurt dan<br />
langs <strong>de</strong> wortels. Dit is bijgevolg ook een reconstructie <strong>van</strong><br />
hoe bru<strong>in</strong>rot<strong>in</strong>fecties tot stand komen door beregen<strong>in</strong>g <strong>van</strong><br />
aardappelpercelen<br />
Stolon<br />
Een stolon is <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rgrondse stengel bij een aardappel. Aan<br />
het e<strong>in</strong>d <strong>van</strong> een stolon wordt <strong>de</strong> stengelknol, <strong>de</strong> aardappel,<br />
gevormd.<br />
TEQ (Toxiciteitsequivalentie)<br />
De concentratie <strong>van</strong> een groep toxische verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen,<br />
uitgedrukt als <strong>de</strong> concentratie <strong>van</strong> één referentieverb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g,<br />
gebruikmaken<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> respectievelijke TEF-waar<strong>de</strong>n voor<br />
elke <strong>in</strong>dividuele verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g. (TEF-toxiciteitsequivalentiefactor<br />
is een factor welke aan een verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g wordt toegekend en<br />
die aanduidt <strong>in</strong> welke mate zijn toxiciteit zich verhoudt tot
een referentieverb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g die als <strong>de</strong> meest toxische wordt beschouwd<br />
b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> groep verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen. TEQ wordt typisch<br />
gebruikt voor het karakteriseren <strong>van</strong> <strong>de</strong> toxiciteit <strong>van</strong> een<br />
groep analoge verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen zoals diox<strong>in</strong>es).<br />
TDI (Tolerable Daily Intake)<br />
De TDI is <strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> een bepaal<strong>de</strong> verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g (uitgedrukt<br />
per kilogram lichaamsgewicht) die geduren<strong>de</strong> een volledige<br />
levensduur dagelijks kan <strong>in</strong>genomen wor<strong>de</strong>n, zon<strong>de</strong>r dat<br />
hierdoor gezondheidsproblemen ontstaan. De TDI wordt<br />
typisch gebruikt voor contam<strong>in</strong>anten (<strong>in</strong> tegenstell<strong>in</strong>g tot <strong>de</strong><br />
aanvaardbare dagelijkse <strong>in</strong>name).<br />
Toom<br />
Een groep dieren die bij elkaar hoort.<br />
TRW (toxicologische referentiewaar<strong>de</strong>)<br />
De TRW is een algemene uitdrukk<strong>in</strong>g voor het aandui<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
verschillen<strong>de</strong> toxicologische parameters zoals ADI, (P)TWI,<br />
(P)TMI, TDI, …<br />
TWI (Tolerable Weekly Intake)<br />
De TWI is <strong>de</strong> <strong>in</strong>name <strong>van</strong> een bepaal<strong>de</strong> verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g (uitgedrukt<br />
per kilogram lichaamsgewicht) die geduren<strong>de</strong> een volledige<br />
levensduur wekelijks kan <strong>in</strong>genomen wor<strong>de</strong>n, zon<strong>de</strong>r<br />
dat hierdoor gezondheidsproblemen ontstaan. De TWI wordt<br />
typisch gebruikt voor contam<strong>in</strong>anten.<br />
Variabiliteit<br />
Variabiliteit vertegenwoordigt <strong>de</strong> heterogeniteit of diversiteit<br />
<strong>in</strong> een vooraf bepaal<strong>de</strong> populatie. Variabiliteit is ook een gevolg<br />
<strong>van</strong> gebrekkige kennis en zorgt er samen met onzekerheid<br />
voor dat het onmogelijk is om te voorspellen wat <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
toekomst zal gebeuren.<br />
Versmer<strong>in</strong>g<br />
Versmer<strong>in</strong>g is het overzetten <strong>van</strong> besmett<strong>in</strong>g op gezon<strong>de</strong><br />
planten(<strong>de</strong>len) door contact met zieke planten(<strong>de</strong>len). Versmer<strong>in</strong>g<br />
is dikwijls geassocieerd met het aanwezig zijn <strong>van</strong><br />
exudaat op bacteriezieke planten(<strong>de</strong>len); dit zijn bacteriemassa’s<br />
<strong>in</strong> een kleverige substantie die on<strong>de</strong>r speci eke condities<br />
wor<strong>de</strong>n gevormd. In <strong>de</strong>rgelijk exudaat zijn <strong>de</strong> bacteriecellen<br />
ook goed beschermd tegen ongunstige omgev<strong>in</strong>gscondities<br />
zoals uitdrog<strong>in</strong>g, zonlicht en warmte. In exudaat kunnen<br />
bacteriecellen gemakkelijk enkele maan<strong>de</strong>n overleven.<br />
Voorzorgspr<strong>in</strong>cipe<br />
In <strong>de</strong> Europese Veror<strong>de</strong>n<strong>in</strong>g 178/2002 wordt het voorzorgspr<strong>in</strong>cipe<br />
als volgt omschreven: <strong>in</strong> speci eke situaties waar<strong>in</strong><br />
na beoor<strong>de</strong>l<strong>in</strong>g <strong>van</strong> <strong>de</strong> beschikbare <strong>in</strong>formatie <strong>de</strong> mogelijkheid<br />
<strong>van</strong> scha<strong>de</strong>lijke gevolgen voor <strong>de</strong> gezondheid is<br />
geconstateerd, maar er nog wetenschappelijke onzekerheid<br />
heerst, kunnen, <strong>in</strong> afwacht<strong>in</strong>g <strong>van</strong> na<strong>de</strong>re wetenschappelijke<br />
gegevens ten behoeve <strong>van</strong> een vollediger <strong>risico</strong>-<strong>evaluatie</strong>,<br />
voorlopige maatregelen voor <strong>risico</strong>management wor<strong>de</strong>n<br />
vastgesteld om een hoog niveau <strong>van</strong> gezondheidsbescherm<strong>in</strong>g<br />
te waarborgen.<br />
97
98<br />
WHO<br />
De Wereldgezondheidsorganisatie (World Health Organization,<br />
WHO) is een organisatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> Verenig<strong>de</strong> Naties met als<br />
doel wereldwij<strong>de</strong> aspecten <strong>van</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg <strong>in</strong> kaart<br />
te brengen, activiteiten op het gebied <strong>van</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />
te coörd<strong>in</strong>eren en <strong>de</strong> gezondheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> wereldbevolk<strong>in</strong>g<br />
te bevor<strong>de</strong>ren.
Fe<strong>de</strong>raal Agentschap voor <strong>de</strong> Veiligheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> Voedselketen<br />
WTC 3 • Simon Bolivarlaan 30 • 1000 Brussel • T 02 208 34 11 • F 02 208 33 37 • www.favv.be • <strong>in</strong>fo@favv.be