Jonge Sla in de stad - VTi

Jonge Sla in de stad
de kunstenpraktijk in transitie
Ingrid Van Samang en Nikol Wellens
Inleiding
Elk jaar verzamelt de podiumkunstensector voor de State of the Union – de traditionele opening
van het Theaterfestival. In 2010 gaf kunstenaar Benjamin Verdonck de aftrap voor het nieuwe
seizoen. Het moet gezegd dat hij pas na enige aarzeling ter zake kwam: ‘... Het is zo eenvoudig
dat ik al dagen loop te zweten, of ik het wel zal durven zeggen: isoleer uw dak, rij nooit meer met
de auto, stop met het eten van vlees en vis en hou op met over en weer te vliegen. Ik moet u niet
vertellen wat een impact het zou hebben mocht de podiumkunstensector zich unaniem, al was het
maar voor één jaar, achter deze eenvoudige voorstellen scharen.’
De onwennigheid in de Blauwe Zaal van deSingel was tastbaar en bepalend voor de missie van
het nieuwe project dat VTi in die periode samen met een aantal partners in de startblokken hees
met als doel om het ecologische denken en handelen binnen de kunstensector in Vlaanderen en
Brussel te versterken, betrokkenen bewust te maken van de impact van hun activiteiten op het
milieu, hen aan te zetten om acties te ondernemen om de eigen milieu-impact te verkleinen en
erover te communiceren. We kozen de naam Jonge Sla, naar een gedicht van Rutger Kopland.
We lieten ons inspireren door de transitiebeweging, volgens stichter Rob Hopkins 'one of the most
important social experiments happening anywhere in the world at the moment'. Uitgangspunt is
een vrijwillige keuze voor het verlaten van het individuele eigenbelang ten voordele van de
gedeelde belangen van de hele wereldgemeenschap nu en in de toekomst. We staan voor zo’n
transitie, een proces over een lange termijn dat verder gaat dan technologische oplossingen en
eco-efficiëntie. Het formuleren en realiseren van gemeenschappelijke belangen met alle 1,9
miljoen soorten waarmee we de planeet delen is nu de uitdaging. De toekomst is dus onzeker en
vraagt om lotsverbondenheid en veerkracht. Jonge Sla spreekt het potentieel van de
kunstensector als ruimte voor verbeelding aan, om een nieuwe duurzame samenleving mee vorm
te geven.
In Het plezier van het zoeken (2011) omschrijft Rik Pinxten treffend de instrumenten die essentieel
zijn voor de ontwikkeling van een democratische en kosmopolitische wereldorde vanuit een
bottom-top dynamiek:
vertellen : naar het voorbeeld van de orale tradities kiezen voor echte interactie, weg van de
geschreven eenrichtingscommunicatie:
delen : echte solidariteit tussen mensen die elkaar helemaal niet kennen en toch
samenwerken aan de realisatie van een gemeenschappelijk doel;
wederzijds kennen : sociaal leren, communiceren van diverse wereldvisies binnen de samenleving.
Vanuit het wezen van de artistieke creatie hebben kunstenaars en hun medewerkers de bijzondere
wetmatigheden van procesmatig werken (diversiteit, onvoorspelbaarheid, niet-lineariteit,
veerkracht, improviseren ...) in de vingers. Deze vaardigheden kunnen we explicieter maken door
‘vertellen, delen en wederzijds kennen’ en door open te staan voor de inbreng uit andere hoeken
van de samenleving. Samen kunnen we ons afvragen welke ecologische gedragsverandering er
kan ontstaan dankzij het doordacht ontwerp van de ruimte, welk is onze verantwoordelijkheid is in
het brede maatschappelijk debat over andere sociale en economische prioriteiten, hoe we het
belang van culturele infrastructuur inschatten voor de leefkwaliteit in steden, wat het effect op de
tijdsbesteding van mensen is en hoe de kunstensector daarmee kan omgaan... hoe kunnen we
loskomen van de heersende antropocentrische visie en een nieuwe relatie tussen mens en natuur
helpen ontwikkelen ...? Om deze trendbreuk te bewerkstelligen heeft de kunstensector dus een rol
te spelen. De kracht van kunst ligt in verbeelding, in het delen van kennis en het maken van
1

tegendraadse analyses.
Transitie naar rechtvaardige duurzaamheid
Moeten we het nog herhalen? We staan nog maar aan het begin van de ecologische, sociale en
economische crisis. Met onze huidige levenswijze zullen klimaatverandering, financiële problemen,
extreme weersomstandigheden, geopolitieke conflicten ... toenemen, samenvallen en exploderen
in een catastrofe. Een deprimerende start van dit artikel denk je? Dan is onze opzet geslaagd. Nu
we wakker geschud zijn, kunnen we opstaan en in actie schieten!
Op globaal niveau licht het Global Risk Report van het Wereld Economisch Forum (WEF) ons
jaarlijks in over de belangrijkste risico’s die we lopen (met klimaatverandering op één) en de
toekomstscenario’s die de samenloop van verschillende risico’s voorspellen. Die informatie en de
eerste dreigende tekenen van ecologische, sociale en economische crisis bereiken ons minstens
wekelijks via het nieuws en toch blijven we leven (consumeren en produceren) alsof we
ongelimiteerd kunnen blijven groeien, alsof de voorraad van olie oneindig is, alsof het allemaal niet
zo’n vaart loopt met temperatuurstijging en het verlies aan biodiversiteit. Alarmerende cijfers en
rapporten lokken duidelijk niet het gewenste effect uit. Een groot deel van de Westerse bevolking
is zich bewust van gevaar voor volgende generaties, maar ziet af van een verandering waarbij er
aan luxe en levensstandaard moet worden ingeboet. Wat kunnen we dan wel doen om een
leefbare toekomst te verzekeren? Waar liggen de kansen voor Vlaamse steden en welk potentieel
ligt er in de culturele en creatieve sector?
Het sleutelwoord is duurzaamheid, waarbij we moeten opletten dat het woord niet voorbijgaat aan
zijn betekenis. Duurzaamheid draagt een langetermijndenken in zich waarbij op een evenwichtige
manier wordt omgesprongen met de drie p’s: people, planet, profit. Wij maken in dit artikel een
onderscheid tussen zwakke en sterke duurzaamheid. De zwakke variant verwijst naar een
evenwicht, de sterke naar een hiërarchie tussen de 3 p’s. Sterke duurzaamheid houdt in dat het
milieu de andere twee dimensies omvat en dus nooit volledig kan vervangen of gecompenseerd
worden door de sociale of economische dimensie. Continue exponentiële groei is met andere
woorden niet aangewezen, omdat het milieu zodanig aangetast zal worden dat een kwaliteitsvol
leven niet langer mogelijk is.
Om die sterke duurzaamheid te bekomen moeten we radicaal anders gaan denken en handelen.
Zo’n verandering of paradigmashift wordt transitie genoemd: ‘Een transitie is een structurele
maatschappelijke verandering die het resultaat is van op elkaar inwerkende en elkaar versterkende
ontwikkelingen op het gebied van economie, cultuur, technologie, instituties en natuur en milieu.’
Transities vereisen een holistische aanpak, een kritische bril om naar de verschillende elementen
van het huidige systeem te kijken. Een systeem bestaat uit :
structuur (instituties, materiële infrastructuur, economische realiteit),
cultuur (waarden en normen, tradities, ideologieën, een manier van leven, kunst) en
werkwijzen (routines).
Transities stellen de vraag welke drijvende krachten er achter het niet-duurzame systeem zitten en
welke kenmerken het alternatieve systeem zou kunnen hebben. De periode die we nu meemaken
met veel onzekerheid en onduidelijkheid is typerend voor een transitieperiode. De systemen die
aan het huidige paradigma ten grondslag liggen, kraken in hun voegen, maar tegelijk is er geen
duidelijke blauwdruk van het nieuwe gewenste model. Processen op een betere manier of ecoefficiënt
organiseren, zal vaak niet voldoende zijn. ‘Groene auto’s’ met minder CO2-uitstoot, stoten
bijvoorbeeld nog steeds te veel broeikasgassen uit, lossen het fileprobleem niet op en vragen om
een uitbreiding van het wegennet wat de doordringbaarheid van de bodem vermindert en
overstromingen veroorzaakt. Volgens transitieprocesbegeleidster Jim Baeten moeten we niet
alleen de dingen beter doen, we moeten vooral betere dingen doen en dus kiezen om bepaalde
zaken niet meer te doen. Voorbeelden zijn: beperken van het gebruik van hulpbronnen,
woonoppervlakte niet uitbreiden, maar bestaande buurten en plekken herinrichten met compacte
passieve woonblokken waar energiekrachten gebundeld worden, meer lokale voedselproductie en
meer aandacht voor herstellen en kringloopactiviteiten, en een herziening van het financiële en
2

economische model.
De noodzakelijke transitie vereist een top-down én bottom-up aanpak. De bedrijfswereld, het
maatschappelijke middenveld en de burger staan in voor een verduurzaming van het huidige
denken en handelen in het kader van productie en consumptie. Omdat duurzame trends niet sterk
genoeg zijn om vanzelf door te breken, is een bewuste overheidspolitiek nodig. De overheid heeft
voornamelijk een pro-actieve en sturende rol: inspireren, kansen geven, participeren,
mogelijkheden scheppen, experimenten ondersteunen, leerprocessen stimuleren, netwerken
opzetten enzovoort. Met transitiemanagement zorgt ze voor de versteviging van het nieuwe
systeem.
Centraal staat dat men oplossingen voor grote problemen kan vinden door te zoeken en te leren
op kleine schaal. We merken dat steden vaak meer sociaal-ecologisch geëngageerd zijn dan
landen, bijvoorbeeld via de Europese burgemeestersconventie. Zo stelt Leuven haar ecologische
doelstellingen bijvoorbeeld hoger dan wettelijk verplicht voor België. De visie van stadsplanners
verschuift langzaam van de natuur die moet getemd worden, naar de natuur als actor, als
crisisfactor. In The Ambition of the Territory op de 13de Internationale Architectuurbiënnale van
Venetië (2012), wordt Vlaanderen gepresenteerd als laboratorium voor de transitie naar een
metropolitaan Europa. Een metropool is een stedelijk gebied waarbinnen schijnbaar tegengestelde
ruimteclaims verzoend worden in een integraal metabolisme. Meer stedelijkheid betekent niet
meteen minder landschap.
Ook de demografische druk wordt steeds vaker erkend als ontembare factor die een stijgende
werkloosheid, grote verschillen tussen buurten in dezelfde stad en een stijging van huur- en
woonprijzen zowel in de stad als aan de rand van de stad tot gevolg heeft. Met steeds meer
mensen wonen, werken, leren, reizen en handelen op een planeet met een eindig ecosysteem
vraagt nieuwe oplossingen voor de 21ste eeuw.
Steden winnen ook op economisch gebied aan belang ten opzichte van landen. De Amerikaanse
sociologe Saskia Sassen introduceerde in 1991 de term global cities – steden waarin diensten
worden aangeboden die bedrijven nodig hebben om mondiaal te opereren. Het is niet de
bedoeling dat steden nu in competitie treden met andere steden ter wereld. Zij moeten naar de
eigen geschiedenis kijken en zoeken naar passende transitiemaatregelen om de economische
belangen weer op een harmonieuze manier samen te brengen met de lokale sociaal-ecologische
belangen. Hiervoor kunnen ze samenwerken en kennis delen, iets waar steden goed in zijn als je
bekijkt wat de stedentop op internationale klimaatconferenties bereikt.
Een mogelijk toekomstscenario is de lobbenstad, een ecopolis met twee netwerken: een
blauwgroene zone met laagdynamische activiteiten als voet- en fietspaden, zachte recreatie,
stadslandbouw, natuur, regenwaterinfiltratie en een stedelijke zone met hoogdynamische functies
als handel, diensten, kleine bedrijven en intensieve recreatie. Woongelegenheid bevindt zich
tussen de twee zones zodat verplaatsing naar beide zones kan gebeuren met openbaar vervoer.
Dit is maar één idee, belangrijk is dat alle opties voor een duurzamer model worden
opengehouden en meerdere partners zich kunnen vinden in het toekomstverhaal.
Hoe we een nieuwe invulling geven aan het ‘goede leven’ vraagt om een culturele component. Een
omslag naar een nieuw maatschappelijk systeem vraagt niet enkel om instrumentele oplossingen
en een draagvlak, maar ook om historisch bewustzijn, verbeelding en zin voor experiment, zodat
nieuwe betekenissen kunnen ontstaan . Naast het begrip 'transitie', voornamelijk gekend in België,
Nederland en Groot-Brittannië, wordt het concept 'cultural sustainability' wereldwijd gebruikt en
verder ontwikkeld. Bij culturele duurzaamheid is cultuur een sleutelfactor van een duurzame
samenleving, zowel in de zin van een duurzame omgang met rituelen, erfgoed, talen, gebruiken
als in de zin van een manier van leven, een manier om de wereld rond ons te ervaren en betekenis
te geven. Voor dit artikel beperken we ons tot cultuur als een manier van leven in relatie tot het
milieu en andere mensen. Die manier van leven kan zich manifesteren via productie- en
consumptiepatronen (weg van de cultuur van het maximum, het nastreven van consumentisme en
materialisme), beleid en culturele planning (naast sociale, ecologische en economische filters, ook
3

een culturele lens op het beleid waardoor alle initiatieven kunnen bekeken worden), 'community
building' (stimuleren van creativiteit, de mens als maker zelf, kunst als een manier om met een
imperfecte wereld om te gaan en een gevoel van samenhorigheid en wederzijdse
verantwoordelijkheid te creëren). Culturele relaties zijn hierbij complexe netwerken die in de steeds
veranderende omgeving op elkaar inwerken en veranderen en zo een rol kunnen opnemen in de
adaptieve vernieuwing van een menselijke (duurzame) samenleving.
Om creatieve oplossingen voor globale en lokale problemen te stimuleren, moet het stadsbestuur
ondersteunen en voorwaarden scheppen. Autogebruik kan gereduceerd worden door de stad te
profileren als fietsstad en hier ook de nodige mobiliteitsvoorwaarden voor te scheppen, kijk maar
hoe succesvol dat in het buitenland is. Om een duurzame creatieve stad te bekomen, is er in
Vlaanderen nog onvoldoende beleidsconsistentie, de keuzes zijn bijvoorbeeld nog al te vaak
gericht op autogebruik en grootschalige ontwikkeling.
Transitie heeft nood aan burgerparticipatie en nieuwe inzichten uit verschillende hoeken. In het
kader van het Stedenfonds werd er al ruime projectervaring opgebouwd. Groepen mensen kunnen
zelfstandig of via sociaal-culturele middenveldorganisaties vernieuwende transitieprojecten
opzetten, wat de betrokkenheid en het engagement verhoogt. Vanuit die bottom-up gedachte
vertrekken we ook met Jonge Sla en stimuleren we kunstenaars en hun organisaties om
nichegroepen te vormen die nieuwe ideeën over, en experimenten met alternatieve denk- en
handelswijzen ontwikkelen. Concreet kunnen zij bijdragen op twee niveaus: de impact van de
eigen artistieke praktijk verkleinen en invloed uitoefenen op het publiek.
Bijdragen aan de transitie kan gezien worden als een ethische plicht, maar ook gewoon als een
noodzaak. De maatschappelijke uitdagingen zullen immers ook een impact hebben op de
artistieke praktijk. De vraag daarbij is of we afwachten tot de realiteit voelbaar is in de dagelijkse
werking van de sector. Een eerste stap is het nadenken over manieren om de impact van je
artistieke praktijk in kaart te brengen en deze te verkleinen bij het ontwikkelen van een
tentoonstelling, het plannen van een tournee of het beheren van een gebouw. Op het tweede
niveau kan de kunstensector invloed uitoefenen op de civiele maatschappij door deze te betrekken
bij het uitdenken en vorm geven van een nieuwe toekomst. Kunst kan menselijke gevoelens als
ongeloof in de urgentie van een transitie of hoop dat iemand anders het wel zal oplossen,
blootleggen en de toeschouwer confronteren met onbewuste routines die een noodzakelijke
verandering tegenhouden. De verwarring en onzekerheid die daarbij bovenkomen, kunnen
artiesten opvangen door nieuwe perspectieven te bieden en fantasierijke beelden te creëren die
zowel de huidige staat van de wereld weergeven als een kritische reflectie over de toekomst
beogen. Naast de artistieke expressie zijn ook de publiekswerking en de uitstraling van een
organisatie media om het publiek te bewegen en het debat te stimuleren. De visietekst die op het
Cultuurforum in 2010 werd voorgesteld over ‘Cultuur als motor voor transitie naar een
rechtvaardige duurzaamheid’, wijst drie rollen toe aan de cultuursector:
‘De cultuursector kan eerst en vooral bijdragen aan het “publiek bespreekbaar maken” van de
socio-ecologische uitdaging (publiek-dialogische ruimte). Daarnaast kan ze het procesmatige en
“lerende” karakter van de noodzakelijke verandering mee implementeren(leer- en ervaringsruimte).
Tot slot is de culturele sector in staat om de noodzakelijke verbeelding en creativiteit binnen te
brengen in alle lagen van de veranderingsprocessen om “nieuwe verhalen, nieuwe mythes” te
creëren (ruimte voor verbeelding).’
De kunstenaars van Time Circus onderzoeken sinds kort met Welvaert duurzaam leven in de stad,
letterlijk en figuurlijk een proefproject waar ze twee jaar de tijd voor nemen. Twee pontons in het
Bonapartedok vlakbij het MAS in Antwerpen dienen als uitvalsbasis en publiek laboratorium. Ze
ondernemen er artistieke acties en gaan op die manier het debat over duurzaamheid aan met
voorbijgangers en bezoekers.
De stad is niet in staat alle lokale en globale problemen uit de wereld te helpen, maar kan wel een
openbare ruimte creëren waar mensen graag wonen en leven. ‘Ruimte, rust en relaties’ vormen
het recept dat filosofe Petra Van Brabandt ons voorstelt. Ze stelt de grootstad voor als ‘Een ruimte
4

waar je een alternatieve en sociale economie kan uitbouwen die meer draait rond welzijn,
zelfvoorziening en tijd, dan rond schaarste, consumptie en welvaart. Een ruimte ook waar je kan
re-creëren, op adem komen, schuilen, vertoeven, en ontmoeten.’ Zo zijn ook kunst en cultuur
fundamenten van de leefbare stad. Culturele projecten brengen groepen samen, wisselen
geschiedenis en toekomst uit, zorgen voor kruisbestuivingen tussen bezoekers.
Kaaitheater haalde in het kader van Burning Ice 5 de UFU (Urban Farm Unit) van de Franse
ontwerper Damien Chivialle naar Brussel. Boven een container met aquarium plaatst hij een serre:
een zelfregulerende stadsboerderij op maat van een parkeerplaats met een gesloten systeem voor
een combinatie van vis- en groentenkweek.
Henk Oosterling, universitair hoofddocent wijsbegeerte aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en
oprichter en directeur van Rotterdam Vakmanstad, een netwerkorganisatie die zich richt op
duurzame gebiedsontwikkeling, ziet de kunstenaar als de publieke werker. De theatermaker als
iedereen die een podium zoekt in de stedelijke openbare ruimte of de beeldend kunstenaar die
kunst in, van en als openbare ruimte inzet. ‘Doordat kunst en cultuur naar elkaar zijn toegegroeid is
de verhouding van openbare ruimte en kunst veel gedifferentieerder geworden’, zo zegt
Oosterling. De openbare ruimte wordt als podium, als onderwerp of als medium gebruikt om
nieuwe openbare ruimtes te scheppen die nieuwe mogelijkheden tot interacties ontsluiten.
Kunstenaar Thomas Hirschhorn verwoordt dit in een gesprek met Benjamin Verdonck als volgt:
‘In een museum staat misschien 90 procent van het publiek open voor kunst, op straat maar 10
procent. Ik wil werken voor een non-exclusief publiek. Ik wil ook mensen bereiken die nooit in een
museum komen, maar niet door compromissen te sluiten. Mijn werk in de openbare ruimte heeft
net zo min nood aan uitleg of makkelijke herkenbaarheid als dat in het museum. De passant wordt
niet uitgesloten: ook hij wordt geconfronteerd met het vraagstuk van de kunst. Men heeft altijd de
mond vol over kunstparticipatie en publieksverbreding, maar de belangrijkste participatie lijkt me
toch die van het denken! Die valt niet in getallen uit te drukken. Misschien veranderde een project
van mij het leven van een of twee mensen, net zoals Beuys of Warhol dat bij mij deed, maar dat
kan je nooit zeker weten. (...) Kunst creëert steeds een een-op-eenrelatie tussen het werk en een
individu. Dat kan een constructieve dialoog worden, maar net zo goed een conflict. Dat wordt vaak
over het hoofd gezien. Men wil zo graag dat het “werkt”, dat het een succes is! Maar een project in
de openbare ruimte kan nooit een totaal succes zijn, en nooit een totale mislukking. Meer dan
eens viel mijn werk ten prooi aan vandalisme. Sinds mijn Deleuze Monument in Avignon
beschadigd werd in 2000, werk ik volgens het principe van presence and production: zolang mijn
project loopt, ben ik continu ter plekke. Ik ben onophoudelijk aan het praten, bouwen, opkuisen en
herstellen.’
We zijn toe aan een nieuwe soort opvoeding, ecowijsheid als onderdeel van het onderwijs, maar
ook via creatieve wegen in het alledaagse leven die een inzicht of besef kunnen creëren over onze
voetafdruk en de relatie tussen het lokale en het globale.
Om het vijfjarig bestaan van detheatermaker te vieren doet Troubleyn gedurende zeven dagen
dienst als tijdelijke werkplek, ontmoetingsplaats, toonzaal en veilingruimte. Het project, genaamd
ONBETAALBAAR (oktober 2012), vroeg aan buurtbewoners om een oud of nieuw, kapot of
versleten en in huis overbodig gebleken meubelstuk te doneren. Een vijftiental
artiesten/makers/schrijvers gingen er in de werkplaats, waar de deuren open bleven voor het
publiek, mee aan de slag. Op het einde van de week werden de herwerkte dingen tentoongesteld
en geveild. De catalogus is online te consulteren en eind december komt er al een tweede editie,
deze keer in Oostende.
Op de conferentie Crossroads pleitte Henk Oosterling voor het opzoeken van meer terreinen en
om onconventionele verbindingen aan te gaan om te ontdekken wat er zich onder onze voeten
beweegt. Zo is het ook van belang dat de transitiegedachte transversaal geïntegreerd wordt:
doorheen sectoren, academische disciplines, beleidskaders. Kunst kan bruggen slaan tussen de
verschillende partijen en vertaler zijn van verschillende soorten vakkennis.
5

Tot slot rest ons nog één vraag: wat met de ‘artistieke autonomie’? Over de grens tussen volledige
autonomie en externe beperkingen bestaat veel discussie in de kunstensector. Charles Esche,
directeur van het Van Abbemuseum in Eindhoven, introduceerde de term ‘geëngageerde
autonomie’ . Autonomie gaat over kunst die zich los van geïnstitutionaliseerde sociale en culturele
verwachtingen ontwikkelt. Kunst moet niet beantwoorden aan verstaanbaarheid, schoonheid of
amusement en is ook zelfreflexief. Het engagement gaat over de discussie die de kunstenaar
aangaat met de ideologische en maatschappelijke uitdagingen van deze tijd, in plaats van een
afsluitende houding aan te nemen in een esthetisch isolement. Kunst kan de wereld niet op een
directe manier veranderen, stelt curator Katerina Gregos, maar kan wel de manier van denken van
de mensen veranderen en hen aanzetten tot actie.
De kunstwereld kan niet om allerhande invloeden van buitenaf heen: de multiculturele
samenleving, het participatiedebat, de (sociale) media enzovoort. Ook de ecologische en andere
sociale kwesties zijn hier onderdeel van en hebben een niet te ontkennen invloed op de kunst, de
kunstenaar en de kunstenorganisatie. Dat alles dwingt de artistieke praktijk tot herbevraging en
herpositionering.
Onderzoek
In 2012 onderzocht Ingrid Van Samang hoe de rol van de overheid, de kunstenorganisatie en de
kunstenaar inzake ecologische duurzaamheid wordt gepercipieerd en opgenomen in de Mechelse
en Antwerpse kunstensector. De doelgroep bestond uit de door de Vlaamse Gemeenschap
structureel gesubsidieerde kunstenorganisaties. Binnen deze doelgroep kregen twee regionale
eco/teams extra aandacht. In zo’n eco/team regio, een initiatief van Jonge Sla, verzamelen
kunstenorganisaties uit eenzelfde regio om onder begeleiding gedachten en ervaringen uit te
wisselen over ecologie binnen de kunsten. Het eerste eco/team regio liep van april tot juni 2011
met zeven kunstenorganisaties uit Mechelen (Festival van Vlaanderen Mechelen, kc nOna,
Contour, Abattoir Fermé, Zefiro Torna, ’t Arsenaal en DE MAAN). Het tweede team kwam in 2012
samen in Antwerpen en bestond uit zes organisaties (Trix, Berlin, deFilharmonie, Ballet van
Vlaanderen, Prospekta en het Jeugdfilmfestival). Een regionale begeleiding heeft de vergroening
van de deelnemende organisaties voor ogen en is gericht op het zoeken naar gemeenschappelijke
noden en het ontdekken van kansen voor samenwerking.
Het onderzoek behandelde drie sporen: een nulmeting in Antwerpen (non-response is 53%), een
evaluatie van het eco/team Mechelen (zes organisaties) waarbij via interviews de positieve
effecten en valkuilen werden achterhaald en een observatie van het eco/team Antwerpen dat
tijdens de loop van het onderzoek plaatsvond. De resultaten laten toe om eerste ecologische
stappen, aandachtspunten en drempels in kaart te brengen.
Kunstenaars en hun organisaties zoeken een manier op maat om met ecologische duurzaamheid
om te gaan. Er kunnen vier groepen worden onderscheiden: strijders, zoekers, volgers en
onverschilligen. De eerste groep strijdt voor het milieu, zoekt actief naar oplossingen of
alternatieve werkwijzen en probeert ook anderen te overtuigen om hetzelfde te doen. De zoekers
willen zich graag inzetten voor het thema, maar zijn nog zoekende naar een manier om ecologie in
evenwicht te brengen met de financiële, sociale, praktische en artistieke kant van de
kunstenpraktijk. De volgers zien het belang van ecologische duurzaamheid in, maar vinden het
geen prioriteit. Als anderen goed werkende praktijken tonen, zijn zij bereid om deze over te nemen.
Voorlopig houden ze zich aan de basisinspanningen zoals afval sorteren en energieverspilling
vermijden. De laatste groep, vertegenwoordigd door twee kunstenorganisaties, is ronduit tegen
inspanningen rond ecologie. Zij denken dat het allemaal niet zo’n vaart loopt, het toch al te laat is
om nog een verschil te maken of dat de technologie wel met oplossingen zal komen.
Opvallend is dat kunstenorganisaties een duidelijke voorkeur hebben om de zakelijke omkadering
van het artistieke proces te verduurzamen. Er bestaat nog tegenstand, onzekerheid en twijfel om
ook op artistiek vlak rond het thema te werken en een sensibiliserende rol op te nemen naar de
stad en de burger toe. Niet te vergeten zijn enkele pioniersprojecten in de kunstensector, als de
6

theatervoorstelling Tegen de Lamp, het opblaasbaar theater van Alexander Nieuwenhuis, het
kunstproject Arpia, het Handvest van Benjamin Verdonck enzovoort.
Perceptie
De overheid krijgt vier functies toegewezen door de respondenten: een bewustmakingsfunctie, een
voorbeeldfunctie, een informatiefunctie en een financieel ondersteunende functie. De meningen
over in welke mate deze rollen worden opgenomen, liggen sterk verdeeld. Zo vindt de meerderheid
van de kwantitatief bevraagde organisaties in Antwerpen dat de overheid ecologische
duurzaamheid financieel sterker moet ondersteunen, terwijl de organisaties in Mechelen van
mening zijn dat dit al voldoende gebeurt. Beide eco/teams vinden dat het stadsbestuur zijn
voorbeeldfunctie nog niet voldoende opneemt en dat het een evenwicht moet zien te vinden
tussen de bescherming van het gebouwenpatrimonium (vaak erfgoed) en een duurzaamheidsvisie.
Naast de overheid, kan de kunstensector bijdragen aan een transitie naar rechtvaardige
duurzaamheid. De organisaties uit Mechelen halen drie functies van de manager of leider aan:
bewustmaking van medewerkers, duurzame keuzes in de organisatie regelen en bewaken en een
evenwicht zoeken tussen duurzaamheid en financiële middelen en duurzaamheid en het comfort
van de kunstenaar. De nulmeting toont aan dat nog niet iedereen in de kunstensector overtuigd is
om duurzaamheid als doel van de werking op de te nemen. De rol van de kunstenorganisatie
bevat dus stof tot debat en verder onderzoek. Genuanceerder wil meer dan 60 % van de
Antwerpse organisaties praktische, ecologische inspanningen doen op elk voorgesteld domein
(van afval tot waterverbruik). Investeren ligt gevoeliger. De meerderheid is nog niet overtuigd om er
ook effectief geld voor vrij te maken. Een volledig duurzame kunstenpraktijk wordt met andere
woorden amper nagestreefd. Bijna drie vierde kiest voor artistieke vrijheid, maar met oog voor
duurzaamheid en een vijfde hanteert de visie l’art pour l’art. Kunstenorganisaties in beide steden
zien voornamelijk een rol binnen de eigen werking. Een minderheid breidt die rol uit naar
sensibilisering van het publiek. Populairder is de ambitie om ook milieubewuste leveranciers te
kiezen.
Vragen aan een kunstenaar om kunst over ecologie te maken ligt een brug te ver. Wel moeten
kunstenaars, volgens het onderzoek in Mechelen, zich evenzeer aan de regels van de
maatschappij houden en dus rekening houden met ecologie tijdens het creatieproces (via
materialen, mobiliteit ...). Ze moeten daarbij voor zichzelf een evenwicht zoeken met hun artistieke
autonomie, net zoals dat wordt gedaan met andere beperkende factoren als geld, prestatiedruk,
werkplekken enzovoort. Beide eco/teams erkennen een sensibiliserende functie voor de
kunstenaar, maar benadrukken dat die niet zomaar kan opgelegd of verwacht worden. In
Antwerpen zorgt het onderwerp voor discussie. Een minderheid vraagt meer activisme in de
kunstwereld.
Gedrag
Organisatiestrategie: Strategisch krijgt (ecologische) duurzaamheid een verschillende invulling.
Meestal kiest men voor een stilzwijgend engagement. Slechts enkelen uit Antwerpen schreven een
visie uit op lange termijn of stelden iemand aan om de duurzame keuzes te bewaken. Vaak blijft
het bij doelen op korte termijn. Het beleidsplan wordt door enkele kunstenorganisaties gehanteerd
om doelen of intenties neer te schrijven.
Ecologisch duurzame acties: Energieverbruik, catering, licht & geluid, verplaatsing van
medewerkers, keuze van materialen, drukwerk, afval en aanmoedigen van medewerkers zijn
domeinen die overwegend positief scoren in Mechelen en Antwerpen. De drie laatstgenoemde
domeinen worden het vaakst aangepakt. Duurzame acties blijken in Mechelen vaak in de eerste
plaats een financiële reden te hebben (bijvoorbeeld hergebruik van decormateriaal).
Samenwerking: Een minderheid aan respondenten ziet een opportuniteit in samenwerking rond
ecologische duurzaamheid. Ook in Mechelen gebeuren er, ondanks het eco/team van een jaar
eerder, geen gezamenlijke inspanningen rond het thema. De handen in elkaar slaan heeft in
Mechelen eerder een praktische of financiële reden, dan een ecologische reden.
7

Barrières: Een meerderheid van de respondenten ondervindt barrières om duurzaamheid te
integreren in de werking. Enkele voorbeelden zijn: gebrek aan informatie of goed werkende
praktijkvoorbeelden, gebrek aan tijd en financiële middelen om te investeren of praktische zaken
als geen zeggenschap over het gebouw of werken op verschillende locaties.
Personeel en medewerkers meekrijgen wordt eerder positief beoordeeld in de Antwerpse
nulmeting, terwijl dit in beide eco/teams net het grootste struikelblok vormt. Zowel de
persoonlijkheid als de aard van de functie (bijvoorbeeld een afdeling marketing die prioriteiten
elders legt) zijn hiervoor verantwoordelijk.
Het ontbreken van samenwerking rond ecologie wordt in Mechelen geweten aan de specifieke
planning van elke organisatie en het gebrek aan een (overkoepelende) trekker.
Sensibilisering: Sensibilisering van het publiek of de burger gebeurt in Mechelen door het goede
voorbeeld te geven, aan experience marketing te doen (bijvoorbeeld koppelen van ecologische
mobiliteit, toerisme en kunst) en via externe communicatie over duurzame inspanningen. Met het
laatste punt springen kunstinstellingen voorzichtig om. Een meerderheid van de deelnemers aan
de eco/teams, vindt dat het organisatiebeleid daarvoor niet consequent genoeg is.
(Stedelijke) transitienetwerken
In 2011-2012 startte heel wat initiatief en denkwerk rond ecologie en transitie in de Vlaamse
cultuursector. We bespreken kort de stedelijke netwerken Green Track en Leuven Klimaatneutraal
en ronden af met het Transitienetwerk Cultuur op Vlaams niveau.
Green Track Gent
De Stad Gent en de Gentse kunstensector delen de ambitie om tegen 2050 een klimaatneutrale
stad te worden. In de loop van 2011 groeide bij een aantal kunstenorganisaties die al een lange tijd
aandacht besteden aan duurzaamheid – zowel in de eigen werking als in het programma – het
idee om een lokaal netwerk op te starten rond transitie. In samenwerking met Jonge Sla staken
enkele belangrijke spelers de koppen bij elkaar en bekeken hoe ze hun inzet in het transitieproces
naar een duurzame stad kunnen opdrijven. Het netwerk nam contact op met de Stad Gent, die
besliste om de opstart van het initiatief financieel te ondersteunen binnen het kader van het
Klimaatverbond. Het initiatief kreeg de naam Green Track en riep de volledige sector in Gent op
om toe te treden. Sinds de lancering in maart 2012 engageerden zich al een twintigtal
organisaties. Wie wil toetreden moet een engagementsverklaring ondertekenen en een aantal
stappen zetten (milieu-indicatoren verzamelen, een actieplan opstellen...). Leden kunnen beroep
doen op ondersteuning en coaching bij het proces, instrumenten en vorming op maat van de
kunstensector en een netwerk om duurzame activiteiten op te starten. Sinds kort heeft Green
Track ook een website met nieuws en informatie over het netwerk: www.greentrack.be
Leuven Klimaatneutraal
Leuven was een van de steden die in 2011 het EU-burgemeesterconvenant ondertekende en zo
verbintenissen aanging die de duurzame ambities hoger stellen dan de huidige EU-wetgeving. Het
project kreeg in 2012 de naam Leuven Klimaatneutraal 2030. In plaats van de klimaatuitdagingen
als een last te zien, beschouwt de stad de klimaatkwestie als een ongeziene opportuniteit. Het
project en bijhorend actieplan worden gedragen door de Leuvense politiek (over de partijgrenzen
heen), het Leuvense bedrijfsleven, de academische instellingen en de civiele samenleving.
Het Leuvense cultuurcentrum 30CC neemt een voortrekkersrol op. ‘De reden waarom we op dit
thema inzetten, is omdat cultuur de kracht in zich heeft om verbeelding te stimuleren, te
emanciperen, kennis te delen en tegendraadse analyses te maken’, zegt Koen Adams, artistiek
leider van 30CC. Tijdens een jaarlijkse klimaatweek organiseren verschillendeLeuvense
kunstenorganisaties activiteiten rond ecologie. In de editie van 2012 presenteert Docville, het
internationale documentairefestival, bijvoorbeeld een uitgekiende selectie documentaires rond
duurzaamheid en ecologie en laat theatermaakster Manah Depauw Vlaanderen overstromen
tijdens een voorstelling in het STUK. Geen geitenwollensokkentoestanden, wel veel informatie en
praktische tips voor een duurzamer leven, interessante lezingen, docu’s en films, workshops,
8

expo’s en straffe voorstellingen voor een breed publiek. Meer informatie over de activiteiten kan je
vinden op www.leuvenseklimaatweek.be
Transitienetwerk Cultuur
Het Atelier Eco-Cultuur – oorspronkelijk tijdelijk in het leven geroepen om een visietekst te
schrijven voor het eerste Cultuurforum in 2010 – groeide in de loop van 2011 uit tot een breed
gedragen netwerk dat verder wilt werken op de geformuleerde doorbraken uit de visietekst.
Op 21 november 2011 kwamen 230 mensen uit de brede culturele sector (kunsten, erfgoed,
sociaal-cultureel werk voor volwassenen, kinderen en jongeren, cultuurcentra,
gemeenschapscentra, openbare bibliotheken ...) samen om te kijken hoe er binnen de sector, over
grenzen heen, samengewerkt kan worden aan een transitie naar rechtvaardige duurzaamheid. De
positieve energie van deze dag met als titel Van Denken Naar Doen, en de steeds groeiende
interesse in de thema’s transitie en ecologie – zowel binnen de sector als bij het brede publiek –
gaven de aanleiding voor de oprichting van een Transitienetwerk Cultuur.
Minister van Cultuur Joke Schauvliege ondersteunt het netwerk financieel voor de komende drie
jaar. Het budget zal ingezet worden voor drie opstartprojecten waarbij de brede cultuursector
betrokken wordt.
- Een digitaal platform voor een duurzame cultuurpraktijk
- Een jaarlijkse trefdag van het Transitienetwerk Cultuur
- Trage tafels: sectorbrede overlegtafels rond vier vraagstukken over rechtvaardige duurzaamheid
*Lokale netwerken. Hoe kan de cultuursector een bijdrage leveren aan een context die
burgers aanzet om vanuit een veerkrachtgedachte zelf als burgergemeenschap vorm te
geven aan de noodzakelijke transitie?
*Communicatie. Hoe kan de cultuursector in een eigen taal verhalen of mythen creëren als
antwoord op de uitdagingen van een duurzame wereld? Hoe kunnen we nadenken over de
rol en de werking van communicatie binnen de sector en in het algemeen?
*Economie. Welke duurzame economie en arbeid verbeelden we ons vanuit cultuur als
toekomstig sociaal-rechtvaardig en ecologisch integer antwoord op de uitdagingen
waarmee we geconfronteerd worden en wat kunnen we vanuit cultuur bijdragen aan visies
over een ‘nieuwe economie’?
*Cultuur als motor voor transitie. Een duurzaamheidstransitie vraagt om een kritische
analyse van het huidige systeem in al zijn complexiteit, het creëren van horizonten die een
trendbreuk inspireren, een alternatief mens- en wereldbeeld, maar ook het kritisch
bevragen van de rol van Leitbilder binnen een transitieproces. Deze tafel staat voor een
meer filosofische reflectie.
De tafels vormen als het ware de denktank, de theoretische basis die het bredere netwerk kan
inspireren bij het opzetten van experimenten en acties. Het doel van de tafels is niet om concrete
acties en experimenten uit te denken, maar wel om te innoveren, inspireren en stimuleren.
Kansen
Sterke duurzaamheid houdt een respect voor de drie p’s in: people, planet, profit waarbij rekening
gehouden wordt met de grenzen van de planeet. Dit impliceert dat een project als Jonge Sla een
goed begin is, maar niet voldoende. Om ecologisch en sociaal duurzaam te handelen moet er een
visie op lange termijn komen, zodat er geïnvesteerd kan worden in een proces. De evaluatie van
het eco/team regio in Mechelen geeft aan dat de oorspronkelijke drive bij sommige organisaties na
een jaar weer verdwenen is. Een constante prikkel is dus nodig om duurzame keuzes te maken tot
er een algemene gedragenheid in de hoofden en in het handelen van mensen ontstaat.
Kunstenorganisaties gaan verschillend om met duurzaamheidsvisies. Elke instelling moet voor
zichzelf de afweging maken wat het best binnen de organisatiecultuur past. Van belang is dat
kunstenaars en hun organisaties nadenken over, en alternatieven bedenken voor een
9

onvoorspelbare, maar duurzame toekomst: hoe zullen zij omgaan met niet alleen minder financiële
middelen, maar ook het verdwijnen van betaalbare werkruimtes in of rond de stad en stijgende
olieprijzen die productie en mobiliteit inperken? Hoe zullen zij omgaan met de noodzakelijke
transitie: nieuwe werkmethodes, meer samenwerking binnen en buiten de sector, slow art, een
andere kijk op lokaal versus internationaal?
Jonge Sla focust op ecologische duurzaamheid en raadt aan dit te integreren in een bredere
maatschappelijke visie. Daarbij staan we stil bij drie dimensies om kansen te benutten.
Bottom up:
kansen voor kennisdeling en samenwerking
De kunstensector zal op zoek moeten gaan naar een evenwicht tussen artistieke vrijheid,
duurzaamheid, financiële middelen, tijdsbesteding, comfortabele werkomstandigheden. Door
andere handelswijzen en werkmethodes te zoeken kan dat nieuwe evenwicht, net dankzij de
overvloedige aanwezigheid van creativiteit, gevonden worden. Hiervoor is de medewerking van
personeel, directie, medewerkers, kunstenaars en bestuur nodig. In de kunstensector is dit vaak
een wisselende ploeg. Het is dus van belang dat iedereen die over de vloer komt, betrokken wordt.
Daarvoor ontwikkelde Jonge Sla gebruiksvriendelijke instrumenten (checklists, calculator...) en
toegankelijke informatie. De opleiding eco/coach die gebruik maakt van input uit de sociale
wetenschappen en verandermanagement wordt tijdens het najaar van 2012 door het Sociaal
Fonds voor de Podiumkunsten een tweede keer georganiseerd. Daarnaast stelde Jonge Sla een
e-publicatie samen met feiten en tips die kunnen helpen bij het overtuigen van twijfelende collega’s
en directies.
Grote problemen aanpakken vraagt om samenwerking. In beide eco/teams regio uitte men de
wens om een trekker of coördinator van een breder ecologisch duurzaam netwerk in de
kunstensector te hebben. In Mechelen is er ondanks het doel van een eco/team regio geen
samenwerkingsverband ontstaan. Enkele deelnemers wijten dat aan de specificiteit van elke
kunstenorganisatie en het verschil in deadlines. We willen iedereen aanmoedigen te focussen op
de gelijkenissen in plaats van op de verschillen. Kunstenorganisaties staan gekend om beperkte
middelen, focus op het artistieke, enthousiaste en creatieve geesten, zin voor experiment, flexibele
medewerkers enzovoort. Wij raden dan ook aan binnen het veld te clusteren en voorbeelden als
Green Track, Kringloopexpo, Leuven Klimaatneutraal en Transitienetwerk Cultuur te volgen of uit
te breiden. Maak gebruik van overkoepelende netwerken (oKo, VBOK, BKO, AKO ...) of grote
samenwerkingsprojecten om het thema op tafel te leggen. Een tijdelijke, onafhankelijke,
deskundige bemiddelaar kan hierbij helpen. Door samenwerking kan de kunstensector als groter
geheel een positief signaal uitzenden en publiek, maatschappelijk middenveld en overheid
inspireren. Naast samenwerking binnen de sector raden we kunstenorganisaties aan om ook met
andere sectoren samen te werken rond duurzaamheid. Om een paradigmashift te bewerkstelligen
moet de integratie van cultuur immers transversaal gebeuren: doorheen sectoren, doorheen
(academische) disciplines en doorheen beleidskaders en -niveaus.
Het eco-atelier op initiatief van Joke Schauvliege evolueert nu naar een Transitienetwerk Cultuur.
De initiatieven/acties van het transitienetwerk willen er algemeen toe bijdragen dat:
1° socio-ecologische uitdagingen publiek bespreekbaar worden;
2° actoren uit de kunsten, erfgoed en sociaal-culturele sectoren de noodzakelijke veranderingen
mee implementeren;
3° maatschappelijke transitie naar sociaal-rechtvaardige duurzaamheid vanuit de cultuursector
kritisch-reflexief gevoed wordt.
Het is van belang dat ontwikkelingen doorsijpelen naar het brede culturele veld en dat er een
mogelijkheid is om inspraak te bieden aan al wie iets te zeggen heeft, zodat gelijke
transitieagenda’s ontstaan. Vernieuwende ideeën moeten op hun beurt worden teruggekoppeld
naar het beleid voor gelijke duurzaamheidsvisies.
Top down:
visie en coherente beleidsinstrumenten
Een aantal van onze gesprekspartners blijft met de vraag blijven zitten hoe ze het bestuur en de
10

(artistieke) directie kunnen overtuigen zonder externe stimulans van het beleid. De
kunstenorganisaties in Mechelen verwachten dat de overheden het goede voorbeeld geven en/of
informeren. In Antwerpen bestaat een groep voorstanders voor een verhoogde financiële
ondersteuning. Dit laatste staat ter discussie wegens het effect van de financiële crisis op de
begrotingen.
De infrastructuur is voor een deel van de bevraagde kunstenorganisaties een extra zorg. Meestal
huizen se in een eigendom van de (lokale) overheid of een private eigenaar., vaak ook beschermd
patrimonium. De organisaties gaven in het onderzoek aan zich eerder machteloos te voelen met
betrekking tot ecologisch duurzame inspanningen door een gebrek aan zeggenschap over de
vestiging. De overheid dient dus een evenwicht te zoeken tussen een duurzaam erfgoedbeleid en
een duurzaam energiebeleid.
In het kader van de Vlaamse strategie duurzame ontwikkeling 2010-2014 publiceerde de Vlaamse
overheid recent Visie 2050, een brochure die wil inspireren om de omslag te maken en Jonge Sla
als één van de talrijke inspirerende voorbeelden voorstelt, een blijk van waardering en erkenning.
Tegelijk valt het enorme contrast op tussen deze toekomstvisie en een aantal recente
beleidsbeslissingen op het vlak van mobiliteit en ruimtelijke ordening, waar men blijft kiezen voor
grootschalige ontwikkeling. De modellen van het verleden bestendigen staat haaks op de
dynamiek zoals die bijvoorbeeld in de projecten het kader van het Stedenfonds in het afgelopen
decennium werd ontwikkeld.
In between:
transparantie
Hoewel we hier uitgebreid bespreken hoe kunst, kunstenaars en kunstinstelling kunnen bijdragen
aan de sensibilisering van het publiek, neemt slechts een handvol kunstenaars en organisaties
deze rol op. Kunst kan een vernieuwende en creatieve blik werpen op droge feiten en cijfers over
hoe slecht de wereld ervoor staat. Net zoals Peter Tom Jones, één van de vijftien pioniers van Plan
C, Terra Reversa en Transitienetwerk Middenveld, benadrukken we de overtuigende kracht van
pull-factoren die inspelen op emoties en het duurzame alternatief aantrekkelijker maken in plaats
van de push-factoren die aantonen waarom we, rationeel gezien, in een onduurzame situatie
zitten.
Een kunstenaar kan men geen thema’s opleggen. Wel kunnen we hen duidelijk maken hoe de
wereld in al zijn componenten ervoor staat en hen zo onrechtstreeks aanmoedigen rond
duurzaamheid te werken. Ze kunnen als eye-opener en rule cracker het onzichtbare zichtbaar
maken en een nieuw perspectief bieden om naar de wereld te kijken, door te breken met regels of
gewoonten waaraan de meeste mensen voldoen. Verder kunnen ze aandacht van hoge kwaliteit
vangen, toeschouwers beïnvloeden door ze te betrekken bij kunstprojecten en mensen
samenbrengen rond duurzame thema's zonder beschuldigd te worden van propaganda of
greenwashing. Voor de kunstinstelling waarmee ze samenwerken kunnen ze via creativiteit
(her)organisator zijn van alternatieve praktijken.
Duurzaam handelen binnen een kunstenorganisatie is één ding, anderen overtuigen om hetzelfde
te doen vraagt om extra inspanning. Tijdens ons traject zagen we regelmatig dat
kunstenorganisaties voorzichtig omspringen met het uiten van overtuigingen om niemand tegen de
borst te stuiten. Hierdoor krijgt het publiek echter weinig gehoor van de duurzame inspanningen
die een kunstenorganisatie doet, en wordt een kans om te sensibiliseren gemist. We moedigen
iedereen daarom aan om de duurzame stappen die ze zetten ook publiek uit te dragen, ook al is
duurzaamheid nog geen consequent gegeven.
Met de publicatie van KVS_2020 heeft het Brussels stadstheater deze horde genomen. Het hele
team publiceert een actieplan ecologie, met een reeks ideeën die ze tegen 2020 graag
gerealiseerd willen zien en de belofte om regelmatig te informeren over het proces. Interne
discussies worden niet verstopt en het publiek krijgt een uitnodiging om het proces ‘dat zich met
vallen en opstaan zal voortbewegen tussen droom en daad’ mee te voeden en te
becommentariëren. Een eerlijke en transparante communicatie als voorwaarde om tot echte
verandering te komen.
11

Tot slot willen we vooruitblikken naar het volgende Theaterfestival, eind augustus 2013 in Brussel,
waarvoor VTi een conferentie over culturen in de stad voorbereid.
Bibliografie
Boeken
Carpentier, N., Corijn, E., e.a. (2010). Kunst in deze wereld. Antwerpen: Uitgeverij EPO.
Holemans, D. (red.) (2012). Mensen maken de stad. Bouwstenen voor een sociaalecologische
toekomst. Berchem: Uitgeverij EPO.
Hopkins, R. (2011). The transition companion. Making your community more resilient in uncertain
times. Totnes: Green Books.
Jones, P. T. (2009) Terra Reversa. De transitie naar rechtvaardige duurzaamheid. Berchem:
Uitgeverij EPO
Maréchal, A. (2011). Ecologische economie. Een kwestie van transformatie. (D. Holemans,
Ed.) Welvaren zonder groei. Concrete ideeën voor een groene economie., 28-36.
Pinxten, R. (2011). Het plezier van het zoeken. Filosofie tegen de angst. Antwerpen: Houtekiet.
Artikels uit (vak)tijdschriften
Oosterling, H. (2012). Theatraal netwerken. (lezing 30 augustus 2012, artikel te verschijnen in
Courant 103).
van der Hoeven, R. (2012, augustus 2). De stad is het nieuwe land. De nieuwe megastad. De
Groene Amsterdammer, jg. 136, nr 31, p. 16-19.
Rapporten
Duxbury, N., & Jeannotte, S. M. (2011). Introduction: Culture and Sustainable Communities.
Culture and Local Governance / Culture et gouvernance locale (vol. 3).
Van Samang, I. (2012). Fietsen door het kunstenveld naar morgen. Een onderzoek naar hoe het
kunstenveld invulling geeft aan haar rol inzake ecologie, een onderdeel van duurzaamheid.
Antwerpen: Universiteit Antwerpen. (ongepubliceerde studie)
Dries, I. (red.) (2012). Visie 2050. Vlaamse strategie duurzame ontwikkeling 2010-2014. Brussel.
Internetbronnen
Daniels, K. Vromman, S. e.a. (2012, augustus). Jonge Sla. Naar een duurzame kunstenpraktijk.
http://www.jongesla.be/sites/all/files/e-publicatie%20Jonge%20Sla.pdf
Goris, G. (2012, oktober 15). In beeld: MO*lezing met Alfredo Jaar en Katerina Gregos. Retrieved
oktober 20, 2012, from http://www.mo.be/artikel/beeld-molezing-met-alfredo-jaar-en-katerinagregos
Hendrickx, S. (2010). Benjamin Verdonck in gesprek met Thomas Hirschhorn. 'Ik maak geen
politieke kunst' rekto:verso, nr. 43, p. 11. Retrieved oktober 20, 2012, from
http://www.rektoverso.be/artikel/benjamin-verdonck-gesprek-met-thomas-hirschhorn-ik-maakgeen-politieke-kunst
12

KVS_2020. Retrieved oktober 22, 2012, from http://www.kvs.be/UserFiles/kvs2020_NL.pdf
Liesenborghs, P. (2012, juni 22). Van gebouw tot publiek. Duurzaamheid: meer dan een laagje
isolatie! Retrieved oktober 20, 2012, from
http://www.locusnet.be/portal/page/portal/ver-1/Locus/Over%20Locus/LOCUStoer/Microsoft
%20Word%20-%20Sessie%20Van%20gebouw%20tot%20publiek%20%20-%20duurzaamheid.pdf
(verslag van sessie 2 LOCUStoer)
Liesenborghs, P. (2012). Duurzaamheid. Praktijken in het lokaal cultuurbeleid. Retrieved oktober
22, 2012, from
http://www.locusnet.be/portaal/Locus/LokaalCultuurmanagement/Duurzaamheid/Praktijkvoorbeeld
en/
Renard, P. (2012, oktober 10). Een eeuwenoud recept, interview met Joachim Declerck. Ruimte,
nr. 15, p. 20-29. Retrieved oktober 20, 2012, from http://www.vai.be/nl/nieuws/lees-hier-hetinterview-een-eeuwenoud-recept-met-joachim-declerck-in-ruimte
Time circus. Welvaert Welton. Retrieved oktober 4, 2012, from http://www.timecircus.org/welvaertwelton
Van Brabandt, P. (2012, juni 14). Brussel mon amour. Retrieved oktober 4, 2012, from
http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=DMF20120613_00183363
Visietekst eco-cultuur. Retrieved oktober 22, 2012, from
http://www.cjsm.vlaanderen.be/cultuur/evenementen/cultuurforum/downloads/eco-cultuur.pdf
Verdonck, B. (2010, augustus 26). State of the union. Transcriptie. Retrieved oktober 4, 2012, from
http://www.theaterfestival.be/2010/parallelprogramma/state-union
Colofon
Dit artikel is geschreven op uitnodiging van Universiteit Antwerpen, faculteit TEW, nav het
colloquium 'duurzame, creatieve steden' op 5 november 2012.
Deze uitgave wordt ter beschikking gesteld overeenkomstig de bepalingen van de Creative
Commons Public License, Naamsvermelding-Niet commercieel-Geen afgeleide werken België 2.0,
http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/2.0/be/deed.nl
www.vti.be
www.jongesla.be
Jonge Sla is een initiatief van VTi steunpunt voor de podiumkunsten en Ecolife, in samenwerking
met BAM, Muziekcentrum Vlaanderen, Sociaal Fonds voor de Podiumkunsten en STEPP en werd
als NME-project gefinancierd in het kader van het Projectsubsidiebesluit Duurzaam milieu- en
Natuurbeleid (10/2010-9/2012).
13