de volledige online versie van dit nummer (pdf, 5 844 kB)
de volledige online versie van dit nummer (pdf, 5 844 kB)
de volledige online versie van dit nummer (pdf, 5 844 kB)
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Kunstwerk: Luc Hoenraet<br />
Pastorale<br />
Perspectieven<br />
Ethiek in <strong>de</strong>nken en doen<br />
Nr. 138<br />
Driemaan<strong>de</strong>lijks<br />
vaktijdschrift<br />
voor en door<br />
pastores<br />
Januari<br />
Februari<br />
Maart 2008<br />
Antwerpen X • P706268
Colofon<br />
Pastorale Perspectieven. Driemaan<strong>de</strong>lijks vaktijdschrift voor en door pastores (voorheen Pastorale<br />
Nieuwsbrief) wil een forum bie<strong>de</strong>n aan pastores die werkzaam zijn in zorg- en welzijnsvoorzieningen.<br />
Bedoeling is ervaringen, vragen en inzichten over het pastorale han<strong>de</strong>len uit te wisselen, ten ein<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
reflectie over pastorale zorg te stimuleren en te voe<strong>de</strong>n, en op die manier een bijdrage te leveren aan<br />
<strong>de</strong> competentie en <strong>de</strong> professionaliteit <strong>van</strong> pastores.<br />
Pastorale Perspectieven. Driemaan<strong>de</strong>lijks vaktijdschrift voor en door pastores richt zich in <strong>de</strong> eerste<br />
plaats aan ie<strong>de</strong>reen die in <strong>de</strong> praktijk of beleidsmatig meewerkt aan <strong>de</strong> vormgeving <strong>van</strong> pastorale zorg<br />
in zorg- en welzijnsvoorzieningen.<br />
Pastorale Perspectieven. Driemaan<strong>de</strong>lijks vaktijdschrift voor en door pastores brengt (bij voorkeur niet<br />
eer<strong>de</strong>r gepubliceer<strong>de</strong>) bijdragen over een thema samen. Toekomstige thema's wor<strong>de</strong>n achteraan bekend<br />
gemaakt. Suggesties voor een thema wor<strong>de</strong>n geapprecieerd. Eigen bijdragen zijn steeds welkom, ook los<br />
<strong>van</strong> een thema. Richtlijnen zijn achteraan opgenomen.<br />
Abonnementen<br />
Bij nieuwe abonnering ont<strong>van</strong>gt u <strong>de</strong> reeds verschenen <strong>nummer</strong>s <strong>van</strong> <strong>de</strong> lopen<strong>de</strong> jaargang.<br />
Abonnementen wor<strong>de</strong>n automatisch verlengd bij het begin <strong>van</strong> <strong>de</strong> nieuwe jaargang, tenzij opgezegd<br />
wordt vóór 31 <strong>de</strong>cember <strong>van</strong> <strong>de</strong> lopen<strong>de</strong> jaargang.<br />
Kostprijs (inclusief verzending)<br />
• los <strong>nummer</strong>: € 10<br />
• op particulier adres: € 30<br />
• stu<strong>de</strong>nt: € 20<br />
• op adres <strong>van</strong> <strong>de</strong> voorziening waar u werkzaam bent: € 25 (op voorwaar<strong>de</strong> dat <strong>de</strong> voorziening lid is<br />
<strong>van</strong> het Verbond <strong>de</strong>r Verzorgingsinstellingen of <strong>van</strong> het Vlaams Welzijnsverbond).<br />
• Rekening<strong>nummer</strong>: 799-5503733-52. Voor betalingen <strong>van</strong>uit het buitenland: BIC-co<strong>de</strong>: GKCCBEBB<br />
en IBAN-co<strong>de</strong>: BE64 7995 5037 3352.<br />
Bestellen?<br />
• Een elektronisch formulier voor een abonnement of een los <strong>nummer</strong> vindt u op www.caritas.be<br />
• U kunt zich ook richten tot Mevr. R. De Bruycker op het redactieadres.<br />
Redactie:<br />
Regine De Bruycker (secretaris), Koen De Fruyt, Dominiek Lootens, Annick Pollefoort, Marina Riemslagh,<br />
Pieter Van<strong>de</strong>casteele (eindredacteur), Clau<strong>de</strong> Van<strong>de</strong>voor<strong>de</strong>, Dominic Verhoeven (verantwoor<strong>de</strong>lijke<br />
uitgever), Filip Zutterman.<br />
Redactieadres:<br />
Pastorale Perspectieven.<br />
Driemaan<strong>de</strong>lijks vaktijdschrift voor en door pastores<br />
p/a Caritas Vlaan<strong>de</strong>ren<br />
Guimardstraat 1, 1040 Brussel<br />
02 / 507 01 11 • pn@caritas.be<br />
Pastorale Perspectieven. Driemaan<strong>de</strong>lijks vaktijdschrift voor en door pastores is gedrukt op milieuvrien<strong>de</strong>lijk papier.
Inhoud<br />
Ethiek in <strong>de</strong>nken en doen<br />
TEN GELEIDE<br />
De scheidingslijn tussen pastoraal en ethiek ....................................................................................................................................3<br />
Pieter Van<strong>de</strong>casteele<br />
ARTIKEL<br />
Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk ........................................................................................................5<br />
Axel Liégeois<br />
In zijn bijdrage ontleedt Axel Liégeois <strong>de</strong> fundamentele relatie tussen pastoraat en ethiek.<br />
Twee vragen structureren het artikel: 'heeft ethiek pastoraal nodig?' en 'heeft pastoraal<br />
ethiek nodig?'. De auteur houdt een pleidooi voor <strong>de</strong> integratie <strong>van</strong> ethische begeleiding door<br />
<strong>de</strong> pastor in <strong>de</strong> pastorale zorg. Dit is geen exclusiviteitsclaim. Ethiek is immers een opdracht<br />
<strong>van</strong> alle zorgverleners.<br />
ARTIKEL<br />
Presentie en representatie: <strong>de</strong> verhouding voor het voetlicht gebracht ................................................15<br />
Henk <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Meulen<br />
Dit artikel vertrekt <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> vaststelling dat <strong>de</strong> ethische reflectie sinds een aantal <strong>de</strong>cennia<br />
aan een reveil bezig is. Na <strong>de</strong> verklaring <strong>van</strong> <strong>dit</strong> fenomeen, focust <strong>de</strong> auteur op <strong>de</strong> implicaties<br />
er<strong>van</strong> voor het 'pastor zijn'. In dialoog met A. Baart, N. Pembroke en S. Pattison wordt een<br />
on<strong>de</strong>rscheid gemaakt tussen 'ethiek <strong>van</strong> het pastoraat' en 'ethiek in het pastoraat'.<br />
ARTIKEL<br />
Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />
Op weg naar een geïntegreer<strong>de</strong> empirische ethiek ..............................................................................................................26<br />
Marina Riemslagh<br />
Hoe wordt <strong>de</strong> theoretische reflectie op ethische bekommernissen op <strong>de</strong> afgestemd op <strong>de</strong><br />
praktijk? Of beter: hoe kan <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> praktijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale begeleiding een ethische<br />
reflectie opgezet wor<strong>de</strong>n? Marina Riemslagh beschrijft in <strong>de</strong>ze bijdrage <strong>de</strong> eerste vruchten<br />
<strong>van</strong> het on<strong>de</strong>rzoek dat ze hierover voert. 'Actief respect' is het sleutelwoord.<br />
ARTIKEL<br />
Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek ................................................................................................................37<br />
Theo A. Boer<br />
Meer dan an<strong>de</strong>re professionals in <strong>de</strong> zorg- of welzijnssector is <strong>de</strong> pastor ethisch geschoold.<br />
Met <strong>de</strong>ze opvallen<strong>de</strong> stelling opent Theo Boer zijn artikel. Het on<strong>de</strong>rscheid tussen ethiek in<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
37 1
en ethiek <strong>van</strong> het pastoraat wordt ver<strong>de</strong>r uitgediept en verfijnt. Dit mondt uit in <strong>de</strong> vraag of<br />
er zoiets bestaat als 'christelijke ethiek'. Dat <strong>de</strong> relatie tussen pastoraal en ethiek meer behelst<br />
dan een verstandshuwelijk, wordt ook hier dui<strong>de</strong>lijk.<br />
GETUIGENIS<br />
De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis ......................46<br />
Bruno Aerts<br />
Hoe ziet een pastor/ethicus zijn rol als lid <strong>van</strong> een ethische commissie? We leg<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ze vraag<br />
voor aan Bruno Aerts, die <strong>van</strong>uit zijn jarenlange ervaring in het Ne<strong>de</strong>rlandse Catharinaziekenhuis<br />
te Eindhoven reflecteert over <strong>de</strong>ze kwestie.<br />
INTERVIEW<br />
Helen<strong>de</strong> han<strong>de</strong>n, hel<strong>de</strong>re hoof<strong>de</strong>n. Over een zorg-ethisch lab in Moorsele......................................56<br />
Linus Vanlaere en Ann Lammens<br />
Warme zorg en koele wetenschap reiken elkaar <strong>de</strong> hand. Dat is <strong>de</strong> kern <strong>van</strong> een nieuw initiatief<br />
dat <strong>de</strong> naam 'sTimul' kreeg. Het staat voor een ambitieus project dat <strong>de</strong> ethische<br />
<strong>de</strong>skundigheid <strong>van</strong> zorgverleners op een eigenzinnige manier wil aanscherpen. De zorg om<br />
goe<strong>de</strong> zorg, op een totaal an<strong>de</strong>re manier aangepakt. De redactie <strong>van</strong> Pastorale Perspectieven<br />
sprak met Ann Lammens en Linus Vanlaere, twee <strong>van</strong> <strong>de</strong> initiatiefnemers <strong>van</strong> het project.<br />
OVERZICHT<br />
De werking en adviezen <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethische commissies <strong>van</strong> het Verbond <strong>de</strong>r<br />
Verzorgingsinstellingen en <strong>van</strong> het Vlaams Welzijnsverbond ................................................................................61<br />
Yvonne Denier, Chris Gastmans & Fons Geerts<br />
UITGELEZEN ..........................................................................................................................................................................................66<br />
NIEUWS ......................................................................................................................................................................................................75<br />
AANKONDIGINGEN ....................................................................................................................................................................77<br />
VACATURE ..............................................................................................................................................................................................78<br />
OVER DE GRENZEN<br />
Pastoraat in <strong>de</strong> gezondheidszorg in <strong>de</strong> Europese gemeenschap:<br />
het Verenigd Koninkrijk ................................................................................................................................................................................................79<br />
Anne Van<strong>de</strong>nhoeck<br />
UITSMIJTER<br />
Drempelvrees ................................................................................................................................................................................................................................83<br />
Ann Verscuren<br />
2<br />
Inhoud
Ten Gelei<strong>de</strong><br />
De scheidingslijn tussen pastoraal<br />
en ethiek<br />
Pieter Van<strong>de</strong>casteele<br />
Beste lezer(es),<br />
Niet zon<strong>de</strong>r enige trots stellen wij u graag het<br />
volgen<strong>de</strong> <strong>nummer</strong> <strong>van</strong> ons tijdschrift voor. We<br />
behan<strong>de</strong>len niet alleen een bijzon<strong>de</strong>r interessant<br />
en actueel thema, maar hebben ook een aantal<br />
nieuwe rubrieken voor u in petto. Zo beginnen<br />
we met <strong>dit</strong> <strong>nummer</strong> aan een boeien<strong>de</strong> rondreis<br />
doorheen <strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> Europese unie, om te<br />
verkennen hoe <strong>de</strong> pastorale zorg daar georganiseerd<br />
wordt. Anne Van<strong>de</strong>nhoeck is onze ervaren<br />
gids, en neemt ons in <strong>dit</strong> <strong>nummer</strong> mee naar het<br />
Verenigd Koninkrijk.<br />
Ook <strong>de</strong> boekenrubriek is grondig uitgebreid en<br />
bevat een 'uitgelezen' selectie <strong>van</strong> nieuwe publicaties<br />
over pastorale zorg. Filip Zutterman neemt<br />
<strong>dit</strong> voor zijn rekening. Ver<strong>de</strong>r is er een nieuwe<br />
rubriek met vacatures, en het tijdschrift wordt<br />
<strong>van</strong>af nu afgerond met een 'uitsmijter' waarvoor<br />
Ann Verscuren tekent. De nieuwe jaargang staat<br />
bovendien synoniem voor een nieuw kunstwerk<br />
op <strong>de</strong> kaft. Omdat het kleurenpalet <strong>dit</strong> kunstwerk<br />
moest volgen, ziet het er wat an<strong>de</strong>rs uit dan <strong>de</strong><br />
vorige jaargang.<br />
Pastorale Perspectieven<br />
De opmerkelijkste veran<strong>de</strong>ring is echter niet <strong>de</strong><br />
kleur of het kunstwerk, maar <strong>de</strong> nieuwe naam<br />
<strong>van</strong> ons tijdschrift. Omdat een aantal lezers in <strong>de</strong><br />
loop <strong>van</strong> 2007 opgemerkt had dat <strong>de</strong> naam<br />
'Pastorale Nieuwsbrief' <strong>de</strong> lading niet langer<br />
<strong>de</strong>kte, zijn we op zoek gegaan naar iets an<strong>de</strong>rs.<br />
Vanaf nu gaat het tijdschrift daarom als<br />
'Pastorale Perspectieven. Driemaan<strong>de</strong>lijks vaktijdschrift<br />
voor en door pastores' door het leven.<br />
Toegegeven, geen groot verschil, geen totaal<br />
nieuwe naam, geen grote originele veran<strong>de</strong>ring…<br />
Dat hoeft ook niet: we willen ver<strong>de</strong>r doen op hetzelf<strong>de</strong><br />
elan. De nieuwe naam bevat in feite een<br />
beknopte mission statement. Het tijdschrift wil<br />
'pastorale perspectieven' bie<strong>de</strong>n. We kiezen<br />
ervoor om <strong>dit</strong> ruim in te vullen.<br />
Het gaat in <strong>de</strong> eerste plaats om het perspectief<br />
op <strong>de</strong> eigen i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor, zijn of haar<br />
professionaliteit en spiritualiteit, zijn of haar<br />
plaats in <strong>de</strong> voorziening en in <strong>de</strong> maatschappij.<br />
Het beroepsprofiel <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor is in volle ontwikkeling.<br />
Gedreven door <strong>de</strong> overtuiging dat er<br />
toekomst zit in het beroep <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor, willen we<br />
daar met Pastorale Perspectieven een beschei<strong>de</strong>n<br />
en toch fundamenteel steentje aan bijdragen.<br />
Het gaat ook om het pastoraal perspectief op<br />
zorg en solidariteit in <strong>de</strong> samenleving. Wie meewerkt<br />
aan <strong>de</strong> realisatie <strong>van</strong> het pastoraal zorgaanbod<br />
in <strong>de</strong> voorziening engageert zich in een<br />
bre<strong>de</strong>r verhaal <strong>van</strong> menslieven<strong>de</strong> zorg, <strong>van</strong> solidariteit<br />
in beweging, <strong>van</strong> authentiek pluralisme<br />
en <strong>van</strong> gastvrijheid, kortom <strong>van</strong> echte 'caritas'.<br />
Dit is het verhaal <strong>van</strong> <strong>de</strong> God die zegt 'Ik zal er<br />
zijn voor u'. Dit verhaal over <strong>de</strong> mens-gewor<strong>de</strong>n<br />
God inspireert ons om ver<strong>de</strong>r te bouwen aan een<br />
zorgzame en rechtvaardige samenleving voor<br />
allen. Ook aan <strong>de</strong>ze dimensie wil Pastorale<br />
Perspectieven aandacht en reflectie beste<strong>de</strong>n.<br />
Tussen pastoraal en ethiek<br />
Om <strong>de</strong> daad bij het woord te voegen gaan we in<br />
het huidige <strong>nummer</strong> dieper in op <strong>de</strong> relatie tussen<br />
pastorale zorg en ethische reflectie. Tussen <strong>de</strong>ze<br />
i<strong>de</strong>ntiteitsgebon<strong>de</strong>n dimensies <strong>van</strong> het zorgaanbod<br />
bestaan vele gelijkenissen en significante<br />
verschillen. In <strong>de</strong> bijdragen in <strong>dit</strong> <strong>nummer</strong> wor<strong>de</strong>n<br />
een aantal aspecten hier<strong>van</strong> ver<strong>de</strong>r uitgediept. Ik<br />
wil alvast op één belangrijke analogie ingaan:<br />
pastoraal en ethiek drinken uit <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> bron.<br />
Hiermee wordt een kwestie gethematiseerd die<br />
doorheen het <strong>nummer</strong> telkens opnieuw opduikt:<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
37 3
loopt <strong>de</strong> scheidingslijn tussen pastoraal en ethiek<br />
gelijk aan <strong>de</strong> scheidingslijn tussen particulariteit<br />
en universaliteit?<br />
Voor pastorale zorg is het evi<strong>de</strong>nt dat ze zich<br />
profileert op een particuliere horizon. Pastorale<br />
zorg wil een imitatie zijn <strong>van</strong> het zorgzame<br />
optre<strong>de</strong>n <strong>van</strong> Jezus <strong>van</strong> Nazareth, en is dan ook<br />
gevestigd in en geïnspireerd <strong>van</strong>uit een particuliere<br />
tra<strong>dit</strong>ie. Het is echter een vaakgehoor<strong>de</strong> en<br />
hardnekkige vergissing dat pastorale zorg zich<br />
daarom ook exclusief tot gelovige mensen richt.<br />
Pastorale zorg is 'particulier' <strong>van</strong> inspiratie, maar<br />
universeel <strong>van</strong> intentie. Pastores richten zich<br />
evenzeer tot niet- of an<strong>de</strong>rsgelovige patiënten of<br />
bewoners, met respect voor <strong>de</strong> overtuiging <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> persoon in kwestie, maar met <strong>de</strong> intentie om<br />
nabij te zijn, om te troosten, te helpen en te<br />
begelei<strong>de</strong>n. De beslissen<strong>de</strong> factor is niet <strong>de</strong><br />
geloofsovertuiging, maar <strong>de</strong> existentiële nood<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpvrager. Dit geldt overigens niet enkel<br />
voor <strong>de</strong> rooms-katholieke pastores maar ook voor<br />
an<strong>de</strong>re 'geestelijke verzorgers'.<br />
Dat ook <strong>de</strong> ethische reflectie zich op het christelijke<br />
verhaal inspireert, ligt <strong>van</strong>daag min<strong>de</strong>r voor<br />
<strong>de</strong> hand. Ethiek heeft het imago 'universeel' te<br />
zijn en is dat ook, maar dat is niet hetzelf<strong>de</strong> als<br />
'neutraal'. Ie<strong>de</strong>re ethische overweging is gekleurd<br />
door een bepaald mens- en wereldbeeld en door<br />
een i<strong>de</strong>aalbeeld op goe<strong>de</strong> zorg. De Franse filosoof<br />
Paul Ricœur geeft een boeien<strong>de</strong> <strong>de</strong>finitie <strong>van</strong><br />
ethiek: “ethiek is het zicht op en het verlangen<br />
naar het 'goe<strong>de</strong> leven', met en voor elkaar, in<br />
rechtvaardige instituties”. We kunnen niet op alle<br />
elementen <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze <strong>de</strong>finitie ingaan, hoewel dat<br />
zeker <strong>de</strong> moeite zou lonen. De <strong>de</strong>finitie helpt ons<br />
hier om <strong>de</strong> universele en <strong>de</strong> particuliere dimensie<br />
<strong>van</strong> ethiek te on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n.<br />
Ethiek is universeel omdat het gaat om <strong>de</strong> zoektocht<br />
naar 'het goe<strong>de</strong> leven, met en voor elkaar,<br />
in rechtvaardige instituties'. In een multi-culti en<br />
multi-reli samenleving (zoals Bruno Aerts het op<br />
p. 52 verwoordt) kan en mag <strong>dit</strong> ook niet an<strong>de</strong>rs.<br />
Het authentieke pluralisme wordt enkel gerealiseerd<br />
waar ie<strong>de</strong>reen - 'met en voor elkaar' - op<br />
een rechtvaardige wijze z'n steentje bijdraagt aan<br />
'het goe<strong>de</strong> leven'.<br />
4<br />
Ten gelei<strong>de</strong><br />
Ethiek is echter particulier omdat het zicht op en<br />
het verlangen naar steeds vervat liggen in een<br />
bepaal<strong>de</strong> visie op mens en maatschappij. Het is<br />
<strong>van</strong>uit een particulier standpunt (perspectief) dat<br />
we kijken naar het i<strong>de</strong>aalbeeld <strong>van</strong> 'het goe<strong>de</strong><br />
leven'. Er bestaat geen objectief criterium, geen<br />
neutrale instantie. Onze visie en onze gepassioneer<strong>de</strong><br />
inzet voor het welzijn <strong>van</strong> zieke en hulpbehoeven<strong>de</strong><br />
mensen komen niet voort uit het<br />
luchtledige maar uit een rijke tra<strong>dit</strong>ie waarin we<br />
zijn opgegroeid.<br />
In onze maatschappij drinken pastoraal en ethiek<br />
uit <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> bron. Dit is een paradoxale bewering.<br />
Het ligt namelijk voor <strong>de</strong> hand dat pastoraal<br />
particulier is, terwijl <strong>de</strong> universele dimensie <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong>ze zorgdiscipline beargumenteerd moet wor<strong>de</strong>n.<br />
Voor wat ethiek betreft is het omgekeer<strong>de</strong> waar:<br />
<strong>de</strong> universele insteek staat meestal buiten kijf,<br />
terwijl <strong>de</strong> particuliere dimensie steeds weer<br />
aangestipt moet wor<strong>de</strong>n. Deze paradox is geen<br />
hin<strong>de</strong>rnis maar een opportuniteit. Pastoraal en<br />
ethiek zijn immers bondgenoten in <strong>de</strong> zoektocht<br />
naar 'het goe<strong>de</strong> leven'. Wat hen voorbij alle<br />
verschei<strong>de</strong>nheid kenmerkt, is dat ze bei<strong>de</strong>n een<br />
universele intentie hebben en een particuliere<br />
inspiratiebron.<br />
Tot slot<br />
Voor ik het woord geef aan <strong>de</strong> mensen die<br />
bijgedragen hebben aan <strong>dit</strong> thema<strong>nummer</strong> over<br />
'ethiek in <strong>de</strong>nken en doen' wil ik u nog even<br />
uitnodigen om te reageren op wat u in Pastorale<br />
Perspectieven te lezen krijgt. Het tijdschrift wil<br />
immers een forum zijn voor en door pastores.<br />
Aarzel dus niet om ons te contacteren met uw<br />
mening, twijfels, vragen of opmerkingen over <strong>dit</strong><br />
thema<strong>nummer</strong>. Als u liever aan één <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
volgen<strong>de</strong> thema's een bijdrage wil leveren, of als<br />
u graag <strong>de</strong> boekenlijst met recensie-exemplaren<br />
ont<strong>van</strong>gt, kunt u altijd contact opnemen met <strong>de</strong><br />
redactie. Wij staan tot uw dienst.<br />
Veel leesgenot, namens <strong>de</strong> redactie,<br />
Pieter Van<strong>de</strong>casteele
Artikel<br />
Pastoraat en ethiek,<br />
meer dan een verstandshuwelijk<br />
In <strong>de</strong>ze bijdrage proberen we <strong>de</strong> complexe<br />
relatie tussen pastoraat en ethiek te verhel<strong>de</strong>ren.<br />
We bekijken <strong>de</strong> relatie <strong>van</strong>uit bei<strong>de</strong><br />
partners. Heeft ethiek pastoraat nodig? En<br />
heeft pastoraat ethiek nodig? Telkens<br />
vertrekken we <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> eigenheid <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
ene of <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re, nemen we <strong>de</strong> relatie tussen<br />
bei<strong>de</strong> kritisch on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> loep en maken we<br />
een aantal persoonlijke reflecties.<br />
Heeft ethiek pastoraat nodig?<br />
Wat is ethiek?<br />
Er zijn veel <strong>de</strong>finities <strong>van</strong> ethiek. Het is niet<br />
onze bedoeling hier een overzicht te bie<strong>de</strong>n<br />
noch om <strong>de</strong> grootste gemene <strong>de</strong>ler in <strong>de</strong>ze<br />
<strong>de</strong>finities te vin<strong>de</strong>n. We verkiezen een bondige<br />
maar ook werkbare <strong>de</strong>finitie <strong>van</strong> ethiek voor<br />
te stellen die hopelijk door velen kan<br />
herkend en aanvaard wor<strong>de</strong>n. We omschrijven<br />
ethiek als een kritische en systematische<br />
reflectie op waar<strong>de</strong>n en normen in een<br />
concrete zorgsituatie (Liégeois, 2005).<br />
Axel Liégeois<br />
Pastores en pastoraal beleidsverantwoor<strong>de</strong>lijken in <strong>de</strong> gezondheids- en welzijnszorg verbin<strong>de</strong>n<br />
pastoraat en ethiek op een <strong>van</strong>zelfspreken<strong>de</strong> wijze. In<strong>de</strong>rdaad, zowel theoretisch als praktisch zijn er<br />
verbindingen tussen pastoraat en ethiek. Maar zijn die ban<strong>de</strong>n wel zo <strong>van</strong>zelfsprekend? Pastoraal- en<br />
moraaltheologie zijn ongetwijfeld twee theologische disciplines, maar het zijn meteen ook twee<br />
dui<strong>de</strong>lijk on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n vakgebie<strong>de</strong>n. Pastorale en ethische zorg zijn twee pijlers <strong>van</strong> <strong>de</strong> christelijke<br />
i<strong>de</strong>ntiteit, maar ze wor<strong>de</strong>n in een zorgvoorziening toch in on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n structuren gerealiseerd. Hoe<br />
goed stellen pastoraat en ethiek het met elkaar? Zijn ze 'in het echt' verbon<strong>de</strong>n? Is het een goed huwelijk?<br />
Is het een verstandshuwelijk? Of blijven ze beter in een LAT-relatie?<br />
Een waar<strong>de</strong> is <strong>de</strong> betekenis die mensen aan<br />
een realiteit toekennen als goed, verantwoord<br />
of nastrevenswaardig. Een norm is een richtlijn<br />
voor het han<strong>de</strong>len die gebaseerd is op<br />
één of meer<strong>de</strong>re waar<strong>de</strong>n. Waar<strong>de</strong>n en<br />
normen vin<strong>de</strong>n mensen niet zelf uit. Ze zijn<br />
een sociale gegevenheid en bestaan vóór en<br />
buiten <strong>de</strong> individuele mensen in <strong>de</strong> maatschappij<br />
en <strong>de</strong> cultuur. Mensen kunnen<br />
waar<strong>de</strong>n en normen al dan niet kritisch<br />
verinnerlijken en tot hun eigen waar<strong>de</strong>n en<br />
normen maken, maar ze kunnen zich er ook<br />
tegen afzetten en ze afwijzen. Daarbij<br />
wor<strong>de</strong>n ze on<strong>de</strong>r meer beïnvloed door <strong>de</strong><br />
tijdsgeest, hun opvoeding en vorming, en hun<br />
fundamentele opties.<br />
Ethiek is nu een kritische en systematische<br />
reflectie op <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n en normen die in<br />
een concrete situatie geïmpliceerd zijn. Deze<br />
reflectie is zowel kritisch als systematisch.<br />
Het systematische element bevindt zich in<br />
<strong>de</strong> ethische methodologie die mensen toe-<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
37 5
passen om <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n en normen te evalueren.<br />
In <strong>de</strong> methodologie gaan een inductieve<br />
en <strong>de</strong>ductieve beweging samen. De inductieve<br />
beweging houdt in dat mensen <strong>de</strong><br />
waar<strong>de</strong>n en normen die in een concrete<br />
situatie op het spel staan, expliciteren en<br />
verhel<strong>de</strong>ren. Ethische reflectie is echter<br />
meer dan een proces <strong>van</strong> verhel<strong>de</strong>ring, hoe<br />
belangrijk <strong>dit</strong> ook is. De ethische methodologie<br />
bevat ook een kritisch element. Dit is<br />
een referentiepunt of ijkpunt op basis waar<strong>van</strong><br />
mensen <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n en normen evalueren.<br />
Dit evaleren <strong>van</strong> waar<strong>de</strong>n en normen aan <strong>de</strong><br />
hand <strong>van</strong> een ethische maatstaf is <strong>de</strong> <strong>de</strong>ductieve<br />
beweging in <strong>de</strong> ethische reflectie.<br />
Autonomie en beschermwaardigheid zijn<br />
humane waar<strong>de</strong>n omdat ze gericht zijn op<br />
humaniteit of menswaardigheid, op <strong>de</strong><br />
waardigheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> mens. Een humanist kan<br />
autonomie en beschermwaardigheid evenzeer<br />
claimen als een christen. Geen enkele<br />
levensbeschouwing heeft het monopolie over<br />
<strong>de</strong>ze waar<strong>de</strong>n.<br />
Ethiek, christelijk geloof<br />
en levensbeschouwing<br />
Wat is nu <strong>de</strong> verhouding tussen ethiek en<br />
pastoraat? Deze vraag vereist heel wat<br />
verhel<strong>de</strong>ring en verruiming. Ethiek in een<br />
zorgvoorziening heeft een 'universeel'<br />
karakter. Zorgvragers, familiele<strong>de</strong>n en zorgverleners<br />
kunnen heel verschillen<strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n<br />
en normen hebben. Ethiek is erop gericht om<br />
doorheen een kritische en systematische<br />
reflectie op <strong>de</strong>ze waar<strong>de</strong>n en normen te<br />
komen tot een evaluatie die door àlle partners<br />
kan wor<strong>de</strong>n ge<strong>de</strong>eld. Pastoraat echter<br />
6 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />
heeft een particulier karakter. Het heeft zijn<br />
wortels in <strong>de</strong> particuliere tra<strong>dit</strong>ie <strong>van</strong> het<br />
christelijke geloof dat bepaal<strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n en<br />
normen vooropstelt. En katholieke pastores<br />
zijn nog specifieker verbon<strong>de</strong>n met <strong>de</strong><br />
katholieke tra<strong>dit</strong>ie en kerkgemeenschap.<br />
Bij <strong>de</strong> vraag naar <strong>de</strong> verhouding tussen<br />
pastoraat en ethiek is het bijgevolg aangewezen<br />
pastoraat onmid<strong>de</strong>llijk te verruimen<br />
naar het bre<strong>de</strong>r veld <strong>van</strong> christelijk geloof.<br />
En ook <strong>de</strong>ze vraag kunnen we plaatsen in <strong>de</strong><br />
ruimere context <strong>van</strong> <strong>de</strong> verhouding tussen<br />
ethiek enerzijds en <strong>de</strong> verschei<strong>de</strong>nheid <strong>van</strong><br />
levensbeschouwingen en religies an<strong>de</strong>rzijds.<br />
Over <strong>de</strong> verhouding tussen christelijk geloof<br />
en ethiek bestaan er verschillen<strong>de</strong> opvattingen.<br />
Het leergezag <strong>van</strong> <strong>de</strong> katholieke kerk gaat<br />
uit <strong>van</strong> christelijke waar<strong>de</strong>n en normen die<br />
hun fun<strong>de</strong>ring vin<strong>de</strong>n in het christelijke<br />
geloof, meer bepaald in <strong>de</strong> bijbel en <strong>de</strong> tra<strong>dit</strong>ie.<br />
Deze christelijke waar<strong>de</strong>n en normen<br />
zijn dan richtinggevend voor het omgaan<br />
met ethische problemen in <strong>de</strong> zorgvoorziening.<br />
Deze opvatting is zowel theoretisch als<br />
praktisch niet <strong>van</strong>zelfsprekend. Als reactie<br />
op <strong>de</strong> visie <strong>van</strong> het kerkelijke leergezag hebben<br />
theologen een pleidooi gehou<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong><br />
autonomie <strong>van</strong> ethiek tegenover geloof en<br />
levensbeschouwing. Een voortrekker <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze<br />
reactie is Alfons Auer met zijn invloedrijke<br />
werk Autonome Moral und Christlicher Glaube<br />
(1971). Voor haar normativiteit is ethiek<br />
autonoom tegenover het christelijke geloof.<br />
Autonomie <strong>van</strong> ethiek tegenover<br />
christelijk geloof?<br />
De discussie over <strong>de</strong> autonomie <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethiek<br />
tegenover het christelijke geloof is on<strong>de</strong>r
theologen geluwd. Niettemin blijft <strong>de</strong>ze<br />
vraag belangrijk in <strong>de</strong> praktijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethische<br />
reflectie in <strong>de</strong> zorgvoorziening. In een geseculariseer<strong>de</strong><br />
en pluralistische maatschappij<br />
gaan heel veel zorgvragers, familiele<strong>de</strong>n<br />
en zorgverleners er immers onuitgesproken<br />
<strong>van</strong> uit dat ethische beslissingen autonoom<br />
staan tegenover het christelijke geloof. Het<br />
spanningsveld tussen autonome ethiek en<br />
christelijk geloof is dus nog steeds actueel.<br />
We bena<strong>de</strong>ren <strong>dit</strong> spanningsveld niet louter<br />
theoretisch, maar verhel<strong>de</strong>ren het aan <strong>de</strong><br />
hand <strong>van</strong> enkele concrete waar<strong>de</strong>n die<br />
exemplarisch zijn voor <strong>de</strong> problematiek.<br />
Hoewel er geen algemeen aanvaard waar<strong>de</strong>patroon<br />
is voor <strong>de</strong> gezondheids- en welzijnszorg,<br />
halen we als toetssteen voor onze<br />
discussie we twee fundamentele waar<strong>de</strong>n<br />
naar voren, met name autonomie en<br />
beschermwaardigheid (Liégeois, 2007). Bij <strong>de</strong><br />
meeste ethische vragen in <strong>de</strong> zorg staan<br />
immers het respect voor <strong>de</strong> autonomie <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> zorgvrager en <strong>de</strong> beschermwaardigheid<br />
<strong>van</strong> het leven op het spel.<br />
Welnu, <strong>de</strong>ze twee waar<strong>de</strong>n kunnen mensen<br />
niet zomaar claimen <strong>van</strong>uit een bepaal<strong>de</strong><br />
levensbeschouwing of religie, bijvoorbeeld<br />
het christendom. Autonomie en beschermwaardigheid<br />
zijn humane waar<strong>de</strong>n omdat ze<br />
gericht zijn op humaniteit of menswaardigheid,<br />
op <strong>de</strong> waardigheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> mens. Een<br />
humanist kan autonomie en beschermwaardigheid<br />
evenzeer claimen als een christen.<br />
Geen enkele levensbeschouwing heeft het<br />
monopolie over <strong>de</strong>ze waar<strong>de</strong>n. Daarom<br />
wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ze waar<strong>de</strong>n 'universeel' genoemd,<br />
of ze wor<strong>de</strong>n toch minstens door <strong>de</strong> westerse<br />
levensbeschouwingen algemeen aanvaard<br />
Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />
Als het leven zo beschouwd wordt als een<br />
schepping <strong>van</strong> God, dan wordt <strong>de</strong> beschermwaardigheid<br />
<strong>van</strong> het leven niet alleen theologisch<br />
verdiept en gefun<strong>de</strong>erd, maar ook geradicaliseerd.<br />
Dat maakt meteen ook dui<strong>de</strong>lijk<br />
dat christenen bijzon<strong>de</strong>re motieven hebben<br />
die <strong>de</strong> bescherming <strong>van</strong> <strong>de</strong> waardigheid <strong>van</strong><br />
het leven radicaliseren. Hier is er natuurlijk<br />
wel een dui<strong>de</strong>lijk levensbeschouwelijk<br />
verschil.<br />
als fundamentele waar<strong>de</strong>n. Deze waar<strong>de</strong>n<br />
overstijgen <strong>de</strong> grenzen tussen <strong>de</strong> levensbeschouwingen<br />
en zijn dus onafhankelijk <strong>van</strong><br />
een welbepaal<strong>de</strong> levensbeschouwing. Ethiek<br />
heeft geen specifieke levensbeschouwing of<br />
religie nodig om <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n te fun<strong>de</strong>ren.<br />
De ethische fun<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> waar<strong>de</strong>n gebeurt<br />
op basis <strong>van</strong> re<strong>de</strong>lijke argumenten die voor<br />
mensen <strong>van</strong> elke levensbeschouwing overtuigend<br />
zijn. Beroep doen op een levensbeschouwelijke<br />
overtuiging is als een gezagsargument.<br />
Een waar<strong>de</strong> is goed, niet omdat<br />
ze voorgehou<strong>de</strong>n wordt door een levensbeschouwing,<br />
maar omdat ze re<strong>de</strong>lijkerwijze<br />
<strong>de</strong> waardigheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> mens dienst. En<br />
precies omdat waar<strong>de</strong>n gericht zijn op<br />
menswaardigheid, wor<strong>de</strong>n ze door levensbeschouwingen<br />
belangrijk gevon<strong>de</strong>n.<br />
Christelijke fun<strong>de</strong>ring en motivering<br />
<strong>van</strong> waar<strong>de</strong>n<br />
Daarmee is echter het laatste woord niet<br />
gezegd over het spanningveld tussen ethiek<br />
en christelijk geloof. Hoe universeel waar<strong>de</strong>n<br />
ook zijn, we kunnen ze echter niet losmaken<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> particuliere levensbeschouwing of<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
37 7
eligie waarin ze gestalte gekregen hebben.<br />
De waar<strong>de</strong>n krijgen hun precieze betekenis<br />
en hun fun<strong>de</strong>ring binnen een bepaal<strong>de</strong><br />
levensbeschouwelijke of religieuze tra<strong>dit</strong>ie.<br />
Zo is <strong>de</strong> beschermwaardigheid <strong>van</strong> het leven<br />
in <strong>de</strong> westerse levensbeschouwingen dui<strong>de</strong>lijk<br />
getekend door het christelijke scheppingsgeloof.<br />
Het respect voor het menselijke<br />
leven verwijst immers ver<strong>de</strong>r dan het louter<br />
humane. Het is tegelijk een respect voor het<br />
leven dat door God geschapen is, naar Zijn<br />
beeld en gelijkenis, en dat God nog steeds<br />
ver<strong>de</strong>r schept en draagt. Raken aan het<br />
leven is ook raken aan Gods schepping.<br />
Daarom is het leven heilig en verdient het<br />
leven het hoogste respect. Het is dui<strong>de</strong>lijk<br />
dat <strong>de</strong>ze religieuze invulling <strong>van</strong> een humane<br />
waar<strong>de</strong> niet neutraal en vrijblijvend is.<br />
Mensen zijn in het leven geworpen en zijn op<br />
zoek naar een zinvolle beleving <strong>van</strong> hun<br />
leven. Ze ervaren te leven in <strong>de</strong> tijd en in <strong>de</strong><br />
ruimte. In <strong>de</strong> tijd leven mensen tussen hun<br />
geboorte en hun dood en in <strong>de</strong> ruimte leven<br />
ze in een spanning tussen zichzelf en <strong>de</strong><br />
an<strong>de</strong>r. Mensen proberen <strong>dit</strong> leven zinvol te<br />
beleven. Maar <strong>de</strong> zin die ze uitein<strong>de</strong>lijk beleven,<br />
hebben ze niet zelf gemaakt. Mensen ont<strong>de</strong>kken<br />
veeleer zin in het leven.<br />
Als het leven zo beschouwd wordt als een<br />
schepping <strong>van</strong> God, dan wordt <strong>de</strong> beschermwaardigheid<br />
<strong>van</strong> het leven niet alleen theologisch<br />
verdiept en gefun<strong>de</strong>erd, maar ook<br />
geradicaliseerd. Dat maakt meteen ook dui<strong>de</strong>lijk<br />
dat christenen bijzon<strong>de</strong>re motieven<br />
hebben die <strong>de</strong> bescherming <strong>van</strong> <strong>de</strong> waardigheid<br />
<strong>van</strong> het leven radicaliseren. Hier is er<br />
8 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />
natuurlijk wel een dui<strong>de</strong>lijk levensbeschouwelijk<br />
verschil. Deze motieven zijn wel zeer<br />
specifiek voor het christelijke geloof. Een<br />
humanist zal ze per <strong>de</strong>finitie nooit claimen.<br />
De waar<strong>de</strong>n zijn dus algemeen menselijk en<br />
geen enkele levensbeschouwing heeft het<br />
monopolie over <strong>de</strong>ze waar<strong>de</strong>n. Maar <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n<br />
kunnen levensbeschouwelijk geduid wor<strong>de</strong>n<br />
en dat leidt tot motieven die wel heel<br />
dui<strong>de</strong>lijk levensbeschouwelijk gela<strong>de</strong>n zijn.<br />
Ons an<strong>de</strong>r voorbeeld is autonomie. Dat wordt<br />
gezien als een centrale waar<strong>de</strong> in een humanistische<br />
levensbeschouwing. In<strong>de</strong>rdaad, <strong>de</strong><br />
waar<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> autonomie is dui<strong>de</strong>lijk getekend<br />
door <strong>de</strong> Verlichting. En in het huidige<br />
bio-medische <strong>de</strong>bat komen vooral humanisten<br />
op voor een radicaal respect voor <strong>de</strong> autonomie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> mens. De waar<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> autonomie<br />
wordt in het actuele <strong>de</strong>bat verbon<strong>de</strong>n<br />
met het humanisme en niet met het christendom.<br />
Maar ook <strong>de</strong>ze visie moeten we in<br />
zijn juiste perspectief plaatsen. Het humanisme<br />
en <strong>de</strong> Verlichting zijn er gekomen in<br />
een westerse cultuur die getekend is door<br />
het Grieks-Hellenistische erfgoed en door <strong>de</strong><br />
joods-christelijke tra<strong>dit</strong>ie. God heeft <strong>de</strong> mens<br />
geschapen naar zijn beeld en gelijkenis, dus<br />
met een vrije wil om verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />
op te nemen en met <strong>de</strong> opdracht <strong>de</strong> wereld<br />
te on<strong>de</strong>rwerpen als goe<strong>de</strong> rentmeesters. De<br />
gedachte <strong>van</strong> autonomie bevindt zich reeds<br />
in <strong>de</strong> kern <strong>van</strong> het christendom. Het is dan<br />
ook niet toevallig dat <strong>de</strong> autonomie naar<br />
voren komt in een cultuur die sterk beïnvloed<br />
is door het christendom. Christenen<br />
hebben dus ook goe<strong>de</strong> motieven om autonomie<br />
na te streven.<br />
Maar toch kan autonomie voor christenen
niet het laatste woord hebben, zoals dat<br />
voor humanisten wel kan. Voor christenen<br />
staat <strong>de</strong> autonomie steeds in een spanningsveld<br />
met heteronomie, ons door God<br />
geschapen zijn. Mensen staan in een scheppingsrelatie<br />
tot God en <strong>van</strong> daaruit ook in<br />
een bijzon<strong>de</strong>re verbon<strong>de</strong>nheid met <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />
schepselen. Daarom herinterpreteren christenen<br />
<strong>de</strong> autonomie als een relatieve autonomie<br />
of als een relationele autonomie.<br />
Autonomie kan voor christenen nooit absoluut<br />
zijn omdat ze zich <strong>van</strong> hun Schepper<br />
afhankelijk weten. Autonomie wordt daarom<br />
voor christenen nagestreefd in een relationeel<br />
netwerk, in verbon<strong>de</strong>nheid met an<strong>de</strong>ren<br />
en met verantwoor<strong>de</strong>lijkheid voor an<strong>de</strong>ren.<br />
Tussentijds besluit<br />
Ook al kan geen enkele levensbeschouwing<br />
waar<strong>de</strong>n claimen als haar monopolie, waar<strong>de</strong>n<br />
komen historisch en cultureel gezien<br />
steeds op <strong>de</strong> voorgrond binnen een levensbeschouwelijke<br />
of religieuze tra<strong>dit</strong>ie. En<br />
<strong>de</strong>ze tra<strong>dit</strong>ie kleurt dan op een particuliere<br />
manier <strong>de</strong>ze waar<strong>de</strong>n. Zo hebben christenen<br />
hun specifiek theologische fun<strong>de</strong>ring <strong>van</strong><br />
bepaal<strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n. Dit leidt tot specifiek<br />
theologische motieven om <strong>de</strong>ze waar<strong>de</strong>n na<br />
te streven. En <strong>de</strong>ze bijzon<strong>de</strong>re motivering<br />
beïnvloedt ontegensprekelijk het evalueren<br />
<strong>van</strong> waar<strong>de</strong>n die in een spanningsveld of in<br />
conflict met elkaar komen. Zo zullen christenen<br />
bij een evaluatie <strong>van</strong> autonomie en<br />
beschermwaardigheid <strong>de</strong> autonomie relativeren<br />
en <strong>de</strong> beschermwaardigheid accentueren.<br />
Maar opnieuw betekent <strong>dit</strong> geenszins<br />
dat humanisten, <strong>van</strong>uit hun specifieke<br />
motivaties en in bepaal<strong>de</strong> situaties, niet tot<br />
<strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> evaluatie <strong>van</strong> waar<strong>de</strong>n zou<strong>de</strong>n<br />
kunnen komen.<br />
Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />
Heeft pastoraat ethiek nodig?<br />
Wat is pastoraat?<br />
We komen aan onze twee<strong>de</strong> vraag, namelijk<br />
of pastoraat ethiek nodig heeft. Ook bij pastoraat<br />
zijn er heel wat <strong>de</strong>finities mogelijk.<br />
Ook hier willen we geen grootste gemene<br />
<strong>de</strong>ler <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>finities zoeken, maar verkiezen<br />
we een bondige en werkbare <strong>de</strong>finitie<br />
<strong>van</strong> pastoraat. We omschrijven pastoraat als<br />
<strong>de</strong> zorg voor <strong>de</strong> zin- en geloofsbeleving <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> christelijke geloofsovertuiging<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor (Liégeois, 2008).<br />
Mensen zijn in het leven geworpen en zijn<br />
op zoek naar een zinvolle beleving <strong>van</strong> hun<br />
leven. Ze ervaren te leven in <strong>de</strong> tijd en in <strong>de</strong><br />
ruimte. In <strong>de</strong> tijd leven mensen tussen hun<br />
geboorte en hun dood en in <strong>de</strong> ruimte leven<br />
ze in een spanning tussen zichzelf en <strong>de</strong><br />
an<strong>de</strong>r. Mensen proberen <strong>dit</strong> leven zinvol te<br />
beleven. Maar <strong>de</strong> zin die ze uitein<strong>de</strong>lijk beleven,<br />
hebben ze niet zelf gemaakt. Mensen ont<strong>de</strong>kken<br />
veeleer zin in het leven. De zin is<br />
reeds gegeven in het leven zelf en in tra<strong>dit</strong>ies,<br />
levensbeschouwingen of religies die <strong>de</strong><br />
zin <strong>van</strong> het leven hebben beschouwd.<br />
Daarom is 'zingeving' geen gepast woord.<br />
Het is eer<strong>de</strong>r zo dat mensen zin ont<strong>de</strong>kken<br />
en ont<strong>van</strong>gen, en zich die zin toe-eigenen<br />
en beleven.<br />
Pastoraat is nu <strong>de</strong> zorg voor <strong>de</strong> zin- en<br />
geloofsbeleving <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgvrager. In een<br />
pluralistische samenleving en cultuur kan <strong>de</strong><br />
zorgvrager om het even welke levensovertuiging<br />
hebben, al dan niet verbon<strong>de</strong>n met<br />
een levensbeschouwing of religie. De eigenheid<br />
<strong>van</strong> pastoraat is dan ook niet verbon<strong>de</strong>n<br />
met <strong>de</strong> levensbeschouwelijke overtuiging<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
37 9
<strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgvrager. Pastorale zorg kan<br />
gebeuren ongeacht <strong>de</strong> levensbeschouwelijke<br />
overtuiging <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgvrager. De eigenheid<br />
<strong>van</strong> pastoraat heeft precies te maken met <strong>de</strong><br />
particuliere invalshoek <strong>van</strong> <strong>de</strong> christelijke<br />
geloofsovertuiging <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor zelf.<br />
Pastoraat kan niet zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> bijdrage <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
psycho-sociale begeleiding. Vooraleer te kunnen<br />
raken aan het ethische en spirituele<br />
niveau, verhel<strong>de</strong>rt <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> feiten en<br />
gebeurtenissen, <strong>de</strong> emoties en motieven, <strong>de</strong><br />
inter-acties en consequenties. Pas als <strong>de</strong>ze<br />
psycho-sociale elementen verhel<strong>de</strong>rd zijn, kan<br />
<strong>de</strong> pastor in <strong>de</strong> ethische begeleiding <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n<br />
en normen verhel<strong>de</strong>ren. Het diepste en<br />
fun<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> niveau is <strong>de</strong> spirituele begeleiding.<br />
De pastor verhel<strong>de</strong>rt <strong>de</strong> zinbeleving <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r en probeert <strong>de</strong>ze te verbin<strong>de</strong>n met<br />
<strong>de</strong> christelijke geloofsbeleving.<br />
Net als ethiek, heeft pastoraat ook een<br />
methodologisch en kritisch element. In <strong>de</strong><br />
pastorale methodologie helpt <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong><br />
zorgvrager zijn of haar zin- of geloofsbeleving<br />
te expliciteren en te verhel<strong>de</strong>ren.<br />
Tegelijk probeert <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong>ze zin- en<br />
geloofsbeleving op een hermeneutisch<br />
verantwoor<strong>de</strong> wijze te confronteren met een<br />
extern of kritisch element, namelijk <strong>de</strong><br />
christelijke geloofsvisie en geloofsbeleving.<br />
Op <strong>de</strong>ze wijze probeert <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> zorgvrager<br />
te begelei<strong>de</strong>n in zijn of haar eigen<br />
zoektocht naar zin- en geloofsbeleving.<br />
Ethiek in het pastoraat<br />
Wat is nu <strong>de</strong> verhouding tussen pastoraat en<br />
ethiek? Wat is <strong>de</strong> ethische dimensie <strong>van</strong><br />
pastoraat? De meest <strong>van</strong>zelfspreken<strong>de</strong> band<br />
10 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />
tussen pastoraat en ethiek is dat <strong>de</strong> pastor<br />
ethisch niet neutraal kan zijn. De pastor<br />
behoort tot <strong>de</strong> christelijke geloofsgemeenschap,<br />
is vertegenwoordiger <strong>van</strong> een kerkgemeenschap<br />
en <strong>de</strong>elt dus <strong>de</strong> ethiek <strong>van</strong> die<br />
gemeenschap. De christelijke ethiek behoort<br />
dus tot <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor.<br />
Precies daarom wen<strong>de</strong>n zorgvragers maar<br />
ook familiele<strong>de</strong>n en zorgverleners zich tot<br />
<strong>de</strong> pastor. Bij zorgvragers en familiele<strong>de</strong>n<br />
gebeurt <strong>dit</strong> in het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> persoonlijke<br />
contacten of een pastorale begeleiding. De<br />
vraag om ethisch advies kan heel uitdrukkelijk<br />
zijn omdat zorgvragers en familiele<strong>de</strong>n<br />
voor een ethisch dilemma staan. De vraag<br />
kan ook verscholen liggen in <strong>de</strong> dagelijkse<br />
gesprekken waarin ze <strong>de</strong> situatie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
zorgvrager ter sprake brengen of in spirituele<br />
vragen waarin ze peilen naar <strong>de</strong> zin of <strong>de</strong><br />
onzin <strong>van</strong> een bepaal<strong>de</strong> levenssituatie.<br />
Ook zorgverleners kunnen vragen om het<br />
advies <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor. Veelal gebeurt <strong>dit</strong> op<br />
een informele manier wanneer zorgverleners<br />
in <strong>de</strong> wan<strong>de</strong>lgangen of bij <strong>de</strong> koffie naar <strong>de</strong><br />
mening <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor vragen. Deze vragen<br />
kunnen zowel gaan over hun persoonlijk<br />
leven als over <strong>de</strong> professionele werksituatie.<br />
Maar zorgverleners kunnen ook op een<br />
formele manier vragen om het advies <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
pastor. Ze doen <strong>dit</strong> vooral wanneer ze aanvoelen<br />
dat een ethische vraag een religieuze<br />
betekenis heeft voor <strong>de</strong> zorgvrager of <strong>de</strong><br />
familie. Ze vragen <strong>de</strong> pastor ook om ethisch<br />
advies wanneer <strong>de</strong> ethische vraag een band<br />
oproept met het christelijke geloof, <strong>de</strong> christelijke<br />
ethiek of <strong>de</strong> christelijke i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> zorgvoorziening. De pastor kan dan<br />
uitgenodigd wor<strong>de</strong>n op een teamverga<strong>de</strong>ring<br />
of een an<strong>de</strong>r overleg in <strong>de</strong> zorgvoorzie-
ning. De meest formele en expliciete vraag<br />
om ethisch advies komt er wanneer <strong>de</strong> pastor<br />
aangezocht wordt om <strong>de</strong>el te nemen <strong>de</strong><br />
commissie voor ethiek. De pastor kan daartoe<br />
zinvol bijdragen door een christelijk geïnspireerd<br />
standpunt te vertolken.<br />
Als zorgvragers, familiele<strong>de</strong>n of zorgverleners<br />
om een ethisch advies vragen, verwachten<br />
ze dat <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> ethische standpunten<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> kerk kent en ze ook op een begrijpelijke<br />
wijze kan uitleggen. Ze weten ook wel<br />
dat het persoonlijke standpunt <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor<br />
niet noodzakelijk samenvalt met dat <strong>van</strong><br />
het kerkelijke leergezag. Maar ook dat<br />
persoonlijke standpunt <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor als<br />
geëngageerd christen met een kritische visie<br />
op kerk, maatschappij en zorgvoorziening<br />
kunnen zorgvragers, familiele<strong>de</strong>n en zorgverleners<br />
heel leerrijk vin<strong>de</strong>n.<br />
Integratie <strong>van</strong> ethiek in het pastoraat<br />
De praktijk <strong>van</strong> veel pastores wijst op een<br />
sterke band tussen pastoraat en ethiek. We<br />
willen hierover ver<strong>de</strong>r reflecteren. Er zijn<br />
verschillen<strong>de</strong> standpunten mogelijk. Een<br />
eerste standpunt is een volledig schei<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> pastoraat en ethiek. Theoretisch gezien<br />
sluit <strong>dit</strong> standpunt aan bij <strong>de</strong> reeds besproken<br />
autonomie <strong>van</strong> ethiek tegenover christelijk<br />
geloof. Praktisch gezien kunnen zorgverleners<br />
stellen dat ethiek een veel ruimere<br />
aangelegenheid is dan pastoraat. Alle partners<br />
in <strong>de</strong> zorg wor<strong>de</strong>n betrokken in het<br />
ethische overleg om tot een gezamenlijke<br />
evaluatie <strong>van</strong> waar<strong>de</strong>n en normen te komen<br />
en het christelijke geloof vertegenwoordigt<br />
daarin slechts één invalshoek. Voor pastores<br />
is dat uiteraard een te beperkte en beperken<strong>de</strong><br />
visie. Het christelijke geloof heeft wel<br />
Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />
<strong>de</strong>gelijk zijn inbreng in het ethische overleg<br />
omdat het waar<strong>de</strong>n fun<strong>de</strong>ert en motiveert,<br />
zoals we reeds geargumenteerd hebben.<br />
Een twee<strong>de</strong> standpunt is een volledig<br />
samenvallen <strong>van</strong> pastoraat en ethiek. Dit<br />
standpunt komt wellicht niet veel voor in <strong>de</strong><br />
praktijk. Niettemin gaat Don Browning, een<br />
vooraanstaand pastoraaltheoloog, die richting<br />
uit in zijn hele werk, en het meest uitgesproken<br />
in Religious Ethics and Pastoral Care<br />
(1983). Hij ontwikkelt een mo<strong>de</strong>l voor pastorale<br />
begeleiding dat volledig gebaseerd is<br />
op een methodiek voor praktisch moreel<br />
<strong>de</strong>nken. Hierdoor krijgen spirituele vragen<br />
naar zin- en geloofsbeleving onvoldoen<strong>de</strong><br />
aandacht en wor<strong>de</strong>n ze niet <strong>van</strong>uit een<br />
specifiek pastorale methodiek begeleid.We<br />
verkiezen een <strong>de</strong>r<strong>de</strong> standpunt waarbij<br />
ethiek geïntegreerd wordt in pastoraat,<br />
maar toch ook dui<strong>de</strong>lijk on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n<br />
blijft. In het boek Schroomvol nabij. Pastorale<br />
begeleiding bij euthanasie (2008) on<strong>de</strong>rscheid<strong>de</strong>n<br />
we in onze bijdrage drie diepteniveaus<br />
in <strong>de</strong> pastorale zorg, namelijk het<br />
psycho-sociale, het ethische en het spirituele<br />
niveau. Daarbij verwijzen we naar <strong>de</strong> contextuele<br />
therapie <strong>van</strong> I<strong>van</strong> Nagy. In zijn boek<br />
Between Give and Take (1986) on<strong>de</strong>rscheidt hij<br />
<strong>de</strong> dimensie <strong>van</strong> <strong>de</strong> feiten, <strong>de</strong> dimensie <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> psychologie en <strong>de</strong> dimensie <strong>van</strong> <strong>de</strong> interacties,<br />
en <strong>dit</strong> in <strong>de</strong> context <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt.<br />
Hij houdt een pleidooi om <strong>de</strong>ze dimensies te<br />
bena<strong>de</strong>ren <strong>van</strong>uit en te verbin<strong>de</strong>n met <strong>de</strong><br />
relationeel-ethische dimensie. Wij willen er<br />
een vijf<strong>de</strong> dimensie aan toevoegen die<br />
specifiek is voor <strong>de</strong> pastorale zorg, met name<br />
<strong>de</strong> spirituele dimensie.<br />
Zo komen we tot drie niveaus in <strong>de</strong> pastorale<br />
begeleiding. Het eerste niveau is dat <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3711
psycho-sociale begeleiding en bestaat uit <strong>de</strong><br />
eerste drie dimensies <strong>van</strong> Nagy die we als<br />
volgt willen hertalen: het verhel<strong>de</strong>ren <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> feiten en gebeurtenissen, het verhel<strong>de</strong>ren<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> emoties en motieven, het verhel<strong>de</strong>ren<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> inter-acties en consequenties.<br />
Essentieel voor pastorale begeleiding zijn <strong>de</strong><br />
twee dieperliggen<strong>de</strong> niveaus, namelijk <strong>de</strong><br />
ethische en spirituele begeleiding. Deze<br />
begeleiding willen we als volgt beschrijven:<br />
het verhel<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n en normen<br />
en het verhel<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> zinbeleving en<br />
geloof.<br />
Op <strong>de</strong>ze manier komen we tot een geïntegreerd<br />
mo<strong>de</strong>l voor pastorale zorg. Pastoraat<br />
kan niet zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> bijdrage <strong>van</strong> <strong>de</strong> psychosociale<br />
begeleiding. Vooraleer te kunnen<br />
raken aan het ethische en spirituele niveau,<br />
verhel<strong>de</strong>rt <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> feiten en gebeurtenissen,<br />
<strong>de</strong> emoties en motieven, <strong>de</strong> interacties<br />
en consequenties. Pas als <strong>de</strong>ze<br />
psycho-sociale elementen verhel<strong>de</strong>rd zijn,<br />
kan <strong>de</strong> pastor in <strong>de</strong> ethische begeleiding <strong>de</strong><br />
waar<strong>de</strong>n en normen verhel<strong>de</strong>ren. Het diepste<br />
en fun<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> niveau is <strong>de</strong> spirituele begeleiding.<br />
De pastor verhel<strong>de</strong>rt <strong>de</strong> zinbeleving<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r en probeert <strong>de</strong>ze te verbin<strong>de</strong>n<br />
met <strong>de</strong> christelijke geloofsbeleving. Door<br />
diepteniveaus te on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n, maken we<br />
dui<strong>de</strong>lijk dat <strong>de</strong> kernopdracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor<br />
<strong>de</strong> spirituele begeleiding is. Tegelijk tonen<br />
we aan dat <strong>de</strong> ethische begeleiding geïntegreerd<br />
is in <strong>de</strong> pastorale begeleiding en dat<br />
pastorale begeleiding niet zon<strong>de</strong>r psychosociale<br />
begeleiding kan.<br />
Ethiek <strong>van</strong> het pastoraat<br />
Er is echter niet alleen ethiek in het pastoraat,<br />
maar ook ethiek <strong>van</strong> het pastoraat. De<br />
12 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />
pastorale zorg heeft zelf een ethische<br />
dimensie. De pastor heeft nood aan een<br />
eigen beroepsethiek. Totnogtoe is <strong>de</strong> professionele<br />
ethiek <strong>van</strong> pastores weinig ontwikkeld.<br />
Daarom brengen we aantal thema's<br />
aan die ons belangrijk lijken voor een <strong>de</strong>rgelijke<br />
ethiek.<br />
Pastorale zorg heeft steeds een bepaal<strong>de</strong><br />
doelstelling en hanteert steeds een bepaal<strong>de</strong><br />
methodiek, ook al zijn <strong>de</strong>ze niet altijd even<br />
expliciet voor <strong>de</strong> pastor of voor <strong>de</strong> zorgvrager.<br />
Doel en mid<strong>de</strong>l veron<strong>de</strong>rstellen een on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong><br />
ethiek met een afweging <strong>van</strong><br />
waar<strong>de</strong>n. In het ou<strong>de</strong> kerygmatische mo<strong>de</strong>l<br />
heeft <strong>de</strong> verkondiging <strong>van</strong> <strong>de</strong> waarheid <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> christelijke geloofsboodschap voorrang<br />
op <strong>de</strong> persoonlijke wensen <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgvrager.<br />
Als reactie stelt het therapeutische pastoraat<br />
<strong>de</strong> persoonlijke ontwikkeling <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
zorgvrager als norm voor het aanbrengen<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> christelijke geloofsboodschap. In het<br />
he<strong>de</strong>ndaagse dialogale en hermeneutische<br />
pastoraat zijn <strong>de</strong> vertrouwensrelatie en <strong>de</strong><br />
dialoog tussen pastor en zorgvrager <strong>de</strong> basis<br />
om <strong>de</strong> persoonlijke zin- en geloofsbeleving<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgvrager te verbin<strong>de</strong>n met <strong>de</strong><br />
christelijke geloofsovertuiging die <strong>de</strong> pastor<br />
voorstelt.<br />
Hieruit volgt dat pastores geen pastorale<br />
zorg meer kunnen aanbie<strong>de</strong>n zon<strong>de</strong>r rekening<br />
te hou<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> autonomie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
zorgvrager. Volgens <strong>de</strong> wet patiëntenrechten<br />
heeft <strong>de</strong> zorgvrager het recht om vrij en<br />
geïnformeerd toe te stemmen bij elke<br />
professionele begeleiding. Dit impliceert dat<br />
<strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> zorgvrager informeert over <strong>de</strong><br />
mogelijkhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> een geplan<strong>de</strong> pastorale<br />
begeleiding en minstens <strong>de</strong> impliciete maar
mogelijks ook <strong>de</strong> expliciete toestemming<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgvrager krijgt voor <strong>de</strong>ze begeleiding.<br />
Bij een pastoraal gesprek dat spontaan<br />
tot stand komt, kan <strong>de</strong> pastor uiteraard geen<br />
voorafgaan<strong>de</strong> informatie geven. De pastor<br />
kan wel rekening hou<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> impliciete<br />
of expliciete instemming en zeker met <strong>de</strong><br />
weigering <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgvrager om op dat<br />
moment over een bepaald on<strong>de</strong>rwerp in<br />
gesprek te gaan.<br />
De basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale begeleiding is <strong>de</strong><br />
relatie tussen pastor en zorgvrager. Deze<br />
relatie is steeds asymmetrisch want <strong>de</strong> pastor<br />
is een professionele zorgverlener met kennis,<br />
vaardighe<strong>de</strong>n en attitu<strong>de</strong>s terwijl <strong>de</strong> zorgvrager<br />
een probleem heeft en daardoor<br />
afhankelijk is <strong>van</strong> het zorgaanbod <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
zorgverlener. Een <strong>de</strong>rgelijke asymmetrische<br />
relatie is steeds een machtsverhouding. De<br />
asymmetrie en <strong>de</strong> macht zijn echter een<br />
structureel gegeven in <strong>de</strong> zorgsituatie. Ze<br />
wor<strong>de</strong>n moreel wanneer <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> asymmetrie<br />
en <strong>de</strong> macht bewust aanwendt.<br />
Ethisch omgaan met een <strong>de</strong>rgelijke verhouding<br />
houdt in dat <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> asymmetrie<br />
probeert bij te sturen en <strong>de</strong> macht aanwendt<br />
in het belang <strong>van</strong> het zorgproces <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> zorgvrager. Als <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> asymmetrie<br />
bevestigt en <strong>de</strong> macht gebruikt voor eigen<br />
belangen wordt pastoraat onethisch.<br />
Een uitdrukking hier<strong>van</strong> is het omgaan met<br />
intimiteit in <strong>de</strong> zorgrelatie. Een goe<strong>de</strong> pastorale<br />
begeleiding kan niet zon<strong>de</strong>r het uitspreken<br />
en verhel<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> gevoelens en<br />
emoties, en bepaal<strong>de</strong> lichamelijke aanrakingen<br />
kunnen on<strong>de</strong>rsteunend of helpend zijn. Dit<br />
schept intimiteit en is niet onethisch. Maar<br />
wanneer <strong>de</strong> persoonlijke grenzen <strong>van</strong> pastor<br />
Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />
of zorgvrager niet meer gerespecteerd wor<strong>de</strong>n,<br />
of wanneer <strong>de</strong> intimiteit niet ten dienste<br />
staat <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale begeleiding <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> zorgvrager maar wel <strong>van</strong> <strong>de</strong> behoeften<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor, dan wordt macht schromelijk<br />
misbruikt. Er is echter niet alleen seksueel<br />
misbruik mogelijk. Emotioneel grensoverschrij<strong>de</strong>nd<br />
gedrag kan veel subtieler zijn. De<br />
pastor die een professionele functie heeft,<br />
draagt <strong>de</strong> grootste verantwoor<strong>de</strong>lijkheid om<br />
<strong>de</strong> grenzen bespreekbaar te maken, ze te<br />
respecteren en te doen respecteren.<br />
Ethiek is immers een opdracht voor alle zorgverleners.<br />
Maar voor <strong>de</strong> pastor behoort het<br />
omgaan met ethische vragen tot <strong>de</strong> pastorale<br />
zorg, ook al is <strong>de</strong> kernopdracht <strong>van</strong> pastoraat<br />
het omgaan met <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong> spirituele<br />
vragen.<br />
Een laatste ethisch thema in het pastoraat is<br />
<strong>de</strong> intimiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> informatie. Als <strong>de</strong> zorgvrager<br />
zich tot <strong>de</strong> pastor wendt en ethische<br />
vragen over waar<strong>de</strong>n en normen en spirituele<br />
vragen over zin- en geloofsbeleving<br />
ter sprake brengt, krijgt <strong>de</strong> pastor heel wat<br />
vertrouwelijke informatie te horen. De zorgvrager<br />
verwacht echter <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor een<br />
zeer grote vertrouwelijkheid. Het absolute<br />
geheim <strong>van</strong> <strong>de</strong> sacramentele biecht straalt<br />
als het ware af op alle gesprekken en begeleidingen<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor. En het recht op asiel<br />
in heilige plaatsen, roept <strong>de</strong> verwachting op<br />
dat er een vrijplaats is tussen pastor en<br />
zorgvrager waar <strong>de</strong> vertrouwelijkheid heilig<br />
is. Het is een belangrijke opdracht <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
pastor die vertrouwelijkheid zo goed mogelijk<br />
te respecteren. Ook als an<strong>de</strong>re zorgverle-<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3713
ners <strong>de</strong> pastor om informatie vragen over <strong>de</strong><br />
begeleiding is het best dat <strong>de</strong> pastor enkel<br />
informatie doorgeeft na hierover gesproken<br />
te hebben met <strong>de</strong> zorgvrager.<br />
Besluit<br />
De verhouding tussen pastoraat en ethiek is<br />
complex. We hebben niet gepleit voor een<br />
autonome ethiek. Ook al heeft ethiek haar<br />
specifieke methodiek en kritische maatstaf<br />
die gebaseerd zijn op re<strong>de</strong>lijkheid, <strong>de</strong> normativiteit<br />
<strong>van</strong> waar<strong>de</strong>n en normen wordt<br />
uitein<strong>de</strong>lijk gefun<strong>de</strong>erd en gemotiveerd<br />
<strong>van</strong>uit een levensbeschouwelijke overtuiging<br />
zoals het christelijke geloof.<br />
We hebben integen<strong>de</strong>el een pleidooi gehou<strong>de</strong>n<br />
voor een integratie <strong>van</strong> ethische begeleiding<br />
door <strong>de</strong> pastor in <strong>de</strong> pastorale zorg.<br />
Vanzelfsprekend blijft ethische begeleiding<br />
en reflectie buiten <strong>de</strong> pastorale context<br />
mogelijk. Ethiek is immers een opdracht<br />
voor alle zorgverleners. Maar voor <strong>de</strong> pastor<br />
behoort het omgaan met ethische vragen<br />
tot <strong>de</strong> pastorale zorg, ook al is <strong>de</strong> kernopdracht<br />
<strong>van</strong> pastoraat het omgaan met <strong>de</strong><br />
on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong> spirituele vragen.<br />
Bovendien heeft pastorale zorg met een<br />
geïntegreer<strong>de</strong> ethische en spirituele begeleiding<br />
ook zijn eigen professionele ethiek<br />
nodig. De pastor moet voldoen<strong>de</strong> toegerust<br />
zijn om mensen ethisch te begelei<strong>de</strong>n en<br />
zelf een professionele ethiek te ontwikkelen.<br />
Wellicht kunnen pastorale opleidingen en<br />
vormingsinitiatieven nog meer bijdragen<br />
aan <strong>de</strong> ethische competentie <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor.<br />
Uit <strong>dit</strong> alles blijkt dat pastoraat en ethiek<br />
14 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />
<strong>van</strong>uit een christelijke visie bij elkaar horen.<br />
Ze zijn 'christelijk getrouwd'. En het is meer<br />
dan een verstandshuwelijk. Waar ethische<br />
begeleiding meer <strong>de</strong> nadruk legt op het<br />
verstand zon<strong>de</strong>r het gevoel te negeren, legt<br />
<strong>de</strong> spirituele begeleiding meer <strong>de</strong> nadruk op<br />
<strong>de</strong> ziel zon<strong>de</strong>r het verstand te negeren. Of<br />
om het beeld door te trekken: het is een<br />
huwelijk waarbij ze hun verstand gebruiken<br />
en zich met bezieling inzetten.<br />
Over <strong>de</strong> auteur<br />
Axel Liégeois is hoogleraar<br />
pastoraaltheologie aan <strong>de</strong><br />
faculteit Godgeleerdheid <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> K.U.Leuven en ethicus op<br />
het Provincialaat <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Broe<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> Lief<strong>de</strong> te Gent. Zijn werkveld is<br />
zorgethiek en zorgpastoraat, met bijzon<strong>de</strong>re<br />
aandacht voor geestelijke gezondheidszorg en<br />
gehandicaptenzorg.<br />
Ver<strong>de</strong>r lezen<br />
D. S. BROWNING, Religious Ethics and Pastoral<br />
Care (Theology and Pastoral Care), Phila<strong>de</strong>lphia,<br />
Fortress Press, 1983, 128 p.<br />
A. AUER, Autonome Moral und Christlicher Glaube,<br />
Düsseldorf, Patmos, 1971, 2<strong>de</strong> ed. 1984, 239 p.<br />
A. LIÉGEOIS, Een personalistisch mo<strong>de</strong>l voor<br />
ethiek in <strong>de</strong> zorg, in Tijdschrift voor<br />
Gezondheidszorg en Ethiek 15 (2005) 3, 75-80.<br />
A. LIÉGEOIS, Persoon en waar<strong>de</strong>n als fun<strong>de</strong>ring<br />
<strong>van</strong> ethiek in <strong>de</strong> zorg, in Tijdschrift voor<br />
Gezondheidszorg en Ethiek 17 (2007) 1, 2-6.<br />
A. LIÉGEOIS, Beschouwingen <strong>van</strong> een theoloog,<br />
in A. LIÉGEOIS (red.), Schroomvol nabij.<br />
Pastorale begeleiding bij euthanasie (Leuvense<br />
Cahiers voor Praktische Theologie 7), Antwerpen,<br />
Halewijn, 2008, 89-114.<br />
I. NAGY, Between Give and Take. A Clinical<br />
Gui<strong>de</strong> to Contextual Therapy, New York, Bruner<br />
Mazel, 1986, XIII, 432 p.
Artikel<br />
Presentie en representatie:<br />
<strong>de</strong> verhouding voor het voetlicht gebracht<br />
In <strong>de</strong> pastorale arbeid komen we meer dan<br />
eens in aanraking met mensen die morele<br />
beslissingen moeten nemen. Zowel <strong>de</strong> pastor<br />
in een parochie als <strong>de</strong> geestelijk verzorger in<br />
een zorginstelling kunnen betrokken wor<strong>de</strong>n<br />
in het moreel beraad <strong>van</strong> hen die met ethische<br />
vragen worstelen. Voor <strong>de</strong> eerste kan het om<br />
heel verschillen<strong>de</strong> vragen gaan. On<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re<br />
vragen aangaan<strong>de</strong> beroep, opvoeding,<br />
huwelijk, samenwonen, echtscheiding, discriminatie,<br />
huiselijk geweld, veran<strong>de</strong>ring <strong>van</strong><br />
baan, adoptie, kunstmatige inseminatie,<br />
orgaandonatie. Ook <strong>de</strong> geestelijk verzorger<br />
krijgt met uiteenlopen<strong>de</strong> ethische problemen<br />
te maken, maar <strong>de</strong>ze hangen dikwijls<br />
samen met <strong>de</strong> context <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorginstelling<br />
(bijvoorbeeld ziekenhuis, hospice, verpleeghuis,<br />
psychiatrische inrichting) of met <strong>de</strong><br />
categoriale setting (bedrijf, luchthaven,<br />
ge<strong>van</strong>genis, enz.) of met het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> een<br />
bepaal<strong>de</strong> doelgroep (doven, blin<strong>de</strong>n, jeugd,<br />
ou<strong>de</strong>ren, e.a.). Pastores die in een zorginstelling<br />
werkzaam zijn, moeten zich in het bijzon<strong>de</strong>r<br />
in medisch-ethische vraagstukken<br />
verdiepen. In persoonlijke gesprekken, maar<br />
ook als teamlid <strong>van</strong> een ethische commissie.<br />
In <strong>de</strong>ze bijdrage, waarin we <strong>de</strong> verhouding<br />
tussen pastoraat en ethiek voor het voetlicht<br />
brengen, bespreken we eerst hoe <strong>de</strong>ze<br />
thematiek weer in <strong>de</strong> belangstelling is<br />
Henk <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Meulen<br />
komen te staan. Vervolgens kijken we naar<br />
<strong>de</strong> ethiek <strong>van</strong> het pastoraat, daarna naar <strong>de</strong><br />
ethiek in het pastoraat. Tot besluit gaan we<br />
in op het aspect <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor als representant.<br />
Van een pastor wordt niet alleen gevraagd,<br />
dat hij of zij professioneel, '<strong>de</strong>ug<strong>de</strong>lijk' werk<br />
levert, maar als persoon integer en betrouwbaar<br />
is, kortom: dat <strong>de</strong> pastor '<strong>de</strong>ugt'.<br />
1. De ethiek weer op <strong>de</strong> agenda<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale theorie<br />
Vanaf <strong>de</strong> zeventiger en tachtiger jaren <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> vorige eeuw is het tot een heront<strong>de</strong>kking<br />
<strong>van</strong> thema's gekomen die op <strong>de</strong> achtergrond<br />
waren geraakt: zingeving, levensbeschouwing,<br />
religie, spiritualiteit en ook: <strong>de</strong> ethische<br />
dimensie. Niet alleen in <strong>de</strong> theorie <strong>van</strong><br />
het pastoraat. In allerlei <strong>de</strong>elsectoren <strong>van</strong><br />
onze pluriforme samenleving wordt om een<br />
nieuwe bezinning op waar<strong>de</strong>n en normen<br />
gevraagd: op het gebied <strong>van</strong> <strong>de</strong> economie,<br />
<strong>van</strong> het recht, <strong>van</strong> <strong>de</strong> medische wetenschap,<br />
<strong>van</strong> het milieu, <strong>van</strong> <strong>de</strong> politiek, <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
opvoeding. Ethische discussies wor<strong>de</strong>n<br />
gevoerd in dagbla<strong>de</strong>n, tijdschriften, televisieprogramma's<br />
en in professionele instituten<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3715
en commissies voor ethiek. Ook <strong>de</strong> reflectie<br />
op <strong>de</strong> pastorale praktijk is zich <strong>de</strong> laatste tijd<br />
meer en meer gaan verdiepen in <strong>de</strong> ethische<br />
dimensie <strong>van</strong> het pastoraal han<strong>de</strong>len.<br />
In <strong>de</strong> pastorale praktijk wor<strong>de</strong>n we geconfronteerd<br />
met tal <strong>van</strong> he<strong>de</strong>ndaagse ethische<br />
vragen. Het ingrijpen<strong>de</strong> karakter <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze<br />
vragen ervaren we met name, wanneer zij<br />
ons existentieel raken. Zo kan <strong>de</strong> prenatale<br />
diagnostiek ons plaatsen voor <strong>de</strong> beslissing<br />
over ongeboren leven. Bij zwaar, ongeneeslijk<br />
lij<strong>de</strong>n kunnen we voor <strong>de</strong> vraag komen<br />
te staan of <strong>van</strong> ver<strong>de</strong>re therapie moet wor<strong>de</strong>n<br />
afgezien of niet. Maar het kan ook gaan<br />
om problemen in het leven <strong>van</strong> alledag, die<br />
ons bestaan eveneens ter discussie stellen,<br />
bij voorbeeld echtscheiding.<br />
'Er zijn met' en 'er zijn voor' kleuren elk pastoraal<br />
optre<strong>de</strong>n. Met het bezoeken <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
an<strong>de</strong>r - gevraagd of op eigen initiatief - geeft<br />
<strong>de</strong> pastor te kennen: 'nu ben ik er even helemaal<br />
voor u'. Met presentie is echter niet alles<br />
gezegd. Aan 'presentie' moeten dan ook<br />
an<strong>de</strong>re woor<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n toegevoegd, bij<br />
voorbeeld 'roeping' en 'gemeenschap'.<br />
Er zijn nog an<strong>de</strong>re factoren, die <strong>de</strong> ethiek<br />
weer op <strong>de</strong> agenda <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale zorg<br />
hebben geplaatst. Er is niet alleen het thema<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> ethiek in het pastoraat, er is ook dat<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> ethiek <strong>van</strong> het pastoraat. Pastorale<br />
zorg kent ultieme doelen en <strong>de</strong> vraag is dan:<br />
welke waar<strong>de</strong>n en welke gedragspatronen<br />
16 Presentie en representatie<br />
wensen we te bevor<strong>de</strong>ren en welke niet? Er<br />
is bovendien het aspect <strong>van</strong> <strong>de</strong> beroepsethiek.<br />
Dat betekent, dat we ons ook dienen<br />
te bezinnen op het ethos <strong>van</strong> het pastor zijn.<br />
Tot <strong>dit</strong> ethos behoren in het bijzon<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
vragen omtrent het omgaan met macht, met<br />
intimiteit en met <strong>de</strong> zwijgplicht (het ambtsgeheim,<br />
het beroepsgeheim). Het verbaast<br />
dan ook niet dat in onze tijd waarin we meer<br />
dan eens wor<strong>de</strong>n geconfronteerd met getuigenissen<br />
over misbruik <strong>van</strong> macht en schen<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> intimiteit, over eerherstel <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>ugd, juist ook met betrekking tot het<br />
ethos <strong>van</strong> het pastor zijn, wordt gesproken.<br />
Van een pastor wordt niet alleen gevraagd,<br />
dat hij of zij professioneel, '<strong>de</strong>ug<strong>de</strong>lijk' werk<br />
levert, maar als persoon integer en betrouwbaar<br />
is, kortom: dat <strong>de</strong> pastor '<strong>de</strong>ugt'. Het<br />
formuleren <strong>van</strong> beroepsco<strong>de</strong> en beroepsstandaard<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor is hier ook een uitdrukking<br />
<strong>van</strong>. Dit laatste brengt ons bij <strong>de</strong><br />
volgen<strong>de</strong> paragraaf: pastor zijn.<br />
2. Pastor zijn: presentie,<br />
beschikbaarheid en bevestiging<br />
Op <strong>de</strong> vraag: 'wat is pastoraat?' kunnen<br />
meer<strong>de</strong>re en verschillen<strong>de</strong> antwoor<strong>de</strong>n<br />
wor<strong>de</strong>n gegeven. Ook <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor<br />
kan met menigerlei beeld wor<strong>de</strong>n getekend:<br />
her<strong>de</strong>r, vroedvrouw, reisgenoot, tolk, getuige,<br />
bondgenoot, gids, enzovoorts. Theologische,<br />
filosofische en sociaal-wetenschappelijke<br />
opvattingen liggen ten grondslag aan een<br />
bepaald pastorbeeld. Toch hebben <strong>de</strong> vele<br />
pastorale concepten bij alle verschil ook<br />
gemeenschappelijke trekken. We zou<strong>de</strong>n<br />
kunnen wijzen op het gebruik maken <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
naam 'pastor'. We kunnen ook op een kenmerk<br />
wijzen, dat tot <strong>de</strong> basis <strong>van</strong> ie<strong>de</strong>r
pastoraat behoort: presentie. 'Er zijn met' en<br />
'er zijn voor' kleuren elk pastoraal optre<strong>de</strong>n.<br />
Met het bezoeken <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r - gevraagd<br />
of op eigen initiatief - geeft <strong>de</strong> pastor te<br />
kennen: 'nu ben ik er even helemaal voor u'.<br />
Met presentie is echter niet alles gezegd. De<br />
hierboven genoem<strong>de</strong> pastorbeel<strong>de</strong>n drukken<br />
dat ook dui<strong>de</strong>lijk uit. Aan 'presentie' moeten<br />
dan ook an<strong>de</strong>re woor<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n toegevoegd,<br />
bij voorbeeld 'roeping' en 'gemeenschap'.<br />
Maar basaal is het present zijn <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
pastor met en voor <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r. Wat bedoelen<br />
we nu met presentie? De presentiebena<strong>de</strong>ring<br />
op zich is al <strong>de</strong>cennia oud, maar er zijn<br />
<strong>de</strong> laatste tijd enige nieuwe presentietheorieën<br />
ontwikkeld, die <strong>de</strong> moeite <strong>van</strong> het<br />
over<strong>de</strong>nken zeker waard zijn. We brengen<br />
hier in het kort <strong>van</strong> twee er<strong>van</strong> naar voren,<br />
te weten <strong>van</strong> Andries Baart en <strong>van</strong> Neil<br />
Pembroke. 1<br />
Gena<strong>de</strong>lijke beschikbaarheid:<br />
aandacht en troost<br />
De visie <strong>van</strong> Baart is voortgekomen uit een<br />
uitgebreid empirisch on<strong>de</strong>rzoek naar het<br />
buurtpastoraat. Baart ont<strong>de</strong>kte dat pastoraat<br />
primair bestaat in het 'er zijn voor' <strong>de</strong><br />
an<strong>de</strong>r en niet in het komen oplossen <strong>van</strong><br />
problemen. Het gaat er niet om mensen te<br />
zien als probleemdragers maar als mensen<br />
met een eigen waar<strong>de</strong> en een eigen verhaal.<br />
Wat <strong>de</strong> pastor 'aanbiedt' is voor alles zijn of<br />
haar beschikbaarheid. Dat doet <strong>de</strong> pastor<br />
communicatief en gratuit. Pastoraat bestaat<br />
zo in het trouwe aanbod <strong>van</strong> zichzelf: langs<br />
komen en luisteren. Het wordt gepraktiseerd<br />
in samen een kop koffie drinken, losjes een<br />
Presentie en representatie<br />
Troost is het vermogen om het lij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
an<strong>de</strong>r te zien, zich erdoor te laten raken en<br />
zich erdoor te laten aanspreken.<br />
Het betreft hier daarom niet het 'machtige'<br />
troosten, dat <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r 'behan<strong>de</strong>lt'. Nee,<br />
<strong>de</strong> solidaire troost verdraagt het tragische<br />
<strong>van</strong> het bestaan. Het onherbergzame mag<br />
een plaats hebben. Het wordt geborgen.<br />
praatje maken of een serieuze boom opzetten<br />
over wat <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r bezig houdt, gezamenlijk<br />
een grafbezoek afleggen of mee<strong>de</strong>nken over<br />
<strong>de</strong> herinrichting <strong>van</strong> een woning. De pastor<br />
is beschikbaar voor wat <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r uit diens<br />
leven <strong>van</strong> alledag met haar of hem wil<br />
<strong>de</strong>len. Zo biedt <strong>de</strong> pastor waar hulpverleners<br />
meestal niet aan toe komen of wat een<br />
bedrijfsmatige, marktgerichte bena<strong>de</strong>ring<br />
belemmert: gena<strong>de</strong>lijke beschikbaarheid,<br />
evenmenselijke me<strong>de</strong>menselijkheid, juist ten<br />
aanzien <strong>van</strong> <strong>de</strong> mens, die in <strong>de</strong> hoek zit waar<br />
<strong>de</strong> klappen vallen. Kernwoor<strong>de</strong>n voor het<br />
pastoraal optre<strong>de</strong>n zijn voor Baart naast<br />
'beschikbaarheid' en 'aanklampbaarheid'<br />
dan ook: 'aandacht' en 'troost'. Het pastoraal<br />
optre<strong>de</strong>n wordt bepaald door geëngageer<strong>de</strong><br />
aandacht, die <strong>de</strong> pastor oog doet<br />
hebben voor <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>ur et misère in het<br />
leven <strong>van</strong> déze unieke mens. Zeker, <strong>de</strong><br />
pastor kan vervolgens ook hulp (aan)bie<strong>de</strong>n.<br />
Maar dat pas in twee<strong>de</strong> instantie. Hieraan<br />
gaat iets an<strong>de</strong>rs vooraf, iets basaals: er met<br />
en voor <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r zijn. Aandacht dus en<br />
troost. Troost is het vermogen om het lij<strong>de</strong>n<br />
1 A. BAART, Een theorie <strong>van</strong> <strong>de</strong> presentie, Den Haag 20063; N. PEMBROKE, The Art of Listening. Dialogue, Shame and Pastoral Care,<br />
Grand Rapids, Michigan en Cambridge, U.K. 2002.<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3717
<strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r te zien, zich erdoor te laten<br />
raken en zich erdoor te laten aanspreken.<br />
Het betreft hier daarom niet het 'machtige'<br />
troosten, dat <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r 'behan<strong>de</strong>lt'. Nee, <strong>de</strong><br />
solidaire troost verdraagt het tragische <strong>van</strong><br />
het bestaan. Het onherbergzame mag een<br />
plaats hebben. Het wordt geborgen.<br />
Het spelen <strong>van</strong> een professionele rol ten bate<br />
<strong>van</strong> hen die in morele kwesties zijn verwikkeld,<br />
hangt voor een groot <strong>de</strong>el af <strong>van</strong> wie <strong>de</strong><br />
pastor zelf als ethisch persoon is.<br />
Oprechte presentie is ook:<br />
<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r bevestigen<br />
In <strong>de</strong> presentietheorie <strong>van</strong> <strong>de</strong> Australische<br />
praktisch theoloog Neil Pembroke staat<br />
eveneens <strong>de</strong> gena<strong>de</strong>lijke beschikbaarheid<br />
centraal. Het gratuite 'er zijn' bestaat ook<br />
voor hem in een zich ont<strong>van</strong>kelijk tonen en<br />
zich gastvrij open stellen voor het geheim<br />
<strong>van</strong> het mens zijn <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r. We wor<strong>de</strong>n<br />
herinnerd aan gedachten <strong>van</strong> Baart, alleen<br />
vult Pembroke, geïnspireerd door het werk<br />
<strong>van</strong> Gabriel Marcel, <strong>de</strong>ze dui<strong>de</strong>lijk ook theologisch<br />
in. Het verschil met <strong>de</strong> presentietheorie<br />
<strong>van</strong> Baart treedt echter aan <strong>de</strong> dag,<br />
wanneer Pembroke aan het eerste sleutelwoord<br />
'beschikbaarheid' een aan het <strong>de</strong>nken<br />
<strong>van</strong> Martin Buber ontleen<strong>de</strong> twee<strong>de</strong> kernbegrip<br />
verbindt: 'bevestiging'.<br />
Voor Buber houdt bevestigen niet alleen het<br />
aanvaar<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r in. Het betekent<br />
ook met <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r worstelen om vrij te maken<br />
wat verborgen in hem of haar aanwezig is.<br />
Er kunnen zich namelijk situaties voordoen,<br />
18 Presentie en representatie<br />
waarin ik <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r 'tegen zichzelf in' moet<br />
helpen juist om <strong>de</strong>r wille <strong>van</strong> die an<strong>de</strong>r.<br />
An<strong>de</strong>rs gezegd: ik help <strong>de</strong>ze mens in zijn<br />
gevecht met zichzelf ten bate <strong>van</strong> zichzelf.<br />
Dit gevecht is voor Buber meer dan een<br />
intrapsychisch gebeuren. Want mens zijn is<br />
een relationele werkelijkheid waarin mensen<br />
verantwoor<strong>de</strong>lijk zijn voor elkaar. 'Bevestigen'<br />
tracht nu <strong>dit</strong> besef <strong>van</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijk zijn<br />
(voor zichzelf en voor <strong>de</strong> an<strong>de</strong>ren) te<br />
versterken. Pembroke past <strong>de</strong>ze gedachten<br />
toe op het pastoraat. Pastorale zorg als<br />
bevestiging wil dan zeggen: het stimuleren<br />
<strong>van</strong> het geweten <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r. Van Buber<br />
kunnen we volgens Pembroke leren dat tot<br />
het basale ethos <strong>van</strong> het mens zijn <strong>de</strong>ze<br />
twee woor<strong>de</strong>n behoren: geweten en verantwoor<strong>de</strong>lijkheid.<br />
Bij Pembroke hebben die<br />
ook dui<strong>de</strong>lijk een theocentrische dimensie.<br />
Het be<strong>de</strong>nken <strong>van</strong> <strong>de</strong> '<strong>de</strong>r<strong>de</strong> werkelijkheid',<br />
namelijk God, behoedt een sociale theorie<br />
<strong>van</strong> het geweten voor relativisme. Het doet<br />
uitgaan boven <strong>de</strong> beperkte visie <strong>van</strong> zichzelf<br />
of <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociale groep waartoe men behoort,<br />
omdat men zich richt op <strong>de</strong> scheppen<strong>de</strong>,<br />
vernieuwen<strong>de</strong> en verlossen<strong>de</strong> bedoelingen<br />
<strong>van</strong> God.<br />
In bei<strong>de</strong> presentietheorieën wor<strong>de</strong>n we erbij<br />
bepaald, dat het basale 'er zijn voor en met<br />
<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r' ethische aspecten kent. Gena<strong>de</strong>lijke<br />
beschikbaarheid honoreert <strong>de</strong> waardigheid<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> mens en kent hoge waar<strong>de</strong><br />
toe aan <strong>de</strong> relatie met <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r. Pastorale<br />
bevestiging draait om het versterken <strong>van</strong><br />
het geweten en het besef <strong>van</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid.<br />
Die dienst kan <strong>de</strong> pastor alleen<br />
verrichten, als zij of hij zelf gewetensvol en<br />
verantwoor<strong>de</strong>lijk is en telkens opnieuw wil<br />
zijn. An<strong>de</strong>rs gezegd: het ethos <strong>van</strong> het
pastor zijn is hier in het geding. Het spelen<br />
<strong>van</strong> een professionele rol ten bate <strong>van</strong> hen<br />
die in morele kwesties zijn verwikkeld, hangt<br />
voor een groot <strong>de</strong>el af <strong>van</strong> wie <strong>de</strong> pastor zelf<br />
als ethisch persoon is.<br />
3. Ethiek in het pastoraat<br />
Aandachtige, beschikbare presentie en<br />
verantwoor<strong>de</strong>lijkheidsbesef bevor<strong>de</strong>ren<strong>de</strong><br />
bevestiging kenmerken dus in basale zin het<br />
pastoraal optre<strong>de</strong>n. Wat zou<strong>de</strong>n zij nu<br />
mogen betekenen voor het pastoraal<br />
omgaan met mensen die zich voor morele<br />
keuzen zien gesteld? Met an<strong>de</strong>re woor<strong>de</strong>n:<br />
welke han<strong>de</strong>lingsaanbevelingen zou<strong>de</strong>n we<br />
kunnen formuleren met het oog op een<br />
zodanige omgang <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor met <strong>de</strong><br />
pastorant, dat <strong>de</strong>ze geholpen wordt een<br />
goe<strong>de</strong>, begaanbare weg te vin<strong>de</strong>n in een<br />
bepaal<strong>de</strong> morele problematiek? We beseffen,<br />
dat we hier niet meer kunnen bie<strong>de</strong>n dan<br />
algemene aanbevelingen. In <strong>de</strong> specifieke<br />
casus moeten zij concreet en actueel in<br />
praktijk wor<strong>de</strong>n gebracht.<br />
We leggen het oor te luisteren bij <strong>de</strong> praktisch-theoloog<br />
Stephen Pattison, die over<br />
het thema dat we nu behan<strong>de</strong>len enige<br />
waar<strong>de</strong>volle opmerkingen heeft gemaakt. 2<br />
Op eigen wijze geven wij zijn gedachten weer.<br />
Han<strong>de</strong>lingsaanbevelingen<br />
(Stephen Pattison)<br />
Voor het articuleren <strong>van</strong> enige aanbevelingen<br />
voor het omgaan met ethische vragen<br />
in <strong>de</strong> pastorale ontmoeting gebruikt Pattison<br />
sleutelwoor<strong>de</strong>n. Het eerste woord is aanvaarding.<br />
Het ethisch element moet ter<br />
2 S. PATTISON, A Critique of Pastoral Care, St. Albans Place 20003, 50-54.<br />
Presentie en representatie<br />
sprake wor<strong>de</strong>n gebracht in een sfeer <strong>van</strong><br />
acceptatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r. De pastorant mag<br />
zich niet beoor<strong>de</strong>eld of afgewezen voelen.<br />
De aanvaar<strong>de</strong>n<strong>de</strong> houding heeft haar fundament<br />
in het e<strong>van</strong>gelie, waarin een mens<br />
op grond <strong>van</strong> <strong>de</strong> vóórkomen<strong>de</strong> gena<strong>de</strong> Gods<br />
wordt aangesproken. Deze gena<strong>de</strong> biedt <strong>de</strong><br />
bo<strong>de</strong>m on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vertrouwensrelatie die eerst<br />
moet wor<strong>de</strong>n gelegd. Wat <strong>de</strong> psychologie<br />
<strong>van</strong> het gesprek ons leert aangaan<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
primaire rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> therapeut, namelijk die<br />
<strong>van</strong> vertrouwenspersoon, wordt door Pattison<br />
theologisch ingekleurd.<br />
Het twee<strong>de</strong> woord is geduld. De pastor moet<br />
geduldig luisteren en zijn of haar best doen<br />
<strong>de</strong> bijzon<strong>de</strong>re situatie <strong>van</strong> déze mens te<br />
begrijpen. Dat kan betekenen dat <strong>de</strong> morele<br />
dimensie voorlopig even tussen haakjes<br />
wordt gezet. In ie<strong>de</strong>r geval mag <strong>de</strong> pastor<br />
niet te snel en ongepast antwoord geven,<br />
stereotyperen, oppervlakkig zijn of dogmatische<br />
oor<strong>de</strong>len opleggen. De pastor neemt<br />
daarentegen <strong>de</strong> tijd om <strong>de</strong> persoonlijke<br />
situatie te leren kennen. Dat is temeer<br />
nodig, aangezien in onze tijd verschillen<strong>de</strong><br />
morele standpunten met eenzelf<strong>de</strong> ernst<br />
wor<strong>de</strong>n ingenomen. Ethische confrontatie in<br />
<strong>de</strong> pastorale zorg is daarom een uitnodiging<br />
tot beschouwing, exploratie en ont<strong>de</strong>kking,<br />
niet tot conformiteit. Het gaat om een<br />
verkennen<strong>de</strong> bena<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong> problematiek,<br />
die vooral langs <strong>de</strong> weg <strong>van</strong> het stellen<br />
<strong>van</strong> vragen wordt begaan. De zelfstandigheid<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r wordt gerespecteerd:<br />
<strong>de</strong>ze is zelf verantwoor<strong>de</strong>lijk voor <strong>de</strong> eigen<br />
morele co<strong>de</strong> en het eigen morele gedrag. De<br />
pastor faciliteert het proces <strong>van</strong> moreel<br />
beraad, dat in het gesprek plaats vindt.<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3719
Een <strong>de</strong>r<strong>de</strong> aanbeveling is, dat het introduceren<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> morele dimensie in <strong>de</strong> pastorale zorg<br />
een uitnodiging tot groeien en ont<strong>de</strong>kken<br />
moet zijn. De an<strong>de</strong>r wordt geïnviteerd om<br />
een eigen on<strong>de</strong>rzoek te doen en, voorzover<br />
mogelijk, tot een eigen, zelfstandig oor<strong>de</strong>el<br />
te komen. Pattison wijst hier op <strong>de</strong> han<strong>de</strong>lwijze<br />
<strong>van</strong> Jezus, die niet voorschreef en geen<br />
pasklare oplossing achter <strong>de</strong> hand had, maar<br />
vaak een verhaal (in <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> een parabel)<br />
vertel<strong>de</strong>, dat mensen hun eigen oor<strong>de</strong>el liet<br />
vormen.<br />
Ethische confrontatie in <strong>de</strong> pastorale zorg is<br />
een uitnodiging tot beschouwing, exploratie<br />
en ont<strong>de</strong>kking, niet tot conformiteit. Het gaat<br />
om een verkennen<strong>de</strong> bena<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
problematiek, die vooral langs <strong>de</strong> weg <strong>van</strong> het<br />
stellen <strong>van</strong> vragen wordt begaan.<br />
Ethische confrontatie is in <strong>de</strong> vier<strong>de</strong> plaats<br />
geen eenrichtingverkeer. We<strong>de</strong>rkerigheid is<br />
ook hier het sleutelwoord in <strong>de</strong> pastorale<br />
zorg. De gesprekspartners brengen elk hun<br />
eigen bekwaamheid en inzicht mee. Dat<br />
houdt niet alleen in dat <strong>de</strong> pastor ook zelf<br />
door <strong>de</strong> situatie wordt uitgedaagd ten aanzien<br />
<strong>van</strong> eigen houding en geloof, maar ook<br />
dat <strong>de</strong> pastor geen totale verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />
hoeft te nemen voor <strong>de</strong> principes,<br />
geloofsovertuigingen en gedragingen die<br />
voortkomen uit <strong>de</strong> pastorale ontmoeting.<br />
Ie<strong>de</strong>r blijft verantwoor<strong>de</strong>lijk.<br />
In <strong>de</strong> vijf<strong>de</strong> plaats: <strong>de</strong> pastor moet zich<br />
bewust zijn <strong>van</strong> velerlei verzoekingen die op<br />
<strong>de</strong> loer liggen. Pattison noemt enige veel<br />
voorkomen<strong>de</strong> verleidingen. De pastor<br />
20 Presentie en representatie<br />
confronteert alvorens te empathiseren,<br />
generaliseert of zegt <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r wat goed en<br />
fout is in plaats <strong>van</strong> het <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r verantwoor<strong>de</strong>lijk<br />
laten voor het vin<strong>de</strong>n <strong>van</strong> een<br />
eigen antwoord op <strong>de</strong> situatie. Door <strong>de</strong>rgelijke<br />
han<strong>de</strong>lwijzen bouwt <strong>de</strong> pastor het<br />
gevoel <strong>van</strong> schuld en/of schaamte <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
an<strong>de</strong>r alleen maar ver<strong>de</strong>r op. Sommige mensen<br />
willen zelfs per se schuldig bevon<strong>de</strong>n en<br />
door een gezaghebbend persoon veroor<strong>de</strong>eld<br />
wor<strong>de</strong>n. In zo'n schuldcarrousel zon<strong>de</strong>r<br />
echte aanklacht moet <strong>de</strong> pastor niet stappen.<br />
Ware moraliteit komt niet voort uit laffe<br />
gehoorzaamheid aan een superego of uit<br />
neurotisch schuldgevoel, maar uit een appèl<br />
op het beste in <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r, op re<strong>de</strong>lijk <strong>de</strong>nken<br />
en op <strong>de</strong> inspiratie <strong>van</strong> een genadige God.<br />
Nog weer een an<strong>de</strong>re verzoeking bestaat<br />
hierin, dat <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> situatie aangrijpt om<br />
<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r maar eens flink <strong>de</strong> waarheid te<br />
vertellen en om negatieve of zelfs agressieve<br />
gevoelens tegenover <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r te ventileren.<br />
In <strong>de</strong> laatste plaats wijst Pattison erop, dat<br />
<strong>de</strong> pastor zich bewust moet zijn <strong>van</strong> eigen<br />
ethische overwegingen en principes. Wanneer<br />
<strong>de</strong> pastor <strong>de</strong>ze met respect voor <strong>de</strong><br />
an<strong>de</strong>r inbrengt, wordt een vrije, eerlijke uitwisseling<br />
<strong>van</strong> meningen mogelijk gemaakt.<br />
Soms gaan <strong>de</strong> principiële opvattingen <strong>van</strong><br />
pastor en pastorant echter zo sterk uiteen,<br />
dat <strong>de</strong> basis voor een goed moreel beraad<br />
lijkt te ontbreken. Dat zou dan besproken<br />
moeten wor<strong>de</strong>n. De an<strong>de</strong>r heeft dan <strong>de</strong><br />
keuze wel of niet met <strong>de</strong>ze pastor ver<strong>de</strong>r te<br />
gaan. De ruimte voor <strong>de</strong>ze keuze moet er<br />
zijn, al zou ik hier aan toe willen voegen dat<br />
er in het differente <strong>van</strong> <strong>de</strong> overtuiging en in<br />
het verschil <strong>van</strong> mening ook kansen liggen.
Misschien moeten we nog beter naar elkaar<br />
luisteren, <strong>de</strong> complexiteit <strong>van</strong> het vraagstuk<br />
nog scherper in kaart te brengen en <strong>de</strong> overtuiging<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r nog dieper peilen. Het<br />
kan <strong>de</strong> moeite waard zijn mét <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r te<br />
vechten om het goe<strong>de</strong> vóór <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r. In<br />
ie<strong>de</strong>r geval: het zich bewust zijn <strong>van</strong> eigen<br />
vooron<strong>de</strong>rstellingen en waar<strong>de</strong>n verhoe<strong>de</strong>n<br />
- of minimaliseren in elk geval - zelfbedrog,<br />
suggestie of manipulatie.<br />
Zelfreflectie <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor<br />
Aan <strong>de</strong>ze laatste aanbeveling knopen we<br />
nog een paar gedachten vast. Het zich als<br />
pastor bewust zijn <strong>van</strong> eigen ethische overwegingen<br />
en principes vraagt om zelfreflectie<br />
op cognitief en emotioneel niveau. 3 Op<br />
cognitief niveau moeten we onszelf <strong>de</strong><br />
vraag stellen: waarop oriënteer ik mij voor<br />
mijn eigen ethische beslissingen? Welke<br />
levensbeschouwing, welke geloofsovertuiging,<br />
welk ethisch concept is voor mij richtinggevend?<br />
De pastor dient alert te zijn op<br />
het gevaar <strong>van</strong> het inbrengen <strong>van</strong> een<br />
onzichtbare filter in<strong>de</strong> morele gespreksvoering:<br />
<strong>de</strong> eigen levensbeschouwing en het<br />
zelf voorgestane ethische concept zeven<br />
wat <strong>de</strong> pastor beluistert en hoe hij of zij<br />
hierop ingaat en doorvraagt. 4<br />
Niet min<strong>de</strong>r belangrijk is <strong>de</strong> zelfreflectie op<br />
emotioneel niveau. Onze visie op een<br />
bepaal<strong>de</strong> ethische problematiek wordt me<strong>de</strong><br />
bepaald door ervaringen die wij hiermee zelf<br />
hebben opgedaan hetzij in ons privé-leven,<br />
hetzij in het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> onze beroeps-<br />
Presentie en representatie<br />
uitoefening. Wanneer <strong>de</strong> pastor in eigen<br />
intieme kring met het verdriet <strong>van</strong> ongewil<strong>de</strong><br />
kin<strong>de</strong>rloosheid geconfronteerd is, zal <strong>de</strong>ze<br />
ervaring meespelen in het moreel beraad<br />
over <strong>de</strong> vraag hoever je mag gaan in het te<br />
hulp roepen <strong>van</strong> technische mid<strong>de</strong>len om<br />
eventueel zwanger te wor<strong>de</strong>n. Het optre<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> een pastor die in eigen familie met een<br />
geval <strong>van</strong> suïci<strong>de</strong> te maken kreeg, zal hierdoor<br />
gekleurd wor<strong>de</strong>n wanneer zij of hij met<br />
zelfdoding te maken krijgt.<br />
Het gevaar is dat eigen beleving onbewust<br />
een lei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> rol gaat spelen en <strong>de</strong> nodige<br />
zelfdistantie bedreigt. Er wordt <strong>van</strong> ons niet<br />
gevraagd dat we ons losmaken <strong>van</strong> onze<br />
eigen belevingsachtergrond. Wel behoort het<br />
tot <strong>de</strong> ethische competentie <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor<br />
dat hij of zij kan reflecteren op <strong>de</strong> eigen<br />
emotionele en biografische kant <strong>van</strong> een<br />
ethische problematiek.<br />
Gevoelens <strong>van</strong> onmacht, schaamte of schuld<br />
die wij zelf aan een bepaald voorval op<strong>de</strong><strong>de</strong>n,<br />
kunnen wor<strong>de</strong>n wakker geroepen als<br />
we met een zelf<strong>de</strong> geval wor<strong>de</strong>n geconfronteerd,<br />
en kunnen ons in het moreel beraad<br />
erover parten spelen. Het voor<strong>de</strong>el hier<strong>van</strong><br />
is, dat <strong>de</strong> pastor zich solidair kan inleven.<br />
Het gevaar is dat eigen beleving onbewust<br />
een lei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> rol gaat spelen en <strong>de</strong> nodige<br />
zelfdistantie bedreigt. Er wordt <strong>van</strong> ons niet<br />
gevraagd dat we ons losmaken <strong>van</strong> onze<br />
eigen belevingsachtergrond. Wel behoort<br />
het tot <strong>de</strong> ethische competentie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
3 Zie hierover J. ZIEMER, 'Ethische Orientierung als seelsorgliche Aufgabe', in Wege zum Menschen 45 (1993) 393-395.<br />
4 Zie M. RIEMSLAGH, A. LIÉGEOIS en R. BURGGRAEVE, 'De onzichtbare filter in morele gespreksvoering. Vergelijking tussen een<br />
sokratische en een contextuele dialoog', in Praktische Theologie 34 (2007) 299-313.<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3721
pastor dat hij of zij kan reflecteren op <strong>de</strong><br />
eigen emotionele en biografische kant <strong>van</strong><br />
een ethische problematiek.<br />
Doel<br />
Met welke bedoeling verleent <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong><br />
dienst <strong>van</strong> het begelei<strong>de</strong>n in het moreel<br />
beraad? Vooropgesteld moet wor<strong>de</strong>n: <strong>de</strong><br />
uitkomst <strong>van</strong> het beraad staat niet bij voorbaat<br />
vast. Het is een weg die samen stapsgewijs5<br />
wordt afgelegd. Een weg <strong>van</strong> luisteren,<br />
in kaart brengen, on<strong>de</strong>rzoeken en afwegen.<br />
Aan het eind <strong>van</strong> die weg is <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r mogelijk<br />
in staat een verantwoor<strong>de</strong> en juiste<br />
beslissing te nemen. Of is in ie<strong>de</strong>r geval<br />
geholpen op het pad naar een keuze toe, bij<br />
voorbeeld via het samen zoeken naar <strong>de</strong><br />
criteria voor een oplossing of via het komen<br />
tot formulering <strong>van</strong> voorwaar<strong>de</strong>n voor een<br />
te on<strong>de</strong>rnemen actie. Tot het doel <strong>van</strong> het<br />
moreel beraad in het pastorale gesprek<br />
behoren in ie<strong>de</strong>r geval <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len.<br />
Het gaat allereerst om het vaststellen <strong>van</strong><br />
het probleem (aard <strong>van</strong> het probleem, uiterlijke<br />
feiten, innerlijke gesteldheid <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
betroffene, plaats binnen het levensverhaal)<br />
en om een analyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> situatie. Het in<br />
kaart brengen <strong>van</strong> <strong>de</strong> probleemsituatie moet<br />
zorgvuldig gebeuren, an<strong>de</strong>rs dreigt <strong>de</strong><br />
vraagstelling te wor<strong>de</strong>n scheefgetrokken. In<br />
hoeverre betreft het een conflict met een<br />
<strong>van</strong> buiten komen<strong>de</strong> ethische eis of een<br />
innerlijk gewetensconflict? Gaat het om een<br />
22 Presentie en representatie<br />
ethisch conflict of om een conflict met een<br />
lot dat wordt we<strong>de</strong>rvaren?<br />
Vervolgens moet het verhel<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
elementen en het procédé <strong>van</strong> morele oor<strong>de</strong>elsvorming<br />
aandacht krijgen. Hiertoe<br />
behoort het beproeven <strong>van</strong> <strong>de</strong> subjectieve<br />
con<strong>dit</strong>ies <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorant, on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re <strong>de</strong><br />
mogelijkhe<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> grenzen <strong>van</strong> het<br />
vermogen tot invoeling, intellectuele en<br />
praktische ethische bekwaamhe<strong>de</strong>n, psychische<br />
belastbaarheid. Zoals steeds wor<strong>de</strong>n zelfstandigheid<br />
en mondigheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorant<br />
gerespecteerd. Maar <strong>de</strong>ze zijn niet los<br />
verkrijgbaar en wor<strong>de</strong>n bovendien door<br />
fysische, psychische, mentale en contextuele<br />
factoren (me<strong>de</strong>)bepaald. In het procédé<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> oor<strong>de</strong>elsvorming zijn vaak an<strong>de</strong>ren<br />
dan <strong>de</strong> betroffene betrokken (arts, kin<strong>de</strong>ren,<br />
familie, hulpverlener, pastor). Autonomie is<br />
een relationeel begrip met oog voor het<br />
netwerk <strong>van</strong> <strong>de</strong> gesprekspartner.<br />
Een <strong>de</strong>r<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el vormen het on<strong>de</strong>rzoeken,<br />
het verhel<strong>de</strong>ren en het bepalen <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
ethische principes en criteria, waarop men<br />
zich oriënteert of oriënteren wil. Welke<br />
ethisch probleem speelt er in <strong>de</strong>ze situatie<br />
precies? Hoe moeten met elkaar strij<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />
krachten en belangen wor<strong>de</strong>n ingeschat?<br />
Welke mogelijkhe<strong>de</strong>n tot oplossing <strong>van</strong> het<br />
probleem zijn er? Welke han<strong>de</strong>lingsalternatieven<br />
met betrekking tot uitvoerbaarheid<br />
en mogelijke consequenties aanbevelenswaard<br />
zijn er? Waar<strong>de</strong>n, mensbeeld en gods-<br />
5 Zie hierover o.a. U.H.J. KÖRTNER, Ethik im Krankenhaus. Diakonie - Seelsorge - Medizin, Göttingen 2007, 119vv. De bezinning op<br />
stappen die genomen zou<strong>de</strong>n moeten wor<strong>de</strong>n om tot een moreel oor<strong>de</strong>el te komen, is een klassiek thema, maar vormt in onze<br />
tijd, ook binnen het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale zorg/geestelijke verzorging, opnieuw on<strong>de</strong>rwerp <strong>van</strong> reflectie. Een recent mo<strong>de</strong>l <strong>van</strong><br />
morele counseling als het geheel <strong>van</strong> kennis en vaardighe<strong>de</strong>n die een geestelijk verzorger zou moeten hebben om mensen in hun<br />
moreel beraad bij te staan, bie<strong>de</strong>n bij voorbeeld Jack <strong>de</strong> Groot en Hans Evers in hun opstel: 'Morele counseling. Presentatie <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Nijmeegse metho<strong>de</strong>', in Praktische Theologie 34 (2007) 314-332.
eeld wor<strong>de</strong>n verhel<strong>de</strong>rd. Christelijk ethisch<br />
bezien wordt gevraagd wat <strong>de</strong> wil <strong>van</strong> God<br />
in <strong>de</strong> gegeven situatie zou kunnen zijn.<br />
Op basis <strong>van</strong> het voorafgaan<strong>de</strong> komt dan <strong>de</strong><br />
vraag aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong>: wat te doen? Het antwoord<br />
op die vraag is niet simpelweg als<br />
logische conclusie uit <strong>de</strong> eer<strong>de</strong>re stappen af<br />
te lei<strong>de</strong>n. Het gaat veeleer om een constructief<br />
ontwerp waarin gewonnen inzichten,<br />
afwegingen en creativiteit samenkomen.<br />
Overeenkomstig het respecteren <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
zelfstandigheid, <strong>de</strong> mondigheid en <strong>de</strong><br />
verantwoor<strong>de</strong>lijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r kan men<br />
stellen, dat het primaire doel <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor<br />
het bevor<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> <strong>de</strong> 'ethisch-morele competentie'<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> gesprekspartner(s) is. Deze<br />
competentie wordt met name gewonnen<br />
door zelfwaarneming en zelfgesprek. Dat<br />
geldt <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor, zo zagen we. Het is ook<br />
op <strong>de</strong> pastorant <strong>van</strong> toepassing. Het gaat<br />
erom, dat <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>rsteunt -<br />
dat is ook: participeert - in het aangaan <strong>van</strong><br />
een innerlijke dialoog (waarin <strong>de</strong> relatie tot<br />
het netwerk <strong>van</strong> <strong>de</strong> gesprekspartner wordt<br />
meegenomen). Het gesprek met <strong>de</strong> pastor<br />
staat <strong>de</strong>ze dialoog ten dienste.<br />
4. De pastor als representant<br />
Pastorale zorg respecteert <strong>de</strong> zelfstandigheid<br />
en <strong>de</strong> mondigheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r, zo<br />
zagen we. Het bevor<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethischmorele<br />
competentie heeft <strong>de</strong> vrijheid <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
gesprekspartner op het oog. Dat wil zeggen:<br />
<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r helpen autonoom keuzes te maken,<br />
zelf verantwoor<strong>de</strong>lijkheid te nemen,<br />
persoonlijk te han<strong>de</strong>len. Toch is hiermee niet<br />
alles over <strong>de</strong> ethische dimensie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
pastorale zorg gezegd. Wie met een pastor<br />
in gesprek raakt of bij haar of hem (be)raad<br />
zoekt, ziet in haar of hem <strong>de</strong> representant<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> kerk respectievelijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> christelijke<br />
tra<strong>dit</strong>ie. Ook <strong>de</strong> geestelijk verzorger in een<br />
zorginstelling, die zich verbon<strong>de</strong>n weet met<br />
een christelijke geloofsgemeenschap is <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong>ze een vertegenwoordiger. Daar mag <strong>de</strong><br />
pastor ook op wor<strong>de</strong>n aangesproken.<br />
Voetangels en klemmen<br />
We beseffen dat hier voetangels en klemmen<br />
liggen: <strong>de</strong> pastor als 'eisend geweten', als<br />
moralist, 'vermanend vingertje'. Het geeft te<br />
<strong>de</strong>nken dat tot op <strong>de</strong> dag <strong>van</strong> <strong>van</strong>daag het<br />
ambt <strong>van</strong> geestelijke <strong>de</strong> associatie kan<br />
oproepen <strong>van</strong> 'ze<strong>de</strong>npreker' en 'moraalrid<strong>de</strong>r'.<br />
Hieraan ligt een geschie<strong>de</strong>nis ten grondslag<br />
<strong>van</strong> autoritair uitgeoefend beoor<strong>de</strong>len en<br />
veroor<strong>de</strong>len <strong>van</strong> het gedrag <strong>van</strong> mensen<br />
(judgmentalism, zoals Stephen Pattison dat<br />
treffend heeft uitgedrukt).<br />
Pluralisme<br />
Presentie en representatie<br />
In het vormen <strong>van</strong> een ethisch oor<strong>de</strong>el kan<br />
het - ook in het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale zorg -<br />
niet gaan om het toepassen <strong>van</strong> zogenaam<strong>de</strong><br />
boventij<strong>de</strong>lijke normen.<br />
Wanneer we opkomen voor het representerend<br />
karakter <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor moeten we ons<br />
er bovendien <strong>van</strong> bewust zijn dat we leven<br />
in een tijd <strong>van</strong> ethisch pluralisme. Over wat<br />
christelijk ethos inhoudt, bestaat niet alleen<br />
in onze samenleving, maar ook binnen <strong>de</strong><br />
christelijke geloofsgemeenschap geen eenduidige<br />
consensus. Ook pastor en pastorant<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3723
kunnen een verschillen<strong>de</strong> mening hebben<br />
over waar<strong>de</strong>n en normen. Bei<strong>de</strong>n kunnen<br />
ook niet een laatje opentrekken met klaar<br />
liggen<strong>de</strong>, aan tijd en leefwereld ontheven<br />
morele antwoor<strong>de</strong>n. In het vormen <strong>van</strong> een<br />
ethisch oor<strong>de</strong>el kan het - ook in het ka<strong>de</strong>r<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale zorg - niet gaan om het<br />
toepassen <strong>van</strong> zogenaam<strong>de</strong> boventij<strong>de</strong>lijke<br />
normen. Hun geldigheid en dienstbaarheid<br />
aan het leven staat in elk ethisch conflict<br />
opnieuw op het spel. Het omgaan met <strong>dit</strong><br />
conflict leidt mogelijkerwijs bij pastorant en<br />
bij pastor tot een nieuw verstaan <strong>van</strong> wat<br />
eigenlijk 'christelijk' is. 6<br />
De geestelijk verzorger werkt in <strong>de</strong> context<br />
<strong>van</strong> een zorginstelling met een algemene of<br />
christelijke signatuur, waarin hij of zij in<br />
aanraking komt met een verschei<strong>de</strong>nheid<br />
aan levensbeschouwelijke achtergron<strong>de</strong>n en<br />
met een pluriformiteit aan geloofsovertuigingen.<br />
Dat vraagt om een open, niet vooringenomen<br />
houding en een bre<strong>de</strong> inzetbaarheid.<br />
Meer dan eens moet <strong>de</strong> pastor/<br />
geestelijk verzorger ook een bijdrage leveren<br />
in een beraad over een medisch-ethische<br />
kwestie, waarin meer<strong>de</strong>re personen <strong>de</strong>elnemen<br />
(naast <strong>de</strong> patiënt <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijke<br />
arts(en), verplegend personeel, maatschappelijk<br />
werker, familiele<strong>de</strong>n).<br />
Contrapunt<br />
Toch is <strong>de</strong> pastor/geestelijk verzorger niet<br />
een religieuze kameleon en niet ethisch<br />
neutraal. Ethisch-morele competentie wordt<br />
eveneens niet bevor<strong>de</strong>rd wanneer hij of zij<br />
24 Presentie en representatie<br />
<strong>de</strong> gesprekspartner 'het zelf laat uitzoeken'.<br />
De stem <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor mag ook het karakter<br />
<strong>van</strong> 'contrapunt' (Jaap Firet) hebben. De eerste<br />
stem is die <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorant; <strong>de</strong> pastor<br />
brengt <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> stem ten gehore. Deze<br />
past niet alleen bij <strong>de</strong> eerste, zij is ook een<br />
an<strong>de</strong>re stem. Dit 'an<strong>de</strong>re' heeft te maken<br />
met <strong>de</strong> opdracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor om intermediair<br />
te zijn <strong>van</strong> het komen <strong>van</strong> God (in<br />
zijn Woord) tot mensen. Voor het moreel<br />
beraad betekent <strong>dit</strong> dat <strong>de</strong> pastor een geluid<br />
laat horen dat mogelijks verschilt <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
mening <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r, <strong>van</strong> <strong>de</strong> in <strong>de</strong> samenleving<br />
heersen<strong>de</strong> tijdgeest of een in een instituut<br />
heersen<strong>de</strong> mentaliteit.<br />
Op het fundament <strong>van</strong> het e<strong>van</strong>gelie<br />
Wanneer <strong>de</strong> pastor intermediair mag zijn<br />
<strong>van</strong> het komen <strong>van</strong> God (in zijn Woord) tot<br />
mensen of narratief gesproken '<strong>van</strong> het<br />
Verhaal <strong>van</strong> God', dan representeert zij of hij<br />
niet alleen het christelijk ethos, maar ook<br />
het e<strong>van</strong>gelie <strong>van</strong> Gods lief<strong>de</strong> voor mensen.<br />
Dit laatste vormt zelfs <strong>de</strong> basis <strong>van</strong> ons<br />
moreel han<strong>de</strong>len. Tot een eerlijk, niet bedreigend,<br />
ruimte makend gesprek - ook tot een<br />
oprechte innerlijke dialoog - wor<strong>de</strong>n we<br />
bevrijd door het e<strong>van</strong>gelie <strong>van</strong> <strong>de</strong> rechtvaardiging<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> god<strong>de</strong>loze. Die blij<strong>de</strong> boodschap<br />
ontneemt ons niet onze verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />
waarin we han<strong>de</strong>len - en vuile<br />
han<strong>de</strong>n maken - maar stelt ons juist in staat<br />
om verantwoor<strong>de</strong>lijkheid te nemen voor dat<br />
han<strong>de</strong>len. In <strong>de</strong> oprechte, ontspannen<strong>de</strong><br />
wetenschap dat ons han<strong>de</strong>len altijd <strong>de</strong><br />
gena<strong>de</strong> <strong>van</strong> Christus nodig heeft. 7<br />
6 U. KÖRTNER, Ethik im Krankenhaus, 123.<br />
7 Zie U. KÖRTNER, Ethik im Krankenhaus, 126v. Vgl. ook D. LANGE, 'E<strong>van</strong>gelische Seelsorge in ethischen Konfliktsituationen', in<br />
Pastoraltheologie 80 (1991) 71-73 (over vergeving als bevrijding <strong>van</strong> het geweten).
Over <strong>de</strong> auteur<br />
Hendrik Cornelis <strong>van</strong> <strong>de</strong>r<br />
Meulen is geboren in 1950 in<br />
Westerbork en heeft gestu<strong>de</strong>erd<br />
in Groningen. Hij was<br />
ruim 22 jaar predikant. Vanaf<br />
1996 als universitair docent<br />
praktische theologie (pastoraat<br />
en homiletiek) werkzaam in Utrecht (se<strong>de</strong>rt<br />
1 januari 2007: <strong>de</strong> Protestantse Theologische<br />
Universiteit). Bijzon<strong>de</strong>re belangstelling: geestelijke<br />
begeleiding. Hierover verscheen in 2004: H.C. <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong>r Meulen, De pastor als reisgenoot. Pastoraaltheologische<br />
gedachten over geestelijke begeleiding,<br />
Zoetermeer 2004.<br />
Postadres: H.C. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Meulen,<br />
De Vlegel 7, 7908 PH Hoogeveen (Ne<strong>de</strong>rland)<br />
E-mail: hc<strong>van</strong><strong>de</strong>rmeulen@pthu.nl<br />
Ver<strong>de</strong>r lezen<br />
Presentie en representatie<br />
D.S. BROWNING, Christian Ethics and the Moral<br />
Psychologies, Grand Rapids, Michigan/<br />
Cambridge, U.K. 2006.<br />
A. VAN HEIJST, Menslieven<strong>de</strong> zorg. Een ethische<br />
kijk op professionaliteit, Kampen 20062.<br />
J. KEATING (ED.), Moral Theology. New Directions<br />
and Fundamental Issues. Festschrift for<br />
James P. Hanigan, New York/Mahwah, N.J. 2004.<br />
U.H.J. KÖRTNER, Ethik im Krankenhaus. Diakonie<br />
- Seelsorge - Medizin, Göttingen 2007.<br />
C. MENKEN-BEKIUS & H. VAN DER MEULEN,<br />
Reflecteren kun je leren. Basisboek voor pastoraat<br />
en geestelijke verzorging, Kampen 2007.<br />
Aan <strong>de</strong> relatie pastoraat-ethiek is een <strong>nummer</strong><br />
gewijd <strong>van</strong> het tijdschrift Wege zum Menschen,<br />
jaargang 58 (2006).<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3725
Artikel<br />
Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />
Op weg naar een geïntegreer<strong>de</strong> empirische ethiek<br />
Het moet mogelijk zijn een ethiek te<br />
ontwikkelen die het ethische aanvoelen <strong>van</strong><br />
pastorale professionals ernstig neemt. Een<br />
ethiek die al het goe<strong>de</strong> dat gebeurt, bevestigt<br />
en handvaten biedt om het eigen werk<br />
te toetsen en multidisciplinair te communiceren.<br />
De opzet <strong>van</strong> het on<strong>de</strong>rzoeksproject<br />
'ethische kwaliteit <strong>van</strong> het pastoraal<br />
gespreksproces'1 bestaat erin <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> pastorale<br />
praktijk een ethiek ten voor<strong>de</strong>le <strong>van</strong><br />
die praktijk te ontwikkelen. In <strong>dit</strong> artikel<br />
geef ik een voorproefje <strong>van</strong> <strong>de</strong> wijze waarop<br />
<strong>de</strong> praktijk en <strong>de</strong> systematische reflectie<br />
daarop, bronnen <strong>van</strong> ethiek zijn. Door <strong>de</strong>ze<br />
bronnen te objectiveren, wordt <strong>de</strong> basis gelegd<br />
voor een geïntegreer<strong>de</strong> empirische ethiek.<br />
Instemmend met Nagy, wordt het goe<strong>de</strong>,<br />
datgene dat we elkaar verschuldigd zijn,<br />
bepaald door wat past in <strong>de</strong> relatie. Goed is<br />
wat <strong>de</strong> personen én (het doel <strong>van</strong>) <strong>de</strong> verhouding<br />
recht doet. Ons christelijke geloof<br />
belijdt dat <strong>de</strong> me<strong>de</strong>mens het 'god<strong>de</strong>lijke' in<br />
onze wereld is, beeld <strong>van</strong> God, en dat God<br />
26 Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />
Marina Riemslagh<br />
zelf Lief<strong>de</strong>volle Relatie is. Mens en verhouding<br />
eerbiedigen, zijn bijgevolg ethisch<br />
correct en religieus gela<strong>de</strong>n. Voor <strong>de</strong>ze<br />
uitspraken baseer ik mij op het kerkelijke<br />
document Gaudium et Spes. Dan volgt een<br />
praktijkverslag met persoonlijke reflectie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor2 . Vervolgens schets ik beknopt<br />
het analytische ka<strong>de</strong>r, waarmee ik nadien<br />
het gespreksproces <strong>van</strong> <strong>de</strong> casus ontleed.<br />
Het gesprek dat ik daarover met <strong>de</strong> pastor<br />
voer<strong>de</strong>, speelt mee in enkele afsluiten<strong>de</strong><br />
overwegingen over het bevor<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />
Doel <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale relatie<br />
realiseren<br />
Van oudsher is het doel <strong>van</strong> pastoraat '<strong>van</strong><br />
Godswege heil (<strong>van</strong> Christus) voor mens en<br />
wereld bewerken' 3 . Dergelijke binnenkerkelijke<br />
uitspraak klinkt wereldvreemd. Zij is wel<br />
correct, maar multidisciplinair onbruikbaar.<br />
Tegelijk hecht ik waar<strong>de</strong> aan <strong>de</strong> betekenissen<br />
1 Het on<strong>de</strong>rzoek naar '<strong>de</strong> ethische kwaliteit <strong>van</strong> het pastoraal gespreksproces', gesteund door het FWO Vlaan<strong>de</strong>ren, wordt begeleid<br />
door R. Burggraeve (promotor) en A. Liégeois (copromotor). Hoe empirische ethiek tot stand komt, werd beschreven in L. VAN DER<br />
SCHEER & G. WIDDERSHOVEN, Geïntegreer<strong>de</strong> empirische ethiek: het ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> normatieve ethiek?, in Ethische Perspectieven<br />
14 (2004) 1, 42-53.<br />
2 In het on<strong>de</strong>rzoek gebruiken we geregistreer<strong>de</strong> pastorale gesprekken. In <strong>dit</strong> artikel neem ik een verbatim dat door een pastor voor<br />
pastorale supervisie is ingebracht als uitgangspunt.<br />
3 Hoe wezenlijk pastoraat is voor <strong>de</strong> katholieke kerk, wordt in <strong>de</strong> constitutie Gaudium et Spes (1-3) verdui<strong>de</strong>lijkt. Zie<br />
http://www.rkdocumenten.nl/in<strong>de</strong>x.php?docid=575 (toegang 25.02.2008).
die achter <strong>de</strong>ze woor<strong>de</strong>n schuilgaan. Pastores<br />
hebben immers het mandaat gekregen om<br />
<strong>de</strong>ze betekenissen waar te maken, ze zijn<br />
gezon<strong>de</strong>n om het goe<strong>de</strong>/het heilige te doen.<br />
Van Godswege<br />
Van Godswege staat voor 'zomaar', gratuit,<br />
<strong>van</strong>uit <strong>de</strong> ultieme grond, gericht op wat<br />
goed is zodat het leven kan doorgaan in zijn<br />
hoogste kwaliteit. Een pastor biedt aan er op<br />
<strong>de</strong>ze grond helemaal te zijn, ten dienste <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r. De menslieven<strong>de</strong> attributen die we<br />
aan God toekennen, mag <strong>de</strong> pastor op menselijke<br />
maat voor <strong>de</strong> gesprekspartner<br />
be-teken-en. Ik vertaal enkele eigenschappen<br />
in alledaagse termen, an<strong>de</strong>re licht ik kort<br />
toe. Onze is God betrouwbaar (lees: het<br />
leven is betrouwbaar en <strong>de</strong> pastor toont zich<br />
zo). Je kan niet uit Zijn hand vallen (je bent<br />
opgenomen in het netwerk <strong>van</strong> relaties, in<br />
het Mysterie). God is onze toekomst en wij<br />
kunnen aan die goedbedoel<strong>de</strong> toekomst<br />
hier-nu bijdragen. Het Rijk Gods is mid<strong>de</strong>n<br />
on<strong>de</strong>r ons, het ligt voor het grijpen wanneer<br />
wij elkaar hier-nu aanvaar<strong>de</strong>n. God kijkt om<br />
naar armen en verdrukten, met prioriteit en<br />
een groot hart voor wie tekort heeft; pijn,<br />
onrecht, verdrukking, miskenning on<strong>de</strong>rgaat.<br />
God wil recht en gerechtigheid, klaagt<br />
<strong>de</strong> da<strong>de</strong>n <strong>van</strong> wie onrecht doet aan en roept<br />
<strong>de</strong> persoon op tot ommekeer. Alleen God is<br />
God en mensen zijn kwetsbaar, onaf en<br />
sterfelijk. God is Lief<strong>de</strong> (tussen mensen en<br />
tussen mens, God en <strong>de</strong> schepping). Een<br />
pastor komt '<strong>van</strong> Godswege' 'actief respect'<br />
betuigen door <strong>de</strong> persoon in zijn/haar relaties<br />
te bevor<strong>de</strong>ren.<br />
Heil<br />
Heil is weldoen<strong>de</strong> geven wat hier-nu nodig<br />
is. Door juiste aandacht te krijgen, getroost,<br />
gesteund, geleid, verzoend te wor<strong>de</strong>n, kan<br />
iemand genezen, kunnen <strong>de</strong> kwetsuren <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> ziel helen. Vandaar dat in het pastorale gesprek<br />
alles kan besproken wor<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> persoonskern<br />
kan ontlasten, bevrij<strong>de</strong>n en voe<strong>de</strong>n.<br />
Van Christus<br />
Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />
'Actief respect' betonen voor personen in hun<br />
relaties, vormt bijgevolg <strong>de</strong> ethische grondstructuur<br />
<strong>van</strong> het pastorale gesprek. De ethische<br />
kwaliteit <strong>van</strong> een gesprek is af te lei<strong>de</strong>n uit <strong>de</strong><br />
mate waarin 'actief respect' als centrale<br />
han<strong>de</strong>lingsoptie werd ingezet.<br />
Christus staat voor leven en verrijzenis,<br />
leven voorbij alle dood. Christelijk geloof in<br />
Leven komt in gesprek tot uiting wanneer<br />
voorbij <strong>de</strong> status quo, <strong>de</strong> angst en het wantrouwen,<br />
'en toch' kan klinken. 'In Christus'<br />
staat voor <strong>de</strong> triomf <strong>van</strong> het visioen dat wij<br />
als gelijkwaardige, rechtdoen<strong>de</strong> mensen met<br />
elkaar kunnen samenleven. Vandaar dat in<br />
het gesprek getast wordt naar wat kiemend,<br />
potentieel in die richting aanwezig is.<br />
Voor mens en wereld<br />
Mensen zijn knooppunten <strong>van</strong> relaties.<br />
Alleen door <strong>de</strong> relaties waar iemand zich<br />
voor inzet te erkennen, wordt zijn/haar<br />
bijdrage aan <strong>de</strong>ze wereld recht gedaan. In<br />
die zin engageert <strong>de</strong> pastor zich mee voor <strong>de</strong><br />
verbintenissen die gesprekspartners zijn<br />
aangegaan.<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3727
Bewerken<br />
Heil bewerken, gebeurt altijd hier-en-nu, in<br />
contact met <strong>de</strong> pastorant, in echt gesprek of<br />
directe aanspraak. 'Over' <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r spreken of<br />
iemand 'toespreken' gaan aan <strong>de</strong> (inbreng<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>) gesprekspartner voorbij. Alleen met<br />
iemand spreken doet recht aan <strong>de</strong> persoon.<br />
De wegen waarlangs een pastor 'er uit haalt<br />
wat er in zit', zijn verschei<strong>de</strong>n. Concreet<br />
gaan pastores naar mensen (in nood) uit,<br />
nodigen hen uit, zoeken hen op. Ze bie<strong>de</strong>n<br />
relaties aan waar mensen nadien beroep op<br />
kunnen doen. Ze laten zich aanspreken of<br />
laten <strong>de</strong> situaties spreken. Ze bouwen mee<br />
aan hun netwerk <strong>van</strong> relaties. Allemaal<br />
omdat ze geloven dat mensen, als uniek<br />
beeld <strong>van</strong> <strong>de</strong> Leven<strong>de</strong> God, in contact met<br />
elkaar meer mens kunnen wor<strong>de</strong>n en pas<br />
verbon<strong>de</strong>n met elkaar tot hun recht komen.<br />
'Actief respect' betonen voor personen in<br />
hun relaties, vormt bijgevolg <strong>de</strong> ethische<br />
grondstructuur <strong>van</strong> het pastorale gesprek.<br />
De ethische kwaliteit <strong>van</strong> een gesprek is af<br />
te lei<strong>de</strong>n uit <strong>de</strong> mate waarin 'actief respect'<br />
als centrale han<strong>de</strong>lingsoptie werd ingezet.<br />
Een praktijkverslag 4<br />
Het gesprek vindt plaats op een morgen bij<br />
het echtpaar M en V thuis. M is een man <strong>van</strong><br />
71 jaar, hij is geschei<strong>de</strong>n en heeft uit zijn<br />
eerste huwelijk drie dochters. V is een vrouw<br />
<strong>van</strong> 69 jaar, ook geschei<strong>de</strong>n maar zon<strong>de</strong>r<br />
kin<strong>de</strong>ren. M en V kennen elkaar nu 30 jaar,<br />
waar<strong>van</strong> ze 19 jaar getrouwd zijn. Ik volg<br />
28 Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />
hen al 8 jaar. Sinds vorig jaar bezoek ik hen<br />
regelmatiger. Na een viering gaf M aan dat<br />
hij zich al geruime tijd lusteloos voel<strong>de</strong> en<br />
graag eens wil<strong>de</strong> praten. Toen ik op bezoek<br />
kwam, voel<strong>de</strong> hij zich veel beter en leek er<br />
niets aan <strong>de</strong> hand. An<strong>de</strong>rhalve maand later<br />
sprak V me in tranen aan na een dienst. Ze<br />
maakte zich ernstig zorgen over haar man.<br />
Toen ik bij hen op bezoek kwam, was er 's<br />
morgens al een psychiater geweest en V<br />
vertel<strong>de</strong> me in <strong>de</strong> gang dat M wellicht zou<br />
wor<strong>de</strong>n opgenomen, maar dat hij niet vrijwillig<br />
wil<strong>de</strong>. Ik ben toen vrij lang bij hen<br />
geweest, ook omdat V niet alleen met hem<br />
durf<strong>de</strong> te zijn. Ik heb toen gewacht tot er<br />
één <strong>van</strong> <strong>de</strong> dochters was. M is die middag<br />
gedwongen opgenomen in een psychiatrisch<br />
ziekenhuis en is daar ongeveer twee weken<br />
gebleven. Daar heb ik hem ook bezocht. Hij<br />
weiger<strong>de</strong> medicijnen te nemen en na twee<br />
weken wil<strong>de</strong> hij weg. Hij was toen wel wat<br />
tot rust gekomen. Toen ik hen laatst thuis<br />
bezocht, was M goed aanspreekbaar.<br />
M1 Hallo, kom ver<strong>de</strong>r.<br />
P2 Hallo M, hallo V (geef hen een hand,<br />
doe m'n jas uit en loop naar <strong>de</strong> leefkamer.<br />
Ik ga op <strong>de</strong> bank zitten, M en V<br />
zitten ie<strong>de</strong>r in een stoel. De stoelen<br />
staan schuin naast elkaar, recht voor<br />
mij).<br />
P3 Zo, hoe gaat het met jullie?<br />
V4 Nou, ik maak me eigenlijk weer een<br />
beetje zorgen. M wordt weer drukker.<br />
Hij slaapt ook weer veel min<strong>de</strong>r<br />
's nachts en is weer met <strong>van</strong> alles tegelijk<br />
bezig.<br />
4 Pastor P lever<strong>de</strong> <strong>dit</strong> verslag in het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> een pastorale training (KPV) waarin zij beter leer<strong>de</strong> bejegenen. Ze las <strong>de</strong>ze tekst na<br />
en stem<strong>de</strong> in met <strong>de</strong> weergave, <strong>de</strong> bespreking en het gebruik er<strong>van</strong> in <strong>dit</strong> artikel.
M5 Ik voel me prima hoor, ben min<strong>de</strong>r<br />
moe dan een paar weken gele<strong>de</strong>n.<br />
P6 Herken je wat V zegt?<br />
M7 Ja, ik ben misschien wel weer wat<br />
drukker. Maar dat vind ik beter dan <strong>de</strong><br />
weken hiervoor. Toen was ik moe en<br />
zei ik niet zo veel. Het stoort me wel<br />
als V zegt dat ik nu weer drukker ben.<br />
P8 Wat maakt dat <strong>dit</strong> jou stoort?<br />
M9 Het herinnert me aan <strong>de</strong> vorige keer. Ik<br />
ben eigenlijk nog aan het verwerken<br />
wat er allemaal is gebeurd, dat ik<br />
opeens opgenomen werd zon<strong>de</strong>r dat ik<br />
het wil<strong>de</strong> en die weken in <strong>de</strong> psychiatrie.<br />
P10 Dat was voor jou ingrijpend allemaal.<br />
M11 (fel) Ja, je weet niet wat er gebeurt<br />
met je. Weg uit je huis moeten, dat je<br />
niet meer bij je vrouw mag blijven….<br />
P11 Neem je dat V kwalijk?<br />
M12 Nee, dat niet.<br />
V13 Voor mij was het ook moeilijk. Je moet<br />
je man laten gaan. Maar ik sliep ook<br />
niet meer. Jij (kijkt naar M) was dag en<br />
nacht in <strong>de</strong> weer. Je sliep soms maar<br />
een uurtje. Ik was ook bang. Ik heb wel<br />
gedacht, als het nog langer duurt dan<br />
ga ik ergens an<strong>de</strong>rs naar toe.<br />
P15 Wat doet dat met jou, M, dat V <strong>dit</strong> zo<br />
zegt?<br />
M16 Ja, dat is nogal wat. Ik weet wel dat ik<br />
gek heb gedaan, maar dat het zo erg<br />
was dat heb ik me niet gerealiseerd. Ik<br />
wil<strong>de</strong> je echt niet bang maken V.<br />
V17 Dat weet ik wel, dat je dat niet wil<strong>de</strong>.<br />
Maar je was gewoon niet meer bereikbaar<br />
en dat maakte het zo angstig.<br />
M18 (tegen mij) Jij was hier 's morgens voor<br />
Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />
mijn opname nog, dat herinner ik me<br />
wel. Was ik echt zo onbereikbaar?<br />
P19 Weet je nog dat je mij een tekening<br />
liet zien?<br />
M19 Ja, die mijn dochter had gemaakt <strong>van</strong><br />
die trap waar ik bovenop stond en<br />
bene<strong>de</strong>n allemaal mensen.<br />
P20 Ja, precies. Jij stond als het ware in een<br />
an<strong>de</strong>re wereld. Ik kon jou toen ook<br />
niet bereiken weet ik nog wel. Maar M,<br />
je kon er niks aan doen, het overkwam<br />
jou zon<strong>de</strong>r dat je dat zelf wil<strong>de</strong>.<br />
M21 Ik ben blij dat je dat zegt, ik heb het<br />
niet expres gedaan. Ik wist ook niet<br />
wat er allemaal gebeur<strong>de</strong>, ik had er<br />
geen grip meer op. Maar even wat<br />
an<strong>de</strong>rs, heb jij iets met <strong>de</strong> Pauluskerk?<br />
(er volgt een heel verhaal over hoe<br />
mooi <strong>de</strong>ze kerk is. Uitein<strong>de</strong>lijk pakt M<br />
een doos met een legpuzzel on<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
tafel <strong>van</strong>daan. M wil me <strong>de</strong> legpuzzel<br />
geven omdat ze geen <strong>van</strong> bei<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
puzzelen hou<strong>de</strong>n. Ik neem <strong>de</strong> puzzel<br />
aan. Intussen be<strong>de</strong>nk ik me hoe het<br />
gesprek weer op te pakken, maar V is<br />
mij al voor).<br />
V22 Vindt jij ook niet dat M. weer drukker is?<br />
M23 Je mag eerlijk zijn hoor, ik stel jouw<br />
mening op prijs.<br />
P24 (kijk afwisselend bei<strong>de</strong>n aan). Ik vind<br />
je in<strong>de</strong>rdaad weer drukker dan <strong>de</strong> laatste<br />
twee keren dat ik je heb gezien M.<br />
Toen was je stil en je zag er moe uit. Ik<br />
begrijp wel dat V zich zorgen maakt.<br />
Na een hele drukke perio<strong>de</strong> voor en<br />
tij<strong>de</strong>ns je opname, was je daarna een<br />
aantal weken moe en stil. En nu ben je<br />
drukker dan zoals ik je ken.<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3729
M25 Een broer <strong>van</strong> me zei dat ik misschien<br />
manisch-<strong>de</strong>pressief ben.<br />
P26 Of dat zo is, weet ik niet M. Dat zou je<br />
echt aan een arts moeten vragen.<br />
Maar ik merk wel een soort golfbeweging<br />
<strong>van</strong> druk zijn - moe en stil zijn -<br />
druk zijn. Dat moet je wel serieus<br />
nemen <strong>de</strong>nk ik.<br />
V27 De psychiater heeft gezegd dat het<br />
terug kan komen en dat je daarom<br />
medicijnen zou moeten nemen.<br />
M28 (boos). Je weet dat ik dat niet wil V.<br />
V29 Maar je hebt wel gezegd dat je graag<br />
wil<strong>de</strong> dat ik zou aangeven als ik merkte<br />
dat je weer drukker werd. Je slaapt<br />
weer min<strong>de</strong>r en dat maakt me bang.<br />
Bang dat het weer terug komt.<br />
M30 Het komt allemaal best goed V.<br />
P31 Kun je horen dat V zegt dat ze bang is<br />
dat het terug komt?<br />
M32 (kijkt V aan; V heeft tranen in haar<br />
ogen). Ben je echt bang V dat het weer<br />
terug is?<br />
V33 Ja, eigenlijk wel. Je bent nog wel niet<br />
lang zo druk als <strong>de</strong> vorige keer, maar je<br />
bent an<strong>de</strong>rs dan dat ik je ken. Je dochter<br />
zei tegen me: je hebt een heel an<strong>de</strong>re<br />
man gekregen. En dan <strong>de</strong>nk ik, waarom<br />
wil je nu geen medicijnen slikken. De<br />
dokter zei dat het goed voor je zou zijn.<br />
M34 Ja, maar die medicijnen hebben allerlei<br />
bijwerkingen. Dat wil ik niet. Ik bepaal<br />
zelf wat ik wel en niet doe.<br />
P36 Natuurlijk bepaal je dat uitein<strong>de</strong>lijk<br />
zelf, maar je hebt ook een verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />
naar V toe.<br />
V37 Ik slik ook medicijnen voor mijn glaucoom,<br />
die kunnen ook bijwerkingen<br />
30 Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />
hebben. Maar ik slik ze toch, want ik<br />
wil niet blind wor<strong>de</strong>n. Dat doe ik voor<br />
mezelf, maar ook voor jou.<br />
M38 Ja, we moeten het wel samen kunnen<br />
red<strong>de</strong>n, dat is waar. Maar die psychiater<br />
heeft me maar even gezien, hoe weet<br />
hij nou wat goed voor me is.<br />
P39 Wat is het M dat je <strong>de</strong> medicijnen niet<br />
wilt slikken?<br />
M40 Het komt misschien door m'n eerste<br />
vrouw. Die is ook eens opgenomen<br />
geweest en kreeg allerlei medicijnen<br />
en daar werd ze helemaal apathisch<br />
<strong>van</strong>. Dat is een schrikbeeld voor me.<br />
P41 Nu begrijp ik het beter, je hebt bij<br />
medicijngebruik het beeld <strong>van</strong> je eerste<br />
vrouw voor je.<br />
M42 Ja, maar dat is natuurlijk wel bijna 35<br />
jaar gele<strong>de</strong>n en ik weet niet meer<br />
welke medicijnen ze toen had.<br />
V43 Precies, en <strong>de</strong> medicijnen wor<strong>de</strong>n toch<br />
steeds beter…<br />
M44 Ik wil ook niet nog een keer wor<strong>de</strong>n<br />
opgenomen.<br />
P45 Jullie hebben bei<strong>de</strong>n angst. Jij M bent<br />
bang op weer opgenomen te moeten<br />
wor<strong>de</strong>n en jij V bent bang dat M weer<br />
zo druk wordt als <strong>de</strong> vorige keer.<br />
V46 Ja, ik merk gewoon aan M dat hij weer<br />
an<strong>de</strong>rs is dan an<strong>de</strong>rs.<br />
M47 Maar ik ben altijd een drukke prater<br />
geweest. In dienst zei<strong>de</strong>n ze al tegen<br />
me of het misschien pijn bij me <strong>de</strong>ed<br />
als ik m'n mond moest hou<strong>de</strong>n (moet<br />
lachen).<br />
P48 (schiet in <strong>de</strong> lach, V ook). Maar M, V<br />
kent je nu 30 jaar, dus zij weet als geen<br />
an<strong>de</strong>r hoe jij bent en zij merkt als eerste
als jij je an<strong>de</strong>rs gedraagt dan an<strong>de</strong>rs.<br />
M49 Ja, dat is waar. Ik wil het liefste wat ik<br />
heb ook niet bang maken.<br />
P50 Het ontroert me dat je dat zegt M.<br />
M51 Zo voel ik het ook (kijkt naar V)<br />
(ontroering bij V en M)<br />
V48 Ik zou graag willen dat we een<br />
afspraak maken met <strong>de</strong> dokter en eens<br />
goed praten daar.<br />
M49 Dat moeten we dan maar doen.<br />
P50 Dat lijkt me zeker goed om dat te<br />
doen… Dan stap ik nu maar eens op.<br />
(we nemen hartelijk afscheid).<br />
Terugblik op eigen functioneren<br />
In het gesprek word ik bewogen door <strong>de</strong><br />
impact <strong>van</strong> <strong>de</strong> gedwongen opname bij M,<br />
zijn angst voor herhaling en <strong>de</strong> angst bij V<br />
dat het terug komt. Betreffen<strong>de</strong> mijn pastorale<br />
functioneren, probeer ik zodanig met<br />
hen in gesprek te gaan dat ze <strong>de</strong> angst bij<br />
elkaar horen en erkennen. Ethisch gezien<br />
heb ik geprobeerd het aspect <strong>van</strong> <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />
naar elkaar te benoemen en<br />
bespreekbaar te maken.<br />
Leereffecten<br />
Aangaan<strong>de</strong> mezelf heb ik geleerd dat ik het<br />
lastig vind met twee gesprekpartners tegelijk<br />
in gesprek te zijn. Het is een soort<br />
balanceren en alert zijn dat aan allebei recht<br />
gedaan wordt, door voor bei<strong>de</strong> oog te hebben.<br />
Over V en M als echtpaar, heb ik geleerd<br />
dat <strong>de</strong> ziekte en <strong>de</strong> gedwongen opname <strong>van</strong><br />
M groot impact heeft op hun relatie. De<br />
Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />
ontspannenheid is er af en er is dagelijkse<br />
zorg, vooral bij V. Betreffen<strong>de</strong> mijn vak heb<br />
ik geleerd dat je als pastor <strong>de</strong> gelegenheid<br />
en tijd hebt om ver<strong>de</strong>r door te praten over<br />
wat ie<strong>de</strong>r apart en hen samen bezig houdt.<br />
Ze zeggen allebei vertrouwen in mij te hebben.<br />
Aangaan<strong>de</strong> ethisch correct gedrag<br />
merkte ik dat juist <strong>dit</strong> vertrouwen me extra<br />
alert maakte op wat ik zei. Als ik bijvoorbeeld<br />
bevestigd zou hebben dat M wellicht<br />
manisch-<strong>de</strong>pressief is, dan zou<strong>de</strong>n ze dat<br />
<strong>van</strong> mij hebben aangenomen.<br />
'Actief respect' analyseren<br />
'Actief respect' wordt in het pastoraat al<br />
doen<strong>de</strong> bewerkt door <strong>de</strong> personen die men<br />
ontmoet als <strong>de</strong>el <strong>van</strong> een relationeel<br />
netwerk te behan<strong>de</strong>len én door <strong>de</strong> actuele<br />
(pastorale) relatie te eerbiedigen. Hoe <strong>dit</strong><br />
verloopt, maak ik zichtbaar voor analyse<br />
door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> <strong>de</strong> bejegeningskringloop<br />
<strong>van</strong> Cuvelier. Dit analytische ka<strong>de</strong>r toont het<br />
proces waarlangs verbon<strong>de</strong>nheid tussen<br />
mensen tot stand komt: door betrokkenheid,<br />
erkenning, toegankelijkheid, laten bezinken,<br />
eerlijke antwoord, daadwerkelijke inzet en<br />
effectbesef. In Verbon<strong>de</strong>nheid beschrijft<br />
Cuvelier hoe elke levensvorm, ook <strong>de</strong> mens<br />
ontstaat en zich interactief ontwikkelt5 .<br />
Voor hem is “ethiek verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />
nemen voor <strong>de</strong> relatie” die door op elkaar<br />
gerichte communicatie ontstaat6 . Hij noemt<br />
twee grondregels: laten zijn wat is, en alles<br />
wat zich verbindt, bevor<strong>de</strong>ren. 'Laten zijn<br />
wat is' slaat op “het goe<strong>de</strong> in stand hou<strong>de</strong>n”<br />
en “waar mogelijk <strong>de</strong> kwaliteit vergroten”.<br />
Verbindingen bevor<strong>de</strong>ren door “<strong>de</strong> bezieling,<br />
5 F. CUVELIER, Verbon<strong>de</strong>nheid. Het ontstaan <strong>van</strong> menselijke relaties, Kapellen, Pelckmans; Baarn, Agora, 1998.<br />
6 Ibid., 112-115.<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3731
het persoonlijke engagement, het leveren<br />
<strong>van</strong> een bijdrage aan het leven” te stimuleren.<br />
Cuvelier bouwt ver<strong>de</strong>r op Kant met drie<br />
ethische imperatieven: “<strong>de</strong> waarheid spreken”,<br />
“het welzijn <strong>van</strong> an<strong>de</strong>ren bevor<strong>de</strong>ren”<br />
en “<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r als doel op zichzelf bena<strong>de</strong>ren”.<br />
Levenbevor<strong>de</strong>rend omgaan met elkaar<br />
noemt hij bejegenen. Dat werkt hij uit in<br />
Omgaan met zichzelf en met elkaar7 . Vanuit<br />
<strong>de</strong> dieptestructuur <strong>van</strong> het verhaal ontwikkelt<br />
Cuvelier een schema, <strong>de</strong> bejegeningskringloop,<br />
om zowel <strong>de</strong>ug<strong>de</strong>lijk met zichzelf,<br />
met me<strong>de</strong>mensen, met <strong>de</strong> samenhang, als<br />
met het overstijgen<strong>de</strong> om te gaan. Deze<br />
kring doorloopt zeven chronologisch opeenvolgen<strong>de</strong><br />
momenten, waarbij <strong>de</strong> kwaliteit<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> voorgaan<strong>de</strong>, <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
wat volgt bepalen. Ik heb aan <strong>dit</strong> zeven<strong>de</strong>lige<br />
schema drie uitgangspunten die eigen zijn<br />
aan <strong>de</strong> pastorale relatie, toegevoegd8 . Eerst<br />
bena<strong>de</strong>r ik <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r holistisch, als unieke<br />
verbon<strong>de</strong>n persoon, <strong>van</strong>uit een christelijk<br />
referentieka<strong>de</strong>r. Vervolgens toon ik een pastor<br />
'in functie'. Hij/zij representeert <strong>de</strong><br />
An<strong>de</strong>r en/of staat samen met <strong>de</strong> gesprekspartner<br />
voor het Aanschijn. Vandaar dat een<br />
pastor getuige is én <strong>van</strong> <strong>de</strong> Een, én <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
gesprekspartner én <strong>van</strong> <strong>de</strong> relatie tussen<br />
bei<strong>de</strong>. Als laatste typeer ik <strong>de</strong> pastorale relatie.<br />
Iets <strong>van</strong> God laten oplichten, kan alleen door<br />
<strong>de</strong> personen in relatie te heiligen. God zelf is<br />
immers lief<strong>de</strong>volle relatie. Wat wij <strong>van</strong> God<br />
vertellen, vormt bijgevolg <strong>de</strong> format of het<br />
mo<strong>de</strong>l voor <strong>de</strong> wijze waarop pastor en pastorant<br />
met elkaar kunnen omgaan. Dit is het<br />
32 Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />
verticale aspect <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale relatie.<br />
Horizontaal neemt <strong>de</strong> pastor een me<strong>de</strong>menselijke<br />
positie in die gekenmerkt wordt<br />
door toegenegen aandacht en machtsongelijkheid.<br />
Deze ongelijkheid is enerzijds te<br />
wijten aan <strong>de</strong> drievoudige representatie die<br />
hij/zij vervult, an<strong>de</strong>rzijds aan zijn/haar kennis<br />
en competentie als hulpverlener. Deze<br />
positie verplicht <strong>de</strong> pastor extra zorgzaam te<br />
zijn om zodoen<strong>de</strong> <strong>de</strong> persoonlijke ruimte en<br />
<strong>de</strong> verhoudingen <strong>van</strong> <strong>de</strong> gesprekspartners te<br />
vrijwaren, te bevestigen en te stimuleren.<br />
Beknopte analyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethische<br />
kwaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> casus in 10 punten<br />
In <strong>de</strong> casus bekijken we of <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong><br />
uniciteit <strong>van</strong> M en V eerbiedigt en of ze hun<br />
relatie bevor<strong>de</strong>rt door hen ie<strong>de</strong>r apart en<br />
hun huwelijksrelatie te heiligen. Hoe ze dat<br />
doet wordt onleed aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
zeven momenten <strong>van</strong> <strong>de</strong> bejegeningskringloop<br />
(1-7) en <strong>de</strong> drie toegevoeg<strong>de</strong> uitgangspunten<br />
(A-C). In cursief geef ik eerst<br />
<strong>de</strong> uitgangspunten die in <strong>de</strong> contacten met<br />
M en V gel<strong>de</strong>n. Dan bespreek ik chronologisch<br />
<strong>de</strong> zeven ijkpunten, gevolgd door <strong>de</strong><br />
wijze waarop <strong>de</strong> pastor daaraan beantwoordt.<br />
Waar het gesprek dreigt dood te<br />
lopen, laat ik zien hoe <strong>de</strong> pastor door terug<br />
te gaan naar een voorgaand moment uit <strong>de</strong><br />
bejegeningskringloop (4-5), het gesprek<br />
kwalitatief bijstuurt.<br />
7 F. CUVELIER, Omgaan met zichzelf en met elkaar, Leuven - Apeldoorn, Garant, 1998., 71-132. Cuvelier komt p. 55-61 tot het<br />
letterwoord METHODE om zeven momenten in het gespreksproces uiteen te leggen. In <strong>de</strong> analyse markeer ik <strong>de</strong> momenten met<br />
hoofdletters. Schema p. 115.<br />
8 M. RIEMSLAGH, Dat Ik Jou Ontmoeten mag…! Met Buber, Cuvelier en Firet op zoek naar ethische en religieuze kwaliteit in <strong>de</strong><br />
pastorale bejegening (Onuitgegeven licentiaatsverhan<strong>de</strong>ling godgeleerdheid, K.U. Leuven), Leuven, 2004.
Drie gel<strong>de</strong>n<strong>de</strong> uitgangspunten<br />
A. De pastor gaat naar <strong>de</strong> gesprekspartners<br />
uit als unieke, te kennen personen die met<br />
elkaar verbon<strong>de</strong>n zijn. Ze maakte kennis met<br />
hen, bezoekt hen en gaat in op hun vraag.<br />
Ook toen het moeilijk ging, voor en tij<strong>de</strong>ns<br />
<strong>de</strong> opname <strong>van</strong> M, was ze er.<br />
B. De pastor 'in functie' ontplooit een Jijgecentreer<strong>de</strong><br />
grondhouding. M en V staan<br />
centraal in het gesprek. Ook als kerkkwesties<br />
ter sprake komen, wat voor pastores een<br />
valkuil is om in mee te gaan, houdt <strong>de</strong> pastor<br />
<strong>de</strong> regie. Ze komt op voor wat hier en nu<br />
tussen hen bei<strong>de</strong> <strong>van</strong> belang is. Ze beseft<br />
<strong>van</strong>uit haar representatieve positie bij te<br />
dragen aan het leven <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze mensen. Haar<br />
machtspositie maakt haar extra alert en het<br />
weerhoudt haar in te stemmen met een<br />
diagnose.<br />
C. De pastor biedt een pastorale relatie aan<br />
waarbinnen heil <strong>van</strong> Godswege kan<br />
geschie<strong>de</strong>n. Door zelf betrouwbaar te zijn in<br />
woord en daad is zij levend teken <strong>van</strong> 'die<br />
we God noemen'. Ze is betrouwbaar in haar<br />
inbreng, eert het netwerk <strong>van</strong> relaties <strong>van</strong> M<br />
en V. Ze accepteert daadwerkelijk dat M<br />
geen op te geven psychiatrische patiënt is,<br />
dat V meer is dan een angstig slachtoffer. Ze<br />
ruikt onrecht wanneer angst niet meetelt en<br />
ze maakt aanspraak op we<strong>de</strong>rzijdse verantwoor<strong>de</strong>lijkheid.<br />
Ze gaat <strong>de</strong> ziekte <strong>van</strong> M niet<br />
uit <strong>de</strong> weg, maar bena<strong>de</strong>rt die lief<strong>de</strong>vol: <strong>de</strong><br />
do<strong>de</strong>lijke angst heeft niet het laatste woord.<br />
Wat we eer<strong>de</strong>r als doel <strong>van</strong> het pastoraal<br />
gesprek formuleer<strong>de</strong>n, wordt in <strong>de</strong>ze pastorale<br />
relatie in gesprek met elkaar vorm<br />
gegeven.<br />
Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />
Actief respect in het gesprek zelf<br />
1. Eens aanwezig, betrekt <strong>de</strong> pastor zich als<br />
pastorale me<strong>de</strong>mens op M en V. De eenvoudige<br />
begroeting en vraag 'hoe gaat het met<br />
jullie?' geven hier ruimte voor. De pastor is<br />
direct alert wanneer M <strong>de</strong> zorgen <strong>van</strong> V<br />
wegwuift. Ze vertraagt het gesprek en<br />
vraagt of M herkent wat zijn vrouw zegt<br />
(P6). Zo betrekt ze M en V ook op elkaar.<br />
Een pastor is getuige én <strong>van</strong> <strong>de</strong> Een,<br />
én <strong>van</strong> <strong>de</strong> gesprekspartner<br />
én <strong>van</strong> <strong>de</strong> relatie tussen bei<strong>de</strong>.<br />
2. Empathisch exploreert en erkent <strong>de</strong> pastor<br />
<strong>de</strong> zelfexpressie <strong>van</strong> M en V. De pastor<br />
stimuleert M en V zich open in het bijzijn<br />
<strong>van</strong> elkaar en tegen elkaar uit te spreken.<br />
Eerst geeft ze <strong>de</strong> gelegenheid aan M en V te<br />
vertellen waarin ze elkaar dwars zitten. V<br />
praat 'over' het drukke gedrag <strong>van</strong> M overdag<br />
en 's nachts. M zegt 'over' V dat hem <strong>dit</strong><br />
stoort. Met doorvragen naar achtergron<strong>de</strong>n<br />
(P8) en gevoelens (P15), en door het ingrijpen<strong>de</strong><br />
te erkennen (P10), verdiept <strong>de</strong> pastor<br />
het relationele zelfbesef <strong>van</strong> M. Daardoor<br />
kan V haar man rechtstreeks aanspreken<br />
(V13). De pastor erkent wat bei<strong>de</strong> hebben<br />
meegemaakt (P10) en maakt een opening<br />
voor mogelijke scha<strong>de</strong> aan <strong>de</strong> verhouding<br />
met 'neem je dat V kwalijk?'.<br />
3. De pastor is toegankelijk voor <strong>de</strong> invloed<br />
<strong>van</strong> M en V. Tot nog toe is <strong>de</strong> pastor helemaal<br />
bij M en V. Uit haar tussenkomsten<br />
blijkt dat ze meevoelt (P11). Nu komt <strong>de</strong><br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3733
pastor zelf meer in beeld, ook zij doet ertoe.<br />
Ze toont zich zowel toegankelijk voor het<br />
leed <strong>van</strong> M als voor <strong>de</strong> nood <strong>van</strong> V om door<br />
haar man serieus genomen te wor<strong>de</strong>n. Ook<br />
wanneer <strong>de</strong> pastor in M18, V22 en M23 als<br />
getuige <strong>van</strong> <strong>de</strong> waarheid wordt opgeroepen<br />
en wanneer ze aangemaand wordt in <strong>de</strong><br />
waarheid te staan (M23), toont zij zich toegankelijk<br />
voor hun appel.<br />
Actief respect vraagt niet alleen empathie,<br />
actief luisteren en erkennen, maar bovenal<br />
ook vertolken <strong>van</strong> het heilige dat in <strong>de</strong><br />
waarheid <strong>van</strong> ie<strong>de</strong>r apart en <strong>de</strong> zorgzame<br />
inzet voor elkaar tot uitdrukking komt.<br />
4. De pastor overweegt in haar hart wat<br />
haar te doen staat. We hebben weinig inkijk<br />
in het hart <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor. Blijkbaar is ze erg<br />
begaan met mogelijke schuld tussen M en V<br />
(P11, P20).<br />
5. De pastor drukt zich openhartig uit zodanig<br />
dat M en V erkenning kunnen opbrengen.<br />
De pastor opteert ervoor om helemaal <strong>van</strong>uit<br />
haar eigen ervaring, met het materiaal<br />
dat waarneembaar was voor M en V, op hun<br />
maat bij hen aan te sluiten. Ze doet <strong>dit</strong> met<br />
een ik-boodschap (P20), waarbij ze eventuele<br />
schuld ontkracht. M is daar dankbaar<br />
voor en begint over iets an<strong>de</strong>rs. Vandaar dat<br />
we in <strong>de</strong> bejegening een stap terug maken<br />
naar het hart <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor.<br />
4. Opnieuw overweegt zij in haar hart wat<br />
haar te doen staat. Voor <strong>de</strong> pastor is verhel-<br />
34 Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />
<strong>de</strong>ren wat toen gebeur<strong>de</strong> onvoldoen<strong>de</strong>, M<br />
wordt hier-nu weer drukker. Ze overweegt<br />
hoe ze het gesprek terug kan oppakken. Ze<br />
kijkt hen ook allebei aan, toetsend of ze het<br />
gewicht <strong>van</strong> haar woor<strong>de</strong>n kunnen dragen.<br />
5. De pastor drukt zich opnieuw openhartig<br />
uit met het oog op erkenning door M en V.<br />
De pastor komt nu nog hel<strong>de</strong>r<strong>de</strong>r te voorschijn<br />
(P24). Ze beschrijft hoe ze M waarneemt,<br />
erkent dat V grond heeft om zich<br />
zorgen te maken. Door <strong>de</strong>ze erkenning staat<br />
ze in <strong>de</strong> waarheid. Daarop komt M met een<br />
diagnose <strong>van</strong> zijn broer te voorschijn.<br />
6. Dan beïnvloedt <strong>de</strong> pastor daadkrachtig<br />
en hel<strong>de</strong>r, op maat <strong>van</strong> M en V. De pastor<br />
neemt M, V, hun relatie, zichzelf en <strong>de</strong> situatie<br />
ernstig. Doordat ze niet meegaat in <strong>de</strong><br />
diagnose, kan ze M als unieke verantwoor<strong>de</strong>lijke<br />
persoon blijven aanspreken (P26).<br />
Alert op wat hier-nu tussen <strong>de</strong> echtgenoten<br />
gebeurt (V27, M28, M30) vraagt ze of M <strong>de</strong><br />
angst <strong>van</strong> V kan herkennen. Vanuit haar<br />
betrokkenheid, getuigt ze <strong>van</strong> <strong>de</strong> waarheid,<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> eerlijke zorg <strong>van</strong> V en <strong>van</strong> <strong>de</strong> lief<strong>de</strong>srelatie<br />
tussen bei<strong>de</strong>. Door haar krachtige en<br />
hel<strong>de</strong>re vraag bepaalt ze bei<strong>de</strong> partners bij<br />
elkaar (P31). On<strong>de</strong>rtussen houdt ze haar<br />
han<strong>de</strong>n vrij om bij M door te vragen naar <strong>de</strong><br />
grond <strong>van</strong> zijn verweer (P39). Ze toont<br />
begrip voor <strong>de</strong> angst <strong>van</strong> M (P41) en <strong>van</strong><br />
bei<strong>de</strong> (P45), en gaat daaraan voorbij: ze<br />
bepaalt hen bij hun lief<strong>de</strong> voor elkaar (P48).<br />
7. De pastor beseft welk effect ze heeft<br />
teweeggebracht en krijgt feedback. De pastor<br />
benoemt haar ontroering bij <strong>de</strong> lief<strong>de</strong>suitdrukking<br />
<strong>van</strong> M (P50). Ze hoort welke<br />
afspraak M en V maken en besluit dat het
goed geweest is, tijd voor een hartelijk<br />
afscheid.<br />
Lees je <strong>de</strong>ze casus, dan weet je: <strong>dit</strong> was een<br />
goed gesprek. Want het doel <strong>van</strong> het<br />
gesprek, <strong>de</strong>ze twee mensen én hun verbon<strong>de</strong>nheid<br />
eerbiedigen, is bereikt. Hoe <strong>dit</strong><br />
procesmatig tot stand kwam, heb ik zichtbaar<br />
gemaakt door het gesprek te ontle<strong>de</strong>n<br />
met <strong>de</strong> bejegeningskringloop. Actief respect<br />
vraagt niet alleen empathie, actief luisteren<br />
en erkennen, maar bovenal ook vertolken<br />
<strong>van</strong> het heilige dat in <strong>de</strong> waarheid <strong>van</strong> ie<strong>de</strong>r<br />
apart en <strong>de</strong> zorgzame inzet voor elkaar tot<br />
uitdrukking komt.<br />
Enkele overwegingen<br />
Een ethisch kwalitatief pastoraal gesprek<br />
voeren, vereist <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor bewustzijn <strong>van</strong><br />
en trouw aan het pastorale doel dat hij/zij te<br />
vertolken heeft. Religieus vertaald: besef<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> God waar hij/zij voor staat. Hij/zij<br />
moet zich afvragen wie of wat hij/zij door<br />
luisteren en spreken 'in feite' dient. Is dat <strong>de</strong><br />
god <strong>van</strong> <strong>de</strong> harmonie, <strong>van</strong> <strong>de</strong> strijd en het<br />
gelijk, <strong>van</strong> het goed- en wegpraten, <strong>van</strong> liever<br />
wegwezen dan bijblijven of <strong>de</strong> lief<strong>de</strong>volle<br />
God <strong>van</strong> gerechtigheid, <strong>de</strong> God <strong>van</strong> het<br />
e<strong>van</strong>gelische verbond? Zoals blijkt uit <strong>de</strong><br />
casus, vereist een bevrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> God be-teken-en<br />
behoorlijk wat spirituele stevigheid.<br />
Heeft een pastor het doel dat hij/zij dient<br />
hel<strong>de</strong>r voor ogen, dan staat hij/zij voor <strong>de</strong><br />
opgave <strong>de</strong> vaardighe<strong>de</strong>n te ontwikkelen om<br />
<strong>de</strong>ze God te dienen. De pastor uit <strong>de</strong> casus<br />
voel<strong>de</strong> zich tegelijk blij en onzeker over het<br />
gesprek. Zo krachtig bij <strong>de</strong> zaak blijven, was<br />
nieuw gedrag voor haar. Ze vroeg zich af of<br />
ze niet te stevig uit <strong>de</strong> hoek gekomen was.<br />
Een lief<strong>de</strong>volle God een kans geven, vraagt<br />
Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />
ver<strong>de</strong>r bouwen aan pastorale stevigheid.<br />
Pastores ervaren geduren<strong>de</strong> en na een pastoraal<br />
gesprek 'ethische kriebels' die <strong>van</strong><br />
groot belang zijn in <strong>de</strong> correcte omgang met<br />
mensen. In <strong>de</strong>ze casus neemt <strong>de</strong> pastor haar<br />
eigen ethische aanvoelen serieus door tij<strong>de</strong>ns<br />
en na het gesprek systematisch na te<br />
<strong>de</strong>nken over <strong>de</strong> momenten die goed liepen<br />
en die 'wat wrongen'. Dergelijke overwegingen<br />
doen pastores groeien in hun opdracht<br />
'<strong>van</strong> Godswege heil te bewerken voor mens<br />
en wereld', ze doen groeien in actief respect.<br />
Tot slot schets ik hoe een geïntegreer<strong>de</strong><br />
empirische ethiek <strong>van</strong> het pastoraal gespreksproces<br />
tot stand komt. Uitgangspunt<br />
is <strong>de</strong> pastorale gesprekspraktijk (opgenomen<br />
pastorale gesprekken). De pastor beoor<strong>de</strong>elt<br />
eerst zelf het eigen werk. Dat vormt <strong>de</strong> basis<br />
<strong>van</strong> een gesprek tussen pastor en on<strong>de</strong>rzoeker.<br />
Vervolgens wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> getranscribeer<strong>de</strong> pastorale<br />
gesprekken geco<strong>de</strong>erd met criteria<br />
voor 'actief respect'. Op basis daar<strong>van</strong> wordt<br />
het gesprek geanalyseerd. Tot slot wordt <strong>de</strong><br />
zelfevaluatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor vergeleken met<br />
een instrument voor 'actief respect'.<br />
Hypothese daarbij is dat <strong>de</strong> evaluatie door<br />
pastores klopt met <strong>de</strong> ontwikkel<strong>de</strong> criteria<br />
voor 'actief respect', m.a.w. dat het ethisch<br />
aanvoelen <strong>van</strong> gevorm<strong>de</strong> pastores valabel is.<br />
De zo bekomen ethiek is empirisch gefun<strong>de</strong>er<strong>de</strong><br />
ethiek, want ontstaan uit <strong>de</strong> pastorale<br />
praktijk. Geïntegreerd wordt hij wanneer<br />
hij voor pastores bruikbaar blijkt om hun<br />
systematisch ethische reflectie op hun praktijk<br />
te on<strong>de</strong>rbouwen. Dat maakt hen multidisciplinair<br />
gezien, beter verstaanbaar en<br />
weerbaar.<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3735
Over <strong>de</strong> auteur<br />
Marina Riemslagh is pastoraal<br />
supervisor, werkte jarenlang<br />
als pastor in <strong>de</strong> MS-kliniek te<br />
Melsbroek. Ze werkt momenteel<br />
aan <strong>de</strong> theologische<br />
faculteit te Leuven, waar ze<br />
een doctoraatson<strong>de</strong>rzoek voert<br />
over <strong>de</strong> ethische kwaliteit <strong>van</strong> het pastorale<br />
gesprek (riemslagh.marina@belgacom.net).<br />
36 Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />
Ver<strong>de</strong>r lezen<br />
F. CUVELIER, Omgaan met zichzelf en met elkaar.<br />
Leuven-Apeldoorn, Garant, 1998.<br />
F. CUVELIER, Verbon<strong>de</strong>nheid. Het ontstaan <strong>van</strong><br />
menselijke relaties. Kapellen, Pelckmans, Baarn,<br />
Agora, 1998.<br />
M. RIEMSLAGH, Dat Ik Jou Ontmoeten mag…!<br />
Met Buber, Cuvelier en Firet op zoek naar ethische<br />
en religieuze kwaliteit in <strong>de</strong> pastorale bejegening<br />
(Onuitgegeven licentiaatsverhan<strong>de</strong>ling<br />
godgeleerdheid, K.U. Leuven), Leuven, 2004.<br />
L. VAN DER SCHEER & G. WIDDERSHOVEN,<br />
Geïntegreer<strong>de</strong> empirische ethiek: het ein<strong>de</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> normatieve ethiek?, in Ethische Perspectieven<br />
14 (2004) 1, 42-53.
Artikel<br />
Pastores, zorgvoorzieningen<br />
en christelijke ethiek<br />
De geestelijk verzorger is meer dan enig an<strong>de</strong>r<br />
professional in <strong>de</strong> zorg ethisch geschoold. 1 Dat<br />
is niet <strong>van</strong>zelfsprekend. In Ne<strong>de</strong>rland hebben<br />
ethici als Kuitert en Dupuis bepleit dat <strong>de</strong><br />
ethiek en <strong>de</strong> godsdienst <strong>de</strong> boe<strong>de</strong>ls schei<strong>de</strong>n.<br />
Ook praktisch theologen hebben gewezen op<br />
het nut <strong>van</strong> een emancipatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> twee<br />
disciplines. Het universaliseerbare <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
moraal staat immers op gespannen voet met<br />
het onherhaalbare en individuele <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale<br />
ontmoeting. Door zijn prescriptiviteit<br />
heeft moraal volgens sommigen ongewenste<br />
autoritaire en moraliseren<strong>de</strong> connotaties, en<br />
dan praten we nog niet over <strong>de</strong> scha<strong>de</strong> die<br />
schuldgevoelens kunnen veroorzaken. 2 Is <strong>de</strong><br />
ethische expertise <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> geestelijk<br />
verzorger een coïnci<strong>de</strong>ntie die weldra<br />
verle<strong>de</strong>n tijd is?<br />
Wij kunnen natuurlijk niet in <strong>de</strong> toekomst<br />
kijken, maar <strong>de</strong> voorgestel<strong>de</strong> boe<strong>de</strong>lscheiding<br />
lijkt mij in elk geval onwenselijk. Ethiek is<br />
namelijk <strong>de</strong> realisatie <strong>van</strong> een ‘goed leven’ in<br />
een complexe en weerbarstige praktijk.<br />
Zon<strong>de</strong>r oriëntatie op een hoogste goed<br />
(hetzij seculier, hetzij religieus opgevat) raakt<br />
zij stuurloos of vervalt tot pragmatisme. En<br />
niet alleen kan ethiek niet zon<strong>de</strong>r levensbeschouwing,<br />
maar omgekeerd kan ook <strong>de</strong><br />
Theo A. Boer<br />
geestelijk verzorger – ‘expert in levensvragen’<br />
– niet zon<strong>de</strong>r ethiek. Bijna dagelijks wordt<br />
hij aangesproken op vragen die ook een<br />
morele dimensie hebben. Dat is wat ik hieron<strong>de</strong>r<br />
‘ethiek in <strong>de</strong> geestelijke verzorging’<br />
zal noemen. Daarnaast is geestelijke verzorging<br />
zelf een ethische bezigheid die een<br />
eigen beroepsmoraal nodig maakt: ‘ethiek<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> geestelijke verzorging’. Dit artikel zal<br />
bei<strong>de</strong> dimensies belichten. In twee slotparagrafen<br />
staan wij nog kort stil bij <strong>de</strong> vraag of<br />
er zoiets als een ‘christelijke ethiek’ bestaat,<br />
en bij <strong>de</strong> vraag hoe <strong>de</strong> geestelijk verzorger<br />
vorm kan geven aan <strong>de</strong> verwachtingen die<br />
men aan haar stelt in het coachen <strong>van</strong><br />
ethische processen in zorginstellingen.<br />
De geestelijk verzorger is meer dan enig<br />
an<strong>de</strong>r professional in <strong>de</strong> zorg ethisch<br />
geschoold.<br />
1. Ethiek in <strong>de</strong> geestelijke verzorging:<br />
‘unraveling the ethical knots’<br />
Met ethiek in <strong>de</strong> geestelijke verzorging<br />
bedoelen we ethische kwesties die <strong>de</strong> pastorant<br />
regar<strong>de</strong>ren. In zijn boek A Critique of<br />
1 Voor <strong>dit</strong> artikel heb ik me<strong>de</strong> geput uit mijn artikel ‘De mo<strong>de</strong>rne geestelijk verzorger als ethicus: een toevalstreffer?’,<br />
in J.J.A. DOOLAARD E.A. (red.), Nieuw Handboek Geestelijke Verzorging, Kampen: Kok 2006, 735-746.<br />
2 Vgl. S. PATTISON, A Critique of Pastoral Care. 3rd E<strong>dit</strong>ion. St. Alban's Place: SCM Press, 2000, 33vv.<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3737
Pastoral Care bekritiseert Stephen Pattison<br />
het tekort aan aandacht voor ethiek in veel<br />
mo<strong>de</strong>rne vormen <strong>van</strong> pastoraat. Volgens<br />
Pattison hebben mensen voor een gezond<br />
psychisch en geestelijk leven een coherent<br />
waar<strong>de</strong>npatroon nodig. Hij citeert Don<br />
Browning: ‘[T]he general confusion about the<br />
nature of good in living will itself be enough to<br />
cause untold personal difficulties, muddled lives,<br />
overt illnesses, and emotional conflicts’. 3 Dat<br />
zijn zware woor<strong>de</strong>n. Weliswaar wil Browning<br />
niet terug naar het ou<strong>de</strong> kerugmatische<br />
mo<strong>de</strong>l waarin <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor vooral<br />
verkondiging werd verwacht. Maar <strong>de</strong> rol<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor is evenmin beperkt tot die <strong>van</strong><br />
lief<strong>de</strong>volle, empathische hoor<strong>de</strong>r. Niet zel<strong>de</strong>n<br />
wordt een levenscrisis veroorzaakt door het<br />
feit dat belangrijke morele waar<strong>de</strong>n ernstig<br />
on<strong>de</strong>r druk staan. Het is volgens Browning<br />
<strong>de</strong> taak <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor ‘[to facilitate] a mo<strong>de</strong> of<br />
enquiry that will help the members of the church<br />
to <strong>de</strong>velop a framework of meanings rele<strong>van</strong>t to<br />
all aspects of their life’. 4<br />
Het universaliseerbare <strong>van</strong> <strong>de</strong> moraal staat<br />
immers op gespannen voet met het<br />
onherhaalbare en individuele <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
pastorale ontmoeting.<br />
Iemands levensbeschouwing moet dus zijn<br />
waar<strong>de</strong> bewijzen voor een breed spectrum<br />
<strong>van</strong> situaties, inclusief omstandighe<strong>de</strong>n die<br />
positieve zinervaringen in eerste instantie<br />
lijken uit te sluiten. Ervaringen <strong>van</strong> lij<strong>de</strong>n,<br />
schuld en schaamte hebben dikwijls een<br />
ethische dimensie en <strong>de</strong> manier waarop een<br />
ethische vraag wordt geanalyseerd en beslist,<br />
3 D. S. BROWNING, The Moral Context of Pastoral Care. Phila<strong>de</strong>lphia: Westminster 1976, 98.<br />
4 BROWNING, Ibid., 106.<br />
38 Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek<br />
dient maximaal congruent te zijn met<br />
iemands framework of meanings, haar basisovertuigingen<br />
over wat leven is, wat waardig<br />
leven en sterven is, en wat menselijk leven<br />
voor Gods aangezicht betekent. Is die congruentie<br />
er niet, dan gebeuren er ongelukken.<br />
Nu wordt <strong>de</strong> geestelijk verzorger lang niet<br />
altijd bij <strong>de</strong> ethische vragen <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorant<br />
betrokken. Hij of zij kan ook an<strong>de</strong>re<br />
hulpverleners aanspreken of heeft genoeg<br />
aan het eigen netwerk. Wordt <strong>de</strong> geestelijk<br />
verzorger wel geraadpleegd, dan moet dat<br />
niet als een bijkomstigheid wor<strong>de</strong>n<br />
beschouwd maar als een hulpvraag die een<br />
kerncompetentie <strong>van</strong> <strong>de</strong> geestelijk verzorger<br />
aanspreekt.<br />
Over welke vragen hebben we het dan? Een<br />
vrouw met een verstan<strong>de</strong>lijke handicap en<br />
haar partner <strong>de</strong>nken over <strong>de</strong> mogelijkheid<br />
om zwanger te raken; een echtpaar waar<strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> ene partner <strong>de</strong>menterend is, moet besluiten<br />
of ze omwille <strong>van</strong> passen<strong>de</strong> zorg voor <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>menteren<strong>de</strong> partner geschei<strong>de</strong>n gaan<br />
wonen; een man wiens vrouw vergevor<strong>de</strong>rd<br />
<strong>de</strong>menterend is, heeft een an<strong>de</strong>re vrouw<br />
leren kennen; iemand met kanker heeft <strong>de</strong><br />
mogelijkheid om <strong>de</strong>el te nemen aan een<br />
experimentele therapie; een patiënt in coma<br />
wordt maan<strong>de</strong>nlang door son<strong>de</strong>voeding in<br />
leven gehou<strong>de</strong>n en zijn familie wil die nu<br />
beëindigen; iemand met een terminale vorm<br />
<strong>van</strong> kanker vraagt zich af of euthanasie<br />
geen uitweg zou kunnen zijn; ou<strong>de</strong>rs <strong>van</strong><br />
een baby met het syndroom <strong>van</strong> Down<br />
moeten beslissen over het opereren <strong>van</strong> hun<br />
kind <strong>van</strong>wege een darmafsluiting; <strong>de</strong> familie
<strong>van</strong> een klinisch overle<strong>de</strong>n jongen moet<br />
beslissen over orgaandonatie. In elk <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong>ze situaties, geen uitgezon<strong>de</strong>rd, spelen<br />
ethiek en levensbeschouwing bei<strong>de</strong> een rol<br />
<strong>van</strong> betekenis.<br />
Zoals al opgemerkt bestaat er echter onmiskenbaar<br />
een spanningsverhouding tussen<br />
het individuele en onherhaalbare karakter<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale ontmoeting en het universaliseerbare<br />
karakter <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethiek: ethische<br />
uitspraken hebben altijd ook een universele<br />
strekking en zijn per <strong>de</strong>finitie meer dan<br />
alleen tijd- en situatieafhankelijk. Wor<strong>de</strong>n<br />
individuele variabelen (voorkeuren, contexten)<br />
allesbepalend voor <strong>de</strong> vraag naar het<br />
goe<strong>de</strong> han<strong>de</strong>len, dan houdt ethiek op ethiek<br />
te zijn. Dan is nog slechts <strong>van</strong> toepassing<br />
wat ook voor smaken en kleuren geldt: ie<strong>de</strong>r<br />
zijn meug. Gauw genoeg echter zal <strong>de</strong><br />
geestelijk verzorger merken dat botsen<strong>de</strong><br />
perspectieven vragen om een zekere objectivering.<br />
De pastor is er immers niet alleen<br />
voor <strong>de</strong> nierpatiënt maar ook voor <strong>de</strong><br />
familie <strong>van</strong> een overle<strong>de</strong>n donor, zij leent<br />
een luisterend oor aan slachtoffers zowel als<br />
da<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> incest, zij ontmoet ou<strong>de</strong>ren die<br />
vragen om levensbeëindiging én hulpverleners<br />
die daar reserves bij hebben.Voor<br />
<strong>de</strong> onafhankelijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpverlener is<br />
het belangrijk dat hij zich niet aan één<br />
perspectief uitlevert, voor zijn geloofwaardigheid<br />
bovendien dat <strong>de</strong> pastorant <strong>van</strong> dat<br />
feit op <strong>de</strong> hoogte is.<br />
Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek<br />
De distantie die een geestelijk verzorger in<br />
ethisch opzicht soms inneemt, kan nog<br />
toenemen naarmate hij zich verstaat als<br />
vertegenwoordiger <strong>van</strong> een godsdienstige<br />
tra<strong>dit</strong>ie. Die tra<strong>dit</strong>ie is bre<strong>de</strong>r dan het framework<br />
of meanings <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorant of <strong>de</strong><br />
levensbeschouwing die pastorant en geestelijk<br />
verzorger <strong>de</strong>len. De geestelijk verzorger<br />
werkt me<strong>de</strong> ten overstaan <strong>van</strong> een eeuwenlange<br />
en wereldwij<strong>de</strong> gemeenschap en is<br />
geroepen om <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n <strong>van</strong> die ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong><br />
tra<strong>dit</strong>ie, zo goed en kwaad als dat gaat, te<br />
helpen present te stellen in complexe beslissituaties.<br />
Dat is soms <strong>de</strong> moeilijke weg.<br />
Pattison stelt: ‘It is so much easier to get on<br />
with the job of caring for people than to try and<br />
unravel the knots which ethical consi<strong>de</strong>rations<br />
bring to the fore. Easy, but dangerous. Where<br />
pastoral care ignores ethics it is in peril of<br />
promoting values or <strong>de</strong>aling in practices which,<br />
on reflection, it might find rather un<strong>de</strong>sirable,<br />
dubious or harmful’. 5 Hoe moeilijk ook, <strong>de</strong><br />
ethicus die <strong>de</strong> geestelijk verzorger ook is,<br />
kan een bijdrage leveren aan het on<strong>de</strong>rscheid<br />
maken tussen dat wat het leven dient<br />
en dat wat het bemoeilijkt. 6<br />
Voor <strong>de</strong> onafhankelijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpverlener<br />
is het belangrijk dat hij zich niet aan één<br />
perspectief uitlevert, voor zijn geloofwaardigheid<br />
bovendien dat <strong>de</strong> pastorant <strong>van</strong> dat feit<br />
op <strong>de</strong> hoogte is.<br />
5 S. PATTISON, A Critique of Pastoral Care. 3rd E<strong>dit</strong>ion. St. Alban's Place: SCM Press, 2000, 35.<br />
6 Browning werkt in The Moral Context of Pastoral Care zijn normative practical theology of care in <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> een aantal stappen:<br />
i<strong>de</strong>ntificatie <strong>van</strong> een probleem, verschillen<strong>de</strong> interpretaties zien, kritische evaluatie met behulp <strong>van</strong> vijf stappen, strategie.<br />
De vijf stappen zijn op hun beurt <strong>de</strong>el <strong>van</strong> een revised correlational approach die is gebaseerd op Paul Tillich. De essentie <strong>van</strong> die<br />
revised correlational approach is: het in relatie brengen <strong>van</strong> ‘questions and answers from contemporary human existence with<br />
interpretations of the central Christian tra<strong>dit</strong>ion’, ibid., 51-2.<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3739
2. Ethiek <strong>van</strong> <strong>de</strong> geestelijke<br />
verzorging<br />
Moralisme of morele betrokkenheid<br />
Dat voert ons naar <strong>de</strong> ethiek <strong>van</strong> <strong>de</strong> geestelijke<br />
verzorging – ethische kwesties die het<br />
beroep <strong>van</strong> <strong>de</strong> geestelijk verzorger zelf<br />
regar<strong>de</strong>ren. Want met <strong>de</strong> constatering dat<br />
<strong>de</strong> geestelijk verzorger soms morele keuzen<br />
moet mee helpen ‘gidsen’ staan we bloot<br />
aan een ou<strong>de</strong> verleiding: moralisme.<br />
Moralisme kan wor<strong>de</strong>n ge<strong>de</strong>finieerd als <strong>de</strong><br />
onwil of het onvermogen om oog te hebben<br />
voor morele complexiteit en tragiek, in combinatie<br />
met <strong>de</strong> onwil om <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r te zien als<br />
een zelfstandige en oprechte morele actor.<br />
Een predikant die mij uitnodig<strong>de</strong> voor een<br />
lezing en me en passant toevertrouw<strong>de</strong>: ‘We<br />
weten toch allemaal dat tegenwoordig geen<br />
zinnig mens meer tegen euthanasie is’, is niet<br />
min<strong>de</strong>r moralist dan zijn collega die euthanasie<br />
ziet als een gevaarlijke vorm <strong>van</strong> nieuwlichterij.<br />
Kenmerkend voor <strong>de</strong> moralist is dat <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r<br />
niet serieus wordt genomen. Misschien zijn<br />
het wijzen<strong>de</strong> vingertje en het lachje om <strong>de</strong><br />
mond wel zijn meest in het oog springen<strong>de</strong><br />
kenmerken. Als zich bij Jona een glimlach bij<br />
het vooruitzicht <strong>van</strong> een Godsoor<strong>de</strong>el over<br />
het god<strong>de</strong>loze Ninevé aftekent, ontpopt hij<br />
zich als een moralist in plaats <strong>van</strong> profeet.<br />
De moralist verheugt zich over het eigen<br />
gelijk en over het ongelijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r.<br />
Afwijken<strong>de</strong> meningen vindt hij dom, achterhaald,<br />
verwerpelijk of <strong>de</strong>monisch. Hij <strong>de</strong>nkt<br />
40 Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek<br />
dat <strong>de</strong> waarheid simpel is voor wie haar<br />
oprecht zoekt, vindt <strong>de</strong> beweegre<strong>de</strong>nen <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r niet interessant of duidt die zelfs in<br />
termen <strong>van</strong> kwa<strong>de</strong> trouw. Al heeft <strong>de</strong> moralist<br />
soms gelijk dat het één evi<strong>de</strong>nt ‘goed’ en<br />
het tegen<strong>de</strong>el ‘kwaad’ is, dan nog ligt zijn<br />
ongelijk erin dat hij weigert in te zien dat<br />
ook aan zulke beslissingen pijnlijke kanten<br />
zitten en dat <strong>de</strong> alternatieve keuze, hoezeer<br />
‘fout’, ook door plausibele argumenten kan<br />
wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rsteund. Dat kan gel<strong>de</strong>n voor<br />
grote kwesties als abortus en euthanasie.<br />
Een predikant die mij uitnodig<strong>de</strong> voor een<br />
lezing en me en passant toevertrouw<strong>de</strong>: ‘We<br />
weten toch allemaal dat tegenwoordig geen<br />
zinnig mens meer tegen euthanasie is’, is<br />
niet min<strong>de</strong>r moralist dan zijn collega die<br />
euthanasie ziet als een gevaarlijke vorm <strong>van</strong><br />
nieuwlichterij. Het kan ook in min<strong>de</strong>r<br />
omstre<strong>de</strong>n kwesties. De arts die zijn patiënt<br />
wijst op <strong>de</strong> gevaren <strong>van</strong> drankmisbruik is een<br />
moralist als hij stelt dat stoppen met drinken<br />
‘gewoon een kwestie is <strong>van</strong> willen’.<br />
Behou<strong>de</strong>nd of vooruitstrevend, sociaal of<br />
liberaal, tra<strong>dit</strong>ioneel, mo<strong>de</strong>rn of postmo<strong>de</strong>rn:<br />
moralisme vind je overal. 7<br />
Intussen is het alternatief voor moralisme<br />
bepaald geen laissez-faire. Een al te libertijnse<br />
visie is immers nog geen remedie voor het<br />
gebrek aan relationaliteit waar<strong>van</strong> bij <strong>de</strong><br />
moralist sprake is. Het alternatief voor moralisme<br />
zou ik eer<strong>de</strong>r willen benoemen als<br />
‘betrokkenheid’. Wie ‘betrokken’ is, neemt <strong>de</strong><br />
moeilijke taak op zich om mensen indien<br />
nodig en mogelijk moreel te coachen; zij<br />
begeleidt dat proces echter in het besef <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> complexiteit <strong>van</strong> morele waarheid en gaat<br />
uit <strong>van</strong> <strong>de</strong> oprechte intenties <strong>van</strong> mensen,<br />
7 Cf. Zie T. A. BOER, ‘Soorten <strong>van</strong> morele diversiteit binnen <strong>de</strong> kerk’, Praktische Theologie 34/4 (2007) 407-421.
wélke keuzen er uitein<strong>de</strong>lijk ook wor<strong>de</strong>n<br />
gemaakt. Alleen tegen die achtergrond kan <strong>de</strong><br />
ethicus/ geestelijk verzorger soms besluiten<br />
om een confrontatie met een pastorant niet<br />
uit <strong>de</strong> weg te gaan. Maar, om naar Pattison<br />
terug te gaan, ‘[t]he first, and most important<br />
precept to be remembered when contemplating<br />
bringing an element of ethical confrontation into<br />
a pastoral encounter is that this should take place<br />
within a context of acceptance . . . the experience<br />
of grace prece<strong>de</strong>s that of judgment’. 8<br />
Morele betrokkenheid aldus omschreven is<br />
daarmee een verbijzon<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> een ethische<br />
on<strong>de</strong>rtoon in <strong>de</strong> zorg die Annelies <strong>van</strong> Heijst<br />
treffend als ‘menslievendheid’ beschrijft. 9<br />
Ten diepste is morele betrokkenheid dan ook<br />
niet slechts een on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> het werk <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> geestelijk verzorger, maar een karakterisering<br />
<strong>van</strong> zijn hele werk. Ethische<br />
betrokkenheid wil immers zeggen: in respect<br />
voor <strong>de</strong> eigen subjectiviteit en autonomie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpvrager hem of haar helpen in het<br />
realiseren <strong>van</strong> een goed leven.<br />
Beroepsgeheim<br />
Een belangrijke ethische kwestie die <strong>de</strong> professie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> geestelijk verzorger regar<strong>de</strong>ert<br />
is geheimhouding. De geestelijk verzorger is<br />
zowel <strong>van</strong>uit haar ambt als haar professie<br />
gehou<strong>de</strong>n om <strong>de</strong> privacy <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorant te<br />
respecteren. De ambtelijke plicht (waar ik<br />
hier gemakshalve ook het zeer bijzon<strong>de</strong>re<br />
biechtgeheim on<strong>de</strong>r vat) gaat terug op <strong>de</strong><br />
overtuiging dat <strong>de</strong> pastorant recht heeft op<br />
bescherming <strong>van</strong> <strong>de</strong> persoonlijke levenssfeer,<br />
een recht dat a fortiori geldt in <strong>de</strong> context<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> religieuze ontmoeting. De<br />
Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek<br />
ambtsdrager ‘representeert’ immers me<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
God die in <strong>de</strong> tra<strong>dit</strong>ie wordt bele<strong>de</strong>n als <strong>de</strong><br />
‘kenner <strong>van</strong> <strong>de</strong> diepste gedachten’ en<br />
respecteert het ultieme en existentiële<br />
karakter <strong>van</strong> <strong>de</strong> individuele God-mensrelatie.<br />
Dat is meer dan respect voor privacy<br />
alleen: het is tevens respect voor het sacrale.<br />
De professionele plicht is <strong>de</strong>els gestoeld op<br />
respect voor privacy, <strong>de</strong>els op <strong>de</strong> overtuiging<br />
dat consequente geheimhouding bijdraagt<br />
aan het optimaliseren <strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpverlenerhulpvrager<br />
relatie. Deze laatste motivering<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> geheimhoudingsplicht <strong>de</strong>elt <strong>de</strong> geestelijk<br />
verzorger met an<strong>de</strong>re hulpverleners.<br />
Hoewel verschillend gemotiveerd, vallen <strong>de</strong><br />
ambtelijke en <strong>de</strong> professionele geheimhoudingsplicht<br />
in belangrijke mate samen.<br />
De belangrijkste ethische vraag is in bei<strong>de</strong>:<br />
mag zij wor<strong>de</strong>n geschon<strong>de</strong>n? Dat kan om een<br />
veelheid <strong>van</strong> re<strong>de</strong>nen voor <strong>de</strong> hand liggen: je<br />
wilt met een collega overleggen; sommige<br />
kennis kan voor <strong>de</strong> pastor zélf shockerend<br />
zijn; je hebt een partner met wie je alles<br />
bespreekt; het kan wenselijk zijn om an<strong>de</strong>re<br />
hulpverleners ‘in te praten’ of je vindt het<br />
nodig dat iemands geloofsgemeenschap <strong>van</strong><br />
zijn situatie op <strong>de</strong> hoogte is; er kan sprake<br />
zijn <strong>van</strong> herhaald seksueel misbruik of mishan<strong>de</strong>ling;<br />
en het kan wenselijk zijn dat een<br />
kerkelijke of burgerlijke instantie <strong>van</strong> een<br />
laakbaar of strafbaar feit op <strong>de</strong> hoogte<br />
wordt gesteld c.q. <strong>van</strong> een dreigend gevaar<br />
voor <strong>de</strong> openbare or<strong>de</strong>. 10<br />
Maar hoe goed <strong>de</strong> re<strong>de</strong>nen ook zijn, <strong>de</strong><br />
geheimhoudingsplicht is heilig. Wie in het<br />
huwelijk ‘bijna altijd’ trouw is, is gewoonweg<br />
8 PATTISON, Ibid., 50.<br />
9 A. VAN HEIJST, Menslieven<strong>de</strong> zorg. Een ethische kijk op professionaliteit. Kampen: Klement 2005.<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3741
onbetrouwbaar. Wie zijn kin<strong>de</strong>ren ‘bijna<br />
nooit’ mishan<strong>de</strong>lt is niets an<strong>de</strong>rs dan een<br />
slechte ou<strong>de</strong>r. Ook <strong>de</strong> geheimhoudingsplicht<br />
is een kwestie <strong>van</strong> alles of niets. Een geestelijk<br />
verzorger blijft structureel in gebreke als<br />
hij ‘bijna altijd’ <strong>de</strong> geheimhoudingsplicht<br />
respecteert. In het rooms-katholieke en<br />
lutherse biechtgeheim is zelfs on<strong>de</strong>r geen<br />
enkele voorwaar<strong>de</strong> een uitzon<strong>de</strong>ring mogelijk:<br />
daar geldt ‘spreken’ als een schending<br />
<strong>van</strong> het sacrament en <strong>de</strong>rhalve als een intrinsiek<br />
en onvergeeflijk kwaad. Uitzon<strong>de</strong>ringen<br />
zijn er wel geformuleerd op het ambts- en<br />
beroepsgeheim, al moet daarbij dus aangetekend<br />
wor<strong>de</strong>n dat het hier om niets min<strong>de</strong>r<br />
dan overmacht moet gaan. Omdat voor geestelijk<br />
verzorgers met betrekking tot dat<br />
begrip ‘overmacht’ opmerkelijk genoeg geen<br />
criteria voorhan<strong>de</strong>n zijn, extrapoleert Ton<br />
Meijers uit <strong>de</strong> criteria <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re beroepsgroepen<br />
<strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> lijst: (1) toestemming: er<br />
is alles in het werk gesteld om toestemming<br />
tot doorbreking <strong>van</strong> het beroepsgeheim te<br />
krijgen; (2) goe<strong>de</strong> re<strong>de</strong>n: het handhaven <strong>van</strong><br />
het beroepsgeheim levert voor één of meer<br />
personen ernstige scha<strong>de</strong> op; (3) juiste intentie:<br />
handhaving <strong>van</strong> het beroepsgeheim brengt<br />
<strong>de</strong> pastor in gewetensnood; (4) laatste redmid<strong>de</strong>l:<br />
alle an<strong>de</strong>re mid<strong>de</strong>len zijn beproefd, alleen<br />
doorbreking <strong>van</strong> het beroepsgeheim kan het<br />
kwaad nog afwen<strong>de</strong>n; (5) effectiviteit: doorbreking<br />
<strong>van</strong> het beroepsgeheim zal naar alle<br />
waarschijnlijkheid het gevrees<strong>de</strong> kwaad<br />
afwen<strong>de</strong>n; (6) proportionaliteit: het beroepsgeheim<br />
wordt zo min mogelijk doorbroken.<br />
Deze criteria zijn cumulatief: er dient aan elk<br />
<strong>van</strong> hen te zijn voldaan. 11<br />
42 Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek<br />
3. ‘Christelijke’ ethiek?<br />
De geestelijk verzorger krijgt dikwijls <strong>de</strong> vraag<br />
voorgelegd of <strong>de</strong> ethiek die inherent is aan<br />
haar beroep, in speciale zin is gekenmerkt<br />
door het christelijk geloof. Op die vraag is het<br />
lastig antwoord geven: alle antwoor<strong>de</strong>n<br />
hebben namelijk hun na<strong>de</strong>len. Wie zegt dat er<br />
een specifiek christelijke ethiek bestaat, loopt<br />
het risico af te drijven in <strong>de</strong> richting <strong>van</strong><br />
esoterie en sectarisme; voor sommige mensen<br />
is het adjectief ‘christelijk’ een indicatie dat je<br />
je boven an<strong>de</strong>ren verheven voelt; voor<br />
an<strong>de</strong>ren is het bovendien een signaal dat die<br />
ethiek op voorhand voor niet-gelovigen geen<br />
rele<strong>van</strong>tie heeft. Evenmin als het medisch<br />
tuchtrecht voor leraren geldt, geldt christelijke<br />
ethiek voor niet-gelovigen, is dan <strong>de</strong> stelling.<br />
En dat terwijl christelijke ethiek toch vooral<br />
juist ‘goe<strong>de</strong> ethiek’ wil zijn, met een waar<strong>de</strong><br />
die bepaald boven <strong>de</strong> ‘eigen parochie’ uitgaat.<br />
Aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant: als christelijke ethiek niets<br />
toevoegt aan ‘algemene ethiek’, waarom noem<br />
je het dan nog christelijk? Het christendom is<br />
bij uitstek een ethische religie. Ook is niet uit<br />
te sluiten dat, wanneer we onze ethiek niet<br />
ijken aan eeuwigheidswaar<strong>de</strong>n, zij weerloos is<br />
tegen een op drift raken<strong>de</strong> tijdgeest. Niet voor<br />
niets ston<strong>de</strong>n sommige <strong>van</strong> <strong>de</strong> meest vooraanstaan<strong>de</strong><br />
antifascisten in <strong>de</strong> jaren <strong>de</strong>rtig een op<br />
openbaring gebaseer<strong>de</strong> ethiek voor.<br />
Of er een specifiek christelijke ethiek is, in <strong>de</strong><br />
zin <strong>van</strong> ‘on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> rest’, daarover<br />
kun je dus discussiëren, maar het volgen<strong>de</strong><br />
lijkt in elk geval moeilijk te ontkennen: wie<br />
werkt <strong>van</strong>uit christelijke inspiratie, en dat zijn<br />
10 Vgl. TON MEIJERS, ‘Zwijgen maakt spreken mogelijk. Over geheimhoudingsplicht in het pastoraat’, in Praktische Theologie 30/3<br />
(2003) 361-376, i.h.b. 361-362.<br />
11 MEIJERS, ‘Zwijgen maakt spreken mogelijk’, p. 373. Meijers noemt <strong>de</strong>ze criteria overigens niet on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> hier cursief afgedrukte kopjes.
er velen, zal zorg willen verlenen die met die<br />
inspiratie consistent is. Zijn ethiek zal willen<br />
stroken met centrale waar<strong>de</strong>n en noties uit <strong>de</strong><br />
christelijke tra<strong>dit</strong>ie. De nadruk ligt hierbij<br />
echter niet op het on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n<strong>de</strong>, maar op<br />
het kenmerken<strong>de</strong>. Niet op <strong>de</strong> pretentie maar<br />
op <strong>de</strong> intentie.<br />
Voor die zoektocht naar het eigene <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
christelijke ethiek verwijs ik hier naar <strong>de</strong><br />
Amerikaanse theoloog James M. Gustafson<br />
(1925). 12 Gustafson wijst erop dat <strong>de</strong> inmid<strong>de</strong>ls<br />
bijna ‘tra<strong>dit</strong>ionele’ analytische ethiekbeoefening<br />
in <strong>de</strong> Angelsaksische wereld, en die<br />
ook Ne<strong>de</strong>rland populair is gewor<strong>de</strong>n, een onterechte<br />
nadruk op metho<strong>de</strong>s en procedures<br />
legt en zich voor <strong>de</strong> ‘grote verhalen’ onvoldoen<strong>de</strong><br />
interesseert. De ethicus is hier verwor<strong>de</strong>n<br />
tot een technicus die problemen oplost. In<br />
tegenstelling daarmee benadrukt Gustafson<br />
dat ethiek wel <strong>de</strong>gelijk on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el is <strong>van</strong> het<br />
grotere complex <strong>van</strong> <strong>de</strong> levensbeschouwing.<br />
Tegen <strong>de</strong>genen die stellen dat ethiek een<br />
probleemoplossen<strong>de</strong> discipline is, stelt hij<br />
bovendien dat ethiek vaak helemaal niet met<br />
oplossingen komt. Lang niet altijd is er een<br />
‘harmony of goods’. Het eenzijdig nastreven<br />
<strong>van</strong> geluk impliceert dat mensen wezenlijke<br />
noties als afhankelijkheid, kwetsbaarheid en<br />
falen veronachtzamen, en zorgt ervoor dat er<br />
voor <strong>de</strong> acceptatie <strong>van</strong> beperkingen, tegenvallers<br />
en schuld geen plaats is. Gustafson bepleit<br />
dus een min<strong>de</strong>r ‘anthropocentrische’ en een<br />
meer ‘theocentrische’ moraal.<br />
Een twee<strong>de</strong> punt is volgens Gustafson dat het<br />
geloof re<strong>de</strong>nen verschaft om moreel te zijn. In<br />
plaats <strong>van</strong> uit berekening of angst han<strong>de</strong>lt een<br />
Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek<br />
christen als het goed is uit dankbaarheid voor<br />
het gegeven leven. Zij weet zich afhankelijk<br />
<strong>van</strong> goe<strong>de</strong> krachten die haar te boven gaan. Zij<br />
weigert om <strong>de</strong> moed op te geven omdat er<br />
zelfs in <strong>de</strong> meest dreigen<strong>de</strong> situaties nog<br />
kansen bestaan. Het is dui<strong>de</strong>lijk dat hier <strong>de</strong><br />
theologische <strong>de</strong>ug<strong>de</strong>n <strong>van</strong> geloof, hoop en<br />
lief<strong>de</strong> een belangrijk tegengif vormen tegen<br />
cynisme en individualisme. De christelijke<br />
ethiek gaat voort ‘<strong>van</strong> kracht tot kracht’, soms<br />
in weerwil <strong>van</strong> <strong>de</strong> uiterlijke omstandighe<strong>de</strong>n.<br />
Of er een specifiek christelijke ethiek is, in <strong>de</strong> zin<br />
<strong>van</strong> ‘on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> rest’, daarover kun je<br />
discussiëren, maar het volgen<strong>de</strong> lijkt in elk geval<br />
moeilijk te ontkennen: wie werkt <strong>van</strong>uit christelijke<br />
inspiratie, en dat zijn er velen, zal zorg<br />
willen verlenen die met die inspiratie consistent<br />
is. Zijn ethiek zal willen stroken met centrale<br />
waar<strong>de</strong>n en noties uit <strong>de</strong> christelijke tra<strong>dit</strong>ie.<br />
De nadruk ligt hierbij echter niet op het on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n<strong>de</strong>,<br />
maar op het kenmerken<strong>de</strong>. Niet op<br />
<strong>de</strong> pretentie maar op <strong>de</strong> intentie.<br />
Belangrijk is volgens Gustafson tenslotte<br />
ook dat gelovig-zijn bijdraagt aan <strong>de</strong><br />
vorming <strong>van</strong> het karakter. Geloven is een<br />
‘way of life’. In plaats <strong>van</strong> een verzameling<br />
losse morele imperatieven en beslissingen<br />
gaat christelijke ethiek ook over ‘the sort of<br />
person one becomes’. Dat is een ongebruikelijk<br />
en niet geheel onwelkom geluid in een landschap<br />
waarin men lange tijd wars was <strong>van</strong><br />
het spreken in termen <strong>van</strong> <strong>de</strong>ugdzaamheid.<br />
12 J. M. GUSTAFSON, Moral Discernment in the Christian Life: Essays in Theological Ethics. Selected and with an Introduction by<br />
Theo A. Boer and Paul E. Capetz. Louisville: Westminster John Knox Press (Library of Theological Ethics), 2007.<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3743
Niet onwelkom dus, want er is een toenemend<br />
besef dat goe<strong>de</strong> zorg zich niet laat<br />
omschrijven in termen <strong>van</strong> plichten, competenties<br />
en protocollen. Een voorbeeld <strong>van</strong><br />
doorschieten in <strong>de</strong> richting <strong>van</strong> protocollisering<br />
zijn <strong>de</strong> instructies die personeel in sommige<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse zorginstellingen krijgt op<br />
het gebied <strong>van</strong> han<strong>de</strong>n wassen: een checklist<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>rtig <strong>de</strong>elhan<strong>de</strong>lingen. Als dat met<br />
het wassen <strong>van</strong> han<strong>de</strong>n al zo gaat, kan men<br />
nagaan hoe lang <strong>de</strong> lijsten zullen zijn op het<br />
terrein <strong>van</strong> behan<strong>de</strong>ling en bejegening.<br />
Centraal in <strong>de</strong> zorg zou moeten zijn het<br />
vertrouwen dat het personeel, inclusief <strong>de</strong><br />
geestelijke verzorging, voldoen<strong>de</strong> krachtig,<br />
geïnspireerd, betrokken, toegewijd en zelfstandig<br />
is om het goe<strong>de</strong> zowel te on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n<br />
als het te doén. Een morele<br />
gemeenschap is meer dan mensen die<br />
conflicteren<strong>de</strong> rechten en plichten kunnen<br />
afwegen: zij bestaat uit mensen voor wie<br />
‘zorgen’ en ‘betrokken-zijn’ een <strong>van</strong>zelfspreken<strong>de</strong><br />
attitu<strong>de</strong> is in plaats <strong>van</strong> het resultaat<br />
<strong>van</strong> een rationele afweging. Dat alles zijn<br />
overwegingen die zowel voor <strong>de</strong> ethiek <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> geestelijk verzorger zelf, als voor <strong>de</strong><br />
ethiek <strong>van</strong> pastoranten en ethiek <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
zorginstelling belangrijke gevolgen kunnen<br />
hebben.<br />
Centraal in <strong>de</strong> zorg zou moeten zijn het<br />
vertrouwen dat het personeel, inclusief <strong>de</strong><br />
geestelijke verzorging, voldoen<strong>de</strong> krachtig,<br />
geïnspireerd, betrokken, toegewijd en<br />
zelfstandig is om het goe<strong>de</strong> zowel te on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n<br />
als het te doén.<br />
44 Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek<br />
4. Slot: <strong>de</strong> geestelijk verzorger als<br />
ethicus in een plurale instelling<br />
De geestelijk verzorger heeft, door zijn<br />
opleiding en door het frequente contact<br />
met pastoranten in hun ethische context,<br />
weet <strong>van</strong> <strong>de</strong> verbindingen tussen levensbeschouwing<br />
en ethiek, binnen én buiten<br />
een religieuze context. Het behoren tot een<br />
bepaal<strong>de</strong> godsdienstige tra<strong>dit</strong>ies kan een<br />
verenging betekenen omdat je an<strong>de</strong>rs-gelovigen<br />
of niet-gelovigen niet begrijpt. Maar<br />
als het goed is maakt het behoren tot een<br />
godsdienstige gemeenschap je ook gevoelig<br />
voor alle vragen <strong>van</strong> ethische en levensbeschouwelijke<br />
aard. Op basis <strong>van</strong> analogie<br />
kan men zich dan in an<strong>de</strong>re tra<strong>dit</strong>ies inleven.<br />
Voor <strong>de</strong> onafhankelijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpverlener<br />
is het belangrijk dat hij zich niet<br />
aan één perspectief uitlevert, voor zijn<br />
geloofwaardigheid bovendien dat <strong>de</strong> pastorant<br />
<strong>van</strong> dat feit op <strong>de</strong> hoogte is.<br />
Niet zel<strong>de</strong>n moet <strong>de</strong> geestelijk verzorger niettemin<br />
een spagaat maken. Enerzijds is zij voor<br />
<strong>de</strong> hele instelling een aanspreekpunt op het<br />
gebied <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethiek. Plurale instellingen<br />
hebben behoefte aan een ethiek die vogels<br />
<strong>van</strong> zeer verschillend pluimage aanspreekt en<br />
dus niet te sterk levensbeschouwelijk gekleurd<br />
is. An<strong>de</strong>rzijds wordt <strong>de</strong> geestelijk verzorger<br />
geacht een specifieke tra<strong>dit</strong>ie te vertegenwoordigen<br />
– christelijk, joods, islamitisch,<br />
humanistisch. Enerzijds zoekt <strong>de</strong> instelling<br />
vaak naar procedures, an<strong>de</strong>rzijds gaat het <strong>de</strong><br />
geestelijk verzorger juist om inhoud.
Gelukkig hoeft <strong>de</strong> soep inzake <strong>de</strong>ze ‘spagaat’<br />
niet zo heet te wor<strong>de</strong>n gegeten als zij wordt<br />
opgediend. Opnieuw: het is niet toevallig dat<br />
uitgerekend geestelijk verzorgers veel met<br />
ethiek hebben, evenmin als het toevallig is<br />
dat een zeer belangrijk <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethici een<br />
training als theoloog heeft gehad. Er is geen<br />
echte tegenstelling tussen <strong>de</strong> particulariteit<br />
<strong>van</strong> levensbeschouwing en <strong>de</strong> universaliteit<br />
<strong>van</strong> ethiek. Levensbeschouwelijke tra<strong>dit</strong>ies<br />
zijn even belangrijk voor onze ethische<br />
heuristiek als <strong>de</strong> particulariteit <strong>van</strong> één<br />
moe<strong>de</strong>rtaal een kind in staat stelt om <strong>de</strong><br />
betekenis <strong>van</strong> concepten überhaupt in te<br />
zien. De humanist Paul Cliteur mag dan<br />
pleiten voor een ‘moreel esperanto’ maar<br />
vergeet dat het echte esperanto een tragische<br />
dood is gestorven. De levensbeschouwelijke<br />
tra<strong>dit</strong>ie <strong>van</strong> <strong>de</strong> geestelijk verzorger is<br />
niet alleen <strong>van</strong> belang voor <strong>de</strong> herkomst <strong>van</strong><br />
een ethisch bewustzijn, maar bewijst dat nut<br />
ook nog voor het behoud er<strong>van</strong>. 13 Als dat<br />
klopt, kan het temid<strong>de</strong>n <strong>van</strong> levensbeschouwelijke<br />
pluraliteit (en levensbeschouwelijke<br />
‘neutraliteit’) wenselijk zijn dat <strong>de</strong> geestelijk<br />
verzorger zijn i<strong>de</strong>ntiteit als christen, humanist,<br />
islamiet of als aanhanger <strong>van</strong> één <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
an<strong>de</strong>re (‘nieuwe’) godsdienstige stromingen<br />
in West-Europa ter sprake brengt en niet<br />
on<strong>de</strong>r stoelen of banken steekt. Sinds<br />
MacIntyre’s After Virtue mag het weer gezegd<br />
wor<strong>de</strong>n: specifieke tra<strong>dit</strong>ies moeten niet<br />
wor<strong>de</strong>n beoor<strong>de</strong>eld op hun geschiktheid om<br />
bij te dragen aan een nieuwe synthese, maar<br />
moeten wor<strong>de</strong>n gezien in hun eigen context<br />
en met respect voor hun eigen waar<strong>de</strong>n en<br />
praktijken. De i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> een geestelijk<br />
verzorger ligt niet in <strong>de</strong> abstrahering <strong>van</strong> zijn<br />
Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek<br />
eigen achtergrond, maar veeleer in <strong>de</strong> erkenning<br />
dat die achtergrond hem tot een<br />
ervarings<strong>de</strong>skundige in plaats <strong>van</strong> een onbewogen<br />
toeschouwer maakt. Onze spirituele<br />
bronnen in het realiseren <strong>van</strong> een moreel<br />
leven wor<strong>de</strong>n niet vaak gethematiseerd en<br />
dat zou wel eens ten onrechte kunnen zijn.<br />
De geestelijk verzorger is niet naast geestelijk<br />
verzorger ook nog eens (toevallig) ethicus.<br />
Hij is het bei<strong>de</strong>, en dat zeker niet toevallig.<br />
Over <strong>de</strong> auteur<br />
Theo Boer is Universitair Docent<br />
ethiek aan <strong>de</strong> Protestantse<br />
Theologische Universiteit (PThU)<br />
te Utrecht. Van 1987 tot 2001<br />
was hij werkzaam als studiesecretaris<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Christelijke<br />
Vereniging <strong>van</strong> Zorginstellingen (CVZ), thans Reliëf,<br />
Christelijke Vereniging <strong>van</strong> Zorgaanbie<strong>de</strong>rs.<br />
Contactinformatie vind je op www.pthu.nl/taboer.<br />
Ver<strong>de</strong>r lezen<br />
Zie T. A. BOER, ‘Soorten <strong>van</strong> morele diversiteit<br />
binnen <strong>de</strong> kerk’, Praktische Theologie 34/4 (2007)<br />
407-421.<br />
T. A. BOER, ‘Moreel beraad en moreel beleid in <strong>de</strong><br />
kerk’, Praktische Theologie 35/2 (2008) (te verschijnen)<br />
J.J.A. DOOLAARD E.A. (red.), Nieuw Handboek<br />
Geestelijke Verzorging, Kampen: Kok 2006, 735-746.<br />
J. M. GUSTAFSON, Moral Discernment in the<br />
Christian Life: Essays in Theological Ethics.<br />
Selected and with an Introduction by Theo A.<br />
Boer and Paul E. Capetz. Louisville: Westminster<br />
John Knox Press (Library of Theological Ethics),<br />
2007.<br />
A. MACINTYRE, After Virtue: A Study in Moral<br />
Theory (University of Notre Dame Press, 1984.<br />
13 Zie T. A. BOER, 'Soorten <strong>van</strong> morele diversiteit binnen <strong>de</strong> kerk', alsook T. A. BOER, 'Moreel beraad en moreel beleid in <strong>de</strong> kerk',<br />
Praktische Theologie 35/2 (2008) (te verschijnen).<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3745
Artikel<br />
De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische<br />
commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis<br />
Bijna zeven jaar (2000 – 2007) ben ik lid<br />
geweest <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ethische Commissie (EC) <strong>van</strong><br />
het Catharina Ziekenhuis in Eindhoven, een<br />
bovenregionaal algemeen ziekenhuis met<br />
660 bed<strong>de</strong>n. Dit maakt dat <strong>dit</strong> artikel voornamelijk<br />
is geformuleerd <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
achtergrond, uitgaan<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
wet- en regelgeving en haar eigen communicatiecultuur.<br />
Om <strong>de</strong> vergelijking met <strong>de</strong><br />
Belgische situatie te kunnen doorstaan moet<br />
ik vooraf enkele opmerkingen formuleren.<br />
Opmerkingen vooraf<br />
In Ne<strong>de</strong>rland is er een scheiding tussen <strong>de</strong><br />
EC <strong>van</strong> een ziekenhuis – <strong>de</strong>ze heeft een<br />
algemene opdracht – en <strong>de</strong> METC (<strong>de</strong><br />
Medisch-Ethische ToetsingsCommissie) die<br />
zich enkel toelegt op het beoor<strong>de</strong>len <strong>van</strong><br />
klinische trials en on<strong>de</strong>rzoeksprotocollen en<br />
<strong>de</strong> directie hierover adviseert. Als ethicus<br />
kan je in bei<strong>de</strong> commissies zetelen maar <strong>de</strong><br />
wettelijke status is erg verschillend. Er<br />
bestaan twee soorten METC’s: een erken<strong>de</strong><br />
en een locale. Indien het ziekenhuis een<br />
erken<strong>de</strong> METC heeft, kan ze trials beoor<strong>de</strong>len<br />
op hun wetenschappelijke en medische<br />
<strong>de</strong>ug<strong>de</strong>lijkheid; <strong>dit</strong> oor<strong>de</strong>el is dan richtinggevend<br />
voor heel Ne<strong>de</strong>rland. Een ziekenhuis<br />
kan ook een locale METC hebben. Deze<br />
vertrekt <strong>van</strong>uit het positief oor<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
eerst beoor<strong>de</strong>len<strong>de</strong> erken<strong>de</strong> commissie en<br />
on<strong>de</strong>rzoekt of die bepaal<strong>de</strong> trial in dat<br />
bepaal<strong>de</strong> ziekenhuis uitgevoerd kan wor<strong>de</strong>n<br />
en adviseert <strong>de</strong> directie hierover. Ver<strong>de</strong>r kan<br />
een locale METC wel inhou<strong>de</strong>lijke vragen<br />
stellen aan <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoekers maar niet<br />
ingrijpen op het protocol zelf.<br />
Indien je als ethicus in zo’n erken<strong>de</strong> commissie<br />
wil werken, moet je vooreerst een erkenning<br />
hebben <strong>van</strong>wege <strong>de</strong> CCMO (Centrale<br />
Commissie Mensgebon<strong>de</strong>nOn<strong>de</strong>rzoek). Deze<br />
commissie valt on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />
<strong>van</strong> het Ministerie <strong>van</strong> Volksgezondheid,<br />
Welzijn en Sport (VWS). Eens erkend, kan je <strong>de</strong><br />
kwaliteitszetel <strong>van</strong> ethicus in <strong>de</strong> commissie<br />
bekle<strong>de</strong>n. Er zijn vier kwaliteitszetels, die alle<br />
vier moeten bezet zijn wil <strong>de</strong> commissie een<br />
erkend oor<strong>de</strong>el uitspreken over een trial. Zo’n<br />
oor<strong>de</strong>el is dan richtinggevend voor heel<br />
Ne<strong>de</strong>rland en doet enkel een uitspraak over <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>ug<strong>de</strong>lijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> trial. Het blijft <strong>de</strong> eigen<br />
verantwoor<strong>de</strong>lijkheid <strong>van</strong> elk participerend<br />
ziekenhuis om <strong>de</strong> implementatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> trial<br />
goed te begelei<strong>de</strong>n en op te volgen. De an<strong>de</strong>re<br />
kwaliteitszetels wor<strong>de</strong>n bekleed door <strong>de</strong> jurist,<br />
<strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mioloog of statisticus en <strong>de</strong> klinisch<br />
farmacoloog. Uiteraard moeten er ver<strong>de</strong>r<br />
minstens twee artsen aanwezig zijn, een leek<br />
(dat wil zeggen: een vertegenwoordiger <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> patiënten en hun belangengroepen) en een<br />
notulist. Hun aanwezigheid is vereist maar zij<br />
46 De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis<br />
Bruno Aerts
De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis<br />
hoeven als zodanig geen erkenning te<br />
hebben. Een erkenning is trouwens altijd op<br />
persoonlijke titel en kan wel meegenomen<br />
wor<strong>de</strong>n naar een an<strong>de</strong>re erken<strong>de</strong> METC, maar<br />
vervalt wanneer je je beoor<strong>de</strong>len<strong>de</strong> functie<br />
niet langer uitoefent. Een erkenning is ook<br />
altijd voor een bepaal<strong>de</strong> tijd en die kan<br />
verlengd wor<strong>de</strong>n indien je het vormingstraject<br />
zoals VWS het aanbiedt, volgt. Permanente<br />
vorming is dus een voorwaar<strong>de</strong>.<br />
In <strong>dit</strong> artikel wil ik voornamelijk stil staan bij<br />
mijn rol en ervaringen in <strong>de</strong> EC <strong>van</strong> het<br />
Catharina Ziekenhuis, een commissie waar ik<br />
in 2004 voorzitter <strong>van</strong> werd. Hiermee is<br />
niets gezegd over het ethische werk in <strong>de</strong><br />
METC, wat zeker net zo boeiend als uitdagend<br />
is maar gekenmerkt wordt door een<br />
sterke medisch-technische insteek. De<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse wet voorziet dat elk ziekenhuis<br />
een EC heeft maar legt ver<strong>de</strong>r geen<br />
verplichtingen of beperkingen op, tenzij<br />
bijvoorbeeld in het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> specifieke<br />
wetgeving met een medische inhoud of<br />
reikwijdte zoals <strong>de</strong> embryowet of <strong>de</strong> wet op<br />
<strong>de</strong> S.C.E.N.-arts (‘steun en consultatie bij<br />
euthanasie in Ne<strong>de</strong>rland’. Deze arts kan door<br />
<strong>de</strong> eerst behan<strong>de</strong>len<strong>de</strong> arts bij een euthanasieaanvraag<br />
geconsulteerd wor<strong>de</strong>n).<br />
De situatie in België verschilt <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse omdat zij <strong>de</strong>ze scheiding tussen<br />
EC en METC niet kent, met als gevolg dat <strong>de</strong><br />
Belgische ethische commissies zowel verantwoor<strong>de</strong>lijk<br />
zijn voor het beoor<strong>de</strong>len <strong>van</strong><br />
on<strong>de</strong>rzoeksprotocollen, als het adviseren<br />
aangaan<strong>de</strong> ethische aspecten eigen aan <strong>de</strong><br />
medische praktijk, maar bovendien ook een<br />
consultatieve rol kunnen hebben voor meer<br />
algemene medisch ethische dilemma’s. Dat<br />
je hierdoor een an<strong>de</strong>re werking krijgt <strong>van</strong><br />
een EC – en <strong>dit</strong> zowel naar vorm als naar<br />
inhoud – moge dui<strong>de</strong>lijk zijn.<br />
1. De Ethische Commissie<br />
In mijn optiek is een ethische commissie<br />
een gremium <strong>van</strong> (niet enkel medische !)<br />
specialisten die:<br />
- samen en autonoom reflecteren: zowel<br />
op voorkomen<strong>de</strong> vragen en dilemma’s<br />
eigen aan <strong>de</strong> instelling<br />
- als ook pro-actief naar het maatschappelijk<br />
toneel kijken, en<br />
- proberen toekomstgericht uitspraken te<br />
doen, en<br />
- (beleids)lijnen te trekken rond medisch<br />
rele<strong>van</strong>te items.<br />
De EC werkt dan ook voornamelijk rond <strong>de</strong><br />
grote zorg- en medische thema’s die eigen<br />
zijn aan een algemeen ziekenhuis, zoals daar<br />
zijn: problematiek rond het levensein<strong>de</strong>,<br />
vruchtbaarheidsbehan<strong>de</strong>lingen, bewaken<br />
<strong>van</strong> kwaliteit <strong>van</strong> leven t.o.v. kwaliteit <strong>van</strong><br />
zorg bij chronische patiënten en/of ou<strong>de</strong>re<br />
patiënten.<br />
Zo’n commissie is dan ook samengesteld uit<br />
vertegenwoordigers <strong>van</strong>uit alle rele<strong>van</strong>t<br />
groepen die <strong>de</strong> inhoud en werking <strong>van</strong> een<br />
ziekenhuis kenmerken. Uiteraard artsen,<br />
maar ook verpleegkundigen, mensen uit<br />
belangroepen zoals <strong>de</strong> cliëntenraad of<br />
patiëntenverenigingen, <strong>de</strong> ziekenhuisjurist,<br />
een ethicus en beleidsmakers. Deze mensen<br />
kunnen in het ziekenhuis werkzaam zijn,<br />
maar noodzakelijk is dat uiteraard niet. De<br />
commissie moet voornamelijk een afspiegeling<br />
zijn <strong>van</strong> <strong>de</strong> actuele samenstelling <strong>van</strong><br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3747
het ziekenhuis en moet ook <strong>de</strong> sfeer en cultuur<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> instelling representeren. Ver<strong>de</strong>r<br />
moeten er zoveel mogelijk specialismen<br />
aanwezig zijn, maar kan men altijd een<br />
expert vragen indien het gesprek rond een<br />
bepaald thema <strong>dit</strong> vereist.<br />
Een ethische commisie moet er op toezien dat<br />
het gesprek over bepaal<strong>de</strong> dilemma’s en<br />
behan<strong>de</strong>lingsvraagstukken überhaupt gebeurt<br />
eer<strong>de</strong>r dan dat ze tot een bepaald (op voorhand<br />
ingevuld of vlot beargumenteerd) resultaat<br />
leidt. Haar gesprekken moeten lei<strong>de</strong>n tot<br />
een advies waarbij één bepaal<strong>de</strong> oplossing of<br />
voorstel wordt gekozen en <strong>dit</strong> altijd met het<br />
vooruitzicht een bijdrage te leveren aan<br />
‘goe<strong>de</strong> zorg’, wat ons meteen weer mid<strong>de</strong>n in<br />
het hart <strong>van</strong> het ziekenhuisbedrijf brengt.<br />
De toegang moet laagdrempelig zijn, via een<br />
secretariaat, waarbij me<strong>de</strong>werkers, allerhan<strong>de</strong><br />
en belanghebben<strong>de</strong> hulpverleners er met<br />
hun vragen en opmerkingen terecht kunnen.<br />
Het is aan <strong>de</strong> secretaris en <strong>de</strong> voorzitter om<br />
<strong>de</strong> agenda op te stellen en dus uit te maken<br />
welke on<strong>de</strong>rwerpen behan<strong>de</strong>ld zullen<br />
wor<strong>de</strong>n. Belangrijk hierbij is oog te hebben<br />
voor het abstractiegehalte <strong>van</strong> <strong>de</strong> vragen,<br />
gezien een EC er moet op toezien noch een<br />
belangenvereniging te zijn (of het verleng<strong>de</strong><br />
er<strong>van</strong>) noch een klachtencommissie. Voor<br />
bei<strong>de</strong> bestaan an<strong>de</strong>re gremia die daar beter<br />
voor toegerust zijn. De samenstelling en <strong>de</strong><br />
werkwijze wor<strong>de</strong>n beschreven in <strong>de</strong> eigen<br />
statuten <strong>van</strong> <strong>de</strong> EC, die ter goedkeuring aan<br />
<strong>de</strong> directie en <strong>de</strong> voorzitter <strong>van</strong> <strong>de</strong> medische<br />
staf wor<strong>de</strong>n aangebo<strong>de</strong>n.<br />
Hiermee zijn we meteen bij <strong>de</strong> verankering<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> EC in het totaal <strong>van</strong> <strong>de</strong> ziekenhuisorganisatie.<br />
Een EC werkt ziekenhuisbreed,<br />
d.w.z. voor het hele ziekenhuis en dat dan in<br />
twee richtingen, namelijk gevraagd en<br />
ongevraagd. Uiteraard zal er elke jaar ook<br />
een jaarverslag gemaakt wor<strong>de</strong>n waarin <strong>de</strong><br />
activiteiten geïnventariseerd wor<strong>de</strong>n en hun<br />
opvolging genoemd. Een goe<strong>de</strong> verankering<br />
vergemakkelijkt <strong>de</strong> weg naar een EC, maakt<br />
haar werking transparanter en haar resultaten<br />
dui<strong>de</strong>lijker.<br />
Een veel gehoor<strong>de</strong> verzuchting is dat een EC<br />
weinig concreets realiseert. Echter: mijns<br />
inziens dient ze daar ook niet in <strong>de</strong> eerste<br />
plaats voor. Een EC moet er op toezien dat<br />
het gesprek over bepaal<strong>de</strong> dilemma’s en<br />
behan<strong>de</strong>lingsvraagstukken überhaupt gebeurt<br />
eer<strong>de</strong>r dan dat ze tot een bepaald (op<br />
voorhand ingevuld of vlot beargumenteerd)<br />
resultaat leidt. Haar gesprekken moeten<br />
lei<strong>de</strong>n tot een advies waarbij één bepaal<strong>de</strong><br />
oplossing of voorstel wordt gekozen en <strong>dit</strong><br />
altijd met het vooruitzicht een bijdrage te<br />
leveren aan ‘goe<strong>de</strong> zorg’, wat ons meteen<br />
weer mid<strong>de</strong>n in het hart <strong>van</strong> het ziekenhuisbedrijf<br />
brengt.<br />
De ethicus vormt hier één schakel in. Hij of<br />
zij is vaak niet diegene die problemen aanbrengt,<br />
maar zal altijd zowel qua inhoud als<br />
vorm erop moeten toezien dat alle alternatieven<br />
wor<strong>de</strong>n genoemd. Dat het gesprek volledig<br />
gevoerd wordt, zon<strong>de</strong>r aanziens <strong>de</strong>s persoons<br />
of verborgen agenda’s. Een EC moet<br />
niet enkel tot ethische adviezen komen, ze<br />
moet <strong>dit</strong> ook op een ethisch verantwoor<strong>de</strong><br />
wijze doen. De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus begint dus<br />
al bij <strong>de</strong> inbedding <strong>van</strong> <strong>de</strong> commissie in <strong>de</strong><br />
48 De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis
e<strong>de</strong> ziekenhuisorganisatie, maar heeft<br />
evenzeer betrekking op <strong>de</strong> bereikbaarheid<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> commissie en op haar werkwijze.<br />
2. De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus<br />
Op <strong>de</strong> vraag naar <strong>de</strong> concrete rol <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
ethicus in <strong>de</strong> commissie beschrijf ik hieron<strong>de</strong>r<br />
een aantal situaties waarbij <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> zowel<br />
<strong>de</strong> EC als <strong>de</strong> ethicus <strong>de</strong> discussie <strong>van</strong> een<br />
bepaal<strong>de</strong> inhoud heeft voorzien.<br />
In algemene zin: ‘<strong>de</strong> vertaalslag<br />
naar goe<strong>de</strong> zorg’<br />
De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis<br />
De ethicus is doorgaans <strong>de</strong>gene die in <strong>de</strong><br />
beste omstandighe<strong>de</strong>n verkeert om in algemene<br />
zin en op zijn domein in te spelen op<br />
het concrete geheel <strong>van</strong> wat er in het<br />
betrokken ziekenhuis reilt en zeilt.<br />
* Het betreft dan zowel het medische, het<br />
juridische en het financiële gebied, als ook<br />
velerlei problematiek rond bijvoorbeeld<br />
personeelsbeleid, het hanteren <strong>van</strong> privacyregels,<br />
afspraken rond veiligheid op <strong>de</strong><br />
werkvloer of problemen eigen aan <strong>de</strong> 24/7<br />
zorgplicht <strong>van</strong> ziekenhuizen. Het moge<br />
dui<strong>de</strong>lijk zijn dat communicatie hierin een<br />
sleutelwoord vormt. En dan gaat het<br />
zowel over kwantiteit als over kwaliteit.<br />
De uitdaging bestaat er telkens in <strong>de</strong>ze<br />
problematiek te ontdoen <strong>van</strong> zijn hic-etnunc-karakter<br />
en <strong>de</strong>ze te vertalen naar <strong>de</strong><br />
ethische component. De on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong><br />
ethische vraag kan vervolgens op <strong>de</strong><br />
agenda <strong>van</strong> een EC verschijnen.<br />
* Naast <strong>de</strong>ze input <strong>van</strong> punten die voor een<br />
ethische reflectie in aanmerking kunnen<br />
komen, zijn er nog <strong>de</strong> eigen thema’s die <strong>de</strong><br />
commissie voor zichzelf heeft vastgelegd<br />
in <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> bijvoorbeeld een jaarthema.<br />
Deze thema’s hebben <strong>de</strong> bedoeling<br />
een ethisch advies over een specifiek<br />
medische vraag voor te berei<strong>de</strong>n. Het<br />
spreekt voor zich dat <strong>de</strong>ze vraag ook kan<br />
komen <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> directie of <strong>de</strong> medische<br />
staf.<br />
* Tenslotte is er nog een input, namelijk <strong>de</strong><br />
casuïstiek die door bepaal<strong>de</strong> specialismen<br />
wor<strong>de</strong>n ingediend om <strong>de</strong> specialist te<br />
on<strong>de</strong>rsteunen in het formuleren <strong>van</strong> een<br />
beslissing om al dan niet iemand te<br />
behan<strong>de</strong>len. Dit kan gebeuren op<br />
persoonlijke titel <strong>van</strong> <strong>de</strong> arts, maar kan<br />
ook bij wet geregeld zijn. In Ne<strong>de</strong>rland<br />
heeft <strong>de</strong> Ethische Commissie zo’n on<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong><br />
rol <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> Embryowet. Deze<br />
wet geeft <strong>de</strong> gynaecoloog <strong>de</strong> mogelijkheid<br />
om aan <strong>de</strong> commissie bijkomen<strong>de</strong> reflectie<br />
te vragen in verband met het al dan niet<br />
behan<strong>de</strong>len <strong>van</strong> een vrouw voor IVF. Het<br />
spreekt voor zich dat het dan over individuele<br />
gevallen gaat, waarbij ondui<strong>de</strong>lijkheid<br />
bestaat over <strong>de</strong> toelaatbaarheid <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling of waarbij <strong>de</strong> gynaecoloog<br />
geargumenteer<strong>de</strong> twijfel heeft bij<br />
het goed <strong>van</strong> het toekomstige kind. De<br />
commissie zet haar bevindingen dan om<br />
in een advies, maakt het over aan <strong>de</strong><br />
gynaecoloog die uiteraard zijn vrijheid<br />
behoudt om er überhaupt iets mee te<br />
doen of niet. De uitein<strong>de</strong>lijke beslissing<br />
om over te gaan tot al dan niet behan<strong>de</strong>len<br />
is een medische beslissing, die uiteraard<br />
altijd bij <strong>de</strong> arts blijft.<br />
Enige voeling met <strong>de</strong> instelling is dan ook<br />
nodig om <strong>de</strong>ze vragen te zien en op hun<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3749
ethische merites te beoor<strong>de</strong>len. Veel hangt<br />
natuurlijk af <strong>van</strong> <strong>de</strong> inbedding die <strong>de</strong> EC kent<br />
binnen <strong>de</strong> grote ziekenhuisorganisatie. Want<br />
het is natuurlijk het samenspel tussen directie<br />
en medische staf dat een grote invloed<br />
uitoefent op <strong>de</strong> ruimte die men als EC krijgt<br />
om authentiek reflectiewerk te leveren.<br />
Belangrijk is altijd dat <strong>de</strong> manier waarop <strong>de</strong><br />
gesprekken wor<strong>de</strong>n gevoerd nauw aansluit<br />
bij <strong>de</strong> werk- en professionele wereld <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
medici en hulpverleners. Zij moeten zich in<br />
<strong>de</strong> vraagstelling en het hiertoe aangewen<strong>de</strong><br />
taalgebruik herkennen. Voor <strong>de</strong> ethicus zijn<br />
dan ook kennis <strong>van</strong> medische terminologie<br />
en begrip <strong>van</strong> het eigene <strong>van</strong> <strong>de</strong> ziekenhuiswereld<br />
onontbeerlijk. Om <strong>dit</strong> proces te<br />
bevor<strong>de</strong>ren kan bijvoorbeeld bij een dilemma<br />
rond het begin <strong>van</strong> het leven een gynaecoloog<br />
gevraagd wor<strong>de</strong>n om <strong>de</strong> medisch-technische<br />
kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> vraagstelling dui<strong>de</strong>lijk te<br />
maken. Hierdoor vertrekt men <strong>van</strong>uit het<br />
specialisme zelf wat <strong>de</strong> vakbetrokkenheid<br />
altijd bevor<strong>de</strong>rt.<br />
In meer concrete zin<br />
1. Informatie en kritische reflectie: <strong>van</strong><br />
nano naar macro<br />
De ethicus speelt een belangrijke rol in het<br />
vragen <strong>van</strong> aandacht rond evoluties in <strong>de</strong><br />
medische wetenschap en hun gevolgen voor<br />
<strong>de</strong> concrete behan<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> patiënten.<br />
Zeker <strong>de</strong> laatste jaren is er binnen <strong>de</strong> medische<br />
wereld een ten<strong>de</strong>ns om steeds ver<strong>de</strong>r<br />
door te specialiseren in steeds kleiner<br />
wor<strong>de</strong>n<strong>de</strong> vel<strong>de</strong>n. Dit is op zichzelf aan te<br />
moedigen, omdat het leidt tot betere resultaten,<br />
maar het vergroot <strong>de</strong> afstand tussen<br />
<strong>de</strong> belevingswereld <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt (<strong>de</strong> leek<br />
in <strong>de</strong>ze) en <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>lend arts.<br />
Het moge dui<strong>de</strong>lijk zijn dat er <strong>de</strong>ze evolutie<br />
vele consequenties met zich mee brengt. Ten<br />
eerste zijn er uiteraard <strong>de</strong> medische implicaties.<br />
Door het steeds fijner ‘opsplitsen’ <strong>van</strong><br />
het menselijk lichaam en zijn ziektebeel<strong>de</strong>n<br />
krijg je steeds meer verschillen<strong>de</strong> artsen die<br />
bij één en <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> patiënt aan bed komen.<br />
Zij zullen alleen uitspraken doen over hun<br />
eigen <strong>de</strong>el-gebied, hun eigen – beperkte –<br />
invalshoek. Reken hierbij <strong>de</strong> toename <strong>van</strong><br />
mogelijkhe<strong>de</strong>n binnen <strong>de</strong> medische beeldvorming<br />
en er moet al een heel protocol<br />
afgewerkt wor<strong>de</strong>n vooraleer een patiënt<br />
weet wat er gaat gebeuren. Een protocol dat<br />
meestal ook niet in een keer doorgegeven<br />
wordt aan <strong>de</strong> patiënt. De informatie zowel<br />
over wat er aan <strong>de</strong> hand is, als ook over wat<br />
er staat te gebeuren, wordt gefragmenteerd<br />
vrijgegeven. Omdat <strong>de</strong>ze informatie ook<br />
door verschillen<strong>de</strong> mensen op verschillen<strong>de</strong><br />
momenten wordt aangebracht sluit zij<br />
uiteraard nooit naadloos op elkaar aan.<br />
Zeker niet als je beseft dat <strong>de</strong> patiënt hierbij<br />
<strong>de</strong> enige is die het gehele project <strong>van</strong><br />
binnenuit meemaakt. Het opnemen <strong>van</strong><br />
informatie en vasthou<strong>de</strong>n <strong>van</strong> een helicopterview<br />
zijn bij meer<strong>de</strong>re stappen in het proces<br />
niet <strong>van</strong> zelfsprekend of zelfs niet eens<br />
mogelijk zon<strong>de</strong>r steun of opvolging door<br />
<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n. De patiënt krijgt te maken met veel<br />
meer verschillen<strong>de</strong> diensten en af<strong>de</strong>lingen,<br />
omdat verschillen<strong>de</strong> specialismen ook op<br />
verschillen<strong>de</strong> niveaus met elkaar samenwerken.<br />
Het niveau <strong>van</strong> waaruit enerzijds <strong>de</strong><br />
hulpverlener (<strong>de</strong> arts, <strong>de</strong> verpleging etc..), en<br />
an<strong>de</strong>rzijds <strong>de</strong> patiënt spreekt en voelt komt,<br />
steeds ver<strong>de</strong>r uit elkaar te liggen.<br />
Het stellen <strong>van</strong> een diagnose en het uitvoeren<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling wor<strong>de</strong>n dus groepswerk,<br />
50 De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis
De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis<br />
waarbij ie<strong>de</strong>r slechts verantwoor<strong>de</strong>lijk is<br />
voor een klein on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el. Juridisch kan hierbij<br />
<strong>de</strong> vraag gesteld wor<strong>de</strong>n hoe het dan zit<br />
wanneer er iets mis loopt en wie dan waar<br />
voor aansprakelijk gesteld kan wor<strong>de</strong>n. Maar<br />
ook: wat is nog <strong>de</strong> informatiewaar<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
patiënt? Als hij tekent voor een informed<br />
consent, waar tekent hij dan eigenlijk voor?<br />
Weet hij nog wegwijs in <strong>de</strong> doolhof <strong>van</strong><br />
elkaar snel opvolgen<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeken en<br />
behan<strong>de</strong>lingen?<br />
Dit brengt ons bij het probleem <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
communicatie. Dit probleem is dubbel.<br />
Communicatie komt niet alleen tegelijkertijd<br />
<strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong> kanten, er is dus veel meer<br />
communicatie die aangebo<strong>de</strong>n wordt (kwantiteit)<br />
maar ook <strong>de</strong> kwaliteit is verschillend.<br />
Elk subspecialisme brengt zijn eigen taal mee<br />
die uiteraard naar <strong>de</strong> patiënt ook weer vertaald<br />
dient te wor<strong>de</strong>n. Ook <strong>de</strong> open toegang<br />
via internet tot allerhan<strong>de</strong> wetenschappelijke<br />
en pseudo-wetenschappelijke sites beïnvloedt<br />
<strong>dit</strong> communicatieverkeer.<br />
2. Maatschappelijke <strong>de</strong>bat<br />
Een terrein waar <strong>de</strong> ethicus zeer bedachtzaam<br />
mee moet omgaan is alles wat zich<br />
rond zingeving en dilemma’s voordoet op<br />
het bre<strong>de</strong> maatschappelijke veld. Politieke<br />
beslissingen die gevolgen hebben op weten<br />
regelgeving zijn een uitgangspunt die<br />
mee bepalen welke zorg onze ziekenhuizen<br />
geven en tegen welke prijs. I<strong>de</strong>ologische<br />
strekkingen oefenen hier ook hun invloed op<br />
uit. En <strong>de</strong>ze twee kunnen zelfs tegenover<br />
elkaar komen te staan. Bij topics zoals IVF en<br />
<strong>de</strong> kwestie rond het aanbod <strong>van</strong> een vruchtbaarheidskliniek<br />
kan <strong>de</strong> ethicus vragen stellen<br />
rond opvolging en nazorg, maar evengoed<br />
rond <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> zorg die een<br />
af<strong>de</strong>ling aanbiedt. Als het gaat over euthanasie<br />
of <strong>de</strong> problematiek rond het levensein<strong>de</strong><br />
kan <strong>de</strong> EC een bijdrage leveren door bijvoorbeeld<br />
directies te steunen in het uitschrijven<br />
<strong>van</strong> intentieverklaringen die <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit<br />
<strong>van</strong> een instelling concretiseren. In het<br />
verleng<strong>de</strong> hier<strong>van</strong> kan ze ook artsen on<strong>de</strong>rsteunen<br />
in het uitschrijven <strong>van</strong> bijvoorbeeld<br />
een ziekenhuisbreed gedragen euthanasieprotocol.<br />
Dat zou dan kunnen gel<strong>de</strong>n voor<br />
alle af<strong>de</strong>lingen <strong>van</strong> een ziekenhuis waardoor<br />
er eenheid en transparantie in han<strong>de</strong>len kan<br />
ontstaan. Belangrijk is dan wel dat er<br />
vertrokken wordt <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> vraag en nood<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt, waarbij <strong>de</strong> patiënt <strong>de</strong> zekerheid<br />
moet krijgen dat er aandachtig naar<br />
zijn vraag wordt gekeken en dat die vraag –<br />
in welke richting dan ook – <strong>de</strong> opvolging<br />
krijgt die ze verdient.<br />
Vragen die zich ook voordoen bij <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling<br />
<strong>van</strong> niet verzeker<strong>de</strong> patiënten of<br />
illegalen. Hebben ziekenhuizen daar een<br />
apart loket voor of wor<strong>de</strong>n ze enkel voor<br />
dringen<strong>de</strong> hulp behan<strong>de</strong>ld en dan doorverwezen?<br />
Ook hier kan <strong>de</strong> EC veel voorwerk<br />
leveren in het tot stand komen <strong>van</strong> een visie<br />
die dui<strong>de</strong>lijk maakt hoe een ziekenhuis met<br />
een bepaald welomschreven probleem<br />
omgaat. Het voor<strong>de</strong>el <strong>van</strong> zo’n visie is dat je<br />
een transparantere argumentatie en een<br />
eenduidiger beleid krijgt. We zou<strong>de</strong>n hier<br />
ook nog <strong>de</strong> vraag rond het behan<strong>de</strong>len <strong>van</strong><br />
hoogrisico patiënten aan kunnen toevoegen,<br />
of <strong>de</strong> afweging welke behan<strong>de</strong>ling een<br />
ziekenhuis voor een bepaal<strong>de</strong> diagnose aanbiedt:<br />
<strong>de</strong> beste, <strong>de</strong> goedkoopste of alleen die<br />
behan<strong>de</strong>ling die door <strong>de</strong> zorgverzekeraar<br />
erkend is? En zo kunnen we nog wel even<br />
doorgaan…<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3751
Belangrijk hierbij is steeds oog te hebben<br />
voor die evoluties waarbij <strong>de</strong> concrete patiënt<br />
een vooruitgang maakt, eer<strong>de</strong>r dan stil te<br />
staan bij <strong>de</strong> louter principiële stellingen<br />
rond zorg en toegang tot zorg. Een zekere<br />
flexibiliteit moet gehanteerd kunnen wor<strong>de</strong>n<br />
in getrouwheid aan eigen i<strong>de</strong>ntiteit maar<br />
niet ten koste <strong>van</strong> alles.<br />
3. Reflectie rond gebruikte communicatie en<br />
voorstellen voor nieuwe<br />
Het taalgebruik is zeer belangrijk. Het is <strong>de</strong><br />
uitdaging <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus om het medisch<br />
dilemma te vertalen en samen te vatten<br />
naar zijn ethische componenten. Vanuit bijvoorbeeld<br />
een aangebrachte casus rond<br />
medische behan<strong>de</strong>lingen <strong>van</strong> terminale<br />
patiënten zal <strong>de</strong> uitdaging er vooral in<br />
bestaan het voor <strong>de</strong> commissie dui<strong>de</strong>lijk te<br />
maken of <strong>de</strong> autonomie <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt, eerlijk<br />
doch ook bekommerd werd beluisterd en<br />
dat in een verzuchting zoals: “Ik wil dood”<br />
het hele levensverhaal <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt mee<br />
resoneert. Het moge dui<strong>de</strong>lijk zijn dat <strong>dit</strong><br />
hele verhaal, dus ook iemands jeugd, beroep,<br />
gezinssituatie etc. meegenomen dient te<br />
wor<strong>de</strong>n indien men echt wil begrijpen wat<br />
<strong>de</strong> patiënt met zijn verzuchting bedoelt en<br />
er dan ook een therapie kan samenstellen<br />
die hier ten zo goed als mogelijk recht aan<br />
doet. De EC is vaak <strong>de</strong> plaats waar <strong>de</strong> <strong>volledige</strong><br />
waaier <strong>van</strong> betekenissen <strong>van</strong> <strong>dit</strong> ene<br />
zinnetje wel eens uit <strong>de</strong> doeken kan wor<strong>de</strong>n<br />
gedaan, in exemplarische zin weliswaar,<br />
waarbij <strong>de</strong> veelzijdigheid <strong>van</strong> emotionele<br />
communicatie dui<strong>de</strong>lijk wordt.<br />
4. I<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> instelling<br />
Onze samenleving kent een dui<strong>de</strong>lijke<br />
evolutie in <strong>de</strong> richting <strong>van</strong> uitgeschreven<br />
profielen <strong>van</strong> instellingen. Dat is enerzijds<br />
ingegeven door quasi-commerciële re<strong>de</strong>nen,<br />
wat bie<strong>de</strong>n we aan en waar zijn we goed in.<br />
An<strong>de</strong>rzijds concretiseert <strong>dit</strong> steeds meer het<br />
feit dat we in een multi-culti en multi-reli<br />
maatschappij leven. Onze etnische achtergrond<br />
en religie zijn belangrijk, zeker in <strong>de</strong><br />
omgeving <strong>van</strong> een ziekenhuis waar we op<br />
onze kwetsbare zelf wor<strong>de</strong>n teruggeworpen.<br />
Dat heeft wel tot gevolg dat door het dui<strong>de</strong>lijk<br />
profileren <strong>van</strong> <strong>de</strong> ene religie <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />
niet achterwege kan of wil blijven. Dit<br />
trilt mee in <strong>de</strong> zorginstellingen. Moslim<br />
gebedsruimtes, an<strong>de</strong>re voedingsgewoontes,<br />
veto’s tegen mannelijke gynaecologen etc.:<br />
we raken er al aan gewend, maar het brengt<br />
meer met zich mee dan dat. Het verplicht<br />
ons ook om stil te staan bij het soort behan<strong>de</strong>lingen<br />
dat een ziekenhuis aanbiedt<br />
- <strong>de</strong>nken we maar aan <strong>de</strong> discussie rond <strong>de</strong><br />
vrouwenbesnij<strong>de</strong>nis om religieuze en/of<br />
culturele re<strong>de</strong>nen. Het is niet omdat een<br />
cultuur iets <strong>van</strong>zelfsprekend acht dat het in<br />
een an<strong>de</strong>re cultuur medisch als een verbetering<br />
voor <strong>de</strong> persoon in kwestie wordt<br />
gezien, en wat weegt dan door? Dilemma’s<br />
voor <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>lend specialist in eerste<br />
instantie, maar evengoed ook op een an<strong>de</strong>r<br />
niveau voor <strong>de</strong> instelling als geheel. Een EC<br />
is een goed toegerust gremium om <strong>dit</strong> soort<br />
gesprekken te voeren. Het staat ver genoeg<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> medische wereld af om geen rechtstreekse<br />
belangen te hebben en kent het<br />
belang en het emotioneel gewicht <strong>van</strong><br />
culturele argumenten. Dit on<strong>de</strong>rwerp zal in<br />
<strong>de</strong> komen<strong>de</strong> perio<strong>de</strong> enkel aan belang<br />
winnen. De vertaling <strong>van</strong> i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
zorginstelling naar kwaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> gelever<strong>de</strong><br />
zorg zal zich dan ook opdringen.<br />
52 De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis
De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis<br />
5. Vorming en opleiding<br />
Het kan ook tot het takenpakket <strong>van</strong> een EC<br />
gerekend wor<strong>de</strong>n om zelf opleidingen te<br />
organiseren of er <strong>de</strong> stimulus toe te geven.<br />
Vanuit <strong>de</strong> inhoud <strong>van</strong> <strong>de</strong> verga<strong>de</strong>ringen wordt<br />
stof genoeg aangeleverd die als casus of klinische<br />
les voor een groter en professioneel<br />
eenduidig publiek ‘uitgebeend’ kan wor<strong>de</strong>n.<br />
De commissie zet zich hierdoor niet alleen op<br />
<strong>de</strong> kaart, maar ze leert hier ook zelf <strong>van</strong>. Want<br />
omgaan met ethiek vraagt een gewoonte en<br />
een taal, maar bovenal vertrouwen. Dit<br />
vertrouwen kan door het systematisch<br />
presenteren <strong>van</strong> dilemma’s en ethische vragen<br />
opgebouwd wor<strong>de</strong>n. Je geeft me<strong>de</strong>werkers<br />
tenslotte een inkijk in hoe je werkt.<br />
Een belangrijk instrumentarium waar <strong>de</strong><br />
ethicus zich binnen een EC <strong>van</strong> kan bedienen<br />
is casuïstiek. Ik bedoel <strong>dit</strong> in een erg bre<strong>de</strong><br />
zin. Het gaat dan om alles wat zich op <strong>de</strong><br />
werkvloer heeft voorgedaan en aanleiding is<br />
geweest tot discussie, onenigheid, ondui<strong>de</strong>lijkheid<br />
of irritatie rond een procedure of<br />
han<strong>de</strong>len. En <strong>dit</strong> niet enkel voor <strong>de</strong> arts maar<br />
evenzeer voor verpleging, verzorging,<br />
voedingsassistenten, kinesisten, pastores<br />
etc… In <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> een moreel beraad of<br />
klinische les kunnen uit <strong>de</strong> casus <strong>de</strong> dilemma’s<br />
naar boven gehaald wor<strong>de</strong>n, want het<br />
zijn juist die dilemma’s die ethisch vragen in<br />
zich dragen. De kunst bestaat er in om het<br />
gesprek nu juist te concentreren rond die<br />
ethisch vragen. Als ie<strong>de</strong>reen inziet dat je om<br />
bepaal<strong>de</strong> vragen niet heen kunt (in <strong>de</strong> zin<br />
dat ze niet enkel met procedures op te lossen<br />
zijn), dan is hun legitimiteit bewezen en vertrek<br />
je <strong>van</strong> daaruit om te peilen wat <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> commissie daar<strong>van</strong> vin<strong>de</strong>n, een<br />
mening die overigens nooit unaniem zal zijn.<br />
Ik zou dan ook willen afron<strong>de</strong>n met een<br />
sterk pleidooi voor vaste rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> EC in <strong>de</strong><br />
verschillen<strong>de</strong> opleidingsprogramma’s die <strong>de</strong><br />
instellingen aan <strong>de</strong> eigen me<strong>de</strong>werkers aanbie<strong>de</strong>n.<br />
We werken tenslotte met concrete<br />
mensen en met wat zij <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> werkvloer<br />
aanbrengen.<br />
Onze samenleving kent een dui<strong>de</strong>lijke evolutie<br />
in <strong>de</strong> richting <strong>van</strong> uitgeschreven profielen <strong>van</strong><br />
instellingen. Dat is enerzijds ingegeven door<br />
quasi-commerciële re<strong>de</strong>nen, wat bie<strong>de</strong>n we<br />
aan en waar zijn we goed in. An<strong>de</strong>rzijds<br />
concretiseert <strong>dit</strong> steeds meer het feit dat we<br />
in een multi-culti en multi-reli maatschappij<br />
leven. Onze etnische achtergrond en religie<br />
zijn belangrijk, zeker in <strong>de</strong> omgeving <strong>van</strong> een<br />
ziekenhuis waar we op onze kwetsbare zelf<br />
wor<strong>de</strong>n teruggeworpen.<br />
3. En dan <strong>de</strong> pastor…<br />
Ik ben als ethicus ook altijd pastor gebleven,<br />
maar wat <strong>dit</strong> voor het reflectiewerk en <strong>de</strong><br />
uitein<strong>de</strong>lijke beslissingen binnen een EC wil<br />
zeggen is niet zo eenvoudig uit elkaar te<br />
leggen. Als pastor heb je een dui<strong>de</strong>lijk taak<br />
naar <strong>de</strong> begeleiding <strong>van</strong> patiënten en hun<br />
naasten. Pastor en geestelijke verzorger –<br />
wat volgens mij niet helemaal samenvalt (<strong>de</strong><br />
pastor vertegenwoordigt explicieter één<br />
bepaal<strong>de</strong> levensbeschouwing) – vervullen<br />
fundamenteel een taak betrokken op het<br />
therapeutisch proces <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt gekenmerkt<br />
doorheen een ziekenhuisopname.<br />
Het is dus een taak die het moet hebben <strong>van</strong><br />
persoonsgebon<strong>de</strong>n contacten en vertrouwen<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3753
om open te kunnen communiceren over<br />
gevoelige en intieme dingen. Eigen aan <strong>de</strong>ze<br />
functie is dat je naargelang verschillen<strong>de</strong><br />
patiënten ook an<strong>de</strong>rs moet kunnen reageren<br />
ook al stellen ze <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> vraag. Therapie is<br />
nu eenmaal altijd maatwerk. Het grote voor<strong>de</strong>el<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor (en hier bedoel ik dus ook<br />
<strong>de</strong> geestelijk verzorger) is dat hij “zon<strong>de</strong>r<br />
witte jas” <strong>de</strong> patiënt kan bena<strong>de</strong>ren en dus<br />
<strong>de</strong> werkelijkheid buiten het puur medische<br />
blijft vertegenwoordigen (samen met an<strong>de</strong>re<br />
paramedici zoals o.a. sociaal werk...). Dat<br />
maakt dat binnen een ziekenhuis wat bij<br />
<strong>de</strong>finitie een medisch huis is, <strong>de</strong> pastor diegene<br />
is die <strong>de</strong> bre<strong>de</strong>re leefwereld <strong>van</strong> mensen<br />
blijft benoemen en zich juist niet (of enkel<br />
wanneer <strong>de</strong> situatie het vereist) met <strong>de</strong><br />
medische gegevens bezighoudt. Dat geeft <strong>de</strong><br />
pastor een enorm instrument om het isoleren<strong>de</strong><br />
karakter <strong>van</strong> een ziekenhuisopname<br />
voor al wie er bij betrokken is te doorbreken.<br />
Het grote voor<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor (en hier<br />
bedoel ik dus ook <strong>de</strong> geestelijk verzorger) is<br />
dat hij “zon<strong>de</strong>r witte jas” <strong>de</strong> patiënt kan bena<strong>de</strong>ren<br />
en dus <strong>de</strong> werkelijkheid buiten het puur<br />
medische blijft vertegenwoordigen.<br />
Als we nu <strong>de</strong> band leggen tussen <strong>de</strong> pastor<br />
en <strong>de</strong> EC dan is het grote voor<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
pastor dat hij weet heeft <strong>van</strong> het grote<br />
levensverhaal waar<strong>van</strong> een ziekenhuisopname<br />
of ziekte een <strong>de</strong>el is. Hij kan ver<strong>de</strong>r<br />
kijken en doet dat meestal zeer accuraat<br />
gezien hij via zijn begeleidingswerk mensen<br />
kent. Hij heeft toegang tot veel info en data<br />
ook i.v.m. <strong>de</strong> concrete ervaringen door<br />
patiënten <strong>van</strong> behan<strong>de</strong>lingen en hun bij-<br />
verschijnselen. Geanonimiseerd kan hij die<br />
feedback terugbrengen naar <strong>de</strong> EC. Weinige<br />
an<strong>de</strong>re spelers in het ziekenhuisbedrijf<br />
beschikken over zo een direct “feedback”<br />
kanaal. Vanuit <strong>de</strong> vragen die <strong>de</strong> pastor<br />
tij<strong>de</strong>ns zijn begeleidingswerk ontmoet kan<br />
hij algemene lijnen <strong>de</strong>duceren die voor een<br />
EC belangrijk zijn zeker i.v.m. het adviseren<br />
naar beleidsbeslissingen toe.<br />
Dus er is uitwisseling mogelijk een het is<br />
altijd een meerwaar<strong>de</strong> voor een EC om zo<br />
een veldspeler in hun mid<strong>de</strong>n te hebben.<br />
Maar dan moet <strong>de</strong> pastor wel bereid zijn om<br />
een aantal vertaaloefeningen te doen. De<br />
eerste bestaat erin om <strong>de</strong> concrete en<br />
persoongebon<strong>de</strong>n elementen eigen aan<br />
begeleiding te abstraheren naar een algemener<br />
en vaak theoretischer niveau. Een<br />
twee<strong>de</strong> oefening is vaak veel moeilijker<br />
gezien ze raakt aan <strong>de</strong> (levensbeschouwelijke)<br />
i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor want ook daar<br />
vraagt een EC een open opstelling. Je moet<br />
een zekere objectiviteit en empathie hebben<br />
om <strong>de</strong> standpunten <strong>van</strong> an<strong>de</strong>ren naar hun<br />
waar<strong>de</strong> te kunnen inschatten. Deze objectiviteit<br />
is noodzakelijk om open gesprekken<br />
binnen een EC te kunnen voeren zeker<br />
wanneer het principiële zaken betreft.<br />
Hiernaast altijd trouw blijven aan je eigen<br />
principes levert onvermij<strong>de</strong>lijk spanningen<br />
op. Ik tracht altijd <strong>de</strong>ze spanning te integreren<br />
in het blijven zoeken naar “het beste voor <strong>de</strong><br />
patiënt”. Maar dan nog kan je er mee blijven<br />
zitten, of kan een <strong>de</strong>mocratische meer<strong>de</strong>rheid<br />
je in het ongelijk stellen en dan moet je<br />
ook ver<strong>de</strong>r. Er zijn nu eenmaal dilemma’s die<br />
dilemma’s blijven wat je ook doet of voorstelt<br />
en zelfs los <strong>van</strong> elk medisch ingrijpen.<br />
54 De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis
De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis<br />
Ik <strong>de</strong>nk dat le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> een EC (en dus ook<br />
pastores wanneer ze er lid <strong>van</strong> zijn) een<br />
beschei<strong>de</strong>n rol spelen naar <strong>de</strong> medisch<br />
inhou<strong>de</strong>lijke discussie rond behan<strong>de</strong>lingen.<br />
Vergeten we niet dat een aantal beslissingen<br />
rond levensein<strong>de</strong> of IVF dan wel een ethisch<br />
facet hebben, en in algemene zin ten alle<br />
tij<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rwerp <strong>van</strong> ethische discussie<br />
mogen en moeten zijn, maar <strong>de</strong> concrete<br />
beslissingen betreffen<strong>de</strong> concrete mensen<br />
die <strong>de</strong> vragen stellen of <strong>de</strong> ziekte hebben,<br />
blijven in zich medische beslissingen. Daar<br />
tegenover staat dat wij niet beschei<strong>de</strong>n<br />
hoeven te zijn aangaan<strong>de</strong> <strong>de</strong> inhoud of <strong>de</strong><br />
vorm <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethisch discussie, noch aangaan<strong>de</strong><br />
het verwoor<strong>de</strong>n <strong>van</strong> wat uitgangspunten<br />
voor een i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> een instelling<br />
zou<strong>de</strong>n kunnen zijn.<br />
Samengevat gesteld, ik wacht <strong>de</strong> dag af dat<br />
<strong>de</strong> wetgever ook in België kwaliteitszetels<br />
creëert binnen een EC en er daar één voorbehoudt<br />
voor pastores/geestelijk verzorgers.<br />
Ze brengen, mits voldoen<strong>de</strong> opleiding en<br />
interesse, een authentieke en originele<br />
inbreng binnen die garant staat voor het<br />
centraal hou<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorg voor <strong>de</strong> “hele<br />
mens” in een steeds uitdijen<strong>de</strong> en complexere<br />
medische wereld.<br />
Over <strong>de</strong> auteur<br />
Bruno Aerts is doctor in <strong>de</strong><br />
moraaltheologie, Norbertijn <strong>van</strong><br />
Postel en tot eind 2007 als<br />
geestelijk verzorger en ethicus<br />
verbon<strong>de</strong>n aan het Catharinaziekenhuis<br />
te Eindhoven. Vanaf 1<br />
januari 2008 is hij adj. diocesaan<br />
directeur <strong>van</strong> Caritas Antwerpen.<br />
E-mail: brunoaerts@caritasantwerpen.be.<br />
Ver<strong>de</strong>r lezen<br />
T. MEULENBERGS, J. VERMYLEN, P.T. SCHOTSMANS,<br />
The current state of clinical ethics and healthcare<br />
ethics committees in Belgium, in Journal Medical<br />
Ethics 31 (2005) 318-321.<br />
J. VERMYLEN, P. SCHOTSMAN, Ethiek in <strong>de</strong><br />
Kliniek: 25 jaar adviezen <strong>van</strong> <strong>de</strong> commissie voor<br />
Medische Ethiek, Faculteit Geneeskun<strong>de</strong>, K.U.<br />
Leuven, Universitaire pers Leuven, 2000.<br />
C. GASTMANS, K. DIERICKX, Ethiek in witte jas.<br />
Zorgzaam omgaan met het leven, Davidsfonds/<br />
Leuven, 2002.<br />
G. WIDDERSHOVEN, Ethiek in <strong>de</strong> Kliniek,<br />
He<strong>de</strong>ndaagse bena<strong>de</strong>ringen in <strong>de</strong> gezondheidsethiek,<br />
Boom, 2000.<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3755
Helen<strong>de</strong> han<strong>de</strong>n, hel<strong>de</strong>re hoof<strong>de</strong>n.<br />
Over een zorg-ethisch lab in Moorsele<br />
Hoe zijn jullie op het i<strong>de</strong>e gekomen om<br />
een ‘lab’ over zorg-ethiek op te richten?<br />
Ann: Het i<strong>de</strong>e is gegroeid uit mijn ervaring<br />
als docent communicatie. Steeds kwamen<br />
stu<strong>de</strong>nten verpleegkun<strong>de</strong> terug uit stage<br />
met frustraties over het feit dat ze beknot<br />
wer<strong>de</strong>n om ‘goe<strong>de</strong>’ zorg te kunnen toedienen<br />
aan <strong>de</strong> zorgvragers door tijdsgebrek,<br />
maar veelal ook door <strong>de</strong> vele routines die in<br />
<strong>de</strong> hulpverlening zijn binnengeslopen. Ik<br />
werk ook veel met <strong>de</strong> didactische vorm het<br />
rollenspel, maar <strong>dit</strong> zijn telkens maar hele<br />
korte momentopnames. Een lab is een langdurige<br />
on<strong>de</strong>rdompeling in een nagespeel<strong>de</strong><br />
situatie, waar <strong>de</strong> zaken soms gemakkelijker<br />
verlopen dan op dienst, maar vaak ook<br />
moeilijker kunnen gemaakt wor<strong>de</strong>n. Deze<br />
leerervaring voor <strong>de</strong> stu<strong>de</strong>nt is uniek.<br />
Linus: Bij mij is het i<strong>de</strong>e ontstaan bij het<br />
zoeken naar ‘alternatieve’ manieren om<br />
56<br />
Interview<br />
Interview<br />
Ann Lammens en Linus Vanlaere<br />
Warme zorg en koele wetenschap reiken elkaar <strong>de</strong> hand. Dat is <strong>de</strong> kern <strong>van</strong> ‘sTimul’, een<br />
nieuw initiatief, een ongeziene samenwerking tussen tien woon- en zorgcentra voor ou<strong>de</strong>ren<br />
en vijf scholen voor vier<strong>de</strong>graadson<strong>de</strong>rwijs verpleegkun<strong>de</strong> in West-Vlaan<strong>de</strong>ren. ‘sTimul’ staat<br />
voor een ambitieus project dat <strong>de</strong> <strong>de</strong>skundigheid <strong>van</strong> zorgverleners op een eigenzinnige manier<br />
wil aanscherpen. De zorg om goe<strong>de</strong> zorg, op een totaal an<strong>de</strong>re manier aangepakt.<br />
De redactie <strong>van</strong> Pastorale Perspectieven sprak met Ann Lammens en Linus Vanlaere, twee<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> initiatiefnemers <strong>van</strong> het project.<br />
zorgverleners aan te zetten tot na<strong>de</strong>nken<br />
over zorg. On<strong>de</strong>rzoek toont aan dat zorgverleners<br />
die zich kunnen inleven in <strong>de</strong> belevingswereld<br />
<strong>van</strong> zorgbehoeven<strong>de</strong> ou<strong>de</strong>ren<br />
en ou<strong>de</strong>ren met <strong>de</strong>mentie, betere zorg bie<strong>de</strong>n.<br />
Bovendien voelen <strong>de</strong>ze zorgverleners zich<br />
beter in hun vel en staan ze op een veerkrachtige<br />
manier in <strong>de</strong> zorg. Mijn taak als<br />
ethicus op <strong>de</strong> werkvloer is precies om tot<br />
reflectie aan te zetten, om te ‘<strong>de</strong>-routiniseren’,<br />
zodat <strong>de</strong>ze betrokkenheid of ‘empathie’<br />
weer het uitgangspunt <strong>van</strong> zorg vormt. Dat<br />
probeer ik te doen met film bijvoorbeeld.<br />
Een experimentje in een voorziening waarbij<br />
we mensen zelf lieten ervaren wat het is om<br />
zorgafhankelijk te zijn in alle mogelijke<br />
facetten bleek nóg meer doeltreffend.<br />
Mensen die dat had<strong>de</strong>n meegemaakt beweren<br />
dat ze nog elke dag aan die ervaring terug<br />
<strong>de</strong>nken en dat ze zaken in <strong>de</strong> zorg echt<br />
an<strong>de</strong>rs aanpakken dan voorheen.
Wat is <strong>de</strong> precieze doelstelling<br />
<strong>van</strong> het project?<br />
Linus: We willen stimuleren tot reflectie in<br />
zorg zodat ie<strong>de</strong>reen er beter <strong>van</strong> wordt.<br />
Ann: In een lab kunnen we twee partijen met<br />
elkaar confronteren. Aan <strong>de</strong> ene kant <strong>de</strong><br />
stu<strong>de</strong>nt die ‘goe<strong>de</strong>’ zorg wil geven en aan <strong>de</strong><br />
an<strong>de</strong>re kant <strong>de</strong> zorgverlener die <strong>de</strong> rol <strong>van</strong><br />
simulantbewoner op zich kan nemen. Hen<br />
samenbrengen in een lab waar achteraf kan<br />
gereflecteerd wor<strong>de</strong>n over <strong>de</strong> zorg die is<br />
toegediend en ont<strong>van</strong>gen, is uniek. De zorgvrager<br />
kan ‘kritisch’ <strong>van</strong>uit zijn eigen<br />
ervaringen vertellen hoe hij <strong>de</strong> zorg ervaren<br />
heeft aan <strong>de</strong> stu<strong>de</strong>nt die daaruit kan leren.<br />
De zorgvrager zelf kan in <strong>de</strong> toekomst door<br />
zijn eigen ‘min<strong>de</strong>r goe<strong>de</strong>’ ervaringen voorkomen<br />
dat een echte bewoner/zorgvrager<br />
‘min<strong>de</strong>r goe<strong>de</strong> zorg’ moet on<strong>de</strong>rgaan.<br />
In <strong>de</strong> voorstelling <strong>van</strong> het project staat<br />
er dat ethiek ‘geen saaie bedoening is<br />
maar een speelse en prikkelen<strong>de</strong><br />
on<strong>de</strong>rneming’. Hoe willen jullie <strong>dit</strong><br />
overbrengen?<br />
Ann: Door ervaringsgericht te werken. De<br />
ervaring <strong>van</strong> het letterlijk in het bed te<br />
kruipen <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgont<strong>van</strong>ger – en dus<br />
on<strong>de</strong>rvinding – vormt het vertrekpunt om te<br />
reflecteren. Er wordt aan <strong>de</strong> stu<strong>de</strong>nten een<br />
mini-af<strong>de</strong>ling aangebo<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> allerlaatste<br />
snufjes die ze mogen uittesten, waar ze<br />
controle kunnen uitoefenen op wat er zal<br />
aangebo<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n <strong>van</strong> zorg. Simulantbewoners<br />
wor<strong>de</strong>n 2 dagen opgenomen in<br />
die mini-af<strong>de</strong>ling. Er wer<strong>de</strong>n profielen<br />
opgemaakt <strong>van</strong> bewoners. Het zijn dus heel<br />
herkenbare situaties. In die veilige omgeving<br />
gaan we samen met <strong>de</strong> stagebegelei<strong>de</strong>rs <strong>van</strong><br />
Interview<br />
<strong>de</strong> scholen ethische situaties inbrengen: bv.<br />
twee dagen geen tan<strong>de</strong>n poetsen, op een<br />
vlug tempo eten toedienen, omgaan met<br />
claimend gedrag…<br />
Linus: Ethische reflectie introduceren kan op<br />
veel manieren. Vaak wordt gekozen voor een<br />
schoolse manier: een ethicus komt vooraan<br />
vertellen hoe het moet en <strong>de</strong> mensen luisteren.<br />
Niet alleen loop je hier het gevaar om te<br />
moraliseren, maar je kan je ook <strong>de</strong> vraag<br />
stellen wat blijft hangen. Als ik op congres<br />
ga hoor ik soms heel interessante dingen,<br />
maar als ik heel eerlijk ben is enkele dagen<br />
later <strong>de</strong> helft al vergeten. Van een inleefervaring<br />
zal dat wel min<strong>de</strong>r vlug het geval<br />
zijn. Het is zo beklijvend. Vooral: het is niet<br />
mooi stilzitten en luisteren. Het is ervaren,<br />
het is mee-maken.<br />
Dit lijkt geen simpele on<strong>de</strong>rneming: <strong>de</strong><br />
ethische dilemma’s waar zorgverleners<br />
mee geconfronteerd wor<strong>de</strong>n kunnen erg<br />
zwaar wegen, zowel op <strong>de</strong> individuele<br />
verzorger als op het team. Kan sTimul<br />
het verschil maken?<br />
Ann: Wij geloven erin dat sTimul het verschil<br />
kan maken. Door een metho<strong>de</strong> aan te rijken<br />
<strong>van</strong> critical companionship leren leidinggeven<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> een team hoe ze feedback<br />
kunnen geven aan <strong>de</strong> hulpverlener over hun<br />
zorg. Wij hopen dat zorggevers aan een<br />
attitu<strong>de</strong> werken waar ze zichzelf en hun<br />
zorg voortdurend in vraag durven stellen.<br />
We hopen ook dat hulpverleners naar elkaar<br />
toe kritisch gaan reflecteren.<br />
Linus: Ik <strong>de</strong>nk dat ethiek al te vaak wordt<br />
verbon<strong>de</strong>n met ‘dilemma’s’, terwijl ethiek in<br />
<strong>de</strong> eerste plaats te maken heeft met heel<br />
dagelijkse zaken. On<strong>de</strong>rzoek wijst bijvoor-<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3757
eeld uit dat ou<strong>de</strong>ren zich on<strong>de</strong>rsteund<br />
voelen in hun waardigheid door heel<br />
dagelijkse zaken zoals hoe ze wor<strong>de</strong>n aangesproken,<br />
hoe hun privacy wordt gerespecteerd,<br />
hoe ze nog kunnen kiezen voor heel<br />
dagelijkse dingen. Als ethiek in<strong>de</strong>rdaad<br />
betekent ‘kritisch na<strong>de</strong>nken over ons gedrag<br />
in het licht <strong>van</strong> menswaardigheid’ dan<br />
conclu<strong>de</strong>er ik uit <strong>dit</strong> on<strong>de</strong>rzoek dat we bij<br />
het heel gewone moeten beginnen. Dat<br />
willen we met sTimul doen. Wat <strong>de</strong> ‘ethische<br />
dilemma’s dan betreft: misschien kunnen we<br />
die wel beter aan als we durven creatief<br />
zijn? Soms <strong>de</strong>nk ik dat we dat te weinig<br />
durven doen. Met ons project hopen we om<br />
tot creativiteit aan te zetten.<br />
Wat zijn voor jullie <strong>de</strong> inspiratiebronnen?<br />
Wat bezielt mensen om een<br />
<strong>de</strong>rgelijk project op poten te zetten?<br />
Ann: Mijn inspiratiebron zijn <strong>de</strong> bewoners/<br />
patiënten zelf. Telkens ik geconfronteerd<br />
werd met lij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> die mensen, hun<br />
verdriet wat ze hebben moeten achter laten,<br />
telkens terug afstand moeten doen <strong>van</strong> een<br />
stukje onafhankelijkheid, <strong>de</strong>ed me beseffen<br />
wat wij kunnen betekenen voor hen.<br />
Individueel kunnen wij telkens weer<br />
opnieuw het verschil maken door hun<br />
keuzes te respecteren zodat men terug<br />
iemand wordt. Het zijn ook <strong>de</strong> leuke<br />
momenten die mij telkens inspireren, <strong>de</strong><br />
mooie we<strong>de</strong>rkerige momenten, <strong>de</strong> steun die<br />
je krijgt <strong>van</strong> ie<strong>de</strong>re bewoner/patiënt door<br />
zorg te geven op maat.<br />
Linus: Voor mij is zorgethiek mijn inspiratie.<br />
Zorgethiek daagt mij uit om ethiek in <strong>de</strong><br />
dagelijkse praktijk bespreekbaar te maken<br />
en het ethische <strong>de</strong>bat te verbre<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
58<br />
Interview<br />
‘grote vragen’ (zoals euthanasie, klonen,<br />
enzovoort) naar ethische vragen als hoe je<br />
elkaar bejegent. Zorgethiek kan haar eigen<br />
verhaal brengen juist <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> praktijk,<br />
omdat concreetheid en persoonlijkheid<br />
kenmerkend zijn voor zorgethiek. Ethiek,<br />
morele principes en re<strong>de</strong>neerwijzen, betekenen<br />
per slot <strong>van</strong> rekening weinig wanneer ze<br />
wor<strong>de</strong>n losgekoppeld <strong>van</strong> een context. Ook<br />
<strong>de</strong> menslieven<strong>de</strong> zorg waar ‘caritas’ voor<br />
staat, is geen abstract principe, maar een<br />
gebod waar<strong>van</strong> <strong>de</strong> betekenis pas ten volle<br />
oplicht door te ‘krabben’ in <strong>de</strong> dagelijkse<br />
praktijk en door te speuren naar verhalen<br />
<strong>van</strong> mensen.<br />
De presentiebena<strong>de</strong>ring is een interessante<br />
bril om naar <strong>de</strong> zorgverlening te<br />
kijken. Ook <strong>de</strong> zorgethiek leert ons<br />
an<strong>de</strong>rs en beter zien waar het om gaat.<br />
Vertellen <strong>de</strong>ze perspectieven ons iets<br />
over hoe zorgverlening er in <strong>de</strong><br />
toekomst moet uitzien?<br />
Ann: Presentiewerker zijn binnen <strong>de</strong> zorgverlenen<strong>de</strong><br />
sector zou zeer mooi zijn, maar<br />
veel hangt af <strong>van</strong> <strong>de</strong> houding <strong>van</strong> leidinggeven<strong>de</strong>n<br />
binnen <strong>de</strong> zorginstellingen. Dit<br />
besluiten Trees Coucke en mezelf in onze<br />
duoscriptie: ‘Speuren naar presentie in<br />
woon- en zorgcentra’ (2006). Present zijn is<br />
enkel mogelijk als <strong>de</strong> leidinggeven<strong>de</strong> ook<br />
present is voor zijn collega’s. Het verfrissen<strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>e in <strong>de</strong> presentietheorie is dat men als<br />
zorgverlener zorgbereid moet zijn voor men<br />
aan <strong>de</strong> zorg begint. We zijn doen-mensen,<br />
we willen direct hulp geven, zorgen voor<br />
oplossingen voor <strong>de</strong> zorgvragers. Het is even<br />
belangrijk om zich volledig vrij te maken en<br />
om te proberen telkens opnieuw zon<strong>de</strong>r<br />
routine zorg toe te dienen, ook al gaat het
over <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> han<strong>de</strong>lingen die men moet<br />
uitvoeren bij <strong>de</strong> zorgvrager. Ie<strong>de</strong>re dag is een<br />
nieuwe dag met misschien nieuwe zaken die<br />
moeten gehoord en gezien wor<strong>de</strong>n bij <strong>de</strong><br />
zorgvrager.<br />
Linus: Er zijn veel aanknopingspunten tussen<br />
zorgethiek en presentie. Al <strong>de</strong>nk ik dat<br />
zorgethiek meer rekening houdt met het<br />
verhaal <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgverlener. Zorgethiek<br />
vertrekt <strong>van</strong> het principe dat zorg pas goe<strong>de</strong><br />
zorg is als <strong>de</strong> waardigheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgvrager<br />
zowel als die <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgverlener gerespecteerd<br />
wordt. De zorgrelatie brengt ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong><br />
verantwoor<strong>de</strong>lijkheid met zich mee en ik<br />
<strong>de</strong>nk dat zorgethiek <strong>dit</strong> dui<strong>de</strong>lijk in beeld<br />
brengt. Bovendien brengt zorgethiek <strong>de</strong><br />
maatschappelijke en politieke context <strong>van</strong><br />
zorg on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> aandacht. Als je dus <strong>van</strong>uit<br />
zorgethisch perspectief naar <strong>de</strong> toekomst<br />
kijkt, dan zou er meer maatschappelijke<br />
waar<strong>de</strong>ring voor zorg mogen komen…<br />
Het initiatief is er niet enkel voor<br />
<strong>de</strong>elnemen<strong>de</strong> voorzieningen, maar<br />
staat open voor alle geïnteresseer<strong>de</strong>n.<br />
Dat is knap. Wat mogen voorzieningen<br />
verwachten?<br />
Ann: Zij kunnen <strong>van</strong> alle accomodaties<br />
gebruik maken: <strong>de</strong> mini-af<strong>de</strong>ling enerzijds,<br />
<strong>de</strong> slaapplaatsen voor <strong>de</strong> stu<strong>de</strong>nten an<strong>de</strong>rzijds.<br />
De afsluiten<strong>de</strong> reflectie na ie<strong>de</strong>re<br />
inleefstage wordt door ons begeleid. Nadien<br />
wor<strong>de</strong>n er opvolgmodules aangebo<strong>de</strong>n. Het<br />
is belangrijk om na een aantal weken <strong>de</strong><br />
simulant-bewoners terug te roepen en<br />
navraag te doen wat ze bereikt hebben op<br />
hun gewone werkplek. We kunnen hun<br />
bevestigen, tips geven, aanmoedigen zodat<br />
er een blijven<strong>de</strong> zorgzame houding komt. Er<br />
Interview<br />
is tevens een polyvalente ruimte aanwezig<br />
waar ethische vormingen kunnen doorgaan.<br />
Linus: Al willen we niet te hard <strong>van</strong> stapel<br />
lopen. We willen graag een jaar <strong>de</strong> tijd<br />
nemen om onze inleefmodules inhou<strong>de</strong>lijk<br />
sterk uit te bouwen. In het begin zal dat wat<br />
zoeken zijn, met vallen en opstaan. Dan pas<br />
lijkt het me goed om <strong>de</strong> stap naar an<strong>de</strong>re<br />
voorzieningen en scholen te zetten. Al zou<br />
ik graag zien dat geïnteresseer<strong>de</strong>n nu al een<br />
kijkje komen nemen en intern een <strong>de</strong>nkproces<br />
opzetten. Het is een absolute noodzaak<br />
dat <strong>de</strong> leerlingen en me<strong>de</strong>werkers die<br />
<strong>de</strong> inleefstage wensen te doorlopen in <strong>de</strong><br />
eigen scholen en voorzieningen goed<br />
wor<strong>de</strong>n begeleid, zowel vóór als na <strong>de</strong><br />
inleefervaring. Een goe<strong>de</strong> begeleiding <strong>van</strong>uit<br />
<strong>de</strong> eigen voorziening of school moet ertoe<br />
lei<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> opgedane ervaringen zo lang<br />
mogelijk nawerken én dat <strong>de</strong>ze wor<strong>de</strong>n<br />
geïntegreerd in an<strong>de</strong>re initiatieven of in het<br />
leerplan (scholen). Kort gezegd: wat <strong>de</strong><br />
inleefervaring bijdraagt aan <strong>de</strong> concrete<br />
kwaliteit <strong>van</strong> zorg in een voorziening of wat<br />
<strong>de</strong> inleefstage toevoegt aan <strong>de</strong> gewone<br />
stage-ervaring, dat zal niet alleen afhangen<br />
<strong>van</strong> wat sTimul aanbiedt maar ook <strong>van</strong> wat<br />
er concreet zal wor<strong>de</strong>n gedaan met <strong>de</strong> rijke<br />
ervaringen <strong>van</strong> het inleefproject<br />
Het aanbod richt zich op een heel divers<br />
publiek: stu<strong>de</strong>nten, verzorgen<strong>de</strong>n en<br />
verpleegkundigen, maar ook managers<br />
en leidinggeven<strong>de</strong>n, en zelfs wetenschappers?<br />
Voor elk wat wils, of een<br />
doelgericht programma?<br />
Ann: We trachten het aanbod af te stemmen<br />
op wat <strong>de</strong> vraag is. We toetsen af of er een<br />
ethische vraag inzit. Het programma wordt<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3759
dan zo opgesteld dat zowel een verzorgen<strong>de</strong>,<br />
een opvoe<strong>de</strong>r, een kinesist, een animator,<br />
een arts en zelfs een wetenschapper aan zijn<br />
trekken komt.<br />
Linus: Wat <strong>de</strong> wetenschapper betreft: ja, het<br />
zou interessant zijn dat meer on<strong>de</strong>rzoek<br />
wordt gedaan naar wat wij met ons project<br />
pogen te doen. We willen ons project op<br />
wetenschappelijke wijze on<strong>de</strong>rbouwen en<br />
uitdiepen. Omgekeerd is het belangrijk dat<br />
60<br />
Interview<br />
we bestaand on<strong>de</strong>rzoek via ons project naar<br />
<strong>de</strong> praktijk kunnen overbrengen. En ja hoor:<br />
laat <strong>de</strong> aca<strong>de</strong>mici maar eens in <strong>de</strong> zorg<br />
komen te staan en dan nodigen we directiele<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgvoorzieningen uit om als<br />
zorgvrager een inleefmodule bij te wonen…<br />
Bedankt voor <strong>dit</strong> gesprek, en veel<br />
succes met het zorgethisch lab.<br />
Meer info: www.stimul.be
Overzicht<br />
De werking en adviezen<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> ethische commissies <strong>van</strong> het<br />
Verbond <strong>de</strong>r Verzorgingsinstellingen<br />
en <strong>van</strong> het Vlaams Welzijnsverbond<br />
1. ETHISCHE REFLECTIE IN HET<br />
VERBOND DER<br />
VERZORGINGSINSTELLINGEN<br />
Yvonne Denier & Chris Gastmans,<br />
stafme<strong>de</strong>werkers ethiek V.V.I.<br />
De Intersectorale Commissie voor Ethiek<br />
<strong>van</strong> het VVI heeft een jarenlange tra<strong>dit</strong>ie<br />
opgebouwd <strong>van</strong> gestructureer<strong>de</strong> en duurzame<br />
maar tegelijk ook open en dynamische<br />
ethische adviesverlening via een bun<strong>de</strong>ling<br />
<strong>van</strong> ethische adviezen in een open ringmap.<br />
Deze adviezen zijn erop gericht om aan <strong>de</strong><br />
verzorgingsinstellingen blijvend impulsen te<br />
geven aan <strong>de</strong> ethische bezinning, reflectie<br />
en discussie omtrent goe<strong>de</strong> zorgverlening.<br />
Het doel is telkens om te komen tot een versterkt<br />
ethisch bewustzijn omtrent uiteenlopen<strong>de</strong><br />
aspecten <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorg.<br />
De commissie verga<strong>de</strong>rt vijf keer per jaar en<br />
gemid<strong>de</strong>ld wordt er telkens ongeveer een<br />
jaar rond een thema gewerkt. Het huidige<br />
Bureau <strong>van</strong> <strong>de</strong> commissie bestaat uit voorzitter<br />
Dr. Marc Geboers, cardioloog en<br />
medisch directeur <strong>van</strong> het AZ Nikolaas,<br />
on<strong>de</strong>rvoorzitter Prof. Dr. Chris Gastmans,<br />
hoogleraar aan <strong>de</strong> K.U.Leuven en VVI-stafme<strong>de</strong>werker<br />
ethiek, en secretaris Dr. Yvonne<br />
Yvonne Denier, Chris Gastmans & Fons Geerts<br />
Denier, postdoctoraal on<strong>de</strong>rzoeker aan <strong>de</strong><br />
K.U.Leuven en VVI-Stafme<strong>de</strong>werker ethiek.<br />
Vroegere (on<strong>de</strong>r)voorzitters <strong>van</strong> <strong>de</strong> Commissie<br />
zijn Dr. Jules Knapen, Prof. Dr. Paul<br />
Schotsmans en Prof. Dr. Fernand Vanneste.<br />
Tot <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> Commissie behoren<br />
directiele<strong>de</strong>n en beheer<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> <strong>de</strong> VVIverzorgingsinstellingen,<br />
artsen en verpleegkundigen,<br />
ethici, juristen en aca<strong>de</strong>mici.<br />
Sinds haar ontstaan in 1993 heeft <strong>de</strong><br />
Commissie voor Ethiek elf adviezen uitgebracht.<br />
Advies 1 (2002)<br />
Zorg voor een menswaardig<br />
levensein<strong>de</strong><br />
Sinds mei 2002 heeft België een wet betreffen<strong>de</strong><br />
euthanasie. Hierdoor komen <strong>de</strong> VVIverzorgingsinstellingen<br />
voor een nieuw<br />
wettelijk ka<strong>de</strong>r te staan. Vanuit haar bekommernis<br />
om <strong>de</strong> ethische visies in <strong>de</strong> klinische<br />
praktijk vorm te geven, heeft <strong>de</strong> commissie<br />
voor ethiek een pragmatische leidraad<br />
opgesteld. Het uitgangspunt in <strong>dit</strong> advies is<br />
dat <strong>de</strong> VVI-verzorgingsinstellingen al het<br />
mogelijke zullen doen om aan <strong>de</strong> sterven<strong>de</strong><br />
mens en zijn omgeving <strong>de</strong> nodige bijstand<br />
en op<strong>van</strong>g te verlenen en om tegemoet te<br />
komen aan zijn verlangen naar een menswaardig<br />
levensein<strong>de</strong>. Concreet betekent <strong>dit</strong><br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3761
dat <strong>de</strong> palliatieve zorgcultuur prioritaire<br />
aandacht krijgt.<br />
Advies 2 (1996)<br />
Keuzen in <strong>de</strong> zorg<br />
De vraag naar <strong>de</strong> rechtvaardige ver<strong>de</strong>ling<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> beschikbare mid<strong>de</strong>len voor gezondheidszorg<br />
houdt zeer velen al geruime tijd<br />
bezig. Dit advies heeft een fundamenteel en<br />
algemeen karakter waardoor concrete<br />
antwoor<strong>de</strong>n op concrete vragen niet wor<strong>de</strong>n<br />
gegeven. Het advies is bedoeld als ethisch<br />
geïnspireerd <strong>de</strong>nkka<strong>de</strong>r waarbinnen diverse<br />
aspecten <strong>van</strong> <strong>de</strong> keuzeproblematiek op een<br />
verantwoor<strong>de</strong> wijze kunnen wor<strong>de</strong>n besproken.<br />
Advies 3 (1998)<br />
Zwangerschapsafbreking<br />
Naar aanleiding <strong>van</strong> <strong>de</strong> goedkeuring <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Wet op <strong>de</strong> Zwangerschapsafbreking (1990)<br />
heeft het VVI ondubbelzinnig gesteld dat<br />
zwangerschapsafbreking een op zich ongeoorloof<strong>de</strong><br />
han<strong>de</strong>ling is. Tegelijk werd erop<br />
aangedrongen dat alles in het werk zou<br />
wor<strong>de</strong>n gesteld om een zorgcultuur uit te<br />
bouwen waardoor zwangere vrouwen<br />
on<strong>de</strong>rsteund wor<strong>de</strong>n tij<strong>de</strong>ns het moeilijke<br />
beslissingsproces dat zij moeten uitvoeren.<br />
Voor <strong>de</strong> VVI-verzorgingsinstellingen impliceert<br />
<strong>dit</strong> <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> een cultuur<br />
<strong>van</strong> zorgzame begeleiding. In <strong>dit</strong> advies<br />
wor<strong>de</strong>n concrete aanbevelingen gedaan om<br />
<strong>de</strong> ethische problematiek <strong>van</strong> zwangerschapsafbreking<br />
bespreekbaar te maken.<br />
Advies 4 (1998)<br />
Aanrekenen <strong>van</strong> kamer- en<br />
honorariumsupplementen in<br />
ziekenhuisverband<br />
Dit advies geldt als een concrete toepassing<br />
<strong>van</strong> advies 2 over Keuzen in <strong>de</strong> zorg. In <strong>de</strong><br />
62<br />
Overzicht<br />
visietekst wor<strong>de</strong>n concrete aanbevelingen<br />
gedaan die ertoe kunnen bijdragen dat er<br />
een eerlijke verhouding ontstaat tussen het<br />
aanbie<strong>de</strong>n <strong>van</strong> een kwaliteitsvolle zorgverlening<br />
en een rechtmatige beloning. Bovendien<br />
wordt erop aangedrongen dat inzake<br />
<strong>de</strong> organisatie en/of <strong>de</strong> financiering <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
gezondheidszorg steeds <strong>de</strong> solidariteit met<br />
<strong>de</strong> meest kwetsbare patiëntengroepen als<br />
uitgangspunt zou wor<strong>de</strong>n genomen.<br />
Advies 5 (1999)<br />
Evalueren <strong>van</strong> protocollen <strong>van</strong><br />
geneesmid<strong>de</strong>lenon<strong>de</strong>rzoek<br />
Met <strong>de</strong>ze leidraad wil <strong>de</strong> commissie uitdrukkelijk<br />
aansluiten bij belangrijke internationale<br />
en nationale ten<strong>de</strong>nsen inzake <strong>de</strong><br />
evaluatie <strong>van</strong> geneesmid<strong>de</strong>lenon<strong>de</strong>rzoek.<br />
Hiermee wordt een kwaliteitsverhoging <strong>van</strong><br />
het evaluatieproces <strong>van</strong> toetsingscommissies<br />
beoogt. In <strong>de</strong> leidraad wordt op<br />
chronologische wijze melding gemaakt <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> belangrijkste taken die le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> plaatselijke<br />
toetsingscommissies moeten uitvoeren.<br />
Hierbij wordt gewezen op zowel procedurele<br />
als inhou<strong>de</strong>lijke aandachtspunten <strong>van</strong><br />
juridische, <strong>de</strong>ontologische en ethische aard<br />
die een kwaliteitsvolle toetsing <strong>van</strong> geneesmid<strong>de</strong>lenon<strong>de</strong>rzoek<br />
mogelijk moeten maken.<br />
Advies 6 (2000)<br />
Kunstmatige voedsel- en vochttoediening<br />
in <strong>de</strong> ultieme terminale<br />
fase bij <strong>de</strong>menteren<strong>de</strong> personen<br />
In <strong>dit</strong> advies wor<strong>de</strong>n concrete oriëntaties<br />
aangereikt die hulpverleners kunnen helpen<br />
om goe<strong>de</strong> beslissingen te nemen inzake <strong>de</strong><br />
kunstmatige voedsel- en vochttoediening in<br />
<strong>de</strong> terminale fase bij <strong>de</strong>menteren<strong>de</strong> personen.<br />
Naast <strong>de</strong> concrete oriëntaties in verband<br />
met <strong>de</strong> besluitvorming biedt <strong>de</strong> visietekst
een overzicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong> ethische<br />
argumentaties die <strong>de</strong> uitein<strong>de</strong>lijke opties<br />
moeten on<strong>de</strong>rsteunen.<br />
Advies 7 (2002)<br />
Niet starten en/of staken <strong>van</strong><br />
levensverlengen<strong>de</strong> medische<br />
behan<strong>de</strong>lingen in <strong>de</strong> terminale fase<br />
In vele verzorgingsinstellingen spelen <strong>de</strong><br />
zogenaam<strong>de</strong> beperkingsformulieren een<br />
belangrijke rol. Deze formulieren hebben <strong>de</strong><br />
bedoeling om een consistent beleid mogelijk<br />
te maken inzake het niet starten en/of staken<br />
<strong>van</strong> levensverlengen<strong>de</strong> medische behan<strong>de</strong>lingen<br />
in <strong>de</strong> terminale fase. Hierbij is het <strong>van</strong><br />
belang om inzichtelijk te maken welke<br />
ethische overwegingen eraan ten grondslag<br />
liggen. De commissie heeft in <strong>dit</strong> advies <strong>de</strong><br />
ethische fundamenten verdui<strong>de</strong>lijkt op basis<br />
waar<strong>van</strong> een consistent beleid kan wor<strong>de</strong>n<br />
ontwikkeld. Hiernaast werd ook een mo<strong>de</strong>lbeperkingsformulier<br />
opgesteld dat <strong>de</strong><br />
ethische visie hanteerbaar moet maken in<br />
<strong>de</strong> concrete klinische praktijk.<br />
Advies 8 (2003)<br />
Pluralisme en ethische dialoog in<br />
christelijke verzorgingsinstellingen<br />
In <strong>dit</strong> advies heeft <strong>de</strong> commissie zich bera<strong>de</strong>n<br />
over <strong>de</strong> vraag hoe christenen en an<strong>de</strong>rs<strong>de</strong>nken<strong>de</strong>n<br />
zich tot elkaar verhou<strong>de</strong>n in <strong>de</strong><br />
context <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethische dialoog in christelijke<br />
verzorgingsinstellingen. Met <strong>de</strong>ze bezinning<br />
wil <strong>de</strong> commissie een bijdrage leveren tot<br />
een grondig <strong>de</strong>bat over <strong>de</strong> plaats <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
christelijk geïnspireer<strong>de</strong> ethiek in <strong>de</strong><br />
gezondheidszorg <strong>van</strong> <strong>van</strong>daag. Voor <strong>de</strong><br />
commissie gaat <strong>dit</strong> <strong>de</strong>bat niet in <strong>de</strong> eerste<br />
plaats over '<strong>de</strong> waarheid' maar wel over hoe<br />
ethiek dienstbaar kan zijn aan concrete<br />
mensen en hun problemen. Het resultaat<br />
Overzicht<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze bezinning is een visietekst aangaan<strong>de</strong><br />
pluralisme en ethische dialoog in<br />
christelijke verzorgingsinstellingen.<br />
Advies 9 (2004)<br />
Omgaan met vrijheidsbeperken<strong>de</strong><br />
maatregelen in <strong>de</strong> zorg voor ou<strong>de</strong>ren<br />
In <strong>dit</strong> advies wor<strong>de</strong>n concrete oriëntaties<br />
aangereikt die hulpverleners kunnen helpen<br />
om goe<strong>de</strong> beslissingen te nemen inzake vrijheidsbeperking<br />
in <strong>de</strong> zorg voor ou<strong>de</strong>ren.<br />
Naast <strong>de</strong> concrete oriëntaties in verband<br />
met <strong>de</strong> besluitvorming omtrent vrijheidsbeperking<br />
biedt <strong>de</strong> visietekst een overzicht<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong> ethische argumentaties<br />
die <strong>de</strong> uitein<strong>de</strong>lijke ethische opties<br />
moeten on<strong>de</strong>rsteunen.<br />
Advies 10 (2006)<br />
Euthanasie bij personen met<br />
<strong>de</strong>mentie. Een principieel standpunt<br />
In <strong>dit</strong> advies wordt een grondige bezinning<br />
doorgevoerd over het thema <strong>van</strong> euthanasie<br />
bij personen met <strong>de</strong>mentie. In <strong>de</strong> visietekst<br />
wordt een overzicht gegeven <strong>van</strong> <strong>de</strong> stand<br />
<strong>van</strong> zaken inzake <strong>de</strong>mentie, <strong>de</strong> ervaringen<br />
uit Ne<strong>de</strong>rland, <strong>de</strong> fundamentele waar<strong>de</strong>opties<br />
op basis waar<strong>van</strong> een ethisch standpunt<br />
werd ingenomen, en concrete oriëntaties<br />
voor <strong>de</strong> zorgpraktijk.<br />
Advies 11 (2008)<br />
Privatisering en Commercialisering<br />
in <strong>de</strong> gezondheidszorg. Ethische<br />
reflecties <strong>van</strong>uit privaat social profit<br />
initiatief<br />
In <strong>dit</strong> advies wordt een grondige bezinning<br />
doorgevoerd over <strong>de</strong> fenomenen <strong>van</strong> privatisering<br />
en commercialisering in <strong>de</strong> gezondheidszorg.<br />
De vrije markt breidt zich immers<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3763
uit op domeinen die voorheen sterk waren<br />
afgeschermd voor <strong>de</strong> economische sfeer en<br />
voornamelijk <strong>van</strong>uit morele waar<strong>de</strong>n en/of<br />
<strong>van</strong>uit een bepaal<strong>de</strong> tra<strong>dit</strong>ie wer<strong>de</strong>n georganiseerd.<br />
Ook in <strong>de</strong> gezondheidszorg vraagt<br />
<strong>de</strong> intre<strong>de</strong> <strong>van</strong> steeds meer commerciële<br />
initiatieven om passen<strong>de</strong> antwoor<strong>de</strong>n.<br />
Achtereenvolgens wordt in <strong>dit</strong> advies een<br />
overzicht gegeven <strong>van</strong> <strong>de</strong> feitelijke stand<br />
<strong>van</strong> zaken, gevolgd door <strong>de</strong> fundamentele<br />
waar<strong>de</strong>opties op basis waar<strong>van</strong> een ethisch<br />
standpunt werd ingenomen, en concrete<br />
oriëntaties voor het instellingsbeleid.<br />
In <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> 2008 wor<strong>de</strong>n twee adviezen<br />
rond prenatale diagnose en zwangerschapsafbreking<br />
na prenatale diagnose afgerond.<br />
Le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> het VVI ont<strong>van</strong>gen <strong>de</strong> ethische<br />
adviezen per post. Ze zijn tevens voor hen<br />
toegankelijk via het VVI-intranet. Buitenstaan<strong>de</strong>rs<br />
die geïnteresseerd zijn in <strong>de</strong><br />
adviezen kunnen contact opnemen met het<br />
secretariaat (post@vvi.be).<br />
2. ETHISCHE REFLECTIE IN HET<br />
VLAAMS WELZIJNSVERBOND<br />
Fons Geerts,<br />
stafme<strong>de</strong>werker Vlaams Welzijnsverbond<br />
Sinds <strong>de</strong> start <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ethische Commissie<br />
<strong>van</strong> het Vlaams Welzijnsverbond, zijn er<br />
reeds vier adviezen afgerond. Telkens een<br />
advies goedgekeurd wordt door <strong>de</strong> Raad<br />
<strong>van</strong> Bestuur, wordt het op een studiedag<br />
aan <strong>de</strong> sector voorgesteld en wordt erover<br />
gepubliceerd in het Tijdschrift voor<br />
Welzijnswerk.<br />
64<br />
Overzicht<br />
Advies 1<br />
Opnamevrijheid - opnameplicht in<br />
particuliere welzijnsvoorzieningen<br />
Vanuit een visie op ethiek en ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong><br />
verantwoor<strong>de</strong>lijkheid voor het welzijnswerk<br />
werd ingegaan op vragen als: bestaat er<br />
zoiets als een recht op zorg? Kan een<br />
opnameverplichting <strong>de</strong> individuele keuzevrijheid<br />
beperken? In hoeverre is het<br />
aanvaardbaar dat een overheid rechtstreeks<br />
ingrijpt in het opnamebeleid <strong>van</strong> een particulier<br />
voorziening? De verschillen<strong>de</strong> betrokken<br />
actoren wer<strong>de</strong>n beluisterd: <strong>de</strong> hulpvragers,<br />
voorzieningen, overheid en <strong>de</strong> samenleving.<br />
De tekst bevat zowel algemene als concrete<br />
adviezen en wil niet enkel bijdragen tot <strong>de</strong><br />
reflectie over <strong>de</strong>ze problematiek, maar ook<br />
het werkelijk welzijn <strong>van</strong> <strong>de</strong> betrokkenen<br />
verhogen.<br />
Advies 2<br />
Omgaan met (vermoe<strong>de</strong>ns <strong>van</strong>)<br />
seksueel grensoverschrij<strong>de</strong>nd gedrag<br />
De in onze tijd terecht aangescherpte<br />
gevoeligheid rond misbruik en geweld<br />
maakt hulpverlenen tot een riskante bezigheid,<br />
waarbij <strong>de</strong> hulpverlener zich erg<br />
kwetsbaar opstelt. Elke voorziening, of ze nu<br />
met mensen met een handicap, met jongeren<br />
of met kleine kin<strong>de</strong>ren werkt, kan vroeg of<br />
laat geconfronteerd wor<strong>de</strong>n met seksueel<br />
grensoverschrij<strong>de</strong>nd gedrag. Het is erg<br />
moeilijk om hier a<strong>de</strong>quaat op te reageren.<br />
Het advies reikt hiertoe handvatten aan,<br />
vertrekkend <strong>van</strong> het on<strong>de</strong>rscheid tussen <strong>de</strong><br />
logica <strong>van</strong> het (ge)recht en <strong>de</strong> logica <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
zorg, die als eerste en belangrijkste taak <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> voorziening wordt gezien. Ethisch<br />
verantwoord omgaan met <strong>de</strong>ze problematiek<br />
veron<strong>de</strong>rstelt een goed doordacht
preventie- en reactiebeleid dat ingebed is in<br />
een cultuur <strong>van</strong> openheid en bespreekbaarheid<br />
en gebaseerd op een ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong> visie, een<br />
stevige teamwerking met dui<strong>de</strong>lijke afspraken<br />
en een hel<strong>de</strong>r stappenplan in een crisissituatie.<br />
Advies 3<br />
Zorgvuldig omgaan met informatieuitwisseling<br />
in het welzijnswerk<br />
Dit advies is meer dan een vrijblijvend pleidooi<br />
om 'zorgvuldig' om te gaan met het<br />
doorgeven <strong>van</strong> cliëntinformatie in onze<br />
voorzieningen. Het beroepsgeheim, dat<br />
oorspronkelijk op <strong>de</strong> individuele relatie tussen<br />
hulpverlener en cliënt <strong>van</strong> toepassing was,<br />
wordt erin opengetrokken naar teamwerking<br />
en netwerkhulpverlening en er wordt<br />
on<strong>de</strong>r meer ingegaan op informatie-uitwisseling<br />
met '<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n' in <strong>de</strong> hulpverlening en<br />
<strong>de</strong> specifieke toepassing op hulpverleners<br />
met 'dubbel mandaat'. Het advies schuift <strong>de</strong><br />
principes <strong>van</strong> vertrouwen, overleg en zorgvuldigheid<br />
(on<strong>de</strong>r meer via <strong>de</strong> voorstelling<br />
<strong>van</strong> een aantal 'zorgvuldigheidscriteria')<br />
naar voor.<br />
Advies 4<br />
Uw regels zijn <strong>de</strong> onze niet... Ethisch<br />
omgaan met grenzen en begeleidingsafspraken<br />
Het advies gaat in op <strong>de</strong> vraag hoe op een<br />
verantwoor<strong>de</strong> manier kan omgegaan wor<strong>de</strong>n<br />
met het opstellen en gebruiken <strong>van</strong> leef-<br />
Overzicht<br />
regels in <strong>de</strong> praktijk <strong>van</strong> elke dag in welzijnsvoorzieningen.<br />
Deze reflectie is niet alleen<br />
<strong>van</strong> nut voor (semi-)resi<strong>de</strong>ntiële voorzieningen,<br />
maar kan ook toegepast wor<strong>de</strong>n op regels<br />
die in kin<strong>de</strong>rop<strong>van</strong>g gel<strong>de</strong>n en afspraken in<br />
het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong> omgang met cliënten in<br />
ambulante voorzieningen. Vanuit een<br />
ethische commentaar op enkele evoluties in<br />
<strong>de</strong> samenleving gaat het advies in op <strong>de</strong><br />
repercussies op <strong>de</strong> zorg en hulpverlening.<br />
Het pleit voor een educatieve inbedding <strong>van</strong><br />
ethische (grens)regels in een groei-ethiek en<br />
on<strong>de</strong>rstreept het belang <strong>van</strong> <strong>de</strong> keuze <strong>van</strong><br />
een mo<strong>de</strong>l op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> eigen zorgvisie.<br />
Het advies maakt een on<strong>de</strong>rscheid tussen<br />
grensregels, leefregels en (individuele)<br />
afspraken, en biedt voor elk <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze regels<br />
een aantal aanbevelingen voor <strong>de</strong> praktijk.<br />
Tenslotte waarschuwt het voor een aantal<br />
valkuilen en risico's.<br />
In <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> het werkjaar 2007-2008<br />
wordt gewerkt aan een advies rond<br />
"aansprakelijkheid en verantwoor<strong>de</strong>lijkheid".<br />
Buitenstaan<strong>de</strong>rs die geïnteresseerd zijn in <strong>de</strong><br />
ethische adviezen <strong>van</strong> het Vlaams Welzijnsverbond<br />
kunnen een ringmap aankopen,<br />
waarin <strong>de</strong> reeds gepubliceer<strong>de</strong> en alle<br />
toekomstige adviezen via een abonnementssysteem<br />
opgenomen wor<strong>de</strong>n.<br />
Meer info:<br />
www.vlaamswelzijnsverbond.be, doorklikken<br />
naar 'intersectoraal' en 'ethische commissie'.<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3765
De redactie <strong>van</strong> Pastorale Perspectieven wil <strong>van</strong>af <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> jaargang nog meer aandacht<br />
beste<strong>de</strong>n aan actuele publicaties over pastorale zorg. Daarom zijn we op zoek naar mensen<br />
met een vlotte pen en een kritische leesbril om boekbesprekingen te schrijven voor Pastorale<br />
Perspectieven. Geïnteresseerd?<br />
Stuur een mailtje naar Filip Zutterman, onze ‘recensie-coördinator’<br />
(boekbespreking.pnb@gmail.com), en je ont<strong>van</strong>gt een lijst <strong>van</strong> <strong>de</strong> boeken die <strong>de</strong> redactie<br />
ont<strong>van</strong>gen heeft. Daaruit maak je dan een keuze, en je ont<strong>van</strong>gt het gekozen boek via <strong>de</strong><br />
post. Wie een boek bespreekt, vergroot niet enkel z’n persoonlijke bibliotheek, maar bewijst<br />
ook collega-pastores een nuttige dienst.<br />
Praktisch ?<br />
• e-mailadres: boekbespreking.pnb@gmail.com<br />
• Een boekbespreking bevat 200 à 500 woor<strong>de</strong>n<br />
• Eerst een presentatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> inhoud, daarna een kritische evaluatie en ten slotte<br />
– indien mogelijk – een terugkoppeling naar het eigen werkveld<br />
• Ont<strong>van</strong>gen boeken moeten binnen <strong>de</strong> 3 maan<strong>de</strong>n na ont<strong>van</strong>gst besproken wor<strong>de</strong>n<br />
(tenzij an<strong>de</strong>rs afgesproken)<br />
• Wie recenseert, ont<strong>van</strong>gt ook een (extra) exemplaar <strong>van</strong> het <strong>nummer</strong> waar <strong>de</strong> recensie in<br />
verschijnt<br />
L. LEIJSSEN, J. BLEYEN, K. DOBBELAERE, L. VOYÉ (red.), Levensrituelen.<br />
Dood & begrafenis, KADOC - Studies 31, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2007.<br />
66<br />
Uitgelezen<br />
Recensenten gezocht !<br />
Het laatste boek in <strong>de</strong> KADOC-reeks rond levensrituelen wordt opgedragen aan prof. dr. Lambert<br />
Leijssen ter gelegenheid <strong>van</strong> zijn emeritaat. Dood en begrafenis sluit <strong>de</strong> reeks af na Geboorte en doopsel<br />
(1996), Het vormsel (1991) en Het huwelijk (2000). De bedoeling <strong>van</strong> <strong>de</strong> reeks was het multidisciplinair<br />
beschrijven en interpreteren <strong>van</strong> levensrituelen op scharniermomenten. Dood en begrafenis richt zich<br />
op het omgaan <strong>van</strong> mensen met <strong>de</strong> ervaring <strong>van</strong> sterven en afscheid nemen. Rituelen voor, tij<strong>de</strong>ns en<br />
na <strong>de</strong> dood maken het mogelijk om op menselijke wijze om te gaan met het sterven. De opvattingen<br />
over sterven en rituelen zijn in <strong>de</strong> laatste <strong>de</strong>cennia veran<strong>de</strong>rd. In <strong>dit</strong> boek wordt daarom gekozen voor<br />
een ruimere antropologische bena<strong>de</strong>ring. Elf auteurs lever<strong>de</strong>n een bijdrage aan het thema. De verschillen<strong>de</strong><br />
artikels wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rgebracht in drie <strong>de</strong>len. Het eerste <strong>de</strong>el, met <strong>de</strong> dood voor ogen, kijkt naar<br />
<strong>de</strong> menselijke houding tegenover het sterven. Jacques De Visscher ziet, <strong>van</strong>uit antropologisch perspectief,<br />
<strong>de</strong> dood als een fenomeen dat <strong>de</strong> persoonlijke biografie overstijgt. Elk sterven heeft een betekenis<br />
voor <strong>de</strong> mensengemeenschap. Het behoort tot <strong>de</strong> wereldlijke biografie. Karel Dobbelaere en Jaak Billiet<br />
bekijken <strong>van</strong>uit sociologische hoek <strong>de</strong> nood aan religieuze rituelen bij <strong>de</strong> dood. De <strong>de</strong>elname aan<br />
religieuze rituelen is in <strong>de</strong> voorbije <strong>de</strong>cennia afgenomen. Toch is er een keerpunt. De auteurs stellen<br />
<strong>van</strong>daag een grote samenhang vast tussen geloofsopvattingen en <strong>de</strong>elname aan kerkelijke rituelen.<br />
On<strong>de</strong>rzoek wijst er tevens op dat <strong>de</strong> jongere generatie positief staat tegenover een religieuze begrafenis.<br />
Rita Ghesquire bespreekt het aan bod komen <strong>van</strong> het fenomeen <strong>van</strong> <strong>de</strong> dood in <strong>de</strong> jeugdliteratuur.<br />
Ze stelt vast dat het taboe rond <strong>de</strong> dood in <strong>de</strong> jeugdliteratuur doorbroken is. De dood wordt realistisch<br />
Uitgelezen
aangebracht, maar steeds min<strong>de</strong>r <strong>van</strong>uit een christelijke invulling of omka<strong>de</strong>ring. Anne Van<strong>de</strong>nhoeck<br />
beschrijft <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> katholieke tra<strong>dit</strong>ie <strong>de</strong> mogelijke rituelen bij een na<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> dood. Ze houdt een<br />
pleidooi voor een aangepaste stervenszegening of stervenswijding waarin leken voorgaan. Het twee<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>el <strong>van</strong> het boek han<strong>de</strong>lt over <strong>de</strong> confrontatie met <strong>de</strong> dood zelf en <strong>de</strong> rituelen die daarbij plaats<br />
vin<strong>de</strong>n. Lilian Voyé merkt op dat het aantal religieuze begrafenissen hoog blijft. Naar inhoud weerspiegelen<br />
ze meer dan vroeger <strong>de</strong> gerichtheid op <strong>de</strong> betekenis en het belang <strong>van</strong> <strong>de</strong> individuele persoon.<br />
De vieringen staan open voor teksten, gebe<strong>de</strong>n en muziek naar keuze, maar toch blijven <strong>de</strong> symbolische<br />
betekenissen <strong>van</strong> <strong>de</strong> religieuze uitvaart zeer belangrijk. Jozef Lamberts beschrijft <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> liturgiewetenschap<br />
het verloop <strong>van</strong> <strong>de</strong> katholieke uitvaartdienst als uitdrukking <strong>van</strong> het verrijzenisgeloof <strong>van</strong><br />
christenen. Lieven Boeve reflecteert op dat verrijzenisgeloof <strong>van</strong>uit systematisch-theologische hoek.<br />
Het geloof in <strong>de</strong> verrijzenis en <strong>de</strong> opstanding <strong>van</strong> het lichaam legt een grote nadruk op een authentiek<br />
leven nú. Daarin verschilt het christelijk geloof <strong>van</strong> <strong>de</strong> groeien<strong>de</strong> interesse in een hiernamaals <strong>van</strong>uit<br />
een vaag kosmische invulling. Het <strong>de</strong>r<strong>de</strong> <strong>de</strong>el <strong>van</strong> het boek richt zich op <strong>de</strong> fase <strong>van</strong> rouwen en<br />
herinneren na <strong>de</strong> dood. Manu Keirse spoort aan om <strong>de</strong> rouwarbeid niet te miskennen. Hij beschrijft <strong>de</strong><br />
rouwtaken die nodig zijn om tot aanvaardbare vre<strong>de</strong> met een nieuwe realiteit te komen. Johan Meire<br />
bestu<strong>de</strong>ert <strong>van</strong>uit historisch - antropologische hoek <strong>de</strong> verwevenheid <strong>van</strong> private en publiek rouw rond<br />
het jaarlijks herinneren <strong>van</strong> mensen die gestorven zijn voor het va<strong>de</strong>rland. De verwevenheid kan plaatsvin<strong>de</strong>n<br />
omwille <strong>van</strong> <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> offer - metafoor als groot verhaal. Jan Bleyen, ten slotte, ontmaskert<br />
<strong>de</strong> klacht dat <strong>de</strong> dood een nieuw probleem is voor Vlaan<strong>de</strong>ren. Reeds in 1950 werd het door <strong>de</strong> samenleving<br />
moeilijk omgaan met <strong>de</strong> dood aan <strong>de</strong> kaak gesteld. Dood en begrafenis is geïllustreerd met foto's<br />
<strong>van</strong> Carl Uytterhaegen die <strong>de</strong> band tussen dood en cultuur verbeel<strong>de</strong>n. Het boek is een aanra<strong>de</strong>r voor<br />
al wie in <strong>de</strong> kerkgemeenschap te maken heeft met sterven en overlij<strong>de</strong>n en openstaat voor nieuwe<br />
impulsen tot reflectie over het fenomeen <strong>van</strong> <strong>de</strong> dood en hoe mensen in onze cultuur ermee omgaan.<br />
L. ZEVENBERGEN, En nu laat ik mijn baard staan. Creatief on<strong>de</strong>rnemen<br />
& sprankelend inspireren, Business Contact, Antwerpen, 2006.<br />
Uitgelezen<br />
Anne Van<strong>de</strong>nhoeck, ACPT / Caritas West-Vlaan<strong>de</strong>ren<br />
Leen Zevenbergen pleit er in <strong>dit</strong> boek voor dat managers 'hun baard zou<strong>de</strong>n laten staan'. Hiermee wil<br />
hij zeggen dat het noodzakelijk is dat he<strong>de</strong>ndaagse managers tijd maken om hun stropdas af te doen,<br />
en met <strong>de</strong> benen op het bureau en met een fris hoofd zich bezinnen op welke wijze hun me<strong>de</strong>werkers<br />
gelukkig kunnen zijn in/op hun werk. Echte antwoor<strong>de</strong>n vind je niet in <strong>dit</strong> boek. Wel reikt <strong>de</strong> auteur een<br />
viertal pistes aan die je als voorwaar<strong>de</strong> kunt beschouwen opdat me<strong>de</strong>werkers <strong>de</strong> nodige 'fun' kunnen<br />
beleven in hun job. Piste één is 'creativiteit stimuleren' op het werk. Daarvoor is het nodig dat me<strong>de</strong>werkers<br />
meer moeten kunnen 'spelen', spelen met i<strong>de</strong>eën. Belangrijke randvoorwaar<strong>de</strong> hierbij is dat<br />
managers hun me<strong>de</strong>werkers ook <strong>de</strong> tijd geven om eens 'niks' te doen. Tegelijk merkt Zevenbergen op<br />
dat overdreven regelgeving creativiteit in <strong>de</strong> weg staat. Er moet volgens hem een goe<strong>de</strong> balans zijn tussen<br />
Or<strong>de</strong> en Chaos. De Chaos is er om <strong>de</strong> flexibiliteit en creativiteit te bewaren; <strong>de</strong> Or<strong>de</strong> is er om <strong>de</strong> productiviteit<br />
en efficiency te garan<strong>de</strong>ren.<br />
Een twee<strong>de</strong> piste benoemt hij als 'zin voor innovatie'. Een bedrijf dat innovatie omarmt, wordt volgens<br />
Zevenbergen meteen ook een leuker bedrijf. Om echt tot innovatie te kunnen komen, zijn een hoop<br />
elementen nodig: <strong>de</strong> visie, <strong>de</strong> droom, <strong>de</strong> ambitie en niet in het minst <strong>de</strong> mogelijkheid om te mislukken.<br />
Dit is niet zo eenvoudig meent Zevenbergen, en toch <strong>de</strong> moeite waard. Een <strong>de</strong>r<strong>de</strong> piste bestaat volgens<br />
<strong>de</strong> auteur uit 'het on<strong>de</strong>rnemen'. Hij vat <strong>dit</strong> samen in <strong>de</strong> vijf D's: Dromen, Denken, Durven, Doen en<br />
Doorzetten. Best in die volgor<strong>de</strong>, maar soms kun je eerst Durven en dan pas Denken plaatsen, an<strong>de</strong>rs<br />
komt het er misschien nooit <strong>van</strong>. Om goed te on<strong>de</strong>rnemen moet je tussen je klanten staan, en <strong>de</strong> klant<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3767
altijd laten voorgaan. Best laat je zelfs <strong>de</strong> klant meewerken aan <strong>de</strong> nieuwe creatie.<br />
Tenslotte spreekt Zevenbergen <strong>van</strong> een laatste piste: het sprankelend inspireren. Hij bepleit dat me<strong>de</strong>werkers<br />
plezier zou<strong>de</strong>n hebben in hun werk (wat iets an<strong>de</strong>rs is dan plezier op het werk!). Managers<br />
vin<strong>de</strong>n vaak wel dat plezier in het werk belangrijk is, maar het mag niets kosten. Volgens Zevenbergen<br />
moeten managers goed voor ogen hou<strong>de</strong>n dat me<strong>de</strong>werkers hun organisatie behan<strong>de</strong>len zoals ze door<br />
hun organisatie behan<strong>de</strong>ld wor<strong>de</strong>n. Plezier in je werk heeft niets met feesten te maken, maar met<br />
collega's, met je werkomgeving, met <strong>de</strong> 'flow' waarin je verkeert. Het is belangrijk te zien dat gelukkige<br />
me<strong>de</strong>werkers, me<strong>de</strong>werkers die flow beleven in hun werk niet zozeer geld kosten, maar ook geld<br />
opbrengen!<br />
Zevenbergen besluit zijn lezenswaardig boek met <strong>de</strong> reflectie over lei<strong>de</strong>rschap. Organisaties kunnen best<br />
bezield en geïnspireerd zijn zon<strong>de</strong>r een inspireren<strong>de</strong> lei<strong>de</strong>r. Maar tegelijk kunnen er ook inspireren<strong>de</strong><br />
lei<strong>de</strong>rs voorkomen zon<strong>de</strong>r een inspireren<strong>de</strong> organisatie. Een belangrijke voorwaar<strong>de</strong> opdat <strong>de</strong> lei<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
organisatie kan inspireren en begeesteren is authenticiteit, een dui<strong>de</strong>lijk visie op <strong>de</strong> toekomst, een<br />
hel<strong>de</strong>r en krachtig verhaal dat begrijpelijk is en dat mensen inspireert. Dit is ook wat Leen Zevenbergen<br />
ons brengt in <strong>dit</strong> boek.<br />
Dorine Cool, WZC Zonnehove - Sint-Denijs-Westrem<br />
A. GRÜN, Hartstocht. Leven met spiritualiteit, Ten Have, Kampen, 2007.<br />
Met een aantal profeten <strong>van</strong> het zware kaliber als Elia en Amos, die vurig en vol hartstocht hebben<br />
gevochten voor gerechtigheid, en met <strong>de</strong> vurige tongen waarmee Jezus' Geest zich met Pinksteren uitstortte<br />
over <strong>de</strong> apostelen, heeft Anselm Grün alles langs zijn kant om een boekje (slechts 64 pagina's)<br />
over hartstocht en christelijke spiritualiteit te schrijven. In vier hoofdstukken ontplooit hij het hele<br />
thema: 1. wat is spiritualiteit? 2. wat is christelijke spiritualiteit 3. spiritualiteit en levenskunst<br />
4. spiritualiteit en hartstocht. Al naar gewoonte verwijst <strong>de</strong> auteur naar <strong>de</strong> geschriften <strong>van</strong> <strong>de</strong> vroege<br />
monniken, die een negental hartstochten on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n. Belangrijk is volgens hem <strong>de</strong>ze hartstochten<br />
te leren kennen, want zij kunnen je enerzijds naar <strong>de</strong> afgrond voeren (wanneer je je erdoor laat bepalen)<br />
of kunnen an<strong>de</strong>rzijds een belangrijke bron <strong>van</strong> levensenergie en creativiteit zijn. Gezon<strong>de</strong> integratie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> hartstochten in je leven is voor hem <strong>de</strong> weg die wij allen te gaan hebben. Daaruit komt een<br />
geaar<strong>de</strong> én hartstochtelijke spiritualiteit voort.<br />
Even raakt <strong>de</strong> auteur het thema 'spiritualiteit en werk' aan. Hij vindt het een ware oefening om in <strong>de</strong><br />
juiste houding bij het werk te zijn. Hij stelt dat het belangrijk is je aan je werk over te geven, veeleer<br />
dan je werk te gebruiken en alles om onszelf te laten draaien. Een echte oefening in <strong>de</strong>emoed dus!<br />
Hij sluit het boekje af met <strong>de</strong> be<strong>de</strong>nking dat een christelijke spiritualiteit steeds zal proberen bei<strong>de</strong><br />
polen <strong>van</strong> gebed en werk, <strong>van</strong> mystiek en politiek, <strong>van</strong> gevecht en contemplatie op nieuwe manieren<br />
met elkaar te verbin<strong>de</strong>n.<br />
Een hel<strong>de</strong>r boekje, dat doorstoot tot <strong>de</strong> kern <strong>van</strong> ons christelijk geloof en dat aanzet tot hartstochtelijk<br />
leven en werken. Een lezenswaardige kleinood, die werd geschreven naar aanleiding <strong>van</strong> <strong>de</strong> maand<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> spiritualiteit in oktober-november 2007!<br />
Marc Van Wesemael, vzw Zorg-Saam<br />
L. SCHUIJT, Met ziel en zakelijkheid. Paradoxen in lei<strong>de</strong>rschap,<br />
Scriptum, Schiedam, 2001.<br />
Het boek <strong>van</strong> Lenette Schuijt begint met <strong>de</strong> gedachte dat in onze samenleving een groeien<strong>de</strong> belangstelling<br />
is naar zingeving en dat <strong>de</strong> leidinggeven<strong>de</strong>n <strong>van</strong>daag moeten zorgen voor inspiratie en daartoe<br />
<strong>de</strong> nodige con<strong>dit</strong>ies scheppen. Dit is ongetwijfeld juist, maar moet <strong>de</strong> leidinggeven<strong>de</strong> niet evenzeer zich<br />
68<br />
Uitgelezen
er<strong>van</strong> bewust zijn dat me<strong>de</strong>werkers in <strong>de</strong> keuze <strong>van</strong> hun werk zelf al kunnen kiezen voor <strong>de</strong> zin die aangepast<br />
is aan hun mogelijkhe<strong>de</strong>n en verlangens? Zin kan daarenboven ook gevon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n door <strong>de</strong><br />
eigen invulling die me<strong>de</strong>werkers aan hun job geven of door factoren zoals collega's, een goe<strong>de</strong> combinatie<br />
tussen werk & gezin,…<br />
Ziel en zakelijkheid lijken volgens <strong>de</strong> auteur vaak tegenover elkaar te staan in organisaties. Onze<br />
ervaring is, dat <strong>dit</strong> in <strong>de</strong> zorgsector niet zó'n contrast is en dat het thema 'kwaliteit <strong>van</strong> zorg' het brandpunt<br />
is waarrond onze me<strong>de</strong>werkers zich willen verzamelen en waarvoor zij zich willen engageren. Wel<br />
merken wij dat me<strong>de</strong>werkers worstelen met werkdruk die hen niet steeds toelaat <strong>de</strong> gewenste kwaliteit<br />
te bereiken. Misschien ligt hier wel een belangrijk knelpunt voor <strong>de</strong> zingeving in <strong>de</strong> zorg?<br />
De paradox dat lei<strong>de</strong>rschap ge<strong>van</strong>gen zit tussen 'kortetermijn<strong>de</strong>nken' en 'langetermijn<strong>de</strong>nken' is wat<br />
ons betreft min<strong>de</strong>r herkenbaar, temeer daar onze organisatie zich ook expliciet inlaat met <strong>de</strong> 'lange<br />
termijnvisie' en on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re door <strong>de</strong> opdrachtverklaring die hieraan concrete invulling geeft.<br />
Wat ons in het boek bijzon<strong>de</strong>r heeft getroffen is dat authentiek lei<strong>de</strong>rschap 'met ziel en zakelijkheid'<br />
volgens <strong>de</strong> auteur '<strong>van</strong> binnenuit' is geïnspireerd. Lenette Schuijt houdt dan ook een groot pleidooi voor<br />
een cultuur <strong>van</strong> verinnerlijking: expliciete ruimte voor innerlijkheid, verwerking <strong>van</strong> emoties, intervisie<br />
(zowel formeel als informeel georganiseerd), het relativeren <strong>van</strong> jezelf, je laten lei<strong>de</strong>n door iets groter,<br />
erin geloven dat niet enkel het doel maar ook <strong>de</strong> weg belangrijk is,…<br />
Soms wordt <strong>de</strong> auteur naar mijn persoonlijk oor<strong>de</strong>el wat 'zweverig' als het gaat om me<strong>dit</strong>atie, aandacht<br />
voor a<strong>de</strong>mhaling,… wat volgens haar moet lei<strong>de</strong>n tot dichter bij jezelf en je inspiratie komen. De zoektocht<br />
hiernaar is belangrijk, maar vult ie<strong>de</strong>r <strong>van</strong> ons op zijn eigen manier in: tot rust en inzicht komen<br />
tij<strong>de</strong>ns het werken in je tuin, tij<strong>de</strong>ns het sporten,… Ook dan kun je - ongeforceerd - in verbinding komen<br />
met het diepere in jezelf. Van <strong>de</strong>rgelijke tips had ze er gerust meer kunnen vermel<strong>de</strong>n, bij <strong>de</strong> vele tips<br />
die ze al heeft opgenomen in haar boek. Het zou het boek in zekere zin wat meer 'down to the earth'<br />
hebben gemaakt.<br />
Wouter Van <strong>de</strong>r Vurst, WZC Sint-Antonius - Grembergen<br />
M. VAN DEN BERG, De laatste eer. Over het voorberei<strong>de</strong>n <strong>van</strong> het laatste afscheid,<br />
Meinema, 2007.<br />
Vroeg of laat gebeurt het elkeen: iemand uit <strong>de</strong> naaste omgeving sterft. De aandacht gaat naar <strong>de</strong> overle<strong>de</strong>ne,<br />
naar het voorberei<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitvaart. Dit laatste afscheidsmoment roept soms heel wat<br />
vragen op. Vanuit zijn praktijkervaring wil <strong>de</strong> auteur mensen op weg zetten om aan hun dierbare een<br />
eervolle en unieke uitvaart te geven. Het boekje geeft een antwoord op praktische vragen zoals welke<br />
kist te kiezen, waar opbaren en begraven, welke kleding te dragen, hoe kin<strong>de</strong>ren bij <strong>de</strong> uitvaart betrekken,<br />
enz. Hoewel <strong>dit</strong> boekje dui<strong>de</strong>lijk in een Ne<strong>de</strong>rlandse setting is geschreven, kunnen ook Vlamingen<br />
verschillen<strong>de</strong> handvaten en tips uit <strong>dit</strong> boekje halen.<br />
'De laatste eer' is een handige gids zowel voor professionelen als voor <strong>de</strong> gewone man in <strong>de</strong> straat, om<br />
vorm te geven een uitvaart 'die <strong>de</strong> overle<strong>de</strong>ne niet verheerlijkt, maar recht doet aan zijn leven en sterven'.<br />
S. VANDEN HEEDE, Een bed bij het raam, Uitgeverij Lannoo, 2007.<br />
Uitgelezen<br />
Stans moe<strong>de</strong>r moet op een dag naar het ziekenhuis. Voordat ze in <strong>de</strong> auto stapt, draait ze zich lachend<br />
om en zwaait naar Stan. Na <strong>de</strong> operatie gaat Stan met papa op bezoek. Kom je naar huis? vraagt Stan<br />
aan z'n moe<strong>de</strong>r. Nu nog niet, later, als ik beter ben, belooft mama. Stan wacht vol hoop en ongeduld<br />
op <strong>de</strong> thuiskomst <strong>van</strong> zijn moe<strong>de</strong>r, maar wanneer het zover is blijkt het allemaal an<strong>de</strong>rs te verlopen<br />
dan hij had gedacht. Mama is niet beter, ze is altijd moe en moet veel rusten. Daarom hebben ze voor<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3769
haar een nieuw bed gezet, bene<strong>de</strong>n bij het raam. Stan blijft toekomstplannen maken voor zijn moe<strong>de</strong>r<br />
tot op het moment dat papa vertelt dat mama zo ziek is dat ze nooit meer beter wordt…<br />
Voor mensen in soortgelijke situaties zullen er heel wat herkenbare en ontroeren<strong>de</strong> passages in het boek<br />
voorkomen. Het is een mooie weergave <strong>van</strong> wat zich bij het na<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> levensein<strong>de</strong> <strong>van</strong> een geliefd<br />
persoon allemaal kan afspelen in <strong>de</strong> beleving <strong>van</strong> een kind. De gewone dingen <strong>van</strong> het leven komen<br />
plots in een an<strong>de</strong>r daglicht te staan. Ook <strong>de</strong> verrassingscake met een wensboon erin krijgt in <strong>dit</strong> boek<br />
wel een heel aparte betekenis... maar om die te weten te komen moet je het vlotgeschreven boekje zelf<br />
maar eens lezen en je laten ontroeren door <strong>dit</strong> gevoelig en intiem portret <strong>van</strong> een kleine jongen die het<br />
na<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> verlies <strong>van</strong> z'n moe<strong>de</strong>r probeert een plaats te geven.<br />
Dit aangrijpend boek met sfeervolle illustraties <strong>van</strong> Jan De Kin<strong>de</strong>r werd geschreven op vraag <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Fe<strong>de</strong>ratie Palliatieve Zorg Vlaan<strong>de</strong>ren. Het kan een on<strong>de</strong>rsteuning zijn bij het ter sprake brengen <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong>rgelijke thema's en is zeker een aanra<strong>de</strong>r voor jong en oud.<br />
Elke Janssoone, BuSO Spermalie<br />
M. FREDERIKS (red.), Bijbelse figuren in <strong>de</strong> islamitische tra<strong>dit</strong>ie,<br />
Uitgeverij Meinema, Zoetermeer, 2007.<br />
Ie<strong>de</strong>reen die verhalen doorvertelt, past <strong>de</strong> verhalen aan <strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n en het publiek waarvoor<br />
het verhaal verteld wordt. De verteller laat hier en daar wat weg of voegt iets toe om datgene wat hij<br />
belangrijk vindt beter te laten uitkomen. Dat is zeker zo met invloedrijke verhalen uit religieuze tra<strong>dit</strong>ies.<br />
In <strong>de</strong>ze boeien<strong>de</strong> bun<strong>de</strong>l wordt beschreven hoe acht figuren uit <strong>de</strong> bijbelse tra<strong>dit</strong>ies hun plaats gekregen<br />
hebben in <strong>de</strong> islamitische tra<strong>dit</strong>ie. In <strong>de</strong> Koran vormen <strong>de</strong> overleveringen <strong>van</strong> <strong>de</strong> grote profeet<br />
Mohammed <strong>de</strong> leidraad. Maar op veel plaatsen komen an<strong>de</strong>re profeten voor het voetlicht. Soms uitvoerig,<br />
vaak slechts fragmentarisch. De tekst <strong>van</strong> <strong>de</strong> Koran zelf en <strong>de</strong> exegese <strong>van</strong> <strong>de</strong> Koran moeten volgens<br />
sommigen voldoen<strong>de</strong> zijn om tot een goe<strong>de</strong> interpretatie te komen. An<strong>de</strong>ren zochten en zoeken echter<br />
'aanvulling' of 'aanpassing' met inzichten die voortvloeien uit het heel eigen genre <strong>van</strong> <strong>de</strong> profetenverhalen,<br />
waarbij veelvuldig en op heel eigen wijze geput wordt uit <strong>de</strong> joodse, rabbijnse uitleg <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Thora en mon<strong>de</strong>linge of schriftelijke toelichtingen.<br />
In <strong>de</strong> bijdragen wordt rekening gehou<strong>de</strong>n met lezers die niet vertrouwd zijn met <strong>de</strong> terminologie uit <strong>de</strong><br />
islamitische tra<strong>dit</strong>ie. Het Arabische jargon wordt steeds vertaald en uitgelegd. Daarbij wordt <strong>de</strong> humor<br />
die in veel <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze verbeeldingen <strong>van</strong> grote bijbelse figuren doorklinkt, niet uit <strong>de</strong> weg gegaan. De<br />
grootste kracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> bijdragen ligt in <strong>de</strong> nadruk die <strong>de</strong> auteurs leggen op <strong>de</strong> actuele invloed die <strong>de</strong>ze<br />
verhalen kunnen hebben.<br />
Zo ziet Martha Fre<strong>de</strong>riks in haar bijdrage over Hagar het grote belang <strong>van</strong> het doorleef<strong>de</strong> vertrouwen<br />
op God en dat <strong>dit</strong> vertrouwen een bemoedigen<strong>de</strong> stimulans kan zijn voor hen die een emancipatie <strong>van</strong><br />
moslimvrouwen nastreven. Zij lar<strong>de</strong>ert haar bijdrage met een 'intermezzo' <strong>van</strong> <strong>de</strong> he<strong>de</strong>ndaagse<br />
dichteres Mohja Kahfi, dat <strong>de</strong> uitvoerig geannoteer<strong>de</strong> studie meteen een he<strong>de</strong>ndaags gezicht geeft.<br />
In een bondige en min<strong>de</strong>r gemakkelijk te volgen bijdrage gaat Bernd Radtke, specialist in <strong>de</strong> historische<br />
ontwikkeling <strong>van</strong> het islamitische <strong>de</strong>nken, in op <strong>de</strong> rol die Abraham in <strong>de</strong> islamitische tra<strong>dit</strong>ie speelt.<br />
Nico Landman beschrijft hoe <strong>de</strong> figuur <strong>van</strong> Lot in alle drie <strong>de</strong> tra<strong>dit</strong>ies verweven blijft met '<strong>de</strong> zon<strong>de</strong><br />
<strong>van</strong> Sodom', welke die nu ook precies mag zijn (geweest). Op een secure maar tegelijk boeien<strong>de</strong> wijze<br />
laat hij zien hoe menselijke zwakhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> Lot in islamitische vertellingen on<strong>de</strong>r het tapijt geveegd<br />
wor<strong>de</strong>n. Een profeet kan immers niet zondigen. Juist door <strong>de</strong> aanpassingen wordt het een verhaal waar<strong>van</strong><br />
het publiek zowel kan huiveren als genieten; prediking en volksvermaak.<br />
Karel Steenbrink heeft twee bijdragen geleverd. In <strong>de</strong> eerste laat hij zien hoe <strong>de</strong> koranpassages over <strong>de</strong><br />
profeet Noach die weerstand on<strong>de</strong>rvond toen hij <strong>de</strong> ene God predikte, <strong>de</strong> moeilijkhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />
70<br />
Uitgelezen
Mohammed toen hij als profeet opstond, weerspiegelen. Steenbrink vertelt meteen ook hoe zijn uitleg<br />
in Indonesië ont<strong>van</strong>gen werd.<br />
Zijn twee<strong>de</strong> bijdrage is een weergave <strong>van</strong> zijn afscheidsre<strong>de</strong> als hoogleraar waarin hij <strong>de</strong> historischkritische<br />
metho<strong>de</strong> loslaat op <strong>de</strong>len in <strong>de</strong> Koran die over Mozes gaan. Hieruit blijkt dat <strong>de</strong> Koran niet<br />
alleen put uit <strong>de</strong> Bijbel en <strong>de</strong> Talmoed, maar ook uit een arsenaal <strong>van</strong> mon<strong>de</strong>linge overleveringen. Hij<br />
besluit dat Mozes een belangrijke verbinding kan vormen tussen <strong>de</strong> drie religieuze tra<strong>dit</strong>ies, omdat<br />
Mozes een migrant was en <strong>van</strong> religieus standpunt wist te veran<strong>de</strong>ren.<br />
'De' Islam wordt <strong>van</strong>daag al te vaak in verband gebracht met geweld. Harry Mintjes moet zich in zijn<br />
bijdrage over Saul baseren op slechts één passage waarin <strong>de</strong>ze koning in <strong>de</strong> Koran voorkomt. Toch acht<br />
hij wat er verteld wordt over Saul <strong>van</strong> cruciaal belang in <strong>de</strong> ook actuele gedachtewisseling over het<br />
gebruik <strong>van</strong> geweld en <strong>de</strong> zogenaam<strong>de</strong> 'rechtvaardige oorlog'.<br />
De islamitische geleer<strong>de</strong> Bunyamin Duran beschrijft <strong>de</strong> wijze koning Salomo. Verzen uit <strong>de</strong> Koran<br />
wor<strong>de</strong>n geciteerd waarin Salomo voorkomt als hij <strong>de</strong> koningin <strong>van</strong> Saba ontmoet en haar als gelijke<br />
beschouwt, maar ook een Salomo die nauwe relaties met mieren, paar<strong>de</strong>n, vogels en planten on<strong>de</strong>rhoudt.<br />
Salomo, zo laat Duran zien, kan een mo<strong>de</strong>l zijn voor gelovigen dat hen aanzet om zich op <strong>de</strong><br />
schoonheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> schepping en <strong>de</strong> meest alledaagse dingen te concentreren en daardoor op God.<br />
De laatste bijdrage gaat over Jona en is <strong>van</strong> <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> Gé Speelman, docente godsdienstwetenschappen.<br />
Zij vergelijkt hoe Jona naar voren komt in <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> tra<strong>dit</strong>ies en stelt zich dan <strong>de</strong> vraag of Jona<br />
een voorbeeld kan zijn voor gelovigen. Al zoekend op het internet leest zij hoe Jona een mo<strong>de</strong>rne<br />
i<strong>de</strong>ntificatiefiguur kan zijn, zowel als het gaat om hoe het wèl, als hoe het niet moet. Een verhaal dat<br />
zegt dat mensen zich niet hoeven neer te leggen bij een onafwendbaar noodlot.<br />
Jammer dat hier en daar <strong>de</strong> corrector wat spellingsfouten heeft laten staan en dat er wat inconsequenties<br />
in het notenapparaat <strong>van</strong> enkele bijdragen voorkomen. Maar oprecht: een bun<strong>de</strong>l om aan te<br />
bevelen, vol menselijke en won<strong>de</strong>rlijke verhalen die ogen kunnen openen voor tra<strong>dit</strong>ies die misschien<br />
<strong>de</strong> onze niet zijn, maar die verteld wor<strong>de</strong>n om mee te leven.<br />
Frank <strong>van</strong> Gerven<br />
J. GELDHOF, Geloof - Systeem - Verwon<strong>de</strong>ring. Kennismaken met<br />
theologie, NV Uitgeverij Altiora Averbo<strong>de</strong>, 2007.<br />
Uitgelezen<br />
Joris Geldhof is theoloog en docent aan <strong>de</strong> faculteit Godgeleerdheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> KU Leuven. Hij schrijft <strong>de</strong>ze<br />
inleiding in <strong>de</strong> theologiebeoefening als een essay. Dat verklaart misschien <strong>de</strong> vrije toon <strong>van</strong> het hele<br />
werk. Het kan goed dienst doen als een inleiding voor stu<strong>de</strong>nten, maar ook voor an<strong>de</strong>ren die nog niet<br />
zo vertrouwd zijn met <strong>de</strong> eigenheid <strong>van</strong> het theologische <strong>de</strong>nken. De auteur staat dui<strong>de</strong>lijk in <strong>de</strong> christelijke,<br />
gelovige tra<strong>dit</strong>ie en hij ver<strong>de</strong>digt die zon<strong>de</strong>r in ou<strong>de</strong> apologetiek te vervallen. Wel is het jammer<br />
dat hij ervoor gekozen heeft geen notenapparaat toe te voegen. In een nawoord verwijst hij wat<br />
summier naar <strong>de</strong> geleer<strong>de</strong>n naar wie hij geluisterd en <strong>de</strong> geleer<strong>de</strong> werken waaruit hij geput heeft.<br />
In een overzichtelijke inleiding verklaart hij <strong>de</strong> drie kernwoor<strong>de</strong>n uit <strong>de</strong> titel. Een goe<strong>de</strong> en oprechte<br />
theologiebeoefening kan geen <strong>van</strong> <strong>de</strong> drie pijlers veronachtzamen, want dan zou men <strong>de</strong> takken waarop<br />
het godgeleer<strong>de</strong> <strong>de</strong>nken rust, afzagen. Hij pleit voor een evenwichtige manier <strong>van</strong> reflecteren. Theologie<br />
is “<strong>van</strong>, over en tot God spreken en <strong>de</strong>nken” (p. 72). Het begrip 'systeem' staat niet voor niets tussen <strong>de</strong><br />
begrippen 'geloof' en verwon<strong>de</strong>ring' in.<br />
Het eerste <strong>de</strong>el 'Rondom <strong>de</strong> theologie' begint met een beschrijving <strong>van</strong> ervaren wantrouwen tegenover<br />
<strong>de</strong> theologie. Daar legt Geldhof op een originele manier vormen en bronnen <strong>van</strong> ervaren vertrouwen<br />
naast. Nadrukkelijk plaatst hij <strong>de</strong> theoloog in het moeilijke, maar vruchtbare spanningsveld tussen<br />
geloof, cultuur en samenleving.<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3771
In het twee<strong>de</strong> <strong>de</strong>el 'Binnenin <strong>de</strong> theologie' beschrijft hij manieren <strong>van</strong> 'over God spreken', vindplaatsen<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> theologie en <strong>de</strong> eigen werkwijzen die <strong>de</strong> theologiebeoefening hanteert. Dit doet hij aan <strong>de</strong> hand<br />
<strong>van</strong> vijf polaire begrippenparen: <strong>de</strong>scriptief en normatief; a priori en a posteriori; narratief en <strong>de</strong>monstratief;<br />
analytisch en synthetisch; empirisch en visionair.<br />
In <strong>dit</strong> overzichtelijke en doorwrochte ge<strong>de</strong>elte legt hij een <strong>de</strong>gelijke basis voor theologiebeoefening.<br />
Van daaruit bekijkt hij <strong>de</strong> opdrachten die <strong>de</strong> theologie zichzelf moet stellen en gaat hij uitvoerig in op<br />
verschillen<strong>de</strong> stijlen binnen <strong>de</strong> theologie en ziet hij vijf 'partners' met wie <strong>de</strong> theologie moet samenwerken:<br />
<strong>de</strong> filosofie, <strong>de</strong> taal- en tekststudie, <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis, <strong>de</strong> religiewetenschap en menswetenschappen<br />
als <strong>de</strong> pedagogie, <strong>de</strong> psychologie en <strong>de</strong> sociologie, die hij on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> wel heel bre<strong>de</strong> term 'therapie'<br />
eigenlijk te beknopt beschrijft.<br />
Een pleidooi voor sensitiviteit en voor een evenwichtig én gedreven spreken vormt het besluit <strong>van</strong> het<br />
werk. Jammer is dat juist in <strong>dit</strong> laatste ge<strong>de</strong>elte nogal wat fouten tegen zinsbouw en spelling voorkomen,<br />
alsof <strong>de</strong> corrector daar geen tijd meer had. Misschien dat potentiële lezers wat afgeschrikt<br />
wor<strong>de</strong>n om opnieuw een studieuze inleiding te gaan lezen. Maar dank zij <strong>de</strong> overzichtelijkheid en vaak<br />
originele invalshoeken is <strong>dit</strong> werk goed leesbaar en ook voor <strong>de</strong> 'afgestu<strong>de</strong>er<strong>de</strong>' theoloog geen<br />
overbodige kost.<br />
Frank <strong>van</strong> Gerven<br />
J. AGTEN, E. HERREBOSCH, K. VERDUYN & L. VERVOORT,<br />
Bibliodrama begelei<strong>de</strong>n - Wegwijzers voor <strong>de</strong> praktijk, Uitgeverij Garant,<br />
Antwerpen/Apeldoorn, 219 p.<br />
De opleiding Bibliodrama & Religieuze verhalen in beweging bestaat in Vlaan<strong>de</strong>ren 15 jaar. Tijd, von<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> oplei<strong>de</strong>rs, om hun praktijkervaringen te bun<strong>de</strong>len, temeer omdat <strong>de</strong> interesse in het speels en nietmoraliserend<br />
omgaan met <strong>de</strong> bijbel stijgt. Enerzijds hopen <strong>de</strong> auteurs met hun boek een on<strong>de</strong>rbouw<strong>de</strong><br />
visie te geven op wat bibliodrama nu juist is voor al wie (kritisch) geïnteresseerd is, an<strong>de</strong>rzijds willen ze<br />
ook tegemoet komen aan <strong>de</strong> vraag <strong>van</strong> ou<strong>de</strong> en nieuwe cursisten die 'bij' willen blijven met <strong>de</strong><br />
ontwikkelingen in bibliodramaland. Naar mijn mening slagen ze glansrijk in bei<strong>de</strong> doelstellingen.<br />
Het boek is hel<strong>de</strong>r gestructureerd in drie grote <strong>de</strong>len: Wat is bibliodrama ? Hoe speel en begeleid je het?<br />
Welke concrete werkvormen zijn mogelijk op school en in het pastorale werkveld? De kracht <strong>van</strong> <strong>dit</strong><br />
boek ligt mijns inziens in <strong>de</strong> voortduren<strong>de</strong> zorg voor <strong>de</strong> kwetsbaarheid, <strong>de</strong> individuele ontwikkeling en<br />
het 'weten' <strong>van</strong> <strong>de</strong> bibliodramaspeler. Die speler kruipt in een bijbelse rol die hij graag wil verkennen,<br />
maar tegelijkertijd speelt hij daarin ook zichzelf. Zijn vragen, twijfels, houdingen, wanhoop, perspectieven<br />
en huidige leven zijn mee 'in het spel'. Bijbelverhaal en eigen leven kunnen elkaar daardoor soms<br />
diepgaand ontmoeten. Het vraagt dan ook veel <strong>van</strong> <strong>de</strong> begelei<strong>de</strong>r om recht te doen aan zowel <strong>de</strong><br />
individuele speler, het bijbelverhaal én <strong>de</strong> groep in zijn geheel. Dit praktijkboek geeft dan ook zin in en<br />
zin aan een ge<strong>de</strong>gen opleiding om <strong>de</strong>ze vaardighe<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> vingers te krijgen. Voor pastores die met<br />
groepen werken en graag creatief met (bijbelse) verhalen aan <strong>de</strong> slag willen blijven, is het daarom een<br />
aanra<strong>de</strong>r.<br />
De inleiding is <strong>van</strong> <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> prof. dr. Didier Pollefeyt, godsdienstpedagoog aan <strong>de</strong> faculteit<br />
Godgeleerdheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> KULeuven. In zijn bijdrage - een meerwaar<strong>de</strong> voor het boek ! - schetst hij <strong>de</strong><br />
oorsprong en <strong>de</strong> huidige plaats <strong>van</strong> bibliodrama in <strong>de</strong> nieuwste ontwikkelingen rond geloofscommunicatie<br />
en pleit hij voor een kwaliteitsvolle begeleiding. Moge het dui<strong>de</strong>lijk zijn: bibliodrama lééft in<br />
Vlaan<strong>de</strong>ren.<br />
72<br />
Uitgelezen<br />
Ann Verscuren
Uitgelezen<br />
S. KÖRVER, W. REGOUIN (red.), Professionele begeleiding en spiritualiteit. Pastorale supervisie<br />
na<strong>de</strong>r verkend, Houten, Bohn Stafleu <strong>van</strong> Loghum, 2007, 235 p.<br />
Wie <strong>de</strong>nkt dat een boek over pastorale supervisie slechts voor een klein groepje pastoraalsupervisoren<br />
<strong>van</strong> belang is, heeft het verkeerd voor. Supervisie draagt immers bij aan <strong>de</strong> groei in professionele begeleiding<br />
en spiritualiteit <strong>van</strong> pastores. En daar gaat <strong>dit</strong> boek over. Zowel <strong>de</strong> op<strong>de</strong>ling er<strong>van</strong> in behapbare<br />
artikels als <strong>de</strong> pastorale praktijkverhalen bie<strong>de</strong>n <strong>de</strong> lezer een gevarieer<strong>de</strong> kijk op <strong>de</strong> uitdagingen die<br />
pastores aangaan. Het diepgaan<strong>de</strong> en <strong>de</strong>gelijke boek is opgebouwd uit 11 bijdragen die telkens op een<br />
<strong>de</strong>elaspect <strong>van</strong> pastoraat en supervisie focussen.<br />
Na een nogal ingewikkeld verhaal <strong>van</strong> S. Körver over het verband tussen <strong>de</strong> historische evolutie <strong>van</strong><br />
supervisie en <strong>de</strong> klemtoon die in een bepaald tijdsgewricht al dan niet op <strong>de</strong> persoon <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor<br />
gelegd wordt, schrijft A. Lanser verfrissend over <strong>de</strong> persoon en het levensverhaal. On<strong>de</strong>r het motto "Wie<br />
praat niet graag over zichzelf" schetst zij zowel <strong>de</strong> mogelijkheids¬voorwaar<strong>de</strong>n om zichzelf te ont<strong>de</strong>kken<br />
door erkenning, als <strong>de</strong> noodzaak het eigen verhaal te vertellen als bestaansarticulatie. T. Witkamp<br />
schetst <strong>de</strong> existentiële dimensie <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor. Via een opstapje over <strong>de</strong> normatief-reflectieve professionaliteit<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor, belandt hij bij 'professionele lief<strong>de</strong>' die uitgaat naar <strong>de</strong> mens, als doel op<br />
zichzelf. De integratieve functie <strong>van</strong> spiritualiteit wordt door H. Zock uitgewerkt. Zij laat zien hoe nauw<br />
persoonlijke, spirituele en beroepsmatige ontwikkeling samenhangen. W. Smeets maakt on<strong>de</strong>rscheid<br />
tussen ethiek <strong>van</strong> supervisie, wat eer<strong>de</strong>r slaat op <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> supervisierelatie, en ethiek ín <strong>de</strong><br />
supervisie, te begrijpen als hoe pastores ethisch oor<strong>de</strong>len en pastorale thema's die aan bod komen.<br />
Waarop <strong>de</strong> supervisor moet letten om een valabel rolmo<strong>de</strong>l te zijn, brengt P. Vermeer ter sprake in<br />
'Supervisie als voorbeeldleren'. Door zijn eigen reflecties transparant te communiceren, en door zogenaam<strong>de</strong><br />
kernreflectie (reflectie op i<strong>de</strong>ntiteit en betrokkenheid) op gang te brengen bij <strong>de</strong> supervisant,<br />
biedt <strong>de</strong> supervisor een integrerend mo<strong>de</strong>l voor <strong>de</strong> praktijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor. In zijn bijdrage over omgaan<br />
met machteloosheid focust F. Kruyne op het eigene <strong>van</strong> het pastorale beroep: bij onoplosbaar lij<strong>de</strong>n<br />
aanwezig blijven. De spirituele kwaliteit <strong>van</strong> aanwezigheid biedt <strong>de</strong> meerwaar<strong>de</strong>. Willen pastores zelf<br />
niet opbran<strong>de</strong>n, dan hebben ze wel een dragen<strong>de</strong> gemeenschap nodig. F. <strong>van</strong> Hattum speelt met metaforen:<br />
door <strong>van</strong> positie te wisselen, doet <strong>de</strong> realiteit zich an<strong>de</strong>rs voor. Door vergelijkingen, een <strong>de</strong>tail<br />
naar voor te brengen of een beeld te gebruiken, kan <strong>de</strong> pastor zijn gespreks¬partners helpen zich op<br />
een an<strong>de</strong>re manier met <strong>de</strong> werkelijkheid te verbin<strong>de</strong>n. J. Lap brengt het pijnlijke maar weinig besproken<br />
thema <strong>van</strong> pastores in conflict ter sprake. Sommige pastores mel<strong>de</strong>n zich immers voor supervisie<br />
wanneer hun eigen 'lichtvoetigheid' verlamd dreigt te geraken door 'het zware instituut'. S. Körver staat<br />
stil bij <strong>de</strong> tijdsbeleving in pastoraat en supervisie. Hij laat zien hoe wij gedomineerd wor<strong>de</strong>n door <strong>de</strong><br />
kloktijd, terwijl creatieve antwoor<strong>de</strong>n op trage vragen pas rijpen in verhalen uit <strong>de</strong> tra<strong>dit</strong>ie. Ten slotte<br />
vat W. Regouin het boek samen. Zij merkt op dat in pastoraat en pastorale supervisie heel specifiek met<br />
mensen wordt omgegaan. De <strong>de</strong>skundigheid <strong>van</strong> pastores betreffen<strong>de</strong> <strong>de</strong> existentiële dimensie <strong>van</strong> het<br />
bestaan, hun nadruk op <strong>de</strong> persoon en zijn levensverhaal, oog voor spiritualiteit en ethiek, <strong>de</strong> kwaliteit<br />
<strong>van</strong> pastorale presentie en interventie, kortom <strong>de</strong> beroepsdimensie <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor heeft aan an<strong>de</strong>re<br />
beroepen heel wat te bie<strong>de</strong>n.<br />
Professionele begeleiding en spiritualiteit. Pastorale supervisie na<strong>de</strong>r verkend is prettig uitgegeven:<br />
naast <strong>de</strong> tekst is plaats voor eigen notities. Het is een veelzijdig en boeiend boek dat in het boekenrek<br />
<strong>van</strong> ie<strong>de</strong>re pastorale dienst thuishoort.<br />
Marina Riemslagh<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
3773
74<br />
Twee nieuwe publicaties in <strong>de</strong> reeks<br />
'Leuvense Cahiers voor Praktische Theologie'.<br />
Wie <strong>van</strong> één <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong> titels een boekbespreking wil maken, stuurt een mailtje naar Filip<br />
Zutterman, of neemt contact op met het redactiesecretariaat.<br />
A. LIÉGEOIS (red.), Schroomvol nabij. Pastorale begeleiding bij euthanasie,<br />
Uitgeverij Halewijn, 2008.<br />
Door <strong>de</strong> euthanasiewet komen pastores voor een nieuwe uitdaging te staan: patiënten kunnen<br />
concrete vragen om euthanasie stellen, die in sommige situaties wettelijk gegrond zijn, door <strong>de</strong> arts<br />
of <strong>de</strong> zorgverleners on<strong>de</strong>rsteund wor<strong>de</strong>n, maar niet aanvaardbaar zijn <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> visie <strong>van</strong> <strong>de</strong> kerk of<br />
<strong>de</strong> zorgvoorziening. Om <strong>de</strong>ze nieuwe problematiek te verhel<strong>de</strong>ren en te verdiepen, organiseer<strong>de</strong> het<br />
Aca<strong>de</strong>misch Centrum voor Praktische Theologie <strong>van</strong> <strong>de</strong> K.U.Leuven een studiedag waar<strong>van</strong> <strong>dit</strong> boek<br />
verslag uitbrengt.<br />
In het boek komen heel wat vragen aan bod. Een eerste reeks heeft te maken met euthanasie en <strong>de</strong><br />
euthanasiewet. Hoe kijken christenen aan tegen 'verlossing' uit het lij<strong>de</strong>n en euthanasie? Wat kunnen<br />
ze <strong>de</strong>nken <strong>van</strong> <strong>de</strong> huidige euthanasiewet en <strong>van</strong> <strong>de</strong> 'grijze zone' tussen euthanasie en palliatieve<br />
sedatie of pijnbestrijding? An<strong>de</strong>re vragen focussen op <strong>de</strong> pastorale begeleiding bij euthanasie. Hoe<br />
kunnen pastores patiënten begelei<strong>de</strong>n tussen <strong>de</strong> eerste formulering <strong>van</strong> <strong>de</strong> vraag en <strong>de</strong> eventuele<br />
uitvoering? Wat is <strong>de</strong> plaats <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor in het interdisciplinaire begeleidings-proces? Ten slotte zijn<br />
er ook vragen bij <strong>de</strong> grens <strong>van</strong> het leven. Op welke wijze kunnen pastores gebruik maken <strong>van</strong> rituelen<br />
en sacramenten? Hoe betrekken ze <strong>de</strong> familie? En welke begeleiding bie<strong>de</strong>n ze na het overlij<strong>de</strong>n?<br />
Met bijdragen en getuigenissen <strong>van</strong> Marc Desmet, Bert Van<strong>de</strong>rhaegen, Sabien Hons,<br />
Mieke Van Steelandt, Annick Pollefoort en Dirk Snackaert.<br />
D. POLLEFEYT en E. DE BOECK (red.), Daad-werkelijk. Rituelen en zegeningen<br />
<strong>van</strong>daag, Uitgeverij Halewijn, 2008.<br />
De huidige kerkervaring laat aanvoelen dat naast het aanbod <strong>van</strong> <strong>de</strong> sacramenten, er ruimte nodig is<br />
voor an<strong>de</strong>re rituelen en zegeningen. Mensen verlangen niet naar meer “woor<strong>de</strong>n”, maar wel naar<br />
gebaren en symbolen, spreken<strong>de</strong> zegeningen, waarin zij hun gevoelens tot uitdrukking brengen of<br />
uitgedrukt zien. Er is ongetwijfeld een heropleving <strong>van</strong> spiritualiteit. Maar spiritualiteit vraagt om<br />
structuur. Rituelen en zegeningen kanaliseren het menselijk zoeken en verlangen naar (V)verbon<strong>de</strong>nheid,<br />
zeker op belangrijke levensmomenten <strong>van</strong>af geboorte tot uitvaart.<br />
Hoe kunnen we als pastor met <strong>de</strong> concrete mens of gemeenschap in wisselen<strong>de</strong> levensomstandighe<strong>de</strong>n<br />
op weg gaan om op <strong>dit</strong> zoeken en verlangen naar een meer spreken<strong>de</strong> expressie antwoord te<br />
geven? Hoe zullen onze rituelen en zegeningen ontsnappen aan een verdoken magische bezwering<br />
en hoe kunnen ze uitgroeien tot authentieke vertolking <strong>van</strong> geloofservaring? De bijdragen in <strong>dit</strong> boek<br />
verdui<strong>de</strong>lijken hoe we, doorheen inzichten en praktijkervaring, met nieuwe en tra<strong>dit</strong>ionele zegeningen<br />
en rituelen kunnen omgaan en welk aanbod in <strong>de</strong> huidige kerkbeleving aangewezen lijkt.<br />
Met bijdragen <strong>van</strong> Paul Moyaert, Roger Burggraeve, Ine Van <strong>de</strong>n Eyn<strong>de</strong>,<br />
Marcel Barnard, Goedroen Juchtmans en Anne Van<strong>de</strong>nhoeck.<br />
Uitgelezen
Nieuws<br />
Studiedag: het focusmo<strong>de</strong>l voor pastorale zorg en het management<br />
in <strong>de</strong> gezondheidszorg • vrijdag 29 februari 2008<br />
De 'kleine aula' in Leuven - welbekend bij alle<br />
godsdienstwetenschappers - heet enkel 'kleine<br />
aula' omdat er twee hele grote aula's naast<br />
liggen. Het betekent niet dat er niet veel volk<br />
in kan, of dat er geen grootse dingen kunnen<br />
gebeuren. Dat bewees het Aca<strong>de</strong>misch<br />
Centrum voor Praktische Theologie op haar<br />
jongste studiedag over het focusmo<strong>de</strong>l in <strong>de</strong><br />
gezondheidszorg.<br />
Na een situeren<strong>de</strong> inleiding door Dr. A. Liégeois<br />
nam Dr. K. Vanhaecht (Centrum voor ziekenhuis-<br />
en verpleegwetenschap te Leuven) het<br />
woord. Algauw bleek dat Dr. Vanhaecht een<br />
begenadigd (powerpoint-) presentator is: in<br />
het halfuur dat hem was toegemeten (waarom<br />
zo weinig?) presenteer<strong>de</strong> hij het publiek een<br />
aantal inzichten <strong>van</strong>uit het management<br />
perspectief op <strong>de</strong> gezondheidszorg. Het werd<br />
een stimulerend pleidooi om pastorale zorg op<br />
te nemen in <strong>de</strong> klinische zorgpa<strong>de</strong>n die een<br />
ziekenhuisverblijf tegenwoordig in kwalitatief<br />
goe<strong>de</strong> banen moeten lei<strong>de</strong>n. Enkele uitdagingen<br />
aan het adres <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor: transparantie<br />
(welke bijdrage/meerwaar<strong>de</strong> heb je geleverd in<br />
het contact met <strong>de</strong> patiënt?), rapportage (waar<br />
en hoe leg je verslag af <strong>van</strong> je werk?), objectiviteit<br />
(staven met cijfermateriaal), kortom:<br />
bewijs je meerwaar<strong>de</strong> en efficiëntie in <strong>de</strong> voorziening!<br />
Expertisenetwerk zorgpastoraat<br />
Op 8 januari 2008 kwam het expertisenetwerk<br />
zorgpastoraat voor <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> keer samen. Een<br />
groepje pastores werkzaam in <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />
en le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> het Aca<strong>de</strong>misch Centrum<br />
voor Praktische Theologie buigen zich samen<br />
over <strong>de</strong> profilering en eigenheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale<br />
zorg in <strong>de</strong> gezondheidszorg. In een eerste<br />
Ik <strong>de</strong>nk dat <strong>de</strong> meeste pastores hier<strong>van</strong> overtuigd<br />
zijn. De vraag is hoe <strong>dit</strong> gerealiseerd<br />
moet wor<strong>de</strong>n. Dr. A. Van<strong>de</strong>nhoeck stel<strong>de</strong> als<br />
repliek op <strong>de</strong>ze vraag het 'focusmo<strong>de</strong>l voor<br />
pastorale zorg' voor. Twee hoogtepunten waren<br />
(1) het mo<strong>de</strong>l voor functionele registratie <strong>van</strong><br />
het pastorale han<strong>de</strong>len, en (2) het 10-stappenplan<br />
om concreet mee aan <strong>de</strong> slag te gaan. Het<br />
leidt geen twijfel dat het focusmo<strong>de</strong>l tegemoet<br />
komt aan veel <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitdagingen waarmee<br />
pastores geconfronteerd wor<strong>de</strong>n. Er is<br />
echter nog veel werk aan <strong>de</strong> winkel vóór <strong>de</strong><br />
vruchten <strong>van</strong> <strong>dit</strong> mo<strong>de</strong>l voelbaar zijn op <strong>de</strong><br />
werkvloer (niet alleen in <strong>de</strong> acute ziekenhuizen<br />
maar ook in <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re sectoren <strong>van</strong> zorg en<br />
welzijn). Een stap in <strong>de</strong> goe<strong>de</strong> richting is alvast<br />
het leertraject dat in 2008-2009 aangebo<strong>de</strong>n<br />
wordt (zie p. 77).<br />
De studienamiddag werd afgesloten met een<br />
(te korte) plenaire discussie, en met <strong>de</strong> voorstelling<br />
<strong>van</strong> het boek Schroomvol nabij.<br />
Pastorale begeleiding bij euthanasie (een<br />
nieuwe publicatie in <strong>de</strong> reeks Cahiers voor<br />
Praktische Theologie). Ik zie vol spanning uit<br />
naar het boek naar aanleiding <strong>van</strong> <strong>de</strong> studiedag<br />
over het focusmo<strong>de</strong>l!<br />
Pieter Van<strong>de</strong>casteele<br />
fase werd geluisterd naar en gereflecteerd over<br />
<strong>de</strong> praktijkverhalen <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>elnemers. De uitdagingen<br />
en vragen wer<strong>de</strong>n in kaart gebracht.<br />
In <strong>de</strong> discussies botsten we algauw op <strong>de</strong> veelheid<br />
aan termen waarmee we onszelf , onze<br />
doelgroep en ons werk benoemen Een begripsverhel<strong>de</strong>ring<br />
- en afbakening drong zich op.<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1 3775
Dit werd het eerste doel <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> bijeenkomst:<br />
een systematische verkenning <strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong><br />
begrippenclusters rond <strong>de</strong> pastor, <strong>de</strong><br />
pastorant en zingeving en spiritualiteit.<br />
Vervolgens gingen we op zoek naar <strong>de</strong> plaats<br />
en i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale zorg in <strong>de</strong> totale<br />
zorg. De uitwisseling achteraf bracht ons tot<br />
<strong>de</strong> vraag in wat precies <strong>de</strong> pastor en <strong>de</strong> zorg<br />
76<br />
Nieuws<br />
die hij of zij verleent verschillend is <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
an<strong>de</strong>re zorgverleners en hun zorg, en <strong>dit</strong><br />
opnieuw bekeken <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> positie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
pastor, <strong>de</strong> pastorant, <strong>de</strong> relatie tussen bei<strong>de</strong>n,<br />
<strong>de</strong> organisatie en <strong>de</strong> zorgverlening. We zijn er<br />
nog niet uit. Stof genoeg om ver<strong>de</strong>r over na te<br />
<strong>de</strong>nken tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> bijeenkomst.<br />
Frieda Boeykens<br />
De Pastorale Commissie <strong>van</strong> het Caritas Verbond <strong>de</strong>r<br />
Verzorgingsinstellingen lanceert map met Pastorale Adviezen<br />
Eind maart werd met <strong>de</strong> lancering <strong>van</strong> <strong>de</strong> map<br />
met Pastorale Adviezen een lang en vruchtbaar<br />
reflectieproces <strong>van</strong> <strong>de</strong> VVI-subcommissie<br />
'Pastorale zorg in algemene en psychiatrische<br />
ziekenhuizen' afgesloten. De map bevat naast<br />
een om<strong>van</strong>grijke visietekst ook een beknopte<br />
literatuurlijst.<br />
Dat reflectieproces begon <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> noodzaak<br />
naar een he<strong>de</strong>ndaagse visie op pastorale en<br />
levensbeschouwelijke zorg in christelijk geïnspireer<strong>de</strong><br />
ziekenhuizen. De commissie ging aan<br />
het werk en ontwikkel<strong>de</strong> een werktekst die<br />
voortdurend werd afgetoetst met ervaringen<br />
<strong>van</strong> op <strong>de</strong> werkvloer en met rele<strong>van</strong>te vakliteratuur.<br />
Op 12 september 2006 werd een<br />
'breed beraad' georganiseerd, om <strong>de</strong> werktekst<br />
voor te leggen aan een <strong>de</strong>legatie experten ter<br />
zake. Naast directiele<strong>de</strong>n <strong>van</strong> algemene en<br />
psychiatrische ziekenhuizen wer<strong>de</strong>n ook vicarissen<br />
uitgenodigd, en natuurlijk ook <strong>de</strong> pastores<br />
zelf. Op die manier werd een open dynamiek<br />
gecreëerd zodat alle belanghebben<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
werktekst kon<strong>de</strong>n bespreken en waar nodig<br />
wijzigingen kon<strong>de</strong>n voorstellen. De commissie<br />
verzamel<strong>de</strong> alle nieuwe 'input' <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze<br />
bijzon<strong>de</strong>r geslaag<strong>de</strong> dag en herwerkte <strong>de</strong> visie-<br />
tekst aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> <strong>de</strong> talrijke belangrijke<br />
suggesties. In het najaar <strong>van</strong> 2007 werd <strong>de</strong><br />
visietekst besproken op <strong>de</strong> sectorale bestuurscolleges<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> algemene ziekenhuizen en <strong>van</strong><br />
geestelijke gezondheidszorg. De visietekst<br />
werd goedgekeurd door <strong>de</strong> Raad <strong>van</strong> Bestuur<br />
<strong>van</strong> het VVI. Vandaag vindt <strong>de</strong>ze dynamiek <strong>van</strong><br />
openheid en reflectie haar bekroning met <strong>de</strong><br />
lancering <strong>van</strong> <strong>de</strong> map met Pastorale Adviezen.<br />
De map met Pastorale Adviezen wordt in tweevoud<br />
naar alle ziekenhuizen gestuurd. Een<br />
exemplaar voor <strong>de</strong> directie, en een exemplaar<br />
voor <strong>de</strong> hoofdpastor <strong>van</strong> <strong>de</strong> voorziening. Met<br />
<strong>de</strong>ze dubbele verspreiding hopen we <strong>de</strong><br />
dialoog over <strong>de</strong> visietekst en <strong>de</strong> adviezen op<br />
gang te brengen en te stimuleren. Twee adviezen<br />
die in het recente verle<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> commissie<br />
ontwikkeld wer<strong>de</strong>n, vin<strong>de</strong>n hun plaats in <strong>de</strong><br />
map. Toekomstige adviezen zullen op <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />
wijze tot stand komen, ter goedkeuring voorgelegd<br />
wor<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> Raad <strong>van</strong> Bestuur <strong>van</strong><br />
het VVI, en dan in tweevoud naar het ziekenhuis<br />
gestuurd wor<strong>de</strong>n.<br />
Pieter Van<strong>de</strong>casteele
Aankondigingen<br />
Studiedag VVKHO: Tussen zicht en inzicht.<br />
Bruggen bouwen tussen professioneel kijken en ethisch kijken<br />
Deze VVKHO-studiedag wil <strong>de</strong> band tussen een professionele kijk en een ethische kijk belichten, aanhalen<br />
en versterken. Zij wil hierbij inspiratie geven aan docenten, stageverantwoor<strong>de</strong>lijken, verantwoor<strong>de</strong>lijken<br />
on<strong>de</strong>rwijsvernieuwing e.a. die met <strong>de</strong>ze zienswijzen in aanraking komen. Ze wil tevens blikverruimend<br />
en on<strong>de</strong>rsteunend zijn voor <strong>de</strong> leidinggeven<strong>de</strong> die een ethische gevoeligheid daadwerkelijk wil concretiseren<br />
in zijn beleidsvoering.<br />
De leidinggeven<strong>de</strong> kan zijn organisatie met verschillen<strong>de</strong> ogen bekijken (economisch, relationeel , organisatorisch,…).<br />
Het is weinig verwon<strong>de</strong>rlijk dat een ethische blik een eigen belichting <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatorische<br />
realiteit kan bie<strong>de</strong>n. De kunst bestaat er in om <strong>de</strong> ethische kijk (ver<strong>de</strong>r) te ontwikkelen en te<br />
veruitwendigen in een coherent beziel(en)d beleid.<br />
• Sprekers: Jos Kayaerts (Siemens), Susan Langenberg (Diversity), Tjeu <strong>van</strong> <strong>de</strong>n Berk (KTU Utrecht), Linus<br />
Vanlaere (GVO vzw)<br />
• Locatie: Katholieke Hogeschool Limburg, Departement Gezondheidszorg, Ou<strong>de</strong> Luikerbaan 79, 3500<br />
Hasselt<br />
• Datum: 13 mei 2008, <strong>van</strong> 9u tot 16u30<br />
• Meer informatie: Johannes Claeys en Kris Vanspeybroeck, stafme<strong>de</strong>werkers VVKHO,<br />
tel. 02 529 04 19, e-mail: Johannes.Claeys@vsko.be of Kris.Vanspeybroeck@vsko.be.<br />
Studiedagen <strong>van</strong> het Aca<strong>de</strong>misch Centrum voor Praktische Theologie<br />
• Christen wor<strong>de</strong>n vieren. Over <strong>de</strong> liturgie <strong>van</strong> volwasseneninitiatie - 16 april 2008<br />
• Perspectieven op <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> parochie-assistenten en pastoraal werk(st)ers in het<br />
territoriale pastoraat - 21 mei 2008<br />
Leertraject: Het focusmo<strong>de</strong>l voor pastorale zorg in <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />
In het aca<strong>de</strong>miejaar 2008-2009 biedt het Aca<strong>de</strong>misch Centrum voor Praktische Theologie een nieuw<br />
leertraject aan, bedoeld voor pastores die professioneel werken in <strong>de</strong> gezondheidszorg en minimaal over<br />
twee jaar werkervaring beschikken.<br />
Het doel <strong>van</strong> <strong>dit</strong> vormingsaanbod is om aan pastores een mo<strong>de</strong>l aan te reiken tot ver<strong>de</strong>re<br />
professionalisering en integratie in <strong>de</strong> instelling. Het mo<strong>de</strong>l combineert pastorale diagnostiek met resultaatgericht<br />
han<strong>de</strong>len. Pastores wor<strong>de</strong>n aangespoord een spiritueel profiel op te maken <strong>van</strong> patiënten,<br />
cliënten of bewoners. Tegelijk wor<strong>de</strong>n ze door het mo<strong>de</strong>l uitgedaagd om met hun bezoek een verschil<br />
te maken in <strong>de</strong> zorg voor <strong>de</strong> patiënt, cliënt of bewoner en om <strong>dit</strong> verschil te kunnen verwoor<strong>de</strong>n.<br />
Het focusmo<strong>de</strong>l richt zich op het on<strong>de</strong>rsteunen en ver<strong>de</strong>r ontwikkelen <strong>van</strong> <strong>de</strong> professionaliteit <strong>van</strong> pastores.<br />
Dit gebeurt op twee wijzen. Het focusmo<strong>de</strong>l maakt pastores meer bewust <strong>van</strong> hun eigen specificiteit<br />
in <strong>de</strong> zorg én geeft hen een taal om met zorgverleners en beleidsverantwoor<strong>de</strong>lijken hierover in<br />
dialoog te tre<strong>de</strong>n. Rekening hou<strong>de</strong>nd met het beroepsgeheim, kan aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> het mo<strong>de</strong>l functioneel<br />
geregistreerd wor<strong>de</strong>n in patiëntendossiers.<br />
Meer info bij Frieda Boeykens<br />
Aca<strong>de</strong>misch Centrum voor Praktische Theologie<br />
tel. +32 (0)16- 32 84 67 of e-mail: Frieda.Boeykens@theo.kuleuven.be<br />
De fol<strong>de</strong>r vindt u op http://www.kuleuven.be/thomas/pastoraal/vormingsaanbod/#vorming<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1 3777
Vacatures gevraagd<br />
Hebt u een openstaan<strong>de</strong> vacature voor een betrekking in het pastorale werkveld? Bent u op<br />
zoek naar een pastor voor uw voorziening?<br />
Pastorale Perspectieven helpt u ver<strong>de</strong>r in uw zoektocht!<br />
Stuur een korte beschrijving <strong>van</strong> <strong>de</strong> vacature met alle noodzakelijke informatie naar <strong>de</strong><br />
redactie en wij publiceren uw vacature - gratis - in het eerstvolgen<strong>de</strong> <strong>nummer</strong>.<br />
Op die manier bereikt u meteen hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n mogelijke kandidaten en tal <strong>van</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijken<br />
in on<strong>de</strong>rwijs en vorming <strong>van</strong> pastores.<br />
De volgen<strong>de</strong> Pastorale Perspectieven verschijnt in eind juni.<br />
Daarom ont<strong>van</strong>gen wij <strong>de</strong> vacature graag voor 1 juni.<br />
Mailen naar pn@caritas.be !<br />
Halftijds Ziekenhuispastor<br />
in het regionaal ziekenhuis Sint-Trudo te Sint-Trui<strong>de</strong>n<br />
• Voor onmid<strong>de</strong>llijke indiensttreding<br />
• Contract <strong>van</strong> onbepaal<strong>de</strong> duur<br />
• Loonsvoorwaar<strong>de</strong>n: ziekenhuisbarema met extralegale voor<strong>de</strong>len<br />
• Taken: Samen met <strong>de</strong> collega-pastor staat u in voor <strong>de</strong> individuele en gemeenschappelijke<br />
pastorale begeleiding <strong>van</strong> patiënten en familie. U werkt concreet mee aan <strong>de</strong> christelijke<br />
i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> instelling, steunend op het katholiek geloof. Naast het voorgaan in<br />
gebedsdiensten en liturgische vieringen, leidt u <strong>de</strong> pastorale stuurgroep om <strong>de</strong> humane en<br />
christelijke waar<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> dagelijkse patiëntenzorg en <strong>de</strong> samenwerking on<strong>de</strong>r alle me<strong>de</strong>werkers<br />
volle kansen te geven.<br />
• Voorwaar<strong>de</strong>n qua profiel :<br />
- Competent (<strong>de</strong>skundig, vakkundig, professioneel) en zorgzaam<br />
(met een hart voor <strong>de</strong> patiënt en collega's)<br />
- priester, geestelijke of leek met pastoraal-theologische opleiding<br />
- e<strong>van</strong>gelisch bewogen en kerkelijk verbon<strong>de</strong>n<br />
- kennis <strong>van</strong> <strong>de</strong> welzijns- en social-profitsector<br />
- vaardig om geloofsovertuiging en spiritualiteit <strong>van</strong> zieken te beluisteren, te bevragen,<br />
te verhel<strong>de</strong>ren en te dui<strong>de</strong>n<br />
- bekwaam tot samenwerking met an<strong>de</strong>re zorgverleners en vrijwilligers<br />
- vaardig om me<strong>de</strong>werkers te motiveren m.b.t. <strong>de</strong> pastorale zorg<br />
- bereid tot weekendwerk en <strong>de</strong>elname aan permanentie<br />
• Meer info bij Mevr. Ma<strong>de</strong>leine Burghoorn, ziekenhuispastor (tel. 011/ 69 91 45)<br />
• Kandidatuurstelling: via website www.sint-trudo.be, via e-mail: jobs@rzst.be<br />
(met ref. PC/HRM/20080225) of via <strong>de</strong> personeelsdienst (tel. 011 / 69 90 29).<br />
78<br />
Vacature
Over <strong>de</strong> grenzen<br />
Pastoraat in <strong>de</strong> gezondheidszorg in<br />
<strong>de</strong> Europese gemeenschap:<br />
het Verenigd Koninkrijk Anne Van<strong>de</strong>nhoeck<br />
Religie en gezondheidszorg<br />
Een geografische opfrissing leert dat het<br />
Verenigd Koninkrijk bestaat uit Engeland,<br />
Schotland, Wales en Noord-Ierland. Alles te<br />
samen wonen er zo'n 60 miljoen mensen<br />
waar<strong>van</strong> 53 % zich christen noemt (<strong>de</strong><br />
meer<strong>de</strong>rheid is anglicaans), 3% is moslim en<br />
23% zegt tot geen enkele religie te behoren.<br />
Ver<strong>de</strong>r zijn er nog kleinere groepen <strong>van</strong> hindoes,<br />
boeddhisten, jo<strong>de</strong>n, enzovoort. De<br />
Church of England, die zich in 1534<br />
afscheur<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> katholieke kerk, vormt<br />
met verschillen<strong>de</strong> protestantse kerken <strong>de</strong><br />
Anglican Communion. Daartoe behoren<br />
on<strong>de</strong>rmeer <strong>de</strong> Church of Wales, <strong>de</strong> Church<br />
of Scotland en <strong>de</strong> Church of Northern<br />
Ireland. Ze werken zelfstandig, maar aanvaar<strong>de</strong>n<br />
het gezag <strong>van</strong> <strong>de</strong> Archbishop of<br />
Canterbury.<br />
Het gezondheidssysteem in het Verenigd<br />
Koninkrijk wordt geregeld door <strong>de</strong> staat. De<br />
National Health Service (NHS) krijgt een<br />
budget <strong>van</strong> <strong>de</strong> regering waarmee het <strong>de</strong><br />
gezondheidszorg organiseert. Ie<strong>de</strong>reen heeft<br />
recht op gezondheidszorg ook al betaalt<br />
men geen verzekering of bijdrage. Elke<br />
inwoner krijgt een General Practitioner<br />
toegewezen, een soort <strong>van</strong> huisarts die eerstelijns<br />
zorg toedient en eventueel doorverwijst<br />
naar een specialist. Er is dus geen vrije<br />
artsenkeuze. De besparingen op <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> regering Thatcher hebben<br />
echter gezorgd voor een afbouw <strong>van</strong> het<br />
aantal bed<strong>de</strong>n en gezondheidscentra. Reken<br />
hierbij <strong>de</strong> geldopslokken<strong>de</strong> bureaucratisering<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> NHS en <strong>de</strong> na<strong>de</strong>len <strong>van</strong> het gezondheidssysteem<br />
in het Verenigd Koninkrijk<br />
wor<strong>de</strong>n algauw dui<strong>de</strong>lijk: overbevolkte af<strong>de</strong>lingen,<br />
lange wachtlijsten, te weinig<br />
investeringen in <strong>de</strong> technologie en logistiek<br />
<strong>van</strong> gezondheidsvoorzieningen en een<br />
tekort aan verpleegkundigen die on<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
gegeven omstandighe<strong>de</strong>n willen werken.<br />
Gegoe<strong>de</strong> mensen nemen een privéverzekering<br />
waardoor ze zon<strong>de</strong>r wachtlijsten bij<br />
specialisten naar keuze en in privéklinieken<br />
terecht kunnen.<br />
Naam<br />
Spirituele zorg gebeurt in het Verenigd<br />
Koninkrijk door chaplains. Net zoals <strong>de</strong> term<br />
geestelijk verzorger in Ne<strong>de</strong>rland staat voor<br />
begelei<strong>de</strong>rs uit verschillen<strong>de</strong> levensbeschou-<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1 3779
welijke stromingen, is chaplain eenzelf<strong>de</strong><br />
soort verzamelnaam in het Verenigd<br />
Koninkrijk. Met <strong>dit</strong> verschil dat een humanist<br />
in principe geen chaplain kan genoemd<br />
wor<strong>de</strong>n1 . Ook in <strong>de</strong> Verenig<strong>de</strong> Staten wordt<br />
het woord chaplain gereserveerd voor begelei<strong>de</strong>rs<br />
uit religieuze levensbeschouwelijke<br />
tra<strong>dit</strong>ies.<br />
Beroepsverenigingen<br />
Er bestaan verschillen<strong>de</strong> beroepsverenigingen<br />
voor chaplains in het Verenigd<br />
Koninkrijk. Het doelpubliek is dan ook groot.<br />
Er zijn bijvoorbeeld alleen al 425 full time en<br />
3000 part time chaplains <strong>van</strong> Anglicaanse<br />
oorsprong. De beroepsverenigingen zijn<br />
meestal verbon<strong>de</strong>n met een bepaald <strong>de</strong>el<br />
<strong>van</strong> het land, met een bepaal<strong>de</strong> religie of<br />
richten zich op een groep chaplains met een<br />
specifiek werkgebied. Zo is er <strong>de</strong> Association<br />
of Hospice and Palliative Care Chaplains,<br />
een organisatie voor chaplains die werkzaam<br />
zijn op palliatieve af<strong>de</strong>lingen of in<br />
hospices. De vereniging telt 140 le<strong>de</strong>n en<br />
werkt niet alleen aan professionaliteit voor<br />
haar le<strong>de</strong>n, maar initieert ook vorming<br />
opdat alle zorgverleners competenties voor<br />
spirituele zorg zou<strong>de</strong>n verwerven. De grootste<br />
beroepsvereniging is <strong>de</strong> College of Health<br />
Care Chaplains met 1000 le<strong>de</strong>n. Ze overkoepelt<br />
<strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> lands<strong>de</strong>len <strong>van</strong> het<br />
Verenigd Koninkrijk en werkt op nationaal<br />
en lokaal vlak. Vermel<strong>de</strong>nswaard is ook <strong>de</strong><br />
Multifaith Group for Healthcare Chaplains.<br />
Deze vereniging, bestaan<strong>de</strong> uit chaplains<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> negen grote wereldgodsdiensten, wil<br />
80<br />
Over <strong>de</strong> grenzen<br />
het interreligieus werken in <strong>de</strong> spirituele<br />
zorg in <strong>de</strong> UK promoten. Ze organiseert<br />
vormingen opdat chaplains <strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong><br />
religies elkaar zou<strong>de</strong>n begrijpen en beter<br />
samenwerken. Ze geeft tevens advies aan <strong>de</strong><br />
NHS rond interreligieuze zorg in <strong>de</strong> gezondheidszorg.<br />
Alle beroepsverenigingen hebben gemeen<br />
dat ze streven naar professionaliteit in het<br />
werk <strong>van</strong> <strong>de</strong> chaplain. Daartoe maken ze<br />
'standards' waaraan spirituele zorg moet<br />
beantwoor<strong>de</strong>n om kwalitatief goed te zijn.<br />
De drie grootste beroepsverenigingen hebben<br />
zich samen gezet achter een gedragsco<strong>de</strong><br />
voor chaplains2 . Alle beroepsverenigingen<br />
zijn er op uit om kwaliteitsvolle praktijk en<br />
professionaliteit te bevor<strong>de</strong>ren, chaplains<br />
daarin te on<strong>de</strong>rsteunen, spirituele zorg te<br />
promoten en te integreren in <strong>de</strong> totaalzorg.<br />
Beroepsverenigingen in het Verenigd<br />
Koninkrijk on<strong>de</strong>rhou<strong>de</strong>n een band met <strong>de</strong><br />
kerk- of geloofgemeenschappen <strong>van</strong> hun<br />
le<strong>de</strong>n en tre<strong>de</strong>n in naam <strong>van</strong> <strong>de</strong> chaplains<br />
op in on<strong>de</strong>rhan<strong>de</strong>lingen met <strong>de</strong> NHS. Ze<br />
werken tevens aan een wettelijke erkenning<br />
<strong>van</strong> het beroep <strong>van</strong> chaplain in <strong>de</strong> gezondheidszorg.<br />
Uitdagingen<br />
Het Verenigd Koninkrijk is in Europa het<br />
<strong>de</strong>r<strong>de</strong> land met het grootst aantal immigranten.<br />
Ongeveer 200.000 mensen per jaar<br />
verhuizen naar het Verenigd Koninkrijk. De<br />
grootste groep immigranten zijn moslims.<br />
De laatste jaren zijn het vooral Oost-<br />
1 Er zijn natuurlijk wel humanisten in <strong>de</strong> UK. Ze wensen zelf niet <strong>de</strong> naam chaplain te dragen en wor<strong>de</strong>n op weinig plaatsen ingeschakeld<br />
in <strong>de</strong> spirituele zorg.<br />
2 http://www.sach.org.uk/co<strong>de</strong>nov05.<strong>pdf</strong>
Europeanen die <strong>de</strong> oversteek wagen. De religieuze<br />
verschuivingen door allochtonen en<br />
het groter wor<strong>de</strong>nd aantal autochtonen die<br />
niet tot een religie behoren, hebben hun<br />
invloed op <strong>de</strong> uittekening en organisatie <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> spirituele zorg. Naamsveran<strong>de</strong>ringen<br />
voor diensten in voorzieningen zijn<br />
frequent. Van pastoral care of religious care<br />
naar spiritual care. Meer en meer stellen <strong>de</strong><br />
grote beroepsverenigingen dat chaplains<br />
ook spirituele zorg verlenen aan mensen die<br />
niet tot een religieuze gemeenschap behoren.<br />
De verenigingen geven in beleid en vorming<br />
ruim aandacht aan spirituele zorg voor<br />
mensen uit an<strong>de</strong>re culturen en religies dan<br />
het christendom. Zo is imam Yunus<br />
Dudhwala, <strong>de</strong> eerste moslim chaplain die<br />
hoofd is <strong>van</strong> een dienst voor spirituele zorg<br />
in een groot ziekenhuis.<br />
De grootste uitdaging voor chaplains in het<br />
Verenigd Koninkrijk ligt momenteel in <strong>de</strong><br />
strenger wor<strong>de</strong>n<strong>de</strong> regels rond <strong>de</strong> bescherming<br />
<strong>van</strong> informatie. De regering besliste<br />
dat chaplains alleen <strong>de</strong> naam en <strong>de</strong> religie<br />
<strong>van</strong> een patiënt mogen kennen als <strong>de</strong>ze uitdrukkelijk<br />
toestemming heeft gegeven om<br />
<strong>de</strong>ze info met <strong>de</strong> chaplain te <strong>de</strong>len. De regering<br />
baseert zich daarvoor op <strong>de</strong> richtlijn<br />
<strong>van</strong> het Europese Parlement (richtlijn<br />
95/46/EC, artikel 8.3 <strong>van</strong> 24 oktober 19953 ).<br />
De richtlijn is opgesteld om <strong>de</strong> privacy <strong>van</strong><br />
individuen te beschermen. Daartoe geeft <strong>de</strong><br />
EU aanbevelingen rond het gebruik <strong>van</strong> persoonlijke<br />
informatie. De regering baseer<strong>de</strong><br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />
Over <strong>de</strong> grenzen<br />
zich hierop om <strong>de</strong> UK Data Protection wet in<br />
het leven te roepen. De huidige interpretatie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze wet door <strong>de</strong> NHS stelt dat <strong>de</strong><br />
religieuze overtuiging <strong>van</strong> een patiënt<br />
gevoelige informatie is die alleen door een<br />
ziekenhuis kan ontsloten wor<strong>de</strong>n als <strong>de</strong><br />
patiënt hiermee uitdrukkelijk instemt.<br />
Hiermee zegt <strong>de</strong> overheid dat het gebruik<br />
<strong>van</strong> informatie over patiënten door<br />
chaplains <strong>van</strong> een an<strong>de</strong>re or<strong>de</strong> is dan het<br />
gebruik <strong>van</strong> informatie door artsen en<br />
verpleegkundigen. An<strong>de</strong>rs gezegd, chaplains<br />
gebruiken <strong>de</strong> informatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt niet<br />
voor medische zorg en dus geldt voor hen <strong>de</strong><br />
uitzon<strong>de</strong>ring niet op <strong>de</strong> expliciete toestemming<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt die gemaakt wordt voor<br />
verzorgend personeel. Dit heeft verregaan<strong>de</strong><br />
gevolgen voor het werk, maar ook <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong><br />
visie op wat zorg is, baart onrust.<br />
Op <strong>dit</strong> moment zijn <strong>de</strong> chaplains in gesprek<br />
met afgevaardig<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> NHS en <strong>de</strong> regering,<br />
om gesteund door informatie <strong>van</strong><br />
collega's uit an<strong>de</strong>re Europese lan<strong>de</strong>n, <strong>de</strong>ze<br />
interpretatie te wijzigen.<br />
Meteen is een an<strong>de</strong>r spanningsveld betre<strong>de</strong>n:<br />
<strong>de</strong> relatie tussen chaplains, geloofsgemeenschappen<br />
en <strong>de</strong> NHS. De meeste chaplains<br />
wor<strong>de</strong>n betaald door <strong>de</strong> NHS. De afhankelijkheid<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> NHS is niet steeds even<br />
gelukkig, zoals <strong>de</strong> interpretatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> privacy<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt aantoont. Dat blijkt eveneens<br />
wanneer <strong>de</strong> financiële moeilijkhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
NHS maken dat een aantal chaplaincy<br />
services moeten inkrimpen. De spanning<br />
3 http://www.cdt.org/privacy/eudirective/EU_Directive_.html#HD_NM_11: “Paragraph 1 shall not apply where processing of the<br />
data is required for the purposes of preventive medicine, medical diagnosis, the provision of care or treatment or the management<br />
of health-care services, and where those data are processed by a health professional subject un<strong>de</strong>r national law or rules<br />
established by national competent bodies to the obligation of professional secrecy or by another person also subject to an equivalent<br />
obligation of secrecy.”<br />
3781
met religieuze gemeenschappen situeert<br />
zich op het vlak <strong>van</strong> wie chaplains aanstelt<br />
en welk recht elke geloofsgemeenschap<br />
heeft op het aantal plaatsen, enzovoort.<br />
Beroepsverenigingen zoeken naar wegen om<br />
zo goed mogelijk te communiceren met <strong>de</strong><br />
NHS. Zo zijn er bijvoorbeeld <strong>de</strong> “Gui<strong>de</strong>lines<br />
on Chaplaincy and Spiritual Care in the NHS<br />
in Scotland”, een document dat door <strong>de</strong><br />
NHS werd opgesteld en over het algemeen<br />
positief werd onthaald in <strong>de</strong> chaplains<br />
gemeenschap. De beroepsverenigingen<br />
bestempel<strong>de</strong>n het als het openen <strong>van</strong> een<br />
<strong>de</strong>ur tot communicatie en samenwerking.<br />
Het document helpt an<strong>de</strong>re zorgverleners en<br />
het management <strong>de</strong> functie en het werk <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> chaplain in <strong>de</strong> gezondheidszorg te begrijpen<br />
en benadrukt het belang er<strong>van</strong> in <strong>de</strong><br />
totale zorg. De kritische bemerkingen <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
verenigingen gaan over het exclusieve<br />
gebruik <strong>van</strong> managementtaal in het document<br />
en <strong>de</strong> vrees om het onzegbare<br />
hierdoor te verliezen. Het an<strong>de</strong>rs zijn <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
spirituele dimensie wordt onvoldoen<strong>de</strong><br />
uitgedrukt. Ook in <strong>de</strong> UK is <strong>de</strong> spanning tussen<br />
integratie en i<strong>de</strong>ntiteit dus terug te vin<strong>de</strong>n.<br />
Tijdschriften<br />
Het meest geconsulteer<strong>de</strong> tijdschrift is <strong>de</strong><br />
Scottish Journal of Health Care. De artikels<br />
behan<strong>de</strong>len herkenbare thema's gerelateerd<br />
aan <strong>de</strong> uitdagingen <strong>van</strong> het pastoraat in <strong>de</strong><br />
gezondheidszorg of aan pastorale zorg voor<br />
specifieke doelgroepen. Eén <strong>van</strong> <strong>de</strong> meest<br />
opvallen<strong>de</strong> bijdragen in het afgelopen jaar is<br />
een pleidooi voor “Gerontological chaplaincy”,<br />
een specialisme voor <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>renzorg. De<br />
meeste artikels <strong>van</strong> het tijdschrift kunnen<br />
<strong>online</strong> gelezen wor<strong>de</strong>n.<br />
82<br />
Over <strong>de</strong> grenzen<br />
Links<br />
Association of Hospice and Palliative Care<br />
Chaplains: www.ahpcc.org.uk<br />
The College of Health Care Chaplains:<br />
www.healthcarechaplains.org<br />
Hospital Chaplaincies Council: www.nhs-chaplaincy-spiritualcare.org.uk<br />
Multifaith Group for Healthcare Chaplaincy:<br />
www.mfghc.com<br />
Scottish Association of Chaplains in<br />
Healthcare: www.sach.org.uk<br />
NHS Education for Scotland - spiritual care:<br />
www.chaplains.co.uk<br />
Scottish Journal of Health Care:<br />
www.sach.org.uk/journal/journal.htm<br />
Contact. Journal of Pastoral Studies in the UK:<br />
www.contactpracticaltheology.org<br />
Over <strong>de</strong> auteur<br />
Dr. Anne Van<strong>de</strong>nhoeck is<br />
wetenschappelijk me<strong>de</strong>werker<br />
en supervisor aan het<br />
Aca<strong>de</strong>misch Centrum voor<br />
Praktische Theologie te Leuven<br />
en stafme<strong>de</strong>werker vicariaat caritas te Brugge.
Uitsmijter<br />
Drempelvrees<br />
Verdichte - verdachte gedachten<br />
bij mijn eerste schre<strong>de</strong>n als ziekenhuispastor<br />
De <strong>de</strong>ur staat open. Dat wel.<br />
Maar durf ík eigenlijk binnen in <strong>de</strong>ze zinnen?<br />
Als ik mijn hoofd nu eens door <strong>de</strong> eerste<br />
woor<strong>de</strong>n steek.<br />
Speuren tussen <strong>de</strong> witte ruimtes.<br />
Zoeken naar tekens die me welkom heten.<br />
O, hier snurkt het zachtjes.<br />
Ogen zitten gesloten in een leunstoel.<br />
Een bleek gezicht <strong>van</strong>gt licht.<br />
Trilt er iets? Oogle<strong>de</strong>n? Nee toch.<br />
Ik zal maar niet storen.<br />
Haastig schuifel ik terug uit al het wit.<br />
Opgelucht. Ik hoef me niet te wagen.<br />
Mijn ijverige lijstje<br />
leidt me naar een nieuwe <strong>de</strong>ur.<br />
Opnieuw draait mijn hoofd zich<br />
om het hoekje <strong>van</strong> <strong>de</strong> taal.<br />
En botst op een frons.<br />
Op ogen als kogels. Afweergeschut.<br />
Ik verstijf.<br />
Uitroeptekens komen als pijlen op me af.<br />
"Kom niet dichterbij!!!"<br />
razen ze door mijn hoofd.<br />
Of kronkelen ze als vraagtekens<br />
"durf je me nabij???"<br />
Ik raad maar wat. Dyslexie steekt <strong>de</strong> kop op<br />
verergert on<strong>de</strong>r druk <strong>van</strong> zoveel zinnen.<br />
Ik moet hier snel een punt achter zetten.<br />
"Excuseer me", mompel ik naar het gefrons.<br />
Alsof ik verkeerd verbon<strong>de</strong>n ben.<br />
En wijk weer uit.<br />
(Kan even rusten tussen <strong>de</strong> haakjes. Veilig.<br />
Zucht. Moe dat ik ben. Heb nochtans nog<br />
niks gedaan.)<br />
Ann Verscuren<br />
Ik dwaal weer ver<strong>de</strong>r. Hoofd voorop.<br />
Mijn hart volgt in galop.<br />
Euh, hier is het dui<strong>de</strong>lijk druk.<br />
Verzameld werk - daar valt geen letter aan<br />
toe te voegen.<br />
Een knikje. Beleefd.<br />
En opschuiven maar weer.<br />
Naar het ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> gang.<br />
Volgen<strong>de</strong> alinea.<br />
Zou het echt?<br />
Een hoofd, scheef <strong>van</strong> nieuwsgierigheid.<br />
Een glimlach. Zwart op wit.<br />
Ah, <strong>dit</strong> is dus een uitnodigen<strong>de</strong> glimlach.<br />
Hier kan ik <strong>de</strong> drempel over.<br />
Hier word ik goed gezind.<br />
Er tollen woor<strong>de</strong>n rond,<br />
ik haal <strong>de</strong> zinnen binnen:<br />
al drie jaar ziek, chemo, eten uit een zak<br />
boven haar bed,<br />
<strong>de</strong> kleinkin<strong>de</strong>ren zo lief<br />
- kijk, een foto <strong>van</strong> <strong>de</strong> schatten.<br />
De zinnen zijn bijna<br />
aan hun eind gekomen.<br />
Ze leest er nog eens diagonaal doorheen.<br />
En schudt haar hoofd.<br />
Ze. Zette. Overal. Meteen. Een. Punt. Achter.<br />
Wachtte, aarzelend, achter, komma's.<br />
(Verschool zichzelf tussen haakjes.)<br />
Een an<strong>de</strong>r joeg haar niet buiten <strong>de</strong> zinnen,<br />
nee, dat <strong>de</strong>ed ze vakkundig zelf.<br />
Alle <strong>de</strong>uren ston<strong>de</strong>n open. Dat wel.<br />
Maar zelf stond ze ongegrond op slot.<br />
On-ge-Grond op slot.<br />
Ook te lezen als verdachte - verdichte<br />
gedachten bij mijn eerste zinnen in<br />
Pastorale Perspectieven<br />
Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1 3783
Exclusief aanbod aan <strong>de</strong> lezers <strong>van</strong> Pastorale Perspectieven<br />
Naast Pastorale Perspectieven. Driemaan<strong>de</strong>lijks vaktijdschrift voor en door pastores behoren ook <strong>de</strong><br />
publicaties uit <strong>de</strong> reeks 'Cahiers voor Praktische Theologie' tot <strong>de</strong> basisbibliotheek <strong>van</strong> ie<strong>de</strong>re pastor.<br />
Daarom kan ie<strong>de</strong>reen die in 2008 een abonnement neemt (of vernieuwt) op Pastorale Perspectieven,<br />
gebruik maken <strong>van</strong> een ongelooflijk voor<strong>de</strong>eltarief om één, twee of drie boeken uit die reeks aan te<br />
schaffen. Concreet gaat het over volgen<strong>de</strong> titels:<br />
84<br />
Pastor zijn. Geven wat je ont<strong>van</strong>gt.<br />
Deze publicatie focust op <strong>de</strong> paradox die volgens <strong>de</strong> auteurs <strong>de</strong> kernervaring is <strong>van</strong> het<br />
pastor-zijn: als pastor ben je doorgeefluik <strong>van</strong> wat je zelf ont<strong>van</strong>gt. Naast een historisch<br />
overzicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorbeel<strong>de</strong>n sinds Vaticanum II vindt <strong>de</strong> lezer overwegingen bij <strong>de</strong><br />
ethische en <strong>de</strong> spirituele dimensies <strong>van</strong> het pastor-zijn. Ook <strong>de</strong> vraag welke rol <strong>de</strong> pastor<br />
speelt als het gaat over <strong>de</strong> (christelijke) i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> voorziening wordt aangekaart.<br />
Meestappen. Pastoraal begelei<strong>de</strong>n in moeilijke<br />
levenssituaties.<br />
Dit boek is een bloemlezing over meestappen met mensen in moeilijke levenssituaties:<br />
in eenzaamheid, na seksueel misbruik, bij psychiatrische problemen, bij oud wor<strong>de</strong>n<br />
en <strong>de</strong>mentie, in <strong>de</strong> palliatieve zorg, bij sterven en rouwen. Hoe kan je in <strong>de</strong>rgelijke<br />
omstandighe<strong>de</strong>n icoon zijn <strong>van</strong> een mee-gaan<strong>de</strong> God?<br />
Geestkracht. Pastoraat en geestelijke gezondheidszorg.<br />
De jongste jaren is een nieuw inzicht gegroeid over <strong>de</strong> relatie tussen pastoraat en<br />
geestelijke gezondheidszorg. In het pastorale gaat men steeds vaker kijken wat men <strong>van</strong><br />
geestelijke gezondheidswerkers kan leren. Omgekeerd krijgt men ook in <strong>de</strong> geestelijke<br />
gezondheidszorg meer oog voor <strong>de</strong> existentiële problemen <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënten en voor <strong>de</strong><br />
heilzame invloed <strong>van</strong> spiritualiteit en religie.<br />
Per titel uit <strong>de</strong> reeks 'Cahiers voor Praktische Theologie' betaal je slechts 5 euro<br />
(plus eventuele verzendingskosten). Je kiest zelf welke titels je bestelt.<br />
Deze actie is geldig zolang <strong>de</strong> (beperkte) voorraad strekt.<br />
Lezers die al in 2007 een abonnement had<strong>de</strong>n, krijgen een brief met invulformulier toegestuurd. Wie een nieuw<br />
abonnement neemt, kan zich aanmel<strong>de</strong>n via <strong>de</strong> website <strong>van</strong> Caritas Vlaan<strong>de</strong>ren (www.caritas.be), mailen naar<br />
pn@caritas.be of telefonisch contact opnemen met Regine De Bruycker (02 507 01 08).<br />
Exclusief aanbod
Kunst op <strong>de</strong> kaft<br />
In <strong>de</strong> kunstateliers <strong>van</strong> De Lovie - centrum voor begeleiding <strong>van</strong> personen met een verstan<strong>de</strong>lijke handicap in<br />
Poperinge - krijgen kunstenaars <strong>de</strong> kans om vorm te geven aan hun eigen wereld. De soms wat vreem<strong>de</strong> en<br />
exclusieve invalshoeken waarmee ze <strong>de</strong> wereld bena<strong>de</strong>ren, vormen <strong>de</strong> basis om hun aparte verbeeldingskracht<br />
ver<strong>de</strong>r te ontwikkelen.<br />
Eric De Beer woont in De Lovie en is sinds jaar en dag gekend voor zijn artistieke talenten. In zijn eigen herkenbare<br />
en ongedwongen stijl heeft Eric oog voor <strong>de</strong> dingen om hem heen. Vrijwel alles wordt door Eric als thema voor een<br />
schil<strong>de</strong>rij opgepikt: <strong>van</strong> koffiekan tot bikini, <strong>van</strong> boslandschap tot luchtballon. Via <strong>de</strong> expressieve taal waarmee het<br />
werk <strong>van</strong> Eric spreekt, leren we zijn wereld beter kennen. Daarin is vooral plaats voor <strong>de</strong> grote emoties.<br />
De va<strong>de</strong>rfiguur bijvoorbeeld - zoals op <strong>de</strong> kaft <strong>van</strong> Pastorale Perspectieven - heeft een krachtige doch zorgen<strong>de</strong><br />
hand, <strong>de</strong> vogel suggereert dan weer een zekere vrijheid.<br />
Meer info over <strong>de</strong> kunstenaars en kunstgallerij <strong>van</strong> De Lovie vind je op www.<strong>de</strong>lovie.be.<br />
Kruip in <strong>de</strong> pen!<br />
Een thema suggereren ? Dat kan! Een bijdrage leveren ? Een artikel, praktijkverhaal, column, bespreking (<strong>van</strong> een<br />
boek, film, artikel, website,…), reflectie, lezersbrief, ervaringsbericht, vraag om informatie, aankondiging, terugblik<br />
op een gevolg<strong>de</strong> studiedag of vorming, cartoon, stripverhaal,…? Alleen of samen met collega’s? Dat kan!<br />
Bezorg uw bijdrage aan <strong>de</strong> redactie of neem contact op voor concrete afspraken.<br />
Enkele richtlijnen voor artikels:<br />
• bij voorkeur digitaal bezorgen aan <strong>de</strong> redactie, in een word-document, zon<strong>de</strong>r opmaak, max. 4000 woor<strong>de</strong>n.<br />
• dui<strong>de</strong>lijke en evenwichtige structuur, met on<strong>de</strong>rver<strong>de</strong>ling in titels en subtitels<br />
• enkel noodzakelijke voetnoten opnemen<br />
• achteraan in het artikel referenties naar <strong>de</strong> belangrijkste literatuur opnemen<br />
• naast het artikel zelf ook een korte samenvatting (max 100 woor<strong>de</strong>n) en een beknopte ‘situering’ <strong>van</strong> <strong>de</strong> auteur(s)<br />
toevoegen (naam, functie, achtergrond,…)<br />
De redactie selecteert thema's en bijdragen op basis <strong>van</strong> diversiteit (alle sectoren moeten per jaargang aan bod<br />
komen) en rele<strong>van</strong>tie (het thema moet inhou<strong>de</strong>lijk focussen op een aspect <strong>van</strong> pastorale zorg, een begrip dat breed<br />
wordt ingevuld).<br />
De redactie behoudt het recht om bijdragen te weigeren op basis <strong>van</strong> inhou<strong>de</strong>lijke criteria. Dit zal gebeuren in on<strong>de</strong>rlinge<br />
communicatie met <strong>de</strong> auteur(s).<br />
Bijdragen kunnen enkel in an<strong>de</strong>re publicaties overgenomen wor<strong>de</strong>n mits voorafgaan<strong>de</strong>lijk schriftelijk akkoord <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> redactie.<br />
Toekomstige thema’s:<br />
• Hoop<br />
• Schuld en vergeving<br />
• Vrijwilligers in <strong>de</strong> pastoraal<br />
• Pastorale en palliatieve zorg<br />
Reeds verschenen:<br />
• Is pastoraal present in Vlaan<strong>de</strong>ren? (PNB 134)<br />
Pastorale zorg in het licht <strong>van</strong> <strong>de</strong> presentiebena<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> Andries Baart<br />
• Eigenheid en we<strong>de</strong>rkerigheid (PNB 135)<br />
Over pastorale zorg bij mensen met een mentale handicap<br />
• Spiritualiteit <strong>van</strong> het ou<strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n (PNB 136)<br />
Perspectieven <strong>van</strong>uit pastorale en psychologische zorgverlening<br />
• Pastorale supervisie (PNB 137)<br />
Van tegenzin naar winst<br />
Pastorale Perspectieven. Driemaan<strong>de</strong>lijks vaktijdschrift voor en door pastores wordt mogelijk gemaakt<br />
dankzij onze sponsors:
Inhoud<br />
De scheidingslijn tussen pastoraal en ethiek<br />
Pieter Van<strong>de</strong>casteele<br />
Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />
Axel Liégeois<br />
Presentie en representatie: <strong>de</strong> verhouding voor het voetlicht gebracht<br />
Henk <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Meulen<br />
Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />
Op weg naar een geïntegreer<strong>de</strong> empirische ethiek<br />
Marina Riemslagh<br />
Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek<br />
Theo A. Boer<br />
De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis<br />
Bruno Aerts<br />
Helen<strong>de</strong> han<strong>de</strong>n, hel<strong>de</strong>re hoof<strong>de</strong>n. Over een zorg-ethisch lab in Moorsele<br />
Linus Vanlaere en Ann Lammens<br />
De werking en adviezen <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethische commissies<br />
<strong>van</strong> het Verbond <strong>de</strong>r Verzorgingsinstellingen en <strong>van</strong> het Vlaams Welzijnsverbond<br />
Yvonne Denier, Chris Gastmans & Fons Geerts<br />
OVER DE GRENZEN Pastoraat in <strong>de</strong> gezondheidszorg in <strong>de</strong> Europese gemeenschap:<br />
het Verenigd Koninkrijk<br />
Anne Van<strong>de</strong>nhoeck<br />
UITSMIJTER Drempelvrees<br />
Ann Verscuren<br />
Pastorale Perspectieven. Driemaan<strong>de</strong>lijks vaktijdschrift voor en door pastores<br />
is een uitgave <strong>van</strong> Caritas Catholica Vlaan<strong>de</strong>ren vzw, in samenwerking met<br />
het Verbond <strong>de</strong>r Verzorgingsinstellingen, het Vlaams Welzijnsverbond en <strong>de</strong><br />
diocesane Caritassecretariaten.