29.10.2013 Views

de volledige online versie van dit nummer (pdf, 5 844 kB)

de volledige online versie van dit nummer (pdf, 5 844 kB)

de volledige online versie van dit nummer (pdf, 5 844 kB)

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Kunstwerk: Luc Hoenraet<br />

Pastorale<br />

Perspectieven<br />

Ethiek in <strong>de</strong>nken en doen<br />

Nr. 138<br />

Driemaan<strong>de</strong>lijks<br />

vaktijdschrift<br />

voor en door<br />

pastores<br />

Januari<br />

Februari<br />

Maart 2008<br />

Antwerpen X • P706268


Colofon<br />

Pastorale Perspectieven. Driemaan<strong>de</strong>lijks vaktijdschrift voor en door pastores (voorheen Pastorale<br />

Nieuwsbrief) wil een forum bie<strong>de</strong>n aan pastores die werkzaam zijn in zorg- en welzijnsvoorzieningen.<br />

Bedoeling is ervaringen, vragen en inzichten over het pastorale han<strong>de</strong>len uit te wisselen, ten ein<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

reflectie over pastorale zorg te stimuleren en te voe<strong>de</strong>n, en op die manier een bijdrage te leveren aan<br />

<strong>de</strong> competentie en <strong>de</strong> professionaliteit <strong>van</strong> pastores.<br />

Pastorale Perspectieven. Driemaan<strong>de</strong>lijks vaktijdschrift voor en door pastores richt zich in <strong>de</strong> eerste<br />

plaats aan ie<strong>de</strong>reen die in <strong>de</strong> praktijk of beleidsmatig meewerkt aan <strong>de</strong> vormgeving <strong>van</strong> pastorale zorg<br />

in zorg- en welzijnsvoorzieningen.<br />

Pastorale Perspectieven. Driemaan<strong>de</strong>lijks vaktijdschrift voor en door pastores brengt (bij voorkeur niet<br />

eer<strong>de</strong>r gepubliceer<strong>de</strong>) bijdragen over een thema samen. Toekomstige thema's wor<strong>de</strong>n achteraan bekend<br />

gemaakt. Suggesties voor een thema wor<strong>de</strong>n geapprecieerd. Eigen bijdragen zijn steeds welkom, ook los<br />

<strong>van</strong> een thema. Richtlijnen zijn achteraan opgenomen.<br />

Abonnementen<br />

Bij nieuwe abonnering ont<strong>van</strong>gt u <strong>de</strong> reeds verschenen <strong>nummer</strong>s <strong>van</strong> <strong>de</strong> lopen<strong>de</strong> jaargang.<br />

Abonnementen wor<strong>de</strong>n automatisch verlengd bij het begin <strong>van</strong> <strong>de</strong> nieuwe jaargang, tenzij opgezegd<br />

wordt vóór 31 <strong>de</strong>cember <strong>van</strong> <strong>de</strong> lopen<strong>de</strong> jaargang.<br />

Kostprijs (inclusief verzending)<br />

• los <strong>nummer</strong>: € 10<br />

• op particulier adres: € 30<br />

• stu<strong>de</strong>nt: € 20<br />

• op adres <strong>van</strong> <strong>de</strong> voorziening waar u werkzaam bent: € 25 (op voorwaar<strong>de</strong> dat <strong>de</strong> voorziening lid is<br />

<strong>van</strong> het Verbond <strong>de</strong>r Verzorgingsinstellingen of <strong>van</strong> het Vlaams Welzijnsverbond).<br />

• Rekening<strong>nummer</strong>: 799-5503733-52. Voor betalingen <strong>van</strong>uit het buitenland: BIC-co<strong>de</strong>: GKCCBEBB<br />

en IBAN-co<strong>de</strong>: BE64 7995 5037 3352.<br />

Bestellen?<br />

• Een elektronisch formulier voor een abonnement of een los <strong>nummer</strong> vindt u op www.caritas.be<br />

• U kunt zich ook richten tot Mevr. R. De Bruycker op het redactieadres.<br />

Redactie:<br />

Regine De Bruycker (secretaris), Koen De Fruyt, Dominiek Lootens, Annick Pollefoort, Marina Riemslagh,<br />

Pieter Van<strong>de</strong>casteele (eindredacteur), Clau<strong>de</strong> Van<strong>de</strong>voor<strong>de</strong>, Dominic Verhoeven (verantwoor<strong>de</strong>lijke<br />

uitgever), Filip Zutterman.<br />

Redactieadres:<br />

Pastorale Perspectieven.<br />

Driemaan<strong>de</strong>lijks vaktijdschrift voor en door pastores<br />

p/a Caritas Vlaan<strong>de</strong>ren<br />

Guimardstraat 1, 1040 Brussel<br />

02 / 507 01 11 • pn@caritas.be<br />

Pastorale Perspectieven. Driemaan<strong>de</strong>lijks vaktijdschrift voor en door pastores is gedrukt op milieuvrien<strong>de</strong>lijk papier.


Inhoud<br />

Ethiek in <strong>de</strong>nken en doen<br />

TEN GELEIDE<br />

De scheidingslijn tussen pastoraal en ethiek ....................................................................................................................................3<br />

Pieter Van<strong>de</strong>casteele<br />

ARTIKEL<br />

Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk ........................................................................................................5<br />

Axel Liégeois<br />

In zijn bijdrage ontleedt Axel Liégeois <strong>de</strong> fundamentele relatie tussen pastoraat en ethiek.<br />

Twee vragen structureren het artikel: 'heeft ethiek pastoraal nodig?' en 'heeft pastoraal<br />

ethiek nodig?'. De auteur houdt een pleidooi voor <strong>de</strong> integratie <strong>van</strong> ethische begeleiding door<br />

<strong>de</strong> pastor in <strong>de</strong> pastorale zorg. Dit is geen exclusiviteitsclaim. Ethiek is immers een opdracht<br />

<strong>van</strong> alle zorgverleners.<br />

ARTIKEL<br />

Presentie en representatie: <strong>de</strong> verhouding voor het voetlicht gebracht ................................................15<br />

Henk <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Meulen<br />

Dit artikel vertrekt <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> vaststelling dat <strong>de</strong> ethische reflectie sinds een aantal <strong>de</strong>cennia<br />

aan een reveil bezig is. Na <strong>de</strong> verklaring <strong>van</strong> <strong>dit</strong> fenomeen, focust <strong>de</strong> auteur op <strong>de</strong> implicaties<br />

er<strong>van</strong> voor het 'pastor zijn'. In dialoog met A. Baart, N. Pembroke en S. Pattison wordt een<br />

on<strong>de</strong>rscheid gemaakt tussen 'ethiek <strong>van</strong> het pastoraat' en 'ethiek in het pastoraat'.<br />

ARTIKEL<br />

Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />

Op weg naar een geïntegreer<strong>de</strong> empirische ethiek ..............................................................................................................26<br />

Marina Riemslagh<br />

Hoe wordt <strong>de</strong> theoretische reflectie op ethische bekommernissen op <strong>de</strong> afgestemd op <strong>de</strong><br />

praktijk? Of beter: hoe kan <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> praktijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale begeleiding een ethische<br />

reflectie opgezet wor<strong>de</strong>n? Marina Riemslagh beschrijft in <strong>de</strong>ze bijdrage <strong>de</strong> eerste vruchten<br />

<strong>van</strong> het on<strong>de</strong>rzoek dat ze hierover voert. 'Actief respect' is het sleutelwoord.<br />

ARTIKEL<br />

Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek ................................................................................................................37<br />

Theo A. Boer<br />

Meer dan an<strong>de</strong>re professionals in <strong>de</strong> zorg- of welzijnssector is <strong>de</strong> pastor ethisch geschoold.<br />

Met <strong>de</strong>ze opvallen<strong>de</strong> stelling opent Theo Boer zijn artikel. Het on<strong>de</strong>rscheid tussen ethiek in<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

37 1


en ethiek <strong>van</strong> het pastoraat wordt ver<strong>de</strong>r uitgediept en verfijnt. Dit mondt uit in <strong>de</strong> vraag of<br />

er zoiets bestaat als 'christelijke ethiek'. Dat <strong>de</strong> relatie tussen pastoraal en ethiek meer behelst<br />

dan een verstandshuwelijk, wordt ook hier dui<strong>de</strong>lijk.<br />

GETUIGENIS<br />

De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis ......................46<br />

Bruno Aerts<br />

Hoe ziet een pastor/ethicus zijn rol als lid <strong>van</strong> een ethische commissie? We leg<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ze vraag<br />

voor aan Bruno Aerts, die <strong>van</strong>uit zijn jarenlange ervaring in het Ne<strong>de</strong>rlandse Catharinaziekenhuis<br />

te Eindhoven reflecteert over <strong>de</strong>ze kwestie.<br />

INTERVIEW<br />

Helen<strong>de</strong> han<strong>de</strong>n, hel<strong>de</strong>re hoof<strong>de</strong>n. Over een zorg-ethisch lab in Moorsele......................................56<br />

Linus Vanlaere en Ann Lammens<br />

Warme zorg en koele wetenschap reiken elkaar <strong>de</strong> hand. Dat is <strong>de</strong> kern <strong>van</strong> een nieuw initiatief<br />

dat <strong>de</strong> naam 'sTimul' kreeg. Het staat voor een ambitieus project dat <strong>de</strong> ethische<br />

<strong>de</strong>skundigheid <strong>van</strong> zorgverleners op een eigenzinnige manier wil aanscherpen. De zorg om<br />

goe<strong>de</strong> zorg, op een totaal an<strong>de</strong>re manier aangepakt. De redactie <strong>van</strong> Pastorale Perspectieven<br />

sprak met Ann Lammens en Linus Vanlaere, twee <strong>van</strong> <strong>de</strong> initiatiefnemers <strong>van</strong> het project.<br />

OVERZICHT<br />

De werking en adviezen <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethische commissies <strong>van</strong> het Verbond <strong>de</strong>r<br />

Verzorgingsinstellingen en <strong>van</strong> het Vlaams Welzijnsverbond ................................................................................61<br />

Yvonne Denier, Chris Gastmans & Fons Geerts<br />

UITGELEZEN ..........................................................................................................................................................................................66<br />

NIEUWS ......................................................................................................................................................................................................75<br />

AANKONDIGINGEN ....................................................................................................................................................................77<br />

VACATURE ..............................................................................................................................................................................................78<br />

OVER DE GRENZEN<br />

Pastoraat in <strong>de</strong> gezondheidszorg in <strong>de</strong> Europese gemeenschap:<br />

het Verenigd Koninkrijk ................................................................................................................................................................................................79<br />

Anne Van<strong>de</strong>nhoeck<br />

UITSMIJTER<br />

Drempelvrees ................................................................................................................................................................................................................................83<br />

Ann Verscuren<br />

2<br />

Inhoud


Ten Gelei<strong>de</strong><br />

De scheidingslijn tussen pastoraal<br />

en ethiek<br />

Pieter Van<strong>de</strong>casteele<br />

Beste lezer(es),<br />

Niet zon<strong>de</strong>r enige trots stellen wij u graag het<br />

volgen<strong>de</strong> <strong>nummer</strong> <strong>van</strong> ons tijdschrift voor. We<br />

behan<strong>de</strong>len niet alleen een bijzon<strong>de</strong>r interessant<br />

en actueel thema, maar hebben ook een aantal<br />

nieuwe rubrieken voor u in petto. Zo beginnen<br />

we met <strong>dit</strong> <strong>nummer</strong> aan een boeien<strong>de</strong> rondreis<br />

doorheen <strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> Europese unie, om te<br />

verkennen hoe <strong>de</strong> pastorale zorg daar georganiseerd<br />

wordt. Anne Van<strong>de</strong>nhoeck is onze ervaren<br />

gids, en neemt ons in <strong>dit</strong> <strong>nummer</strong> mee naar het<br />

Verenigd Koninkrijk.<br />

Ook <strong>de</strong> boekenrubriek is grondig uitgebreid en<br />

bevat een 'uitgelezen' selectie <strong>van</strong> nieuwe publicaties<br />

over pastorale zorg. Filip Zutterman neemt<br />

<strong>dit</strong> voor zijn rekening. Ver<strong>de</strong>r is er een nieuwe<br />

rubriek met vacatures, en het tijdschrift wordt<br />

<strong>van</strong>af nu afgerond met een 'uitsmijter' waarvoor<br />

Ann Verscuren tekent. De nieuwe jaargang staat<br />

bovendien synoniem voor een nieuw kunstwerk<br />

op <strong>de</strong> kaft. Omdat het kleurenpalet <strong>dit</strong> kunstwerk<br />

moest volgen, ziet het er wat an<strong>de</strong>rs uit dan <strong>de</strong><br />

vorige jaargang.<br />

Pastorale Perspectieven<br />

De opmerkelijkste veran<strong>de</strong>ring is echter niet <strong>de</strong><br />

kleur of het kunstwerk, maar <strong>de</strong> nieuwe naam<br />

<strong>van</strong> ons tijdschrift. Omdat een aantal lezers in <strong>de</strong><br />

loop <strong>van</strong> 2007 opgemerkt had dat <strong>de</strong> naam<br />

'Pastorale Nieuwsbrief' <strong>de</strong> lading niet langer<br />

<strong>de</strong>kte, zijn we op zoek gegaan naar iets an<strong>de</strong>rs.<br />

Vanaf nu gaat het tijdschrift daarom als<br />

'Pastorale Perspectieven. Driemaan<strong>de</strong>lijks vaktijdschrift<br />

voor en door pastores' door het leven.<br />

Toegegeven, geen groot verschil, geen totaal<br />

nieuwe naam, geen grote originele veran<strong>de</strong>ring…<br />

Dat hoeft ook niet: we willen ver<strong>de</strong>r doen op hetzelf<strong>de</strong><br />

elan. De nieuwe naam bevat in feite een<br />

beknopte mission statement. Het tijdschrift wil<br />

'pastorale perspectieven' bie<strong>de</strong>n. We kiezen<br />

ervoor om <strong>dit</strong> ruim in te vullen.<br />

Het gaat in <strong>de</strong> eerste plaats om het perspectief<br />

op <strong>de</strong> eigen i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor, zijn of haar<br />

professionaliteit en spiritualiteit, zijn of haar<br />

plaats in <strong>de</strong> voorziening en in <strong>de</strong> maatschappij.<br />

Het beroepsprofiel <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor is in volle ontwikkeling.<br />

Gedreven door <strong>de</strong> overtuiging dat er<br />

toekomst zit in het beroep <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor, willen we<br />

daar met Pastorale Perspectieven een beschei<strong>de</strong>n<br />

en toch fundamenteel steentje aan bijdragen.<br />

Het gaat ook om het pastoraal perspectief op<br />

zorg en solidariteit in <strong>de</strong> samenleving. Wie meewerkt<br />

aan <strong>de</strong> realisatie <strong>van</strong> het pastoraal zorgaanbod<br />

in <strong>de</strong> voorziening engageert zich in een<br />

bre<strong>de</strong>r verhaal <strong>van</strong> menslieven<strong>de</strong> zorg, <strong>van</strong> solidariteit<br />

in beweging, <strong>van</strong> authentiek pluralisme<br />

en <strong>van</strong> gastvrijheid, kortom <strong>van</strong> echte 'caritas'.<br />

Dit is het verhaal <strong>van</strong> <strong>de</strong> God die zegt 'Ik zal er<br />

zijn voor u'. Dit verhaal over <strong>de</strong> mens-gewor<strong>de</strong>n<br />

God inspireert ons om ver<strong>de</strong>r te bouwen aan een<br />

zorgzame en rechtvaardige samenleving voor<br />

allen. Ook aan <strong>de</strong>ze dimensie wil Pastorale<br />

Perspectieven aandacht en reflectie beste<strong>de</strong>n.<br />

Tussen pastoraal en ethiek<br />

Om <strong>de</strong> daad bij het woord te voegen gaan we in<br />

het huidige <strong>nummer</strong> dieper in op <strong>de</strong> relatie tussen<br />

pastorale zorg en ethische reflectie. Tussen <strong>de</strong>ze<br />

i<strong>de</strong>ntiteitsgebon<strong>de</strong>n dimensies <strong>van</strong> het zorgaanbod<br />

bestaan vele gelijkenissen en significante<br />

verschillen. In <strong>de</strong> bijdragen in <strong>dit</strong> <strong>nummer</strong> wor<strong>de</strong>n<br />

een aantal aspecten hier<strong>van</strong> ver<strong>de</strong>r uitgediept. Ik<br />

wil alvast op één belangrijke analogie ingaan:<br />

pastoraal en ethiek drinken uit <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> bron.<br />

Hiermee wordt een kwestie gethematiseerd die<br />

doorheen het <strong>nummer</strong> telkens opnieuw opduikt:<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

37 3


loopt <strong>de</strong> scheidingslijn tussen pastoraal en ethiek<br />

gelijk aan <strong>de</strong> scheidingslijn tussen particulariteit<br />

en universaliteit?<br />

Voor pastorale zorg is het evi<strong>de</strong>nt dat ze zich<br />

profileert op een particuliere horizon. Pastorale<br />

zorg wil een imitatie zijn <strong>van</strong> het zorgzame<br />

optre<strong>de</strong>n <strong>van</strong> Jezus <strong>van</strong> Nazareth, en is dan ook<br />

gevestigd in en geïnspireerd <strong>van</strong>uit een particuliere<br />

tra<strong>dit</strong>ie. Het is echter een vaakgehoor<strong>de</strong> en<br />

hardnekkige vergissing dat pastorale zorg zich<br />

daarom ook exclusief tot gelovige mensen richt.<br />

Pastorale zorg is 'particulier' <strong>van</strong> inspiratie, maar<br />

universeel <strong>van</strong> intentie. Pastores richten zich<br />

evenzeer tot niet- of an<strong>de</strong>rsgelovige patiënten of<br />

bewoners, met respect voor <strong>de</strong> overtuiging <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> persoon in kwestie, maar met <strong>de</strong> intentie om<br />

nabij te zijn, om te troosten, te helpen en te<br />

begelei<strong>de</strong>n. De beslissen<strong>de</strong> factor is niet <strong>de</strong><br />

geloofsovertuiging, maar <strong>de</strong> existentiële nood<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpvrager. Dit geldt overigens niet enkel<br />

voor <strong>de</strong> rooms-katholieke pastores maar ook voor<br />

an<strong>de</strong>re 'geestelijke verzorgers'.<br />

Dat ook <strong>de</strong> ethische reflectie zich op het christelijke<br />

verhaal inspireert, ligt <strong>van</strong>daag min<strong>de</strong>r voor<br />

<strong>de</strong> hand. Ethiek heeft het imago 'universeel' te<br />

zijn en is dat ook, maar dat is niet hetzelf<strong>de</strong> als<br />

'neutraal'. Ie<strong>de</strong>re ethische overweging is gekleurd<br />

door een bepaald mens- en wereldbeeld en door<br />

een i<strong>de</strong>aalbeeld op goe<strong>de</strong> zorg. De Franse filosoof<br />

Paul Ricœur geeft een boeien<strong>de</strong> <strong>de</strong>finitie <strong>van</strong><br />

ethiek: “ethiek is het zicht op en het verlangen<br />

naar het 'goe<strong>de</strong> leven', met en voor elkaar, in<br />

rechtvaardige instituties”. We kunnen niet op alle<br />

elementen <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze <strong>de</strong>finitie ingaan, hoewel dat<br />

zeker <strong>de</strong> moeite zou lonen. De <strong>de</strong>finitie helpt ons<br />

hier om <strong>de</strong> universele en <strong>de</strong> particuliere dimensie<br />

<strong>van</strong> ethiek te on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n.<br />

Ethiek is universeel omdat het gaat om <strong>de</strong> zoektocht<br />

naar 'het goe<strong>de</strong> leven, met en voor elkaar,<br />

in rechtvaardige instituties'. In een multi-culti en<br />

multi-reli samenleving (zoals Bruno Aerts het op<br />

p. 52 verwoordt) kan en mag <strong>dit</strong> ook niet an<strong>de</strong>rs.<br />

Het authentieke pluralisme wordt enkel gerealiseerd<br />

waar ie<strong>de</strong>reen - 'met en voor elkaar' - op<br />

een rechtvaardige wijze z'n steentje bijdraagt aan<br />

'het goe<strong>de</strong> leven'.<br />

4<br />

Ten gelei<strong>de</strong><br />

Ethiek is echter particulier omdat het zicht op en<br />

het verlangen naar steeds vervat liggen in een<br />

bepaal<strong>de</strong> visie op mens en maatschappij. Het is<br />

<strong>van</strong>uit een particulier standpunt (perspectief) dat<br />

we kijken naar het i<strong>de</strong>aalbeeld <strong>van</strong> 'het goe<strong>de</strong><br />

leven'. Er bestaat geen objectief criterium, geen<br />

neutrale instantie. Onze visie en onze gepassioneer<strong>de</strong><br />

inzet voor het welzijn <strong>van</strong> zieke en hulpbehoeven<strong>de</strong><br />

mensen komen niet voort uit het<br />

luchtledige maar uit een rijke tra<strong>dit</strong>ie waarin we<br />

zijn opgegroeid.<br />

In onze maatschappij drinken pastoraal en ethiek<br />

uit <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> bron. Dit is een paradoxale bewering.<br />

Het ligt namelijk voor <strong>de</strong> hand dat pastoraal<br />

particulier is, terwijl <strong>de</strong> universele dimensie <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong>ze zorgdiscipline beargumenteerd moet wor<strong>de</strong>n.<br />

Voor wat ethiek betreft is het omgekeer<strong>de</strong> waar:<br />

<strong>de</strong> universele insteek staat meestal buiten kijf,<br />

terwijl <strong>de</strong> particuliere dimensie steeds weer<br />

aangestipt moet wor<strong>de</strong>n. Deze paradox is geen<br />

hin<strong>de</strong>rnis maar een opportuniteit. Pastoraal en<br />

ethiek zijn immers bondgenoten in <strong>de</strong> zoektocht<br />

naar 'het goe<strong>de</strong> leven'. Wat hen voorbij alle<br />

verschei<strong>de</strong>nheid kenmerkt, is dat ze bei<strong>de</strong>n een<br />

universele intentie hebben en een particuliere<br />

inspiratiebron.<br />

Tot slot<br />

Voor ik het woord geef aan <strong>de</strong> mensen die<br />

bijgedragen hebben aan <strong>dit</strong> thema<strong>nummer</strong> over<br />

'ethiek in <strong>de</strong>nken en doen' wil ik u nog even<br />

uitnodigen om te reageren op wat u in Pastorale<br />

Perspectieven te lezen krijgt. Het tijdschrift wil<br />

immers een forum zijn voor en door pastores.<br />

Aarzel dus niet om ons te contacteren met uw<br />

mening, twijfels, vragen of opmerkingen over <strong>dit</strong><br />

thema<strong>nummer</strong>. Als u liever aan één <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

volgen<strong>de</strong> thema's een bijdrage wil leveren, of als<br />

u graag <strong>de</strong> boekenlijst met recensie-exemplaren<br />

ont<strong>van</strong>gt, kunt u altijd contact opnemen met <strong>de</strong><br />

redactie. Wij staan tot uw dienst.<br />

Veel leesgenot, namens <strong>de</strong> redactie,<br />

Pieter Van<strong>de</strong>casteele


Artikel<br />

Pastoraat en ethiek,<br />

meer dan een verstandshuwelijk<br />

In <strong>de</strong>ze bijdrage proberen we <strong>de</strong> complexe<br />

relatie tussen pastoraat en ethiek te verhel<strong>de</strong>ren.<br />

We bekijken <strong>de</strong> relatie <strong>van</strong>uit bei<strong>de</strong><br />

partners. Heeft ethiek pastoraat nodig? En<br />

heeft pastoraat ethiek nodig? Telkens<br />

vertrekken we <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> eigenheid <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

ene of <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re, nemen we <strong>de</strong> relatie tussen<br />

bei<strong>de</strong> kritisch on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> loep en maken we<br />

een aantal persoonlijke reflecties.<br />

Heeft ethiek pastoraat nodig?<br />

Wat is ethiek?<br />

Er zijn veel <strong>de</strong>finities <strong>van</strong> ethiek. Het is niet<br />

onze bedoeling hier een overzicht te bie<strong>de</strong>n<br />

noch om <strong>de</strong> grootste gemene <strong>de</strong>ler in <strong>de</strong>ze<br />

<strong>de</strong>finities te vin<strong>de</strong>n. We verkiezen een bondige<br />

maar ook werkbare <strong>de</strong>finitie <strong>van</strong> ethiek voor<br />

te stellen die hopelijk door velen kan<br />

herkend en aanvaard wor<strong>de</strong>n. We omschrijven<br />

ethiek als een kritische en systematische<br />

reflectie op waar<strong>de</strong>n en normen in een<br />

concrete zorgsituatie (Liégeois, 2005).<br />

Axel Liégeois<br />

Pastores en pastoraal beleidsverantwoor<strong>de</strong>lijken in <strong>de</strong> gezondheids- en welzijnszorg verbin<strong>de</strong>n<br />

pastoraat en ethiek op een <strong>van</strong>zelfspreken<strong>de</strong> wijze. In<strong>de</strong>rdaad, zowel theoretisch als praktisch zijn er<br />

verbindingen tussen pastoraat en ethiek. Maar zijn die ban<strong>de</strong>n wel zo <strong>van</strong>zelfsprekend? Pastoraal- en<br />

moraaltheologie zijn ongetwijfeld twee theologische disciplines, maar het zijn meteen ook twee<br />

dui<strong>de</strong>lijk on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n vakgebie<strong>de</strong>n. Pastorale en ethische zorg zijn twee pijlers <strong>van</strong> <strong>de</strong> christelijke<br />

i<strong>de</strong>ntiteit, maar ze wor<strong>de</strong>n in een zorgvoorziening toch in on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n structuren gerealiseerd. Hoe<br />

goed stellen pastoraat en ethiek het met elkaar? Zijn ze 'in het echt' verbon<strong>de</strong>n? Is het een goed huwelijk?<br />

Is het een verstandshuwelijk? Of blijven ze beter in een LAT-relatie?<br />

Een waar<strong>de</strong> is <strong>de</strong> betekenis die mensen aan<br />

een realiteit toekennen als goed, verantwoord<br />

of nastrevenswaardig. Een norm is een richtlijn<br />

voor het han<strong>de</strong>len die gebaseerd is op<br />

één of meer<strong>de</strong>re waar<strong>de</strong>n. Waar<strong>de</strong>n en<br />

normen vin<strong>de</strong>n mensen niet zelf uit. Ze zijn<br />

een sociale gegevenheid en bestaan vóór en<br />

buiten <strong>de</strong> individuele mensen in <strong>de</strong> maatschappij<br />

en <strong>de</strong> cultuur. Mensen kunnen<br />

waar<strong>de</strong>n en normen al dan niet kritisch<br />

verinnerlijken en tot hun eigen waar<strong>de</strong>n en<br />

normen maken, maar ze kunnen zich er ook<br />

tegen afzetten en ze afwijzen. Daarbij<br />

wor<strong>de</strong>n ze on<strong>de</strong>r meer beïnvloed door <strong>de</strong><br />

tijdsgeest, hun opvoeding en vorming, en hun<br />

fundamentele opties.<br />

Ethiek is nu een kritische en systematische<br />

reflectie op <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n en normen die in<br />

een concrete situatie geïmpliceerd zijn. Deze<br />

reflectie is zowel kritisch als systematisch.<br />

Het systematische element bevindt zich in<br />

<strong>de</strong> ethische methodologie die mensen toe-<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

37 5


passen om <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n en normen te evalueren.<br />

In <strong>de</strong> methodologie gaan een inductieve<br />

en <strong>de</strong>ductieve beweging samen. De inductieve<br />

beweging houdt in dat mensen <strong>de</strong><br />

waar<strong>de</strong>n en normen die in een concrete<br />

situatie op het spel staan, expliciteren en<br />

verhel<strong>de</strong>ren. Ethische reflectie is echter<br />

meer dan een proces <strong>van</strong> verhel<strong>de</strong>ring, hoe<br />

belangrijk <strong>dit</strong> ook is. De ethische methodologie<br />

bevat ook een kritisch element. Dit is<br />

een referentiepunt of ijkpunt op basis waar<strong>van</strong><br />

mensen <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n en normen evalueren.<br />

Dit evaleren <strong>van</strong> waar<strong>de</strong>n en normen aan <strong>de</strong><br />

hand <strong>van</strong> een ethische maatstaf is <strong>de</strong> <strong>de</strong>ductieve<br />

beweging in <strong>de</strong> ethische reflectie.<br />

Autonomie en beschermwaardigheid zijn<br />

humane waar<strong>de</strong>n omdat ze gericht zijn op<br />

humaniteit of menswaardigheid, op <strong>de</strong><br />

waardigheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> mens. Een humanist kan<br />

autonomie en beschermwaardigheid evenzeer<br />

claimen als een christen. Geen enkele<br />

levensbeschouwing heeft het monopolie over<br />

<strong>de</strong>ze waar<strong>de</strong>n.<br />

Ethiek, christelijk geloof<br />

en levensbeschouwing<br />

Wat is nu <strong>de</strong> verhouding tussen ethiek en<br />

pastoraat? Deze vraag vereist heel wat<br />

verhel<strong>de</strong>ring en verruiming. Ethiek in een<br />

zorgvoorziening heeft een 'universeel'<br />

karakter. Zorgvragers, familiele<strong>de</strong>n en zorgverleners<br />

kunnen heel verschillen<strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n<br />

en normen hebben. Ethiek is erop gericht om<br />

doorheen een kritische en systematische<br />

reflectie op <strong>de</strong>ze waar<strong>de</strong>n en normen te<br />

komen tot een evaluatie die door àlle partners<br />

kan wor<strong>de</strong>n ge<strong>de</strong>eld. Pastoraat echter<br />

6 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />

heeft een particulier karakter. Het heeft zijn<br />

wortels in <strong>de</strong> particuliere tra<strong>dit</strong>ie <strong>van</strong> het<br />

christelijke geloof dat bepaal<strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n en<br />

normen vooropstelt. En katholieke pastores<br />

zijn nog specifieker verbon<strong>de</strong>n met <strong>de</strong><br />

katholieke tra<strong>dit</strong>ie en kerkgemeenschap.<br />

Bij <strong>de</strong> vraag naar <strong>de</strong> verhouding tussen<br />

pastoraat en ethiek is het bijgevolg aangewezen<br />

pastoraat onmid<strong>de</strong>llijk te verruimen<br />

naar het bre<strong>de</strong>r veld <strong>van</strong> christelijk geloof.<br />

En ook <strong>de</strong>ze vraag kunnen we plaatsen in <strong>de</strong><br />

ruimere context <strong>van</strong> <strong>de</strong> verhouding tussen<br />

ethiek enerzijds en <strong>de</strong> verschei<strong>de</strong>nheid <strong>van</strong><br />

levensbeschouwingen en religies an<strong>de</strong>rzijds.<br />

Over <strong>de</strong> verhouding tussen christelijk geloof<br />

en ethiek bestaan er verschillen<strong>de</strong> opvattingen.<br />

Het leergezag <strong>van</strong> <strong>de</strong> katholieke kerk gaat<br />

uit <strong>van</strong> christelijke waar<strong>de</strong>n en normen die<br />

hun fun<strong>de</strong>ring vin<strong>de</strong>n in het christelijke<br />

geloof, meer bepaald in <strong>de</strong> bijbel en <strong>de</strong> tra<strong>dit</strong>ie.<br />

Deze christelijke waar<strong>de</strong>n en normen<br />

zijn dan richtinggevend voor het omgaan<br />

met ethische problemen in <strong>de</strong> zorgvoorziening.<br />

Deze opvatting is zowel theoretisch als<br />

praktisch niet <strong>van</strong>zelfsprekend. Als reactie<br />

op <strong>de</strong> visie <strong>van</strong> het kerkelijke leergezag hebben<br />

theologen een pleidooi gehou<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong><br />

autonomie <strong>van</strong> ethiek tegenover geloof en<br />

levensbeschouwing. Een voortrekker <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze<br />

reactie is Alfons Auer met zijn invloedrijke<br />

werk Autonome Moral und Christlicher Glaube<br />

(1971). Voor haar normativiteit is ethiek<br />

autonoom tegenover het christelijke geloof.<br />

Autonomie <strong>van</strong> ethiek tegenover<br />

christelijk geloof?<br />

De discussie over <strong>de</strong> autonomie <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethiek<br />

tegenover het christelijke geloof is on<strong>de</strong>r


theologen geluwd. Niettemin blijft <strong>de</strong>ze<br />

vraag belangrijk in <strong>de</strong> praktijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethische<br />

reflectie in <strong>de</strong> zorgvoorziening. In een geseculariseer<strong>de</strong><br />

en pluralistische maatschappij<br />

gaan heel veel zorgvragers, familiele<strong>de</strong>n<br />

en zorgverleners er immers onuitgesproken<br />

<strong>van</strong> uit dat ethische beslissingen autonoom<br />

staan tegenover het christelijke geloof. Het<br />

spanningsveld tussen autonome ethiek en<br />

christelijk geloof is dus nog steeds actueel.<br />

We bena<strong>de</strong>ren <strong>dit</strong> spanningsveld niet louter<br />

theoretisch, maar verhel<strong>de</strong>ren het aan <strong>de</strong><br />

hand <strong>van</strong> enkele concrete waar<strong>de</strong>n die<br />

exemplarisch zijn voor <strong>de</strong> problematiek.<br />

Hoewel er geen algemeen aanvaard waar<strong>de</strong>patroon<br />

is voor <strong>de</strong> gezondheids- en welzijnszorg,<br />

halen we als toetssteen voor onze<br />

discussie we twee fundamentele waar<strong>de</strong>n<br />

naar voren, met name autonomie en<br />

beschermwaardigheid (Liégeois, 2007). Bij <strong>de</strong><br />

meeste ethische vragen in <strong>de</strong> zorg staan<br />

immers het respect voor <strong>de</strong> autonomie <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> zorgvrager en <strong>de</strong> beschermwaardigheid<br />

<strong>van</strong> het leven op het spel.<br />

Welnu, <strong>de</strong>ze twee waar<strong>de</strong>n kunnen mensen<br />

niet zomaar claimen <strong>van</strong>uit een bepaal<strong>de</strong><br />

levensbeschouwing of religie, bijvoorbeeld<br />

het christendom. Autonomie en beschermwaardigheid<br />

zijn humane waar<strong>de</strong>n omdat ze<br />

gericht zijn op humaniteit of menswaardigheid,<br />

op <strong>de</strong> waardigheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> mens. Een<br />

humanist kan autonomie en beschermwaardigheid<br />

evenzeer claimen als een christen.<br />

Geen enkele levensbeschouwing heeft het<br />

monopolie over <strong>de</strong>ze waar<strong>de</strong>n. Daarom<br />

wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ze waar<strong>de</strong>n 'universeel' genoemd,<br />

of ze wor<strong>de</strong>n toch minstens door <strong>de</strong> westerse<br />

levensbeschouwingen algemeen aanvaard<br />

Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />

Als het leven zo beschouwd wordt als een<br />

schepping <strong>van</strong> God, dan wordt <strong>de</strong> beschermwaardigheid<br />

<strong>van</strong> het leven niet alleen theologisch<br />

verdiept en gefun<strong>de</strong>erd, maar ook geradicaliseerd.<br />

Dat maakt meteen ook dui<strong>de</strong>lijk<br />

dat christenen bijzon<strong>de</strong>re motieven hebben<br />

die <strong>de</strong> bescherming <strong>van</strong> <strong>de</strong> waardigheid <strong>van</strong><br />

het leven radicaliseren. Hier is er natuurlijk<br />

wel een dui<strong>de</strong>lijk levensbeschouwelijk<br />

verschil.<br />

als fundamentele waar<strong>de</strong>n. Deze waar<strong>de</strong>n<br />

overstijgen <strong>de</strong> grenzen tussen <strong>de</strong> levensbeschouwingen<br />

en zijn dus onafhankelijk <strong>van</strong><br />

een welbepaal<strong>de</strong> levensbeschouwing. Ethiek<br />

heeft geen specifieke levensbeschouwing of<br />

religie nodig om <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n te fun<strong>de</strong>ren.<br />

De ethische fun<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> waar<strong>de</strong>n gebeurt<br />

op basis <strong>van</strong> re<strong>de</strong>lijke argumenten die voor<br />

mensen <strong>van</strong> elke levensbeschouwing overtuigend<br />

zijn. Beroep doen op een levensbeschouwelijke<br />

overtuiging is als een gezagsargument.<br />

Een waar<strong>de</strong> is goed, niet omdat<br />

ze voorgehou<strong>de</strong>n wordt door een levensbeschouwing,<br />

maar omdat ze re<strong>de</strong>lijkerwijze<br />

<strong>de</strong> waardigheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> mens dienst. En<br />

precies omdat waar<strong>de</strong>n gericht zijn op<br />

menswaardigheid, wor<strong>de</strong>n ze door levensbeschouwingen<br />

belangrijk gevon<strong>de</strong>n.<br />

Christelijke fun<strong>de</strong>ring en motivering<br />

<strong>van</strong> waar<strong>de</strong>n<br />

Daarmee is echter het laatste woord niet<br />

gezegd over het spanningveld tussen ethiek<br />

en christelijk geloof. Hoe universeel waar<strong>de</strong>n<br />

ook zijn, we kunnen ze echter niet losmaken<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> particuliere levensbeschouwing of<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

37 7


eligie waarin ze gestalte gekregen hebben.<br />

De waar<strong>de</strong>n krijgen hun precieze betekenis<br />

en hun fun<strong>de</strong>ring binnen een bepaal<strong>de</strong><br />

levensbeschouwelijke of religieuze tra<strong>dit</strong>ie.<br />

Zo is <strong>de</strong> beschermwaardigheid <strong>van</strong> het leven<br />

in <strong>de</strong> westerse levensbeschouwingen dui<strong>de</strong>lijk<br />

getekend door het christelijke scheppingsgeloof.<br />

Het respect voor het menselijke<br />

leven verwijst immers ver<strong>de</strong>r dan het louter<br />

humane. Het is tegelijk een respect voor het<br />

leven dat door God geschapen is, naar Zijn<br />

beeld en gelijkenis, en dat God nog steeds<br />

ver<strong>de</strong>r schept en draagt. Raken aan het<br />

leven is ook raken aan Gods schepping.<br />

Daarom is het leven heilig en verdient het<br />

leven het hoogste respect. Het is dui<strong>de</strong>lijk<br />

dat <strong>de</strong>ze religieuze invulling <strong>van</strong> een humane<br />

waar<strong>de</strong> niet neutraal en vrijblijvend is.<br />

Mensen zijn in het leven geworpen en zijn op<br />

zoek naar een zinvolle beleving <strong>van</strong> hun<br />

leven. Ze ervaren te leven in <strong>de</strong> tijd en in <strong>de</strong><br />

ruimte. In <strong>de</strong> tijd leven mensen tussen hun<br />

geboorte en hun dood en in <strong>de</strong> ruimte leven<br />

ze in een spanning tussen zichzelf en <strong>de</strong><br />

an<strong>de</strong>r. Mensen proberen <strong>dit</strong> leven zinvol te<br />

beleven. Maar <strong>de</strong> zin die ze uitein<strong>de</strong>lijk beleven,<br />

hebben ze niet zelf gemaakt. Mensen ont<strong>de</strong>kken<br />

veeleer zin in het leven.<br />

Als het leven zo beschouwd wordt als een<br />

schepping <strong>van</strong> God, dan wordt <strong>de</strong> beschermwaardigheid<br />

<strong>van</strong> het leven niet alleen theologisch<br />

verdiept en gefun<strong>de</strong>erd, maar ook<br />

geradicaliseerd. Dat maakt meteen ook dui<strong>de</strong>lijk<br />

dat christenen bijzon<strong>de</strong>re motieven<br />

hebben die <strong>de</strong> bescherming <strong>van</strong> <strong>de</strong> waardigheid<br />

<strong>van</strong> het leven radicaliseren. Hier is er<br />

8 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />

natuurlijk wel een dui<strong>de</strong>lijk levensbeschouwelijk<br />

verschil. Deze motieven zijn wel zeer<br />

specifiek voor het christelijke geloof. Een<br />

humanist zal ze per <strong>de</strong>finitie nooit claimen.<br />

De waar<strong>de</strong>n zijn dus algemeen menselijk en<br />

geen enkele levensbeschouwing heeft het<br />

monopolie over <strong>de</strong>ze waar<strong>de</strong>n. Maar <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n<br />

kunnen levensbeschouwelijk geduid wor<strong>de</strong>n<br />

en dat leidt tot motieven die wel heel<br />

dui<strong>de</strong>lijk levensbeschouwelijk gela<strong>de</strong>n zijn.<br />

Ons an<strong>de</strong>r voorbeeld is autonomie. Dat wordt<br />

gezien als een centrale waar<strong>de</strong> in een humanistische<br />

levensbeschouwing. In<strong>de</strong>rdaad, <strong>de</strong><br />

waar<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> autonomie is dui<strong>de</strong>lijk getekend<br />

door <strong>de</strong> Verlichting. En in het huidige<br />

bio-medische <strong>de</strong>bat komen vooral humanisten<br />

op voor een radicaal respect voor <strong>de</strong> autonomie<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> mens. De waar<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> autonomie<br />

wordt in het actuele <strong>de</strong>bat verbon<strong>de</strong>n<br />

met het humanisme en niet met het christendom.<br />

Maar ook <strong>de</strong>ze visie moeten we in<br />

zijn juiste perspectief plaatsen. Het humanisme<br />

en <strong>de</strong> Verlichting zijn er gekomen in<br />

een westerse cultuur die getekend is door<br />

het Grieks-Hellenistische erfgoed en door <strong>de</strong><br />

joods-christelijke tra<strong>dit</strong>ie. God heeft <strong>de</strong> mens<br />

geschapen naar zijn beeld en gelijkenis, dus<br />

met een vrije wil om verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />

op te nemen en met <strong>de</strong> opdracht <strong>de</strong> wereld<br />

te on<strong>de</strong>rwerpen als goe<strong>de</strong> rentmeesters. De<br />

gedachte <strong>van</strong> autonomie bevindt zich reeds<br />

in <strong>de</strong> kern <strong>van</strong> het christendom. Het is dan<br />

ook niet toevallig dat <strong>de</strong> autonomie naar<br />

voren komt in een cultuur die sterk beïnvloed<br />

is door het christendom. Christenen<br />

hebben dus ook goe<strong>de</strong> motieven om autonomie<br />

na te streven.<br />

Maar toch kan autonomie voor christenen


niet het laatste woord hebben, zoals dat<br />

voor humanisten wel kan. Voor christenen<br />

staat <strong>de</strong> autonomie steeds in een spanningsveld<br />

met heteronomie, ons door God<br />

geschapen zijn. Mensen staan in een scheppingsrelatie<br />

tot God en <strong>van</strong> daaruit ook in<br />

een bijzon<strong>de</strong>re verbon<strong>de</strong>nheid met <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />

schepselen. Daarom herinterpreteren christenen<br />

<strong>de</strong> autonomie als een relatieve autonomie<br />

of als een relationele autonomie.<br />

Autonomie kan voor christenen nooit absoluut<br />

zijn omdat ze zich <strong>van</strong> hun Schepper<br />

afhankelijk weten. Autonomie wordt daarom<br />

voor christenen nagestreefd in een relationeel<br />

netwerk, in verbon<strong>de</strong>nheid met an<strong>de</strong>ren<br />

en met verantwoor<strong>de</strong>lijkheid voor an<strong>de</strong>ren.<br />

Tussentijds besluit<br />

Ook al kan geen enkele levensbeschouwing<br />

waar<strong>de</strong>n claimen als haar monopolie, waar<strong>de</strong>n<br />

komen historisch en cultureel gezien<br />

steeds op <strong>de</strong> voorgrond binnen een levensbeschouwelijke<br />

of religieuze tra<strong>dit</strong>ie. En<br />

<strong>de</strong>ze tra<strong>dit</strong>ie kleurt dan op een particuliere<br />

manier <strong>de</strong>ze waar<strong>de</strong>n. Zo hebben christenen<br />

hun specifiek theologische fun<strong>de</strong>ring <strong>van</strong><br />

bepaal<strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n. Dit leidt tot specifiek<br />

theologische motieven om <strong>de</strong>ze waar<strong>de</strong>n na<br />

te streven. En <strong>de</strong>ze bijzon<strong>de</strong>re motivering<br />

beïnvloedt ontegensprekelijk het evalueren<br />

<strong>van</strong> waar<strong>de</strong>n die in een spanningsveld of in<br />

conflict met elkaar komen. Zo zullen christenen<br />

bij een evaluatie <strong>van</strong> autonomie en<br />

beschermwaardigheid <strong>de</strong> autonomie relativeren<br />

en <strong>de</strong> beschermwaardigheid accentueren.<br />

Maar opnieuw betekent <strong>dit</strong> geenszins<br />

dat humanisten, <strong>van</strong>uit hun specifieke<br />

motivaties en in bepaal<strong>de</strong> situaties, niet tot<br />

<strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> evaluatie <strong>van</strong> waar<strong>de</strong>n zou<strong>de</strong>n<br />

kunnen komen.<br />

Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />

Heeft pastoraat ethiek nodig?<br />

Wat is pastoraat?<br />

We komen aan onze twee<strong>de</strong> vraag, namelijk<br />

of pastoraat ethiek nodig heeft. Ook bij pastoraat<br />

zijn er heel wat <strong>de</strong>finities mogelijk.<br />

Ook hier willen we geen grootste gemene<br />

<strong>de</strong>ler <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>finities zoeken, maar verkiezen<br />

we een bondige en werkbare <strong>de</strong>finitie<br />

<strong>van</strong> pastoraat. We omschrijven pastoraat als<br />

<strong>de</strong> zorg voor <strong>de</strong> zin- en geloofsbeleving <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> christelijke geloofsovertuiging<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor (Liégeois, 2008).<br />

Mensen zijn in het leven geworpen en zijn<br />

op zoek naar een zinvolle beleving <strong>van</strong> hun<br />

leven. Ze ervaren te leven in <strong>de</strong> tijd en in <strong>de</strong><br />

ruimte. In <strong>de</strong> tijd leven mensen tussen hun<br />

geboorte en hun dood en in <strong>de</strong> ruimte leven<br />

ze in een spanning tussen zichzelf en <strong>de</strong><br />

an<strong>de</strong>r. Mensen proberen <strong>dit</strong> leven zinvol te<br />

beleven. Maar <strong>de</strong> zin die ze uitein<strong>de</strong>lijk beleven,<br />

hebben ze niet zelf gemaakt. Mensen ont<strong>de</strong>kken<br />

veeleer zin in het leven. De zin is<br />

reeds gegeven in het leven zelf en in tra<strong>dit</strong>ies,<br />

levensbeschouwingen of religies die <strong>de</strong><br />

zin <strong>van</strong> het leven hebben beschouwd.<br />

Daarom is 'zingeving' geen gepast woord.<br />

Het is eer<strong>de</strong>r zo dat mensen zin ont<strong>de</strong>kken<br />

en ont<strong>van</strong>gen, en zich die zin toe-eigenen<br />

en beleven.<br />

Pastoraat is nu <strong>de</strong> zorg voor <strong>de</strong> zin- en<br />

geloofsbeleving <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgvrager. In een<br />

pluralistische samenleving en cultuur kan <strong>de</strong><br />

zorgvrager om het even welke levensovertuiging<br />

hebben, al dan niet verbon<strong>de</strong>n met<br />

een levensbeschouwing of religie. De eigenheid<br />

<strong>van</strong> pastoraat is dan ook niet verbon<strong>de</strong>n<br />

met <strong>de</strong> levensbeschouwelijke overtuiging<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

37 9


<strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgvrager. Pastorale zorg kan<br />

gebeuren ongeacht <strong>de</strong> levensbeschouwelijke<br />

overtuiging <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgvrager. De eigenheid<br />

<strong>van</strong> pastoraat heeft precies te maken met <strong>de</strong><br />

particuliere invalshoek <strong>van</strong> <strong>de</strong> christelijke<br />

geloofsovertuiging <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor zelf.<br />

Pastoraat kan niet zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> bijdrage <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

psycho-sociale begeleiding. Vooraleer te kunnen<br />

raken aan het ethische en spirituele<br />

niveau, verhel<strong>de</strong>rt <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> feiten en<br />

gebeurtenissen, <strong>de</strong> emoties en motieven, <strong>de</strong><br />

inter-acties en consequenties. Pas als <strong>de</strong>ze<br />

psycho-sociale elementen verhel<strong>de</strong>rd zijn, kan<br />

<strong>de</strong> pastor in <strong>de</strong> ethische begeleiding <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n<br />

en normen verhel<strong>de</strong>ren. Het diepste en<br />

fun<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> niveau is <strong>de</strong> spirituele begeleiding.<br />

De pastor verhel<strong>de</strong>rt <strong>de</strong> zinbeleving <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r en probeert <strong>de</strong>ze te verbin<strong>de</strong>n met<br />

<strong>de</strong> christelijke geloofsbeleving.<br />

Net als ethiek, heeft pastoraat ook een<br />

methodologisch en kritisch element. In <strong>de</strong><br />

pastorale methodologie helpt <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong><br />

zorgvrager zijn of haar zin- of geloofsbeleving<br />

te expliciteren en te verhel<strong>de</strong>ren.<br />

Tegelijk probeert <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong>ze zin- en<br />

geloofsbeleving op een hermeneutisch<br />

verantwoor<strong>de</strong> wijze te confronteren met een<br />

extern of kritisch element, namelijk <strong>de</strong><br />

christelijke geloofsvisie en geloofsbeleving.<br />

Op <strong>de</strong>ze wijze probeert <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> zorgvrager<br />

te begelei<strong>de</strong>n in zijn of haar eigen<br />

zoektocht naar zin- en geloofsbeleving.<br />

Ethiek in het pastoraat<br />

Wat is nu <strong>de</strong> verhouding tussen pastoraat en<br />

ethiek? Wat is <strong>de</strong> ethische dimensie <strong>van</strong><br />

pastoraat? De meest <strong>van</strong>zelfspreken<strong>de</strong> band<br />

10 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />

tussen pastoraat en ethiek is dat <strong>de</strong> pastor<br />

ethisch niet neutraal kan zijn. De pastor<br />

behoort tot <strong>de</strong> christelijke geloofsgemeenschap,<br />

is vertegenwoordiger <strong>van</strong> een kerkgemeenschap<br />

en <strong>de</strong>elt dus <strong>de</strong> ethiek <strong>van</strong> die<br />

gemeenschap. De christelijke ethiek behoort<br />

dus tot <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor.<br />

Precies daarom wen<strong>de</strong>n zorgvragers maar<br />

ook familiele<strong>de</strong>n en zorgverleners zich tot<br />

<strong>de</strong> pastor. Bij zorgvragers en familiele<strong>de</strong>n<br />

gebeurt <strong>dit</strong> in het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> persoonlijke<br />

contacten of een pastorale begeleiding. De<br />

vraag om ethisch advies kan heel uitdrukkelijk<br />

zijn omdat zorgvragers en familiele<strong>de</strong>n<br />

voor een ethisch dilemma staan. De vraag<br />

kan ook verscholen liggen in <strong>de</strong> dagelijkse<br />

gesprekken waarin ze <strong>de</strong> situatie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

zorgvrager ter sprake brengen of in spirituele<br />

vragen waarin ze peilen naar <strong>de</strong> zin of <strong>de</strong><br />

onzin <strong>van</strong> een bepaal<strong>de</strong> levenssituatie.<br />

Ook zorgverleners kunnen vragen om het<br />

advies <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor. Veelal gebeurt <strong>dit</strong> op<br />

een informele manier wanneer zorgverleners<br />

in <strong>de</strong> wan<strong>de</strong>lgangen of bij <strong>de</strong> koffie naar <strong>de</strong><br />

mening <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor vragen. Deze vragen<br />

kunnen zowel gaan over hun persoonlijk<br />

leven als over <strong>de</strong> professionele werksituatie.<br />

Maar zorgverleners kunnen ook op een<br />

formele manier vragen om het advies <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

pastor. Ze doen <strong>dit</strong> vooral wanneer ze aanvoelen<br />

dat een ethische vraag een religieuze<br />

betekenis heeft voor <strong>de</strong> zorgvrager of <strong>de</strong><br />

familie. Ze vragen <strong>de</strong> pastor ook om ethisch<br />

advies wanneer <strong>de</strong> ethische vraag een band<br />

oproept met het christelijke geloof, <strong>de</strong> christelijke<br />

ethiek of <strong>de</strong> christelijke i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> zorgvoorziening. De pastor kan dan<br />

uitgenodigd wor<strong>de</strong>n op een teamverga<strong>de</strong>ring<br />

of een an<strong>de</strong>r overleg in <strong>de</strong> zorgvoorzie-


ning. De meest formele en expliciete vraag<br />

om ethisch advies komt er wanneer <strong>de</strong> pastor<br />

aangezocht wordt om <strong>de</strong>el te nemen <strong>de</strong><br />

commissie voor ethiek. De pastor kan daartoe<br />

zinvol bijdragen door een christelijk geïnspireerd<br />

standpunt te vertolken.<br />

Als zorgvragers, familiele<strong>de</strong>n of zorgverleners<br />

om een ethisch advies vragen, verwachten<br />

ze dat <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> ethische standpunten<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> kerk kent en ze ook op een begrijpelijke<br />

wijze kan uitleggen. Ze weten ook wel<br />

dat het persoonlijke standpunt <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor<br />

niet noodzakelijk samenvalt met dat <strong>van</strong><br />

het kerkelijke leergezag. Maar ook dat<br />

persoonlijke standpunt <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor als<br />

geëngageerd christen met een kritische visie<br />

op kerk, maatschappij en zorgvoorziening<br />

kunnen zorgvragers, familiele<strong>de</strong>n en zorgverleners<br />

heel leerrijk vin<strong>de</strong>n.<br />

Integratie <strong>van</strong> ethiek in het pastoraat<br />

De praktijk <strong>van</strong> veel pastores wijst op een<br />

sterke band tussen pastoraat en ethiek. We<br />

willen hierover ver<strong>de</strong>r reflecteren. Er zijn<br />

verschillen<strong>de</strong> standpunten mogelijk. Een<br />

eerste standpunt is een volledig schei<strong>de</strong>n<br />

<strong>van</strong> pastoraat en ethiek. Theoretisch gezien<br />

sluit <strong>dit</strong> standpunt aan bij <strong>de</strong> reeds besproken<br />

autonomie <strong>van</strong> ethiek tegenover christelijk<br />

geloof. Praktisch gezien kunnen zorgverleners<br />

stellen dat ethiek een veel ruimere<br />

aangelegenheid is dan pastoraat. Alle partners<br />

in <strong>de</strong> zorg wor<strong>de</strong>n betrokken in het<br />

ethische overleg om tot een gezamenlijke<br />

evaluatie <strong>van</strong> waar<strong>de</strong>n en normen te komen<br />

en het christelijke geloof vertegenwoordigt<br />

daarin slechts één invalshoek. Voor pastores<br />

is dat uiteraard een te beperkte en beperken<strong>de</strong><br />

visie. Het christelijke geloof heeft wel<br />

Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />

<strong>de</strong>gelijk zijn inbreng in het ethische overleg<br />

omdat het waar<strong>de</strong>n fun<strong>de</strong>ert en motiveert,<br />

zoals we reeds geargumenteerd hebben.<br />

Een twee<strong>de</strong> standpunt is een volledig<br />

samenvallen <strong>van</strong> pastoraat en ethiek. Dit<br />

standpunt komt wellicht niet veel voor in <strong>de</strong><br />

praktijk. Niettemin gaat Don Browning, een<br />

vooraanstaand pastoraaltheoloog, die richting<br />

uit in zijn hele werk, en het meest uitgesproken<br />

in Religious Ethics and Pastoral Care<br />

(1983). Hij ontwikkelt een mo<strong>de</strong>l voor pastorale<br />

begeleiding dat volledig gebaseerd is<br />

op een methodiek voor praktisch moreel<br />

<strong>de</strong>nken. Hierdoor krijgen spirituele vragen<br />

naar zin- en geloofsbeleving onvoldoen<strong>de</strong><br />

aandacht en wor<strong>de</strong>n ze niet <strong>van</strong>uit een<br />

specifiek pastorale methodiek begeleid.We<br />

verkiezen een <strong>de</strong>r<strong>de</strong> standpunt waarbij<br />

ethiek geïntegreerd wordt in pastoraat,<br />

maar toch ook dui<strong>de</strong>lijk on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n<br />

blijft. In het boek Schroomvol nabij. Pastorale<br />

begeleiding bij euthanasie (2008) on<strong>de</strong>rscheid<strong>de</strong>n<br />

we in onze bijdrage drie diepteniveaus<br />

in <strong>de</strong> pastorale zorg, namelijk het<br />

psycho-sociale, het ethische en het spirituele<br />

niveau. Daarbij verwijzen we naar <strong>de</strong> contextuele<br />

therapie <strong>van</strong> I<strong>van</strong> Nagy. In zijn boek<br />

Between Give and Take (1986) on<strong>de</strong>rscheidt hij<br />

<strong>de</strong> dimensie <strong>van</strong> <strong>de</strong> feiten, <strong>de</strong> dimensie <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> psychologie en <strong>de</strong> dimensie <strong>van</strong> <strong>de</strong> interacties,<br />

en <strong>dit</strong> in <strong>de</strong> context <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt.<br />

Hij houdt een pleidooi om <strong>de</strong>ze dimensies te<br />

bena<strong>de</strong>ren <strong>van</strong>uit en te verbin<strong>de</strong>n met <strong>de</strong><br />

relationeel-ethische dimensie. Wij willen er<br />

een vijf<strong>de</strong> dimensie aan toevoegen die<br />

specifiek is voor <strong>de</strong> pastorale zorg, met name<br />

<strong>de</strong> spirituele dimensie.<br />

Zo komen we tot drie niveaus in <strong>de</strong> pastorale<br />

begeleiding. Het eerste niveau is dat <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3711


psycho-sociale begeleiding en bestaat uit <strong>de</strong><br />

eerste drie dimensies <strong>van</strong> Nagy die we als<br />

volgt willen hertalen: het verhel<strong>de</strong>ren <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> feiten en gebeurtenissen, het verhel<strong>de</strong>ren<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> emoties en motieven, het verhel<strong>de</strong>ren<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> inter-acties en consequenties.<br />

Essentieel voor pastorale begeleiding zijn <strong>de</strong><br />

twee dieperliggen<strong>de</strong> niveaus, namelijk <strong>de</strong><br />

ethische en spirituele begeleiding. Deze<br />

begeleiding willen we als volgt beschrijven:<br />

het verhel<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n en normen<br />

en het verhel<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> zinbeleving en<br />

geloof.<br />

Op <strong>de</strong>ze manier komen we tot een geïntegreerd<br />

mo<strong>de</strong>l voor pastorale zorg. Pastoraat<br />

kan niet zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> bijdrage <strong>van</strong> <strong>de</strong> psychosociale<br />

begeleiding. Vooraleer te kunnen<br />

raken aan het ethische en spirituele niveau,<br />

verhel<strong>de</strong>rt <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> feiten en gebeurtenissen,<br />

<strong>de</strong> emoties en motieven, <strong>de</strong> interacties<br />

en consequenties. Pas als <strong>de</strong>ze<br />

psycho-sociale elementen verhel<strong>de</strong>rd zijn,<br />

kan <strong>de</strong> pastor in <strong>de</strong> ethische begeleiding <strong>de</strong><br />

waar<strong>de</strong>n en normen verhel<strong>de</strong>ren. Het diepste<br />

en fun<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> niveau is <strong>de</strong> spirituele begeleiding.<br />

De pastor verhel<strong>de</strong>rt <strong>de</strong> zinbeleving<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r en probeert <strong>de</strong>ze te verbin<strong>de</strong>n<br />

met <strong>de</strong> christelijke geloofsbeleving. Door<br />

diepteniveaus te on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n, maken we<br />

dui<strong>de</strong>lijk dat <strong>de</strong> kernopdracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor<br />

<strong>de</strong> spirituele begeleiding is. Tegelijk tonen<br />

we aan dat <strong>de</strong> ethische begeleiding geïntegreerd<br />

is in <strong>de</strong> pastorale begeleiding en dat<br />

pastorale begeleiding niet zon<strong>de</strong>r psychosociale<br />

begeleiding kan.<br />

Ethiek <strong>van</strong> het pastoraat<br />

Er is echter niet alleen ethiek in het pastoraat,<br />

maar ook ethiek <strong>van</strong> het pastoraat. De<br />

12 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />

pastorale zorg heeft zelf een ethische<br />

dimensie. De pastor heeft nood aan een<br />

eigen beroepsethiek. Totnogtoe is <strong>de</strong> professionele<br />

ethiek <strong>van</strong> pastores weinig ontwikkeld.<br />

Daarom brengen we aantal thema's<br />

aan die ons belangrijk lijken voor een <strong>de</strong>rgelijke<br />

ethiek.<br />

Pastorale zorg heeft steeds een bepaal<strong>de</strong><br />

doelstelling en hanteert steeds een bepaal<strong>de</strong><br />

methodiek, ook al zijn <strong>de</strong>ze niet altijd even<br />

expliciet voor <strong>de</strong> pastor of voor <strong>de</strong> zorgvrager.<br />

Doel en mid<strong>de</strong>l veron<strong>de</strong>rstellen een on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong><br />

ethiek met een afweging <strong>van</strong><br />

waar<strong>de</strong>n. In het ou<strong>de</strong> kerygmatische mo<strong>de</strong>l<br />

heeft <strong>de</strong> verkondiging <strong>van</strong> <strong>de</strong> waarheid <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> christelijke geloofsboodschap voorrang<br />

op <strong>de</strong> persoonlijke wensen <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgvrager.<br />

Als reactie stelt het therapeutische pastoraat<br />

<strong>de</strong> persoonlijke ontwikkeling <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

zorgvrager als norm voor het aanbrengen<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> christelijke geloofsboodschap. In het<br />

he<strong>de</strong>ndaagse dialogale en hermeneutische<br />

pastoraat zijn <strong>de</strong> vertrouwensrelatie en <strong>de</strong><br />

dialoog tussen pastor en zorgvrager <strong>de</strong> basis<br />

om <strong>de</strong> persoonlijke zin- en geloofsbeleving<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgvrager te verbin<strong>de</strong>n met <strong>de</strong><br />

christelijke geloofsovertuiging die <strong>de</strong> pastor<br />

voorstelt.<br />

Hieruit volgt dat pastores geen pastorale<br />

zorg meer kunnen aanbie<strong>de</strong>n zon<strong>de</strong>r rekening<br />

te hou<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> autonomie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

zorgvrager. Volgens <strong>de</strong> wet patiëntenrechten<br />

heeft <strong>de</strong> zorgvrager het recht om vrij en<br />

geïnformeerd toe te stemmen bij elke<br />

professionele begeleiding. Dit impliceert dat<br />

<strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> zorgvrager informeert over <strong>de</strong><br />

mogelijkhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> een geplan<strong>de</strong> pastorale<br />

begeleiding en minstens <strong>de</strong> impliciete maar


mogelijks ook <strong>de</strong> expliciete toestemming<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgvrager krijgt voor <strong>de</strong>ze begeleiding.<br />

Bij een pastoraal gesprek dat spontaan<br />

tot stand komt, kan <strong>de</strong> pastor uiteraard geen<br />

voorafgaan<strong>de</strong> informatie geven. De pastor<br />

kan wel rekening hou<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> impliciete<br />

of expliciete instemming en zeker met <strong>de</strong><br />

weigering <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgvrager om op dat<br />

moment over een bepaald on<strong>de</strong>rwerp in<br />

gesprek te gaan.<br />

De basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale begeleiding is <strong>de</strong><br />

relatie tussen pastor en zorgvrager. Deze<br />

relatie is steeds asymmetrisch want <strong>de</strong> pastor<br />

is een professionele zorgverlener met kennis,<br />

vaardighe<strong>de</strong>n en attitu<strong>de</strong>s terwijl <strong>de</strong> zorgvrager<br />

een probleem heeft en daardoor<br />

afhankelijk is <strong>van</strong> het zorgaanbod <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

zorgverlener. Een <strong>de</strong>rgelijke asymmetrische<br />

relatie is steeds een machtsverhouding. De<br />

asymmetrie en <strong>de</strong> macht zijn echter een<br />

structureel gegeven in <strong>de</strong> zorgsituatie. Ze<br />

wor<strong>de</strong>n moreel wanneer <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> asymmetrie<br />

en <strong>de</strong> macht bewust aanwendt.<br />

Ethisch omgaan met een <strong>de</strong>rgelijke verhouding<br />

houdt in dat <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> asymmetrie<br />

probeert bij te sturen en <strong>de</strong> macht aanwendt<br />

in het belang <strong>van</strong> het zorgproces <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> zorgvrager. Als <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> asymmetrie<br />

bevestigt en <strong>de</strong> macht gebruikt voor eigen<br />

belangen wordt pastoraat onethisch.<br />

Een uitdrukking hier<strong>van</strong> is het omgaan met<br />

intimiteit in <strong>de</strong> zorgrelatie. Een goe<strong>de</strong> pastorale<br />

begeleiding kan niet zon<strong>de</strong>r het uitspreken<br />

en verhel<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> gevoelens en<br />

emoties, en bepaal<strong>de</strong> lichamelijke aanrakingen<br />

kunnen on<strong>de</strong>rsteunend of helpend zijn. Dit<br />

schept intimiteit en is niet onethisch. Maar<br />

wanneer <strong>de</strong> persoonlijke grenzen <strong>van</strong> pastor<br />

Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />

of zorgvrager niet meer gerespecteerd wor<strong>de</strong>n,<br />

of wanneer <strong>de</strong> intimiteit niet ten dienste<br />

staat <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale begeleiding <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> zorgvrager maar wel <strong>van</strong> <strong>de</strong> behoeften<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor, dan wordt macht schromelijk<br />

misbruikt. Er is echter niet alleen seksueel<br />

misbruik mogelijk. Emotioneel grensoverschrij<strong>de</strong>nd<br />

gedrag kan veel subtieler zijn. De<br />

pastor die een professionele functie heeft,<br />

draagt <strong>de</strong> grootste verantwoor<strong>de</strong>lijkheid om<br />

<strong>de</strong> grenzen bespreekbaar te maken, ze te<br />

respecteren en te doen respecteren.<br />

Ethiek is immers een opdracht voor alle zorgverleners.<br />

Maar voor <strong>de</strong> pastor behoort het<br />

omgaan met ethische vragen tot <strong>de</strong> pastorale<br />

zorg, ook al is <strong>de</strong> kernopdracht <strong>van</strong> pastoraat<br />

het omgaan met <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong> spirituele<br />

vragen.<br />

Een laatste ethisch thema in het pastoraat is<br />

<strong>de</strong> intimiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> informatie. Als <strong>de</strong> zorgvrager<br />

zich tot <strong>de</strong> pastor wendt en ethische<br />

vragen over waar<strong>de</strong>n en normen en spirituele<br />

vragen over zin- en geloofsbeleving<br />

ter sprake brengt, krijgt <strong>de</strong> pastor heel wat<br />

vertrouwelijke informatie te horen. De zorgvrager<br />

verwacht echter <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor een<br />

zeer grote vertrouwelijkheid. Het absolute<br />

geheim <strong>van</strong> <strong>de</strong> sacramentele biecht straalt<br />

als het ware af op alle gesprekken en begeleidingen<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor. En het recht op asiel<br />

in heilige plaatsen, roept <strong>de</strong> verwachting op<br />

dat er een vrijplaats is tussen pastor en<br />

zorgvrager waar <strong>de</strong> vertrouwelijkheid heilig<br />

is. Het is een belangrijke opdracht <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

pastor die vertrouwelijkheid zo goed mogelijk<br />

te respecteren. Ook als an<strong>de</strong>re zorgverle-<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3713


ners <strong>de</strong> pastor om informatie vragen over <strong>de</strong><br />

begeleiding is het best dat <strong>de</strong> pastor enkel<br />

informatie doorgeeft na hierover gesproken<br />

te hebben met <strong>de</strong> zorgvrager.<br />

Besluit<br />

De verhouding tussen pastoraat en ethiek is<br />

complex. We hebben niet gepleit voor een<br />

autonome ethiek. Ook al heeft ethiek haar<br />

specifieke methodiek en kritische maatstaf<br />

die gebaseerd zijn op re<strong>de</strong>lijkheid, <strong>de</strong> normativiteit<br />

<strong>van</strong> waar<strong>de</strong>n en normen wordt<br />

uitein<strong>de</strong>lijk gefun<strong>de</strong>erd en gemotiveerd<br />

<strong>van</strong>uit een levensbeschouwelijke overtuiging<br />

zoals het christelijke geloof.<br />

We hebben integen<strong>de</strong>el een pleidooi gehou<strong>de</strong>n<br />

voor een integratie <strong>van</strong> ethische begeleiding<br />

door <strong>de</strong> pastor in <strong>de</strong> pastorale zorg.<br />

Vanzelfsprekend blijft ethische begeleiding<br />

en reflectie buiten <strong>de</strong> pastorale context<br />

mogelijk. Ethiek is immers een opdracht<br />

voor alle zorgverleners. Maar voor <strong>de</strong> pastor<br />

behoort het omgaan met ethische vragen<br />

tot <strong>de</strong> pastorale zorg, ook al is <strong>de</strong> kernopdracht<br />

<strong>van</strong> pastoraat het omgaan met <strong>de</strong><br />

on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong> spirituele vragen.<br />

Bovendien heeft pastorale zorg met een<br />

geïntegreer<strong>de</strong> ethische en spirituele begeleiding<br />

ook zijn eigen professionele ethiek<br />

nodig. De pastor moet voldoen<strong>de</strong> toegerust<br />

zijn om mensen ethisch te begelei<strong>de</strong>n en<br />

zelf een professionele ethiek te ontwikkelen.<br />

Wellicht kunnen pastorale opleidingen en<br />

vormingsinitiatieven nog meer bijdragen<br />

aan <strong>de</strong> ethische competentie <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor.<br />

Uit <strong>dit</strong> alles blijkt dat pastoraat en ethiek<br />

14 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />

<strong>van</strong>uit een christelijke visie bij elkaar horen.<br />

Ze zijn 'christelijk getrouwd'. En het is meer<br />

dan een verstandshuwelijk. Waar ethische<br />

begeleiding meer <strong>de</strong> nadruk legt op het<br />

verstand zon<strong>de</strong>r het gevoel te negeren, legt<br />

<strong>de</strong> spirituele begeleiding meer <strong>de</strong> nadruk op<br />

<strong>de</strong> ziel zon<strong>de</strong>r het verstand te negeren. Of<br />

om het beeld door te trekken: het is een<br />

huwelijk waarbij ze hun verstand gebruiken<br />

en zich met bezieling inzetten.<br />

Over <strong>de</strong> auteur<br />

Axel Liégeois is hoogleraar<br />

pastoraaltheologie aan <strong>de</strong><br />

faculteit Godgeleerdheid <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> K.U.Leuven en ethicus op<br />

het Provincialaat <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

Broe<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> Lief<strong>de</strong> te Gent. Zijn werkveld is<br />

zorgethiek en zorgpastoraat, met bijzon<strong>de</strong>re<br />

aandacht voor geestelijke gezondheidszorg en<br />

gehandicaptenzorg.<br />

Ver<strong>de</strong>r lezen<br />

D. S. BROWNING, Religious Ethics and Pastoral<br />

Care (Theology and Pastoral Care), Phila<strong>de</strong>lphia,<br />

Fortress Press, 1983, 128 p.<br />

A. AUER, Autonome Moral und Christlicher Glaube,<br />

Düsseldorf, Patmos, 1971, 2<strong>de</strong> ed. 1984, 239 p.<br />

A. LIÉGEOIS, Een personalistisch mo<strong>de</strong>l voor<br />

ethiek in <strong>de</strong> zorg, in Tijdschrift voor<br />

Gezondheidszorg en Ethiek 15 (2005) 3, 75-80.<br />

A. LIÉGEOIS, Persoon en waar<strong>de</strong>n als fun<strong>de</strong>ring<br />

<strong>van</strong> ethiek in <strong>de</strong> zorg, in Tijdschrift voor<br />

Gezondheidszorg en Ethiek 17 (2007) 1, 2-6.<br />

A. LIÉGEOIS, Beschouwingen <strong>van</strong> een theoloog,<br />

in A. LIÉGEOIS (red.), Schroomvol nabij.<br />

Pastorale begeleiding bij euthanasie (Leuvense<br />

Cahiers voor Praktische Theologie 7), Antwerpen,<br />

Halewijn, 2008, 89-114.<br />

I. NAGY, Between Give and Take. A Clinical<br />

Gui<strong>de</strong> to Contextual Therapy, New York, Bruner<br />

Mazel, 1986, XIII, 432 p.


Artikel<br />

Presentie en representatie:<br />

<strong>de</strong> verhouding voor het voetlicht gebracht<br />

In <strong>de</strong> pastorale arbeid komen we meer dan<br />

eens in aanraking met mensen die morele<br />

beslissingen moeten nemen. Zowel <strong>de</strong> pastor<br />

in een parochie als <strong>de</strong> geestelijk verzorger in<br />

een zorginstelling kunnen betrokken wor<strong>de</strong>n<br />

in het moreel beraad <strong>van</strong> hen die met ethische<br />

vragen worstelen. Voor <strong>de</strong> eerste kan het om<br />

heel verschillen<strong>de</strong> vragen gaan. On<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re<br />

vragen aangaan<strong>de</strong> beroep, opvoeding,<br />

huwelijk, samenwonen, echtscheiding, discriminatie,<br />

huiselijk geweld, veran<strong>de</strong>ring <strong>van</strong><br />

baan, adoptie, kunstmatige inseminatie,<br />

orgaandonatie. Ook <strong>de</strong> geestelijk verzorger<br />

krijgt met uiteenlopen<strong>de</strong> ethische problemen<br />

te maken, maar <strong>de</strong>ze hangen dikwijls<br />

samen met <strong>de</strong> context <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorginstelling<br />

(bijvoorbeeld ziekenhuis, hospice, verpleeghuis,<br />

psychiatrische inrichting) of met <strong>de</strong><br />

categoriale setting (bedrijf, luchthaven,<br />

ge<strong>van</strong>genis, enz.) of met het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> een<br />

bepaal<strong>de</strong> doelgroep (doven, blin<strong>de</strong>n, jeugd,<br />

ou<strong>de</strong>ren, e.a.). Pastores die in een zorginstelling<br />

werkzaam zijn, moeten zich in het bijzon<strong>de</strong>r<br />

in medisch-ethische vraagstukken<br />

verdiepen. In persoonlijke gesprekken, maar<br />

ook als teamlid <strong>van</strong> een ethische commissie.<br />

In <strong>de</strong>ze bijdrage, waarin we <strong>de</strong> verhouding<br />

tussen pastoraat en ethiek voor het voetlicht<br />

brengen, bespreken we eerst hoe <strong>de</strong>ze<br />

thematiek weer in <strong>de</strong> belangstelling is<br />

Henk <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Meulen<br />

komen te staan. Vervolgens kijken we naar<br />

<strong>de</strong> ethiek <strong>van</strong> het pastoraat, daarna naar <strong>de</strong><br />

ethiek in het pastoraat. Tot besluit gaan we<br />

in op het aspect <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor als representant.<br />

Van een pastor wordt niet alleen gevraagd,<br />

dat hij of zij professioneel, '<strong>de</strong>ug<strong>de</strong>lijk' werk<br />

levert, maar als persoon integer en betrouwbaar<br />

is, kortom: dat <strong>de</strong> pastor '<strong>de</strong>ugt'.<br />

1. De ethiek weer op <strong>de</strong> agenda<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale theorie<br />

Vanaf <strong>de</strong> zeventiger en tachtiger jaren <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> vorige eeuw is het tot een heront<strong>de</strong>kking<br />

<strong>van</strong> thema's gekomen die op <strong>de</strong> achtergrond<br />

waren geraakt: zingeving, levensbeschouwing,<br />

religie, spiritualiteit en ook: <strong>de</strong> ethische<br />

dimensie. Niet alleen in <strong>de</strong> theorie <strong>van</strong><br />

het pastoraat. In allerlei <strong>de</strong>elsectoren <strong>van</strong><br />

onze pluriforme samenleving wordt om een<br />

nieuwe bezinning op waar<strong>de</strong>n en normen<br />

gevraagd: op het gebied <strong>van</strong> <strong>de</strong> economie,<br />

<strong>van</strong> het recht, <strong>van</strong> <strong>de</strong> medische wetenschap,<br />

<strong>van</strong> het milieu, <strong>van</strong> <strong>de</strong> politiek, <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

opvoeding. Ethische discussies wor<strong>de</strong>n<br />

gevoerd in dagbla<strong>de</strong>n, tijdschriften, televisieprogramma's<br />

en in professionele instituten<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3715


en commissies voor ethiek. Ook <strong>de</strong> reflectie<br />

op <strong>de</strong> pastorale praktijk is zich <strong>de</strong> laatste tijd<br />

meer en meer gaan verdiepen in <strong>de</strong> ethische<br />

dimensie <strong>van</strong> het pastoraal han<strong>de</strong>len.<br />

In <strong>de</strong> pastorale praktijk wor<strong>de</strong>n we geconfronteerd<br />

met tal <strong>van</strong> he<strong>de</strong>ndaagse ethische<br />

vragen. Het ingrijpen<strong>de</strong> karakter <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze<br />

vragen ervaren we met name, wanneer zij<br />

ons existentieel raken. Zo kan <strong>de</strong> prenatale<br />

diagnostiek ons plaatsen voor <strong>de</strong> beslissing<br />

over ongeboren leven. Bij zwaar, ongeneeslijk<br />

lij<strong>de</strong>n kunnen we voor <strong>de</strong> vraag komen<br />

te staan of <strong>van</strong> ver<strong>de</strong>re therapie moet wor<strong>de</strong>n<br />

afgezien of niet. Maar het kan ook gaan<br />

om problemen in het leven <strong>van</strong> alledag, die<br />

ons bestaan eveneens ter discussie stellen,<br />

bij voorbeeld echtscheiding.<br />

'Er zijn met' en 'er zijn voor' kleuren elk pastoraal<br />

optre<strong>de</strong>n. Met het bezoeken <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

an<strong>de</strong>r - gevraagd of op eigen initiatief - geeft<br />

<strong>de</strong> pastor te kennen: 'nu ben ik er even helemaal<br />

voor u'. Met presentie is echter niet alles<br />

gezegd. Aan 'presentie' moeten dan ook<br />

an<strong>de</strong>re woor<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n toegevoegd, bij<br />

voorbeeld 'roeping' en 'gemeenschap'.<br />

Er zijn nog an<strong>de</strong>re factoren, die <strong>de</strong> ethiek<br />

weer op <strong>de</strong> agenda <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale zorg<br />

hebben geplaatst. Er is niet alleen het thema<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> ethiek in het pastoraat, er is ook dat<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> ethiek <strong>van</strong> het pastoraat. Pastorale<br />

zorg kent ultieme doelen en <strong>de</strong> vraag is dan:<br />

welke waar<strong>de</strong>n en welke gedragspatronen<br />

16 Presentie en representatie<br />

wensen we te bevor<strong>de</strong>ren en welke niet? Er<br />

is bovendien het aspect <strong>van</strong> <strong>de</strong> beroepsethiek.<br />

Dat betekent, dat we ons ook dienen<br />

te bezinnen op het ethos <strong>van</strong> het pastor zijn.<br />

Tot <strong>dit</strong> ethos behoren in het bijzon<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

vragen omtrent het omgaan met macht, met<br />

intimiteit en met <strong>de</strong> zwijgplicht (het ambtsgeheim,<br />

het beroepsgeheim). Het verbaast<br />

dan ook niet dat in onze tijd waarin we meer<br />

dan eens wor<strong>de</strong>n geconfronteerd met getuigenissen<br />

over misbruik <strong>van</strong> macht en schen<strong>de</strong>n<br />

<strong>van</strong> intimiteit, over eerherstel <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>ugd, juist ook met betrekking tot het<br />

ethos <strong>van</strong> het pastor zijn, wordt gesproken.<br />

Van een pastor wordt niet alleen gevraagd,<br />

dat hij of zij professioneel, '<strong>de</strong>ug<strong>de</strong>lijk' werk<br />

levert, maar als persoon integer en betrouwbaar<br />

is, kortom: dat <strong>de</strong> pastor '<strong>de</strong>ugt'. Het<br />

formuleren <strong>van</strong> beroepsco<strong>de</strong> en beroepsstandaard<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor is hier ook een uitdrukking<br />

<strong>van</strong>. Dit laatste brengt ons bij <strong>de</strong><br />

volgen<strong>de</strong> paragraaf: pastor zijn.<br />

2. Pastor zijn: presentie,<br />

beschikbaarheid en bevestiging<br />

Op <strong>de</strong> vraag: 'wat is pastoraat?' kunnen<br />

meer<strong>de</strong>re en verschillen<strong>de</strong> antwoor<strong>de</strong>n<br />

wor<strong>de</strong>n gegeven. Ook <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor<br />

kan met menigerlei beeld wor<strong>de</strong>n getekend:<br />

her<strong>de</strong>r, vroedvrouw, reisgenoot, tolk, getuige,<br />

bondgenoot, gids, enzovoorts. Theologische,<br />

filosofische en sociaal-wetenschappelijke<br />

opvattingen liggen ten grondslag aan een<br />

bepaald pastorbeeld. Toch hebben <strong>de</strong> vele<br />

pastorale concepten bij alle verschil ook<br />

gemeenschappelijke trekken. We zou<strong>de</strong>n<br />

kunnen wijzen op het gebruik maken <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

naam 'pastor'. We kunnen ook op een kenmerk<br />

wijzen, dat tot <strong>de</strong> basis <strong>van</strong> ie<strong>de</strong>r


pastoraat behoort: presentie. 'Er zijn met' en<br />

'er zijn voor' kleuren elk pastoraal optre<strong>de</strong>n.<br />

Met het bezoeken <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r - gevraagd<br />

of op eigen initiatief - geeft <strong>de</strong> pastor te<br />

kennen: 'nu ben ik er even helemaal voor u'.<br />

Met presentie is echter niet alles gezegd. De<br />

hierboven genoem<strong>de</strong> pastorbeel<strong>de</strong>n drukken<br />

dat ook dui<strong>de</strong>lijk uit. Aan 'presentie' moeten<br />

dan ook an<strong>de</strong>re woor<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n toegevoegd,<br />

bij voorbeeld 'roeping' en 'gemeenschap'.<br />

Maar basaal is het present zijn <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

pastor met en voor <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r. Wat bedoelen<br />

we nu met presentie? De presentiebena<strong>de</strong>ring<br />

op zich is al <strong>de</strong>cennia oud, maar er zijn<br />

<strong>de</strong> laatste tijd enige nieuwe presentietheorieën<br />

ontwikkeld, die <strong>de</strong> moeite <strong>van</strong> het<br />

over<strong>de</strong>nken zeker waard zijn. We brengen<br />

hier in het kort <strong>van</strong> twee er<strong>van</strong> naar voren,<br />

te weten <strong>van</strong> Andries Baart en <strong>van</strong> Neil<br />

Pembroke. 1<br />

Gena<strong>de</strong>lijke beschikbaarheid:<br />

aandacht en troost<br />

De visie <strong>van</strong> Baart is voortgekomen uit een<br />

uitgebreid empirisch on<strong>de</strong>rzoek naar het<br />

buurtpastoraat. Baart ont<strong>de</strong>kte dat pastoraat<br />

primair bestaat in het 'er zijn voor' <strong>de</strong><br />

an<strong>de</strong>r en niet in het komen oplossen <strong>van</strong><br />

problemen. Het gaat er niet om mensen te<br />

zien als probleemdragers maar als mensen<br />

met een eigen waar<strong>de</strong> en een eigen verhaal.<br />

Wat <strong>de</strong> pastor 'aanbiedt' is voor alles zijn of<br />

haar beschikbaarheid. Dat doet <strong>de</strong> pastor<br />

communicatief en gratuit. Pastoraat bestaat<br />

zo in het trouwe aanbod <strong>van</strong> zichzelf: langs<br />

komen en luisteren. Het wordt gepraktiseerd<br />

in samen een kop koffie drinken, losjes een<br />

Presentie en representatie<br />

Troost is het vermogen om het lij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

an<strong>de</strong>r te zien, zich erdoor te laten raken en<br />

zich erdoor te laten aanspreken.<br />

Het betreft hier daarom niet het 'machtige'<br />

troosten, dat <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r 'behan<strong>de</strong>lt'. Nee,<br />

<strong>de</strong> solidaire troost verdraagt het tragische<br />

<strong>van</strong> het bestaan. Het onherbergzame mag<br />

een plaats hebben. Het wordt geborgen.<br />

praatje maken of een serieuze boom opzetten<br />

over wat <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r bezig houdt, gezamenlijk<br />

een grafbezoek afleggen of mee<strong>de</strong>nken over<br />

<strong>de</strong> herinrichting <strong>van</strong> een woning. De pastor<br />

is beschikbaar voor wat <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r uit diens<br />

leven <strong>van</strong> alledag met haar of hem wil<br />

<strong>de</strong>len. Zo biedt <strong>de</strong> pastor waar hulpverleners<br />

meestal niet aan toe komen of wat een<br />

bedrijfsmatige, marktgerichte bena<strong>de</strong>ring<br />

belemmert: gena<strong>de</strong>lijke beschikbaarheid,<br />

evenmenselijke me<strong>de</strong>menselijkheid, juist ten<br />

aanzien <strong>van</strong> <strong>de</strong> mens, die in <strong>de</strong> hoek zit waar<br />

<strong>de</strong> klappen vallen. Kernwoor<strong>de</strong>n voor het<br />

pastoraal optre<strong>de</strong>n zijn voor Baart naast<br />

'beschikbaarheid' en 'aanklampbaarheid'<br />

dan ook: 'aandacht' en 'troost'. Het pastoraal<br />

optre<strong>de</strong>n wordt bepaald door geëngageer<strong>de</strong><br />

aandacht, die <strong>de</strong> pastor oog doet<br />

hebben voor <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>ur et misère in het<br />

leven <strong>van</strong> déze unieke mens. Zeker, <strong>de</strong><br />

pastor kan vervolgens ook hulp (aan)bie<strong>de</strong>n.<br />

Maar dat pas in twee<strong>de</strong> instantie. Hieraan<br />

gaat iets an<strong>de</strong>rs vooraf, iets basaals: er met<br />

en voor <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r zijn. Aandacht dus en<br />

troost. Troost is het vermogen om het lij<strong>de</strong>n<br />

1 A. BAART, Een theorie <strong>van</strong> <strong>de</strong> presentie, Den Haag 20063; N. PEMBROKE, The Art of Listening. Dialogue, Shame and Pastoral Care,<br />

Grand Rapids, Michigan en Cambridge, U.K. 2002.<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3717


<strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r te zien, zich erdoor te laten<br />

raken en zich erdoor te laten aanspreken.<br />

Het betreft hier daarom niet het 'machtige'<br />

troosten, dat <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r 'behan<strong>de</strong>lt'. Nee, <strong>de</strong><br />

solidaire troost verdraagt het tragische <strong>van</strong><br />

het bestaan. Het onherbergzame mag een<br />

plaats hebben. Het wordt geborgen.<br />

Het spelen <strong>van</strong> een professionele rol ten bate<br />

<strong>van</strong> hen die in morele kwesties zijn verwikkeld,<br />

hangt voor een groot <strong>de</strong>el af <strong>van</strong> wie <strong>de</strong><br />

pastor zelf als ethisch persoon is.<br />

Oprechte presentie is ook:<br />

<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r bevestigen<br />

In <strong>de</strong> presentietheorie <strong>van</strong> <strong>de</strong> Australische<br />

praktisch theoloog Neil Pembroke staat<br />

eveneens <strong>de</strong> gena<strong>de</strong>lijke beschikbaarheid<br />

centraal. Het gratuite 'er zijn' bestaat ook<br />

voor hem in een zich ont<strong>van</strong>kelijk tonen en<br />

zich gastvrij open stellen voor het geheim<br />

<strong>van</strong> het mens zijn <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r. We wor<strong>de</strong>n<br />

herinnerd aan gedachten <strong>van</strong> Baart, alleen<br />

vult Pembroke, geïnspireerd door het werk<br />

<strong>van</strong> Gabriel Marcel, <strong>de</strong>ze dui<strong>de</strong>lijk ook theologisch<br />

in. Het verschil met <strong>de</strong> presentietheorie<br />

<strong>van</strong> Baart treedt echter aan <strong>de</strong> dag,<br />

wanneer Pembroke aan het eerste sleutelwoord<br />

'beschikbaarheid' een aan het <strong>de</strong>nken<br />

<strong>van</strong> Martin Buber ontleen<strong>de</strong> twee<strong>de</strong> kernbegrip<br />

verbindt: 'bevestiging'.<br />

Voor Buber houdt bevestigen niet alleen het<br />

aanvaar<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r in. Het betekent<br />

ook met <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r worstelen om vrij te maken<br />

wat verborgen in hem of haar aanwezig is.<br />

Er kunnen zich namelijk situaties voordoen,<br />

18 Presentie en representatie<br />

waarin ik <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r 'tegen zichzelf in' moet<br />

helpen juist om <strong>de</strong>r wille <strong>van</strong> die an<strong>de</strong>r.<br />

An<strong>de</strong>rs gezegd: ik help <strong>de</strong>ze mens in zijn<br />

gevecht met zichzelf ten bate <strong>van</strong> zichzelf.<br />

Dit gevecht is voor Buber meer dan een<br />

intrapsychisch gebeuren. Want mens zijn is<br />

een relationele werkelijkheid waarin mensen<br />

verantwoor<strong>de</strong>lijk zijn voor elkaar. 'Bevestigen'<br />

tracht nu <strong>dit</strong> besef <strong>van</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijk zijn<br />

(voor zichzelf en voor <strong>de</strong> an<strong>de</strong>ren) te<br />

versterken. Pembroke past <strong>de</strong>ze gedachten<br />

toe op het pastoraat. Pastorale zorg als<br />

bevestiging wil dan zeggen: het stimuleren<br />

<strong>van</strong> het geweten <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r. Van Buber<br />

kunnen we volgens Pembroke leren dat tot<br />

het basale ethos <strong>van</strong> het mens zijn <strong>de</strong>ze<br />

twee woor<strong>de</strong>n behoren: geweten en verantwoor<strong>de</strong>lijkheid.<br />

Bij Pembroke hebben die<br />

ook dui<strong>de</strong>lijk een theocentrische dimensie.<br />

Het be<strong>de</strong>nken <strong>van</strong> <strong>de</strong> '<strong>de</strong>r<strong>de</strong> werkelijkheid',<br />

namelijk God, behoedt een sociale theorie<br />

<strong>van</strong> het geweten voor relativisme. Het doet<br />

uitgaan boven <strong>de</strong> beperkte visie <strong>van</strong> zichzelf<br />

of <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociale groep waartoe men behoort,<br />

omdat men zich richt op <strong>de</strong> scheppen<strong>de</strong>,<br />

vernieuwen<strong>de</strong> en verlossen<strong>de</strong> bedoelingen<br />

<strong>van</strong> God.<br />

In bei<strong>de</strong> presentietheorieën wor<strong>de</strong>n we erbij<br />

bepaald, dat het basale 'er zijn voor en met<br />

<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r' ethische aspecten kent. Gena<strong>de</strong>lijke<br />

beschikbaarheid honoreert <strong>de</strong> waardigheid<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> mens en kent hoge waar<strong>de</strong><br />

toe aan <strong>de</strong> relatie met <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r. Pastorale<br />

bevestiging draait om het versterken <strong>van</strong><br />

het geweten en het besef <strong>van</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid.<br />

Die dienst kan <strong>de</strong> pastor alleen<br />

verrichten, als zij of hij zelf gewetensvol en<br />

verantwoor<strong>de</strong>lijk is en telkens opnieuw wil<br />

zijn. An<strong>de</strong>rs gezegd: het ethos <strong>van</strong> het


pastor zijn is hier in het geding. Het spelen<br />

<strong>van</strong> een professionele rol ten bate <strong>van</strong> hen<br />

die in morele kwesties zijn verwikkeld, hangt<br />

voor een groot <strong>de</strong>el af <strong>van</strong> wie <strong>de</strong> pastor zelf<br />

als ethisch persoon is.<br />

3. Ethiek in het pastoraat<br />

Aandachtige, beschikbare presentie en<br />

verantwoor<strong>de</strong>lijkheidsbesef bevor<strong>de</strong>ren<strong>de</strong><br />

bevestiging kenmerken dus in basale zin het<br />

pastoraal optre<strong>de</strong>n. Wat zou<strong>de</strong>n zij nu<br />

mogen betekenen voor het pastoraal<br />

omgaan met mensen die zich voor morele<br />

keuzen zien gesteld? Met an<strong>de</strong>re woor<strong>de</strong>n:<br />

welke han<strong>de</strong>lingsaanbevelingen zou<strong>de</strong>n we<br />

kunnen formuleren met het oog op een<br />

zodanige omgang <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor met <strong>de</strong><br />

pastorant, dat <strong>de</strong>ze geholpen wordt een<br />

goe<strong>de</strong>, begaanbare weg te vin<strong>de</strong>n in een<br />

bepaal<strong>de</strong> morele problematiek? We beseffen,<br />

dat we hier niet meer kunnen bie<strong>de</strong>n dan<br />

algemene aanbevelingen. In <strong>de</strong> specifieke<br />

casus moeten zij concreet en actueel in<br />

praktijk wor<strong>de</strong>n gebracht.<br />

We leggen het oor te luisteren bij <strong>de</strong> praktisch-theoloog<br />

Stephen Pattison, die over<br />

het thema dat we nu behan<strong>de</strong>len enige<br />

waar<strong>de</strong>volle opmerkingen heeft gemaakt. 2<br />

Op eigen wijze geven wij zijn gedachten weer.<br />

Han<strong>de</strong>lingsaanbevelingen<br />

(Stephen Pattison)<br />

Voor het articuleren <strong>van</strong> enige aanbevelingen<br />

voor het omgaan met ethische vragen<br />

in <strong>de</strong> pastorale ontmoeting gebruikt Pattison<br />

sleutelwoor<strong>de</strong>n. Het eerste woord is aanvaarding.<br />

Het ethisch element moet ter<br />

2 S. PATTISON, A Critique of Pastoral Care, St. Albans Place 20003, 50-54.<br />

Presentie en representatie<br />

sprake wor<strong>de</strong>n gebracht in een sfeer <strong>van</strong><br />

acceptatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r. De pastorant mag<br />

zich niet beoor<strong>de</strong>eld of afgewezen voelen.<br />

De aanvaar<strong>de</strong>n<strong>de</strong> houding heeft haar fundament<br />

in het e<strong>van</strong>gelie, waarin een mens<br />

op grond <strong>van</strong> <strong>de</strong> vóórkomen<strong>de</strong> gena<strong>de</strong> Gods<br />

wordt aangesproken. Deze gena<strong>de</strong> biedt <strong>de</strong><br />

bo<strong>de</strong>m on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vertrouwensrelatie die eerst<br />

moet wor<strong>de</strong>n gelegd. Wat <strong>de</strong> psychologie<br />

<strong>van</strong> het gesprek ons leert aangaan<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

primaire rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> therapeut, namelijk die<br />

<strong>van</strong> vertrouwenspersoon, wordt door Pattison<br />

theologisch ingekleurd.<br />

Het twee<strong>de</strong> woord is geduld. De pastor moet<br />

geduldig luisteren en zijn of haar best doen<br />

<strong>de</strong> bijzon<strong>de</strong>re situatie <strong>van</strong> déze mens te<br />

begrijpen. Dat kan betekenen dat <strong>de</strong> morele<br />

dimensie voorlopig even tussen haakjes<br />

wordt gezet. In ie<strong>de</strong>r geval mag <strong>de</strong> pastor<br />

niet te snel en ongepast antwoord geven,<br />

stereotyperen, oppervlakkig zijn of dogmatische<br />

oor<strong>de</strong>len opleggen. De pastor neemt<br />

daarentegen <strong>de</strong> tijd om <strong>de</strong> persoonlijke<br />

situatie te leren kennen. Dat is temeer<br />

nodig, aangezien in onze tijd verschillen<strong>de</strong><br />

morele standpunten met eenzelf<strong>de</strong> ernst<br />

wor<strong>de</strong>n ingenomen. Ethische confrontatie in<br />

<strong>de</strong> pastorale zorg is daarom een uitnodiging<br />

tot beschouwing, exploratie en ont<strong>de</strong>kking,<br />

niet tot conformiteit. Het gaat om een<br />

verkennen<strong>de</strong> bena<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong> problematiek,<br />

die vooral langs <strong>de</strong> weg <strong>van</strong> het stellen<br />

<strong>van</strong> vragen wordt begaan. De zelfstandigheid<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r wordt gerespecteerd:<br />

<strong>de</strong>ze is zelf verantwoor<strong>de</strong>lijk voor <strong>de</strong> eigen<br />

morele co<strong>de</strong> en het eigen morele gedrag. De<br />

pastor faciliteert het proces <strong>van</strong> moreel<br />

beraad, dat in het gesprek plaats vindt.<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3719


Een <strong>de</strong>r<strong>de</strong> aanbeveling is, dat het introduceren<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> morele dimensie in <strong>de</strong> pastorale zorg<br />

een uitnodiging tot groeien en ont<strong>de</strong>kken<br />

moet zijn. De an<strong>de</strong>r wordt geïnviteerd om<br />

een eigen on<strong>de</strong>rzoek te doen en, voorzover<br />

mogelijk, tot een eigen, zelfstandig oor<strong>de</strong>el<br />

te komen. Pattison wijst hier op <strong>de</strong> han<strong>de</strong>lwijze<br />

<strong>van</strong> Jezus, die niet voorschreef en geen<br />

pasklare oplossing achter <strong>de</strong> hand had, maar<br />

vaak een verhaal (in <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> een parabel)<br />

vertel<strong>de</strong>, dat mensen hun eigen oor<strong>de</strong>el liet<br />

vormen.<br />

Ethische confrontatie in <strong>de</strong> pastorale zorg is<br />

een uitnodiging tot beschouwing, exploratie<br />

en ont<strong>de</strong>kking, niet tot conformiteit. Het gaat<br />

om een verkennen<strong>de</strong> bena<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

problematiek, die vooral langs <strong>de</strong> weg <strong>van</strong> het<br />

stellen <strong>van</strong> vragen wordt begaan.<br />

Ethische confrontatie is in <strong>de</strong> vier<strong>de</strong> plaats<br />

geen eenrichtingverkeer. We<strong>de</strong>rkerigheid is<br />

ook hier het sleutelwoord in <strong>de</strong> pastorale<br />

zorg. De gesprekspartners brengen elk hun<br />

eigen bekwaamheid en inzicht mee. Dat<br />

houdt niet alleen in dat <strong>de</strong> pastor ook zelf<br />

door <strong>de</strong> situatie wordt uitgedaagd ten aanzien<br />

<strong>van</strong> eigen houding en geloof, maar ook<br />

dat <strong>de</strong> pastor geen totale verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />

hoeft te nemen voor <strong>de</strong> principes,<br />

geloofsovertuigingen en gedragingen die<br />

voortkomen uit <strong>de</strong> pastorale ontmoeting.<br />

Ie<strong>de</strong>r blijft verantwoor<strong>de</strong>lijk.<br />

In <strong>de</strong> vijf<strong>de</strong> plaats: <strong>de</strong> pastor moet zich<br />

bewust zijn <strong>van</strong> velerlei verzoekingen die op<br />

<strong>de</strong> loer liggen. Pattison noemt enige veel<br />

voorkomen<strong>de</strong> verleidingen. De pastor<br />

20 Presentie en representatie<br />

confronteert alvorens te empathiseren,<br />

generaliseert of zegt <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r wat goed en<br />

fout is in plaats <strong>van</strong> het <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r verantwoor<strong>de</strong>lijk<br />

laten voor het vin<strong>de</strong>n <strong>van</strong> een<br />

eigen antwoord op <strong>de</strong> situatie. Door <strong>de</strong>rgelijke<br />

han<strong>de</strong>lwijzen bouwt <strong>de</strong> pastor het<br />

gevoel <strong>van</strong> schuld en/of schaamte <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

an<strong>de</strong>r alleen maar ver<strong>de</strong>r op. Sommige mensen<br />

willen zelfs per se schuldig bevon<strong>de</strong>n en<br />

door een gezaghebbend persoon veroor<strong>de</strong>eld<br />

wor<strong>de</strong>n. In zo'n schuldcarrousel zon<strong>de</strong>r<br />

echte aanklacht moet <strong>de</strong> pastor niet stappen.<br />

Ware moraliteit komt niet voort uit laffe<br />

gehoorzaamheid aan een superego of uit<br />

neurotisch schuldgevoel, maar uit een appèl<br />

op het beste in <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r, op re<strong>de</strong>lijk <strong>de</strong>nken<br />

en op <strong>de</strong> inspiratie <strong>van</strong> een genadige God.<br />

Nog weer een an<strong>de</strong>re verzoeking bestaat<br />

hierin, dat <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> situatie aangrijpt om<br />

<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r maar eens flink <strong>de</strong> waarheid te<br />

vertellen en om negatieve of zelfs agressieve<br />

gevoelens tegenover <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r te ventileren.<br />

In <strong>de</strong> laatste plaats wijst Pattison erop, dat<br />

<strong>de</strong> pastor zich bewust moet zijn <strong>van</strong> eigen<br />

ethische overwegingen en principes. Wanneer<br />

<strong>de</strong> pastor <strong>de</strong>ze met respect voor <strong>de</strong><br />

an<strong>de</strong>r inbrengt, wordt een vrije, eerlijke uitwisseling<br />

<strong>van</strong> meningen mogelijk gemaakt.<br />

Soms gaan <strong>de</strong> principiële opvattingen <strong>van</strong><br />

pastor en pastorant echter zo sterk uiteen,<br />

dat <strong>de</strong> basis voor een goed moreel beraad<br />

lijkt te ontbreken. Dat zou dan besproken<br />

moeten wor<strong>de</strong>n. De an<strong>de</strong>r heeft dan <strong>de</strong><br />

keuze wel of niet met <strong>de</strong>ze pastor ver<strong>de</strong>r te<br />

gaan. De ruimte voor <strong>de</strong>ze keuze moet er<br />

zijn, al zou ik hier aan toe willen voegen dat<br />

er in het differente <strong>van</strong> <strong>de</strong> overtuiging en in<br />

het verschil <strong>van</strong> mening ook kansen liggen.


Misschien moeten we nog beter naar elkaar<br />

luisteren, <strong>de</strong> complexiteit <strong>van</strong> het vraagstuk<br />

nog scherper in kaart te brengen en <strong>de</strong> overtuiging<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r nog dieper peilen. Het<br />

kan <strong>de</strong> moeite waard zijn mét <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r te<br />

vechten om het goe<strong>de</strong> vóór <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r. In<br />

ie<strong>de</strong>r geval: het zich bewust zijn <strong>van</strong> eigen<br />

vooron<strong>de</strong>rstellingen en waar<strong>de</strong>n verhoe<strong>de</strong>n<br />

- of minimaliseren in elk geval - zelfbedrog,<br />

suggestie of manipulatie.<br />

Zelfreflectie <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor<br />

Aan <strong>de</strong>ze laatste aanbeveling knopen we<br />

nog een paar gedachten vast. Het zich als<br />

pastor bewust zijn <strong>van</strong> eigen ethische overwegingen<br />

en principes vraagt om zelfreflectie<br />

op cognitief en emotioneel niveau. 3 Op<br />

cognitief niveau moeten we onszelf <strong>de</strong><br />

vraag stellen: waarop oriënteer ik mij voor<br />

mijn eigen ethische beslissingen? Welke<br />

levensbeschouwing, welke geloofsovertuiging,<br />

welk ethisch concept is voor mij richtinggevend?<br />

De pastor dient alert te zijn op<br />

het gevaar <strong>van</strong> het inbrengen <strong>van</strong> een<br />

onzichtbare filter in<strong>de</strong> morele gespreksvoering:<br />

<strong>de</strong> eigen levensbeschouwing en het<br />

zelf voorgestane ethische concept zeven<br />

wat <strong>de</strong> pastor beluistert en hoe hij of zij<br />

hierop ingaat en doorvraagt. 4<br />

Niet min<strong>de</strong>r belangrijk is <strong>de</strong> zelfreflectie op<br />

emotioneel niveau. Onze visie op een<br />

bepaal<strong>de</strong> ethische problematiek wordt me<strong>de</strong><br />

bepaald door ervaringen die wij hiermee zelf<br />

hebben opgedaan hetzij in ons privé-leven,<br />

hetzij in het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> onze beroeps-<br />

Presentie en representatie<br />

uitoefening. Wanneer <strong>de</strong> pastor in eigen<br />

intieme kring met het verdriet <strong>van</strong> ongewil<strong>de</strong><br />

kin<strong>de</strong>rloosheid geconfronteerd is, zal <strong>de</strong>ze<br />

ervaring meespelen in het moreel beraad<br />

over <strong>de</strong> vraag hoever je mag gaan in het te<br />

hulp roepen <strong>van</strong> technische mid<strong>de</strong>len om<br />

eventueel zwanger te wor<strong>de</strong>n. Het optre<strong>de</strong>n<br />

<strong>van</strong> een pastor die in eigen familie met een<br />

geval <strong>van</strong> suïci<strong>de</strong> te maken kreeg, zal hierdoor<br />

gekleurd wor<strong>de</strong>n wanneer zij of hij met<br />

zelfdoding te maken krijgt.<br />

Het gevaar is dat eigen beleving onbewust<br />

een lei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> rol gaat spelen en <strong>de</strong> nodige<br />

zelfdistantie bedreigt. Er wordt <strong>van</strong> ons niet<br />

gevraagd dat we ons losmaken <strong>van</strong> onze<br />

eigen belevingsachtergrond. Wel behoort het<br />

tot <strong>de</strong> ethische competentie <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor<br />

dat hij of zij kan reflecteren op <strong>de</strong> eigen<br />

emotionele en biografische kant <strong>van</strong> een<br />

ethische problematiek.<br />

Gevoelens <strong>van</strong> onmacht, schaamte of schuld<br />

die wij zelf aan een bepaald voorval op<strong>de</strong><strong>de</strong>n,<br />

kunnen wor<strong>de</strong>n wakker geroepen als<br />

we met een zelf<strong>de</strong> geval wor<strong>de</strong>n geconfronteerd,<br />

en kunnen ons in het moreel beraad<br />

erover parten spelen. Het voor<strong>de</strong>el hier<strong>van</strong><br />

is, dat <strong>de</strong> pastor zich solidair kan inleven.<br />

Het gevaar is dat eigen beleving onbewust<br />

een lei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> rol gaat spelen en <strong>de</strong> nodige<br />

zelfdistantie bedreigt. Er wordt <strong>van</strong> ons niet<br />

gevraagd dat we ons losmaken <strong>van</strong> onze<br />

eigen belevingsachtergrond. Wel behoort<br />

het tot <strong>de</strong> ethische competentie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

3 Zie hierover J. ZIEMER, 'Ethische Orientierung als seelsorgliche Aufgabe', in Wege zum Menschen 45 (1993) 393-395.<br />

4 Zie M. RIEMSLAGH, A. LIÉGEOIS en R. BURGGRAEVE, 'De onzichtbare filter in morele gespreksvoering. Vergelijking tussen een<br />

sokratische en een contextuele dialoog', in Praktische Theologie 34 (2007) 299-313.<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3721


pastor dat hij of zij kan reflecteren op <strong>de</strong><br />

eigen emotionele en biografische kant <strong>van</strong><br />

een ethische problematiek.<br />

Doel<br />

Met welke bedoeling verleent <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong><br />

dienst <strong>van</strong> het begelei<strong>de</strong>n in het moreel<br />

beraad? Vooropgesteld moet wor<strong>de</strong>n: <strong>de</strong><br />

uitkomst <strong>van</strong> het beraad staat niet bij voorbaat<br />

vast. Het is een weg die samen stapsgewijs5<br />

wordt afgelegd. Een weg <strong>van</strong> luisteren,<br />

in kaart brengen, on<strong>de</strong>rzoeken en afwegen.<br />

Aan het eind <strong>van</strong> die weg is <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r mogelijk<br />

in staat een verantwoor<strong>de</strong> en juiste<br />

beslissing te nemen. Of is in ie<strong>de</strong>r geval<br />

geholpen op het pad naar een keuze toe, bij<br />

voorbeeld via het samen zoeken naar <strong>de</strong><br />

criteria voor een oplossing of via het komen<br />

tot formulering <strong>van</strong> voorwaar<strong>de</strong>n voor een<br />

te on<strong>de</strong>rnemen actie. Tot het doel <strong>van</strong> het<br />

moreel beraad in het pastorale gesprek<br />

behoren in ie<strong>de</strong>r geval <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len.<br />

Het gaat allereerst om het vaststellen <strong>van</strong><br />

het probleem (aard <strong>van</strong> het probleem, uiterlijke<br />

feiten, innerlijke gesteldheid <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

betroffene, plaats binnen het levensverhaal)<br />

en om een analyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> situatie. Het in<br />

kaart brengen <strong>van</strong> <strong>de</strong> probleemsituatie moet<br />

zorgvuldig gebeuren, an<strong>de</strong>rs dreigt <strong>de</strong><br />

vraagstelling te wor<strong>de</strong>n scheefgetrokken. In<br />

hoeverre betreft het een conflict met een<br />

<strong>van</strong> buiten komen<strong>de</strong> ethische eis of een<br />

innerlijk gewetensconflict? Gaat het om een<br />

22 Presentie en representatie<br />

ethisch conflict of om een conflict met een<br />

lot dat wordt we<strong>de</strong>rvaren?<br />

Vervolgens moet het verhel<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

elementen en het procédé <strong>van</strong> morele oor<strong>de</strong>elsvorming<br />

aandacht krijgen. Hiertoe<br />

behoort het beproeven <strong>van</strong> <strong>de</strong> subjectieve<br />

con<strong>dit</strong>ies <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorant, on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re <strong>de</strong><br />

mogelijkhe<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> grenzen <strong>van</strong> het<br />

vermogen tot invoeling, intellectuele en<br />

praktische ethische bekwaamhe<strong>de</strong>n, psychische<br />

belastbaarheid. Zoals steeds wor<strong>de</strong>n zelfstandigheid<br />

en mondigheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorant<br />

gerespecteerd. Maar <strong>de</strong>ze zijn niet los<br />

verkrijgbaar en wor<strong>de</strong>n bovendien door<br />

fysische, psychische, mentale en contextuele<br />

factoren (me<strong>de</strong>)bepaald. In het procédé<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> oor<strong>de</strong>elsvorming zijn vaak an<strong>de</strong>ren<br />

dan <strong>de</strong> betroffene betrokken (arts, kin<strong>de</strong>ren,<br />

familie, hulpverlener, pastor). Autonomie is<br />

een relationeel begrip met oog voor het<br />

netwerk <strong>van</strong> <strong>de</strong> gesprekspartner.<br />

Een <strong>de</strong>r<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el vormen het on<strong>de</strong>rzoeken,<br />

het verhel<strong>de</strong>ren en het bepalen <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

ethische principes en criteria, waarop men<br />

zich oriënteert of oriënteren wil. Welke<br />

ethisch probleem speelt er in <strong>de</strong>ze situatie<br />

precies? Hoe moeten met elkaar strij<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />

krachten en belangen wor<strong>de</strong>n ingeschat?<br />

Welke mogelijkhe<strong>de</strong>n tot oplossing <strong>van</strong> het<br />

probleem zijn er? Welke han<strong>de</strong>lingsalternatieven<br />

met betrekking tot uitvoerbaarheid<br />

en mogelijke consequenties aanbevelenswaard<br />

zijn er? Waar<strong>de</strong>n, mensbeeld en gods-<br />

5 Zie hierover o.a. U.H.J. KÖRTNER, Ethik im Krankenhaus. Diakonie - Seelsorge - Medizin, Göttingen 2007, 119vv. De bezinning op<br />

stappen die genomen zou<strong>de</strong>n moeten wor<strong>de</strong>n om tot een moreel oor<strong>de</strong>el te komen, is een klassiek thema, maar vormt in onze<br />

tijd, ook binnen het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale zorg/geestelijke verzorging, opnieuw on<strong>de</strong>rwerp <strong>van</strong> reflectie. Een recent mo<strong>de</strong>l <strong>van</strong><br />

morele counseling als het geheel <strong>van</strong> kennis en vaardighe<strong>de</strong>n die een geestelijk verzorger zou moeten hebben om mensen in hun<br />

moreel beraad bij te staan, bie<strong>de</strong>n bij voorbeeld Jack <strong>de</strong> Groot en Hans Evers in hun opstel: 'Morele counseling. Presentatie <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> Nijmeegse metho<strong>de</strong>', in Praktische Theologie 34 (2007) 314-332.


eeld wor<strong>de</strong>n verhel<strong>de</strong>rd. Christelijk ethisch<br />

bezien wordt gevraagd wat <strong>de</strong> wil <strong>van</strong> God<br />

in <strong>de</strong> gegeven situatie zou kunnen zijn.<br />

Op basis <strong>van</strong> het voorafgaan<strong>de</strong> komt dan <strong>de</strong><br />

vraag aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong>: wat te doen? Het antwoord<br />

op die vraag is niet simpelweg als<br />

logische conclusie uit <strong>de</strong> eer<strong>de</strong>re stappen af<br />

te lei<strong>de</strong>n. Het gaat veeleer om een constructief<br />

ontwerp waarin gewonnen inzichten,<br />

afwegingen en creativiteit samenkomen.<br />

Overeenkomstig het respecteren <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

zelfstandigheid, <strong>de</strong> mondigheid en <strong>de</strong><br />

verantwoor<strong>de</strong>lijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r kan men<br />

stellen, dat het primaire doel <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor<br />

het bevor<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> <strong>de</strong> 'ethisch-morele competentie'<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> gesprekspartner(s) is. Deze<br />

competentie wordt met name gewonnen<br />

door zelfwaarneming en zelfgesprek. Dat<br />

geldt <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor, zo zagen we. Het is ook<br />

op <strong>de</strong> pastorant <strong>van</strong> toepassing. Het gaat<br />

erom, dat <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>rsteunt -<br />

dat is ook: participeert - in het aangaan <strong>van</strong><br />

een innerlijke dialoog (waarin <strong>de</strong> relatie tot<br />

het netwerk <strong>van</strong> <strong>de</strong> gesprekspartner wordt<br />

meegenomen). Het gesprek met <strong>de</strong> pastor<br />

staat <strong>de</strong>ze dialoog ten dienste.<br />

4. De pastor als representant<br />

Pastorale zorg respecteert <strong>de</strong> zelfstandigheid<br />

en <strong>de</strong> mondigheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r, zo<br />

zagen we. Het bevor<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethischmorele<br />

competentie heeft <strong>de</strong> vrijheid <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

gesprekspartner op het oog. Dat wil zeggen:<br />

<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r helpen autonoom keuzes te maken,<br />

zelf verantwoor<strong>de</strong>lijkheid te nemen,<br />

persoonlijk te han<strong>de</strong>len. Toch is hiermee niet<br />

alles over <strong>de</strong> ethische dimensie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

pastorale zorg gezegd. Wie met een pastor<br />

in gesprek raakt of bij haar of hem (be)raad<br />

zoekt, ziet in haar of hem <strong>de</strong> representant<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> kerk respectievelijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> christelijke<br />

tra<strong>dit</strong>ie. Ook <strong>de</strong> geestelijk verzorger in een<br />

zorginstelling, die zich verbon<strong>de</strong>n weet met<br />

een christelijke geloofsgemeenschap is <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong>ze een vertegenwoordiger. Daar mag <strong>de</strong><br />

pastor ook op wor<strong>de</strong>n aangesproken.<br />

Voetangels en klemmen<br />

We beseffen dat hier voetangels en klemmen<br />

liggen: <strong>de</strong> pastor als 'eisend geweten', als<br />

moralist, 'vermanend vingertje'. Het geeft te<br />

<strong>de</strong>nken dat tot op <strong>de</strong> dag <strong>van</strong> <strong>van</strong>daag het<br />

ambt <strong>van</strong> geestelijke <strong>de</strong> associatie kan<br />

oproepen <strong>van</strong> 'ze<strong>de</strong>npreker' en 'moraalrid<strong>de</strong>r'.<br />

Hieraan ligt een geschie<strong>de</strong>nis ten grondslag<br />

<strong>van</strong> autoritair uitgeoefend beoor<strong>de</strong>len en<br />

veroor<strong>de</strong>len <strong>van</strong> het gedrag <strong>van</strong> mensen<br />

(judgmentalism, zoals Stephen Pattison dat<br />

treffend heeft uitgedrukt).<br />

Pluralisme<br />

Presentie en representatie<br />

In het vormen <strong>van</strong> een ethisch oor<strong>de</strong>el kan<br />

het - ook in het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale zorg -<br />

niet gaan om het toepassen <strong>van</strong> zogenaam<strong>de</strong><br />

boventij<strong>de</strong>lijke normen.<br />

Wanneer we opkomen voor het representerend<br />

karakter <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor moeten we ons<br />

er bovendien <strong>van</strong> bewust zijn dat we leven<br />

in een tijd <strong>van</strong> ethisch pluralisme. Over wat<br />

christelijk ethos inhoudt, bestaat niet alleen<br />

in onze samenleving, maar ook binnen <strong>de</strong><br />

christelijke geloofsgemeenschap geen eenduidige<br />

consensus. Ook pastor en pastorant<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3723


kunnen een verschillen<strong>de</strong> mening hebben<br />

over waar<strong>de</strong>n en normen. Bei<strong>de</strong>n kunnen<br />

ook niet een laatje opentrekken met klaar<br />

liggen<strong>de</strong>, aan tijd en leefwereld ontheven<br />

morele antwoor<strong>de</strong>n. In het vormen <strong>van</strong> een<br />

ethisch oor<strong>de</strong>el kan het - ook in het ka<strong>de</strong>r<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale zorg - niet gaan om het<br />

toepassen <strong>van</strong> zogenaam<strong>de</strong> boventij<strong>de</strong>lijke<br />

normen. Hun geldigheid en dienstbaarheid<br />

aan het leven staat in elk ethisch conflict<br />

opnieuw op het spel. Het omgaan met <strong>dit</strong><br />

conflict leidt mogelijkerwijs bij pastorant en<br />

bij pastor tot een nieuw verstaan <strong>van</strong> wat<br />

eigenlijk 'christelijk' is. 6<br />

De geestelijk verzorger werkt in <strong>de</strong> context<br />

<strong>van</strong> een zorginstelling met een algemene of<br />

christelijke signatuur, waarin hij of zij in<br />

aanraking komt met een verschei<strong>de</strong>nheid<br />

aan levensbeschouwelijke achtergron<strong>de</strong>n en<br />

met een pluriformiteit aan geloofsovertuigingen.<br />

Dat vraagt om een open, niet vooringenomen<br />

houding en een bre<strong>de</strong> inzetbaarheid.<br />

Meer dan eens moet <strong>de</strong> pastor/<br />

geestelijk verzorger ook een bijdrage leveren<br />

in een beraad over een medisch-ethische<br />

kwestie, waarin meer<strong>de</strong>re personen <strong>de</strong>elnemen<br />

(naast <strong>de</strong> patiënt <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijke<br />

arts(en), verplegend personeel, maatschappelijk<br />

werker, familiele<strong>de</strong>n).<br />

Contrapunt<br />

Toch is <strong>de</strong> pastor/geestelijk verzorger niet<br />

een religieuze kameleon en niet ethisch<br />

neutraal. Ethisch-morele competentie wordt<br />

eveneens niet bevor<strong>de</strong>rd wanneer hij of zij<br />

24 Presentie en representatie<br />

<strong>de</strong> gesprekspartner 'het zelf laat uitzoeken'.<br />

De stem <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor mag ook het karakter<br />

<strong>van</strong> 'contrapunt' (Jaap Firet) hebben. De eerste<br />

stem is die <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorant; <strong>de</strong> pastor<br />

brengt <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> stem ten gehore. Deze<br />

past niet alleen bij <strong>de</strong> eerste, zij is ook een<br />

an<strong>de</strong>re stem. Dit 'an<strong>de</strong>re' heeft te maken<br />

met <strong>de</strong> opdracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor om intermediair<br />

te zijn <strong>van</strong> het komen <strong>van</strong> God (in<br />

zijn Woord) tot mensen. Voor het moreel<br />

beraad betekent <strong>dit</strong> dat <strong>de</strong> pastor een geluid<br />

laat horen dat mogelijks verschilt <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

mening <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r, <strong>van</strong> <strong>de</strong> in <strong>de</strong> samenleving<br />

heersen<strong>de</strong> tijdgeest of een in een instituut<br />

heersen<strong>de</strong> mentaliteit.<br />

Op het fundament <strong>van</strong> het e<strong>van</strong>gelie<br />

Wanneer <strong>de</strong> pastor intermediair mag zijn<br />

<strong>van</strong> het komen <strong>van</strong> God (in zijn Woord) tot<br />

mensen of narratief gesproken '<strong>van</strong> het<br />

Verhaal <strong>van</strong> God', dan representeert zij of hij<br />

niet alleen het christelijk ethos, maar ook<br />

het e<strong>van</strong>gelie <strong>van</strong> Gods lief<strong>de</strong> voor mensen.<br />

Dit laatste vormt zelfs <strong>de</strong> basis <strong>van</strong> ons<br />

moreel han<strong>de</strong>len. Tot een eerlijk, niet bedreigend,<br />

ruimte makend gesprek - ook tot een<br />

oprechte innerlijke dialoog - wor<strong>de</strong>n we<br />

bevrijd door het e<strong>van</strong>gelie <strong>van</strong> <strong>de</strong> rechtvaardiging<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> god<strong>de</strong>loze. Die blij<strong>de</strong> boodschap<br />

ontneemt ons niet onze verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />

waarin we han<strong>de</strong>len - en vuile<br />

han<strong>de</strong>n maken - maar stelt ons juist in staat<br />

om verantwoor<strong>de</strong>lijkheid te nemen voor dat<br />

han<strong>de</strong>len. In <strong>de</strong> oprechte, ontspannen<strong>de</strong><br />

wetenschap dat ons han<strong>de</strong>len altijd <strong>de</strong><br />

gena<strong>de</strong> <strong>van</strong> Christus nodig heeft. 7<br />

6 U. KÖRTNER, Ethik im Krankenhaus, 123.<br />

7 Zie U. KÖRTNER, Ethik im Krankenhaus, 126v. Vgl. ook D. LANGE, 'E<strong>van</strong>gelische Seelsorge in ethischen Konfliktsituationen', in<br />

Pastoraltheologie 80 (1991) 71-73 (over vergeving als bevrijding <strong>van</strong> het geweten).


Over <strong>de</strong> auteur<br />

Hendrik Cornelis <strong>van</strong> <strong>de</strong>r<br />

Meulen is geboren in 1950 in<br />

Westerbork en heeft gestu<strong>de</strong>erd<br />

in Groningen. Hij was<br />

ruim 22 jaar predikant. Vanaf<br />

1996 als universitair docent<br />

praktische theologie (pastoraat<br />

en homiletiek) werkzaam in Utrecht (se<strong>de</strong>rt<br />

1 januari 2007: <strong>de</strong> Protestantse Theologische<br />

Universiteit). Bijzon<strong>de</strong>re belangstelling: geestelijke<br />

begeleiding. Hierover verscheen in 2004: H.C. <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong>r Meulen, De pastor als reisgenoot. Pastoraaltheologische<br />

gedachten over geestelijke begeleiding,<br />

Zoetermeer 2004.<br />

Postadres: H.C. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Meulen,<br />

De Vlegel 7, 7908 PH Hoogeveen (Ne<strong>de</strong>rland)<br />

E-mail: hc<strong>van</strong><strong>de</strong>rmeulen@pthu.nl<br />

Ver<strong>de</strong>r lezen<br />

Presentie en representatie<br />

D.S. BROWNING, Christian Ethics and the Moral<br />

Psychologies, Grand Rapids, Michigan/<br />

Cambridge, U.K. 2006.<br />

A. VAN HEIJST, Menslieven<strong>de</strong> zorg. Een ethische<br />

kijk op professionaliteit, Kampen 20062.<br />

J. KEATING (ED.), Moral Theology. New Directions<br />

and Fundamental Issues. Festschrift for<br />

James P. Hanigan, New York/Mahwah, N.J. 2004.<br />

U.H.J. KÖRTNER, Ethik im Krankenhaus. Diakonie<br />

- Seelsorge - Medizin, Göttingen 2007.<br />

C. MENKEN-BEKIUS & H. VAN DER MEULEN,<br />

Reflecteren kun je leren. Basisboek voor pastoraat<br />

en geestelijke verzorging, Kampen 2007.<br />

Aan <strong>de</strong> relatie pastoraat-ethiek is een <strong>nummer</strong><br />

gewijd <strong>van</strong> het tijdschrift Wege zum Menschen,<br />

jaargang 58 (2006).<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3725


Artikel<br />

Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />

Op weg naar een geïntegreer<strong>de</strong> empirische ethiek<br />

Het moet mogelijk zijn een ethiek te<br />

ontwikkelen die het ethische aanvoelen <strong>van</strong><br />

pastorale professionals ernstig neemt. Een<br />

ethiek die al het goe<strong>de</strong> dat gebeurt, bevestigt<br />

en handvaten biedt om het eigen werk<br />

te toetsen en multidisciplinair te communiceren.<br />

De opzet <strong>van</strong> het on<strong>de</strong>rzoeksproject<br />

'ethische kwaliteit <strong>van</strong> het pastoraal<br />

gespreksproces'1 bestaat erin <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> pastorale<br />

praktijk een ethiek ten voor<strong>de</strong>le <strong>van</strong><br />

die praktijk te ontwikkelen. In <strong>dit</strong> artikel<br />

geef ik een voorproefje <strong>van</strong> <strong>de</strong> wijze waarop<br />

<strong>de</strong> praktijk en <strong>de</strong> systematische reflectie<br />

daarop, bronnen <strong>van</strong> ethiek zijn. Door <strong>de</strong>ze<br />

bronnen te objectiveren, wordt <strong>de</strong> basis gelegd<br />

voor een geïntegreer<strong>de</strong> empirische ethiek.<br />

Instemmend met Nagy, wordt het goe<strong>de</strong>,<br />

datgene dat we elkaar verschuldigd zijn,<br />

bepaald door wat past in <strong>de</strong> relatie. Goed is<br />

wat <strong>de</strong> personen én (het doel <strong>van</strong>) <strong>de</strong> verhouding<br />

recht doet. Ons christelijke geloof<br />

belijdt dat <strong>de</strong> me<strong>de</strong>mens het 'god<strong>de</strong>lijke' in<br />

onze wereld is, beeld <strong>van</strong> God, en dat God<br />

26 Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />

Marina Riemslagh<br />

zelf Lief<strong>de</strong>volle Relatie is. Mens en verhouding<br />

eerbiedigen, zijn bijgevolg ethisch<br />

correct en religieus gela<strong>de</strong>n. Voor <strong>de</strong>ze<br />

uitspraken baseer ik mij op het kerkelijke<br />

document Gaudium et Spes. Dan volgt een<br />

praktijkverslag met persoonlijke reflectie<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor2 . Vervolgens schets ik beknopt<br />

het analytische ka<strong>de</strong>r, waarmee ik nadien<br />

het gespreksproces <strong>van</strong> <strong>de</strong> casus ontleed.<br />

Het gesprek dat ik daarover met <strong>de</strong> pastor<br />

voer<strong>de</strong>, speelt mee in enkele afsluiten<strong>de</strong><br />

overwegingen over het bevor<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />

Doel <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale relatie<br />

realiseren<br />

Van oudsher is het doel <strong>van</strong> pastoraat '<strong>van</strong><br />

Godswege heil (<strong>van</strong> Christus) voor mens en<br />

wereld bewerken' 3 . Dergelijke binnenkerkelijke<br />

uitspraak klinkt wereldvreemd. Zij is wel<br />

correct, maar multidisciplinair onbruikbaar.<br />

Tegelijk hecht ik waar<strong>de</strong> aan <strong>de</strong> betekenissen<br />

1 Het on<strong>de</strong>rzoek naar '<strong>de</strong> ethische kwaliteit <strong>van</strong> het pastoraal gespreksproces', gesteund door het FWO Vlaan<strong>de</strong>ren, wordt begeleid<br />

door R. Burggraeve (promotor) en A. Liégeois (copromotor). Hoe empirische ethiek tot stand komt, werd beschreven in L. VAN DER<br />

SCHEER & G. WIDDERSHOVEN, Geïntegreer<strong>de</strong> empirische ethiek: het ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> normatieve ethiek?, in Ethische Perspectieven<br />

14 (2004) 1, 42-53.<br />

2 In het on<strong>de</strong>rzoek gebruiken we geregistreer<strong>de</strong> pastorale gesprekken. In <strong>dit</strong> artikel neem ik een verbatim dat door een pastor voor<br />

pastorale supervisie is ingebracht als uitgangspunt.<br />

3 Hoe wezenlijk pastoraat is voor <strong>de</strong> katholieke kerk, wordt in <strong>de</strong> constitutie Gaudium et Spes (1-3) verdui<strong>de</strong>lijkt. Zie<br />

http://www.rkdocumenten.nl/in<strong>de</strong>x.php?docid=575 (toegang 25.02.2008).


die achter <strong>de</strong>ze woor<strong>de</strong>n schuilgaan. Pastores<br />

hebben immers het mandaat gekregen om<br />

<strong>de</strong>ze betekenissen waar te maken, ze zijn<br />

gezon<strong>de</strong>n om het goe<strong>de</strong>/het heilige te doen.<br />

Van Godswege<br />

Van Godswege staat voor 'zomaar', gratuit,<br />

<strong>van</strong>uit <strong>de</strong> ultieme grond, gericht op wat<br />

goed is zodat het leven kan doorgaan in zijn<br />

hoogste kwaliteit. Een pastor biedt aan er op<br />

<strong>de</strong>ze grond helemaal te zijn, ten dienste <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r. De menslieven<strong>de</strong> attributen die we<br />

aan God toekennen, mag <strong>de</strong> pastor op menselijke<br />

maat voor <strong>de</strong> gesprekspartner<br />

be-teken-en. Ik vertaal enkele eigenschappen<br />

in alledaagse termen, an<strong>de</strong>re licht ik kort<br />

toe. Onze is God betrouwbaar (lees: het<br />

leven is betrouwbaar en <strong>de</strong> pastor toont zich<br />

zo). Je kan niet uit Zijn hand vallen (je bent<br />

opgenomen in het netwerk <strong>van</strong> relaties, in<br />

het Mysterie). God is onze toekomst en wij<br />

kunnen aan die goedbedoel<strong>de</strong> toekomst<br />

hier-nu bijdragen. Het Rijk Gods is mid<strong>de</strong>n<br />

on<strong>de</strong>r ons, het ligt voor het grijpen wanneer<br />

wij elkaar hier-nu aanvaar<strong>de</strong>n. God kijkt om<br />

naar armen en verdrukten, met prioriteit en<br />

een groot hart voor wie tekort heeft; pijn,<br />

onrecht, verdrukking, miskenning on<strong>de</strong>rgaat.<br />

God wil recht en gerechtigheid, klaagt<br />

<strong>de</strong> da<strong>de</strong>n <strong>van</strong> wie onrecht doet aan en roept<br />

<strong>de</strong> persoon op tot ommekeer. Alleen God is<br />

God en mensen zijn kwetsbaar, onaf en<br />

sterfelijk. God is Lief<strong>de</strong> (tussen mensen en<br />

tussen mens, God en <strong>de</strong> schepping). Een<br />

pastor komt '<strong>van</strong> Godswege' 'actief respect'<br />

betuigen door <strong>de</strong> persoon in zijn/haar relaties<br />

te bevor<strong>de</strong>ren.<br />

Heil<br />

Heil is weldoen<strong>de</strong> geven wat hier-nu nodig<br />

is. Door juiste aandacht te krijgen, getroost,<br />

gesteund, geleid, verzoend te wor<strong>de</strong>n, kan<br />

iemand genezen, kunnen <strong>de</strong> kwetsuren <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> ziel helen. Vandaar dat in het pastorale gesprek<br />

alles kan besproken wor<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> persoonskern<br />

kan ontlasten, bevrij<strong>de</strong>n en voe<strong>de</strong>n.<br />

Van Christus<br />

Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />

'Actief respect' betonen voor personen in hun<br />

relaties, vormt bijgevolg <strong>de</strong> ethische grondstructuur<br />

<strong>van</strong> het pastorale gesprek. De ethische<br />

kwaliteit <strong>van</strong> een gesprek is af te lei<strong>de</strong>n uit <strong>de</strong><br />

mate waarin 'actief respect' als centrale<br />

han<strong>de</strong>lingsoptie werd ingezet.<br />

Christus staat voor leven en verrijzenis,<br />

leven voorbij alle dood. Christelijk geloof in<br />

Leven komt in gesprek tot uiting wanneer<br />

voorbij <strong>de</strong> status quo, <strong>de</strong> angst en het wantrouwen,<br />

'en toch' kan klinken. 'In Christus'<br />

staat voor <strong>de</strong> triomf <strong>van</strong> het visioen dat wij<br />

als gelijkwaardige, rechtdoen<strong>de</strong> mensen met<br />

elkaar kunnen samenleven. Vandaar dat in<br />

het gesprek getast wordt naar wat kiemend,<br />

potentieel in die richting aanwezig is.<br />

Voor mens en wereld<br />

Mensen zijn knooppunten <strong>van</strong> relaties.<br />

Alleen door <strong>de</strong> relaties waar iemand zich<br />

voor inzet te erkennen, wordt zijn/haar<br />

bijdrage aan <strong>de</strong>ze wereld recht gedaan. In<br />

die zin engageert <strong>de</strong> pastor zich mee voor <strong>de</strong><br />

verbintenissen die gesprekspartners zijn<br />

aangegaan.<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3727


Bewerken<br />

Heil bewerken, gebeurt altijd hier-en-nu, in<br />

contact met <strong>de</strong> pastorant, in echt gesprek of<br />

directe aanspraak. 'Over' <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r spreken of<br />

iemand 'toespreken' gaan aan <strong>de</strong> (inbreng<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong>) gesprekspartner voorbij. Alleen met<br />

iemand spreken doet recht aan <strong>de</strong> persoon.<br />

De wegen waarlangs een pastor 'er uit haalt<br />

wat er in zit', zijn verschei<strong>de</strong>n. Concreet<br />

gaan pastores naar mensen (in nood) uit,<br />

nodigen hen uit, zoeken hen op. Ze bie<strong>de</strong>n<br />

relaties aan waar mensen nadien beroep op<br />

kunnen doen. Ze laten zich aanspreken of<br />

laten <strong>de</strong> situaties spreken. Ze bouwen mee<br />

aan hun netwerk <strong>van</strong> relaties. Allemaal<br />

omdat ze geloven dat mensen, als uniek<br />

beeld <strong>van</strong> <strong>de</strong> Leven<strong>de</strong> God, in contact met<br />

elkaar meer mens kunnen wor<strong>de</strong>n en pas<br />

verbon<strong>de</strong>n met elkaar tot hun recht komen.<br />

'Actief respect' betonen voor personen in<br />

hun relaties, vormt bijgevolg <strong>de</strong> ethische<br />

grondstructuur <strong>van</strong> het pastorale gesprek.<br />

De ethische kwaliteit <strong>van</strong> een gesprek is af<br />

te lei<strong>de</strong>n uit <strong>de</strong> mate waarin 'actief respect'<br />

als centrale han<strong>de</strong>lingsoptie werd ingezet.<br />

Een praktijkverslag 4<br />

Het gesprek vindt plaats op een morgen bij<br />

het echtpaar M en V thuis. M is een man <strong>van</strong><br />

71 jaar, hij is geschei<strong>de</strong>n en heeft uit zijn<br />

eerste huwelijk drie dochters. V is een vrouw<br />

<strong>van</strong> 69 jaar, ook geschei<strong>de</strong>n maar zon<strong>de</strong>r<br />

kin<strong>de</strong>ren. M en V kennen elkaar nu 30 jaar,<br />

waar<strong>van</strong> ze 19 jaar getrouwd zijn. Ik volg<br />

28 Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />

hen al 8 jaar. Sinds vorig jaar bezoek ik hen<br />

regelmatiger. Na een viering gaf M aan dat<br />

hij zich al geruime tijd lusteloos voel<strong>de</strong> en<br />

graag eens wil<strong>de</strong> praten. Toen ik op bezoek<br />

kwam, voel<strong>de</strong> hij zich veel beter en leek er<br />

niets aan <strong>de</strong> hand. An<strong>de</strong>rhalve maand later<br />

sprak V me in tranen aan na een dienst. Ze<br />

maakte zich ernstig zorgen over haar man.<br />

Toen ik bij hen op bezoek kwam, was er 's<br />

morgens al een psychiater geweest en V<br />

vertel<strong>de</strong> me in <strong>de</strong> gang dat M wellicht zou<br />

wor<strong>de</strong>n opgenomen, maar dat hij niet vrijwillig<br />

wil<strong>de</strong>. Ik ben toen vrij lang bij hen<br />

geweest, ook omdat V niet alleen met hem<br />

durf<strong>de</strong> te zijn. Ik heb toen gewacht tot er<br />

één <strong>van</strong> <strong>de</strong> dochters was. M is die middag<br />

gedwongen opgenomen in een psychiatrisch<br />

ziekenhuis en is daar ongeveer twee weken<br />

gebleven. Daar heb ik hem ook bezocht. Hij<br />

weiger<strong>de</strong> medicijnen te nemen en na twee<br />

weken wil<strong>de</strong> hij weg. Hij was toen wel wat<br />

tot rust gekomen. Toen ik hen laatst thuis<br />

bezocht, was M goed aanspreekbaar.<br />

M1 Hallo, kom ver<strong>de</strong>r.<br />

P2 Hallo M, hallo V (geef hen een hand,<br />

doe m'n jas uit en loop naar <strong>de</strong> leefkamer.<br />

Ik ga op <strong>de</strong> bank zitten, M en V<br />

zitten ie<strong>de</strong>r in een stoel. De stoelen<br />

staan schuin naast elkaar, recht voor<br />

mij).<br />

P3 Zo, hoe gaat het met jullie?<br />

V4 Nou, ik maak me eigenlijk weer een<br />

beetje zorgen. M wordt weer drukker.<br />

Hij slaapt ook weer veel min<strong>de</strong>r<br />

's nachts en is weer met <strong>van</strong> alles tegelijk<br />

bezig.<br />

4 Pastor P lever<strong>de</strong> <strong>dit</strong> verslag in het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> een pastorale training (KPV) waarin zij beter leer<strong>de</strong> bejegenen. Ze las <strong>de</strong>ze tekst na<br />

en stem<strong>de</strong> in met <strong>de</strong> weergave, <strong>de</strong> bespreking en het gebruik er<strong>van</strong> in <strong>dit</strong> artikel.


M5 Ik voel me prima hoor, ben min<strong>de</strong>r<br />

moe dan een paar weken gele<strong>de</strong>n.<br />

P6 Herken je wat V zegt?<br />

M7 Ja, ik ben misschien wel weer wat<br />

drukker. Maar dat vind ik beter dan <strong>de</strong><br />

weken hiervoor. Toen was ik moe en<br />

zei ik niet zo veel. Het stoort me wel<br />

als V zegt dat ik nu weer drukker ben.<br />

P8 Wat maakt dat <strong>dit</strong> jou stoort?<br />

M9 Het herinnert me aan <strong>de</strong> vorige keer. Ik<br />

ben eigenlijk nog aan het verwerken<br />

wat er allemaal is gebeurd, dat ik<br />

opeens opgenomen werd zon<strong>de</strong>r dat ik<br />

het wil<strong>de</strong> en die weken in <strong>de</strong> psychiatrie.<br />

P10 Dat was voor jou ingrijpend allemaal.<br />

M11 (fel) Ja, je weet niet wat er gebeurt<br />

met je. Weg uit je huis moeten, dat je<br />

niet meer bij je vrouw mag blijven….<br />

P11 Neem je dat V kwalijk?<br />

M12 Nee, dat niet.<br />

V13 Voor mij was het ook moeilijk. Je moet<br />

je man laten gaan. Maar ik sliep ook<br />

niet meer. Jij (kijkt naar M) was dag en<br />

nacht in <strong>de</strong> weer. Je sliep soms maar<br />

een uurtje. Ik was ook bang. Ik heb wel<br />

gedacht, als het nog langer duurt dan<br />

ga ik ergens an<strong>de</strong>rs naar toe.<br />

P15 Wat doet dat met jou, M, dat V <strong>dit</strong> zo<br />

zegt?<br />

M16 Ja, dat is nogal wat. Ik weet wel dat ik<br />

gek heb gedaan, maar dat het zo erg<br />

was dat heb ik me niet gerealiseerd. Ik<br />

wil<strong>de</strong> je echt niet bang maken V.<br />

V17 Dat weet ik wel, dat je dat niet wil<strong>de</strong>.<br />

Maar je was gewoon niet meer bereikbaar<br />

en dat maakte het zo angstig.<br />

M18 (tegen mij) Jij was hier 's morgens voor<br />

Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />

mijn opname nog, dat herinner ik me<br />

wel. Was ik echt zo onbereikbaar?<br />

P19 Weet je nog dat je mij een tekening<br />

liet zien?<br />

M19 Ja, die mijn dochter had gemaakt <strong>van</strong><br />

die trap waar ik bovenop stond en<br />

bene<strong>de</strong>n allemaal mensen.<br />

P20 Ja, precies. Jij stond als het ware in een<br />

an<strong>de</strong>re wereld. Ik kon jou toen ook<br />

niet bereiken weet ik nog wel. Maar M,<br />

je kon er niks aan doen, het overkwam<br />

jou zon<strong>de</strong>r dat je dat zelf wil<strong>de</strong>.<br />

M21 Ik ben blij dat je dat zegt, ik heb het<br />

niet expres gedaan. Ik wist ook niet<br />

wat er allemaal gebeur<strong>de</strong>, ik had er<br />

geen grip meer op. Maar even wat<br />

an<strong>de</strong>rs, heb jij iets met <strong>de</strong> Pauluskerk?<br />

(er volgt een heel verhaal over hoe<br />

mooi <strong>de</strong>ze kerk is. Uitein<strong>de</strong>lijk pakt M<br />

een doos met een legpuzzel on<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

tafel <strong>van</strong>daan. M wil me <strong>de</strong> legpuzzel<br />

geven omdat ze geen <strong>van</strong> bei<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />

puzzelen hou<strong>de</strong>n. Ik neem <strong>de</strong> puzzel<br />

aan. Intussen be<strong>de</strong>nk ik me hoe het<br />

gesprek weer op te pakken, maar V is<br />

mij al voor).<br />

V22 Vindt jij ook niet dat M. weer drukker is?<br />

M23 Je mag eerlijk zijn hoor, ik stel jouw<br />

mening op prijs.<br />

P24 (kijk afwisselend bei<strong>de</strong>n aan). Ik vind<br />

je in<strong>de</strong>rdaad weer drukker dan <strong>de</strong> laatste<br />

twee keren dat ik je heb gezien M.<br />

Toen was je stil en je zag er moe uit. Ik<br />

begrijp wel dat V zich zorgen maakt.<br />

Na een hele drukke perio<strong>de</strong> voor en<br />

tij<strong>de</strong>ns je opname, was je daarna een<br />

aantal weken moe en stil. En nu ben je<br />

drukker dan zoals ik je ken.<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3729


M25 Een broer <strong>van</strong> me zei dat ik misschien<br />

manisch-<strong>de</strong>pressief ben.<br />

P26 Of dat zo is, weet ik niet M. Dat zou je<br />

echt aan een arts moeten vragen.<br />

Maar ik merk wel een soort golfbeweging<br />

<strong>van</strong> druk zijn - moe en stil zijn -<br />

druk zijn. Dat moet je wel serieus<br />

nemen <strong>de</strong>nk ik.<br />

V27 De psychiater heeft gezegd dat het<br />

terug kan komen en dat je daarom<br />

medicijnen zou moeten nemen.<br />

M28 (boos). Je weet dat ik dat niet wil V.<br />

V29 Maar je hebt wel gezegd dat je graag<br />

wil<strong>de</strong> dat ik zou aangeven als ik merkte<br />

dat je weer drukker werd. Je slaapt<br />

weer min<strong>de</strong>r en dat maakt me bang.<br />

Bang dat het weer terug komt.<br />

M30 Het komt allemaal best goed V.<br />

P31 Kun je horen dat V zegt dat ze bang is<br />

dat het terug komt?<br />

M32 (kijkt V aan; V heeft tranen in haar<br />

ogen). Ben je echt bang V dat het weer<br />

terug is?<br />

V33 Ja, eigenlijk wel. Je bent nog wel niet<br />

lang zo druk als <strong>de</strong> vorige keer, maar je<br />

bent an<strong>de</strong>rs dan dat ik je ken. Je dochter<br />

zei tegen me: je hebt een heel an<strong>de</strong>re<br />

man gekregen. En dan <strong>de</strong>nk ik, waarom<br />

wil je nu geen medicijnen slikken. De<br />

dokter zei dat het goed voor je zou zijn.<br />

M34 Ja, maar die medicijnen hebben allerlei<br />

bijwerkingen. Dat wil ik niet. Ik bepaal<br />

zelf wat ik wel en niet doe.<br />

P36 Natuurlijk bepaal je dat uitein<strong>de</strong>lijk<br />

zelf, maar je hebt ook een verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />

naar V toe.<br />

V37 Ik slik ook medicijnen voor mijn glaucoom,<br />

die kunnen ook bijwerkingen<br />

30 Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />

hebben. Maar ik slik ze toch, want ik<br />

wil niet blind wor<strong>de</strong>n. Dat doe ik voor<br />

mezelf, maar ook voor jou.<br />

M38 Ja, we moeten het wel samen kunnen<br />

red<strong>de</strong>n, dat is waar. Maar die psychiater<br />

heeft me maar even gezien, hoe weet<br />

hij nou wat goed voor me is.<br />

P39 Wat is het M dat je <strong>de</strong> medicijnen niet<br />

wilt slikken?<br />

M40 Het komt misschien door m'n eerste<br />

vrouw. Die is ook eens opgenomen<br />

geweest en kreeg allerlei medicijnen<br />

en daar werd ze helemaal apathisch<br />

<strong>van</strong>. Dat is een schrikbeeld voor me.<br />

P41 Nu begrijp ik het beter, je hebt bij<br />

medicijngebruik het beeld <strong>van</strong> je eerste<br />

vrouw voor je.<br />

M42 Ja, maar dat is natuurlijk wel bijna 35<br />

jaar gele<strong>de</strong>n en ik weet niet meer<br />

welke medicijnen ze toen had.<br />

V43 Precies, en <strong>de</strong> medicijnen wor<strong>de</strong>n toch<br />

steeds beter…<br />

M44 Ik wil ook niet nog een keer wor<strong>de</strong>n<br />

opgenomen.<br />

P45 Jullie hebben bei<strong>de</strong>n angst. Jij M bent<br />

bang op weer opgenomen te moeten<br />

wor<strong>de</strong>n en jij V bent bang dat M weer<br />

zo druk wordt als <strong>de</strong> vorige keer.<br />

V46 Ja, ik merk gewoon aan M dat hij weer<br />

an<strong>de</strong>rs is dan an<strong>de</strong>rs.<br />

M47 Maar ik ben altijd een drukke prater<br />

geweest. In dienst zei<strong>de</strong>n ze al tegen<br />

me of het misschien pijn bij me <strong>de</strong>ed<br />

als ik m'n mond moest hou<strong>de</strong>n (moet<br />

lachen).<br />

P48 (schiet in <strong>de</strong> lach, V ook). Maar M, V<br />

kent je nu 30 jaar, dus zij weet als geen<br />

an<strong>de</strong>r hoe jij bent en zij merkt als eerste


als jij je an<strong>de</strong>rs gedraagt dan an<strong>de</strong>rs.<br />

M49 Ja, dat is waar. Ik wil het liefste wat ik<br />

heb ook niet bang maken.<br />

P50 Het ontroert me dat je dat zegt M.<br />

M51 Zo voel ik het ook (kijkt naar V)<br />

(ontroering bij V en M)<br />

V48 Ik zou graag willen dat we een<br />

afspraak maken met <strong>de</strong> dokter en eens<br />

goed praten daar.<br />

M49 Dat moeten we dan maar doen.<br />

P50 Dat lijkt me zeker goed om dat te<br />

doen… Dan stap ik nu maar eens op.<br />

(we nemen hartelijk afscheid).<br />

Terugblik op eigen functioneren<br />

In het gesprek word ik bewogen door <strong>de</strong><br />

impact <strong>van</strong> <strong>de</strong> gedwongen opname bij M,<br />

zijn angst voor herhaling en <strong>de</strong> angst bij V<br />

dat het terug komt. Betreffen<strong>de</strong> mijn pastorale<br />

functioneren, probeer ik zodanig met<br />

hen in gesprek te gaan dat ze <strong>de</strong> angst bij<br />

elkaar horen en erkennen. Ethisch gezien<br />

heb ik geprobeerd het aspect <strong>van</strong> <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />

naar elkaar te benoemen en<br />

bespreekbaar te maken.<br />

Leereffecten<br />

Aangaan<strong>de</strong> mezelf heb ik geleerd dat ik het<br />

lastig vind met twee gesprekpartners tegelijk<br />

in gesprek te zijn. Het is een soort<br />

balanceren en alert zijn dat aan allebei recht<br />

gedaan wordt, door voor bei<strong>de</strong> oog te hebben.<br />

Over V en M als echtpaar, heb ik geleerd<br />

dat <strong>de</strong> ziekte en <strong>de</strong> gedwongen opname <strong>van</strong><br />

M groot impact heeft op hun relatie. De<br />

Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />

ontspannenheid is er af en er is dagelijkse<br />

zorg, vooral bij V. Betreffen<strong>de</strong> mijn vak heb<br />

ik geleerd dat je als pastor <strong>de</strong> gelegenheid<br />

en tijd hebt om ver<strong>de</strong>r door te praten over<br />

wat ie<strong>de</strong>r apart en hen samen bezig houdt.<br />

Ze zeggen allebei vertrouwen in mij te hebben.<br />

Aangaan<strong>de</strong> ethisch correct gedrag<br />

merkte ik dat juist <strong>dit</strong> vertrouwen me extra<br />

alert maakte op wat ik zei. Als ik bijvoorbeeld<br />

bevestigd zou hebben dat M wellicht<br />

manisch-<strong>de</strong>pressief is, dan zou<strong>de</strong>n ze dat<br />

<strong>van</strong> mij hebben aangenomen.<br />

'Actief respect' analyseren<br />

'Actief respect' wordt in het pastoraat al<br />

doen<strong>de</strong> bewerkt door <strong>de</strong> personen die men<br />

ontmoet als <strong>de</strong>el <strong>van</strong> een relationeel<br />

netwerk te behan<strong>de</strong>len én door <strong>de</strong> actuele<br />

(pastorale) relatie te eerbiedigen. Hoe <strong>dit</strong><br />

verloopt, maak ik zichtbaar voor analyse<br />

door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> <strong>de</strong> bejegeningskringloop<br />

<strong>van</strong> Cuvelier. Dit analytische ka<strong>de</strong>r toont het<br />

proces waarlangs verbon<strong>de</strong>nheid tussen<br />

mensen tot stand komt: door betrokkenheid,<br />

erkenning, toegankelijkheid, laten bezinken,<br />

eerlijke antwoord, daadwerkelijke inzet en<br />

effectbesef. In Verbon<strong>de</strong>nheid beschrijft<br />

Cuvelier hoe elke levensvorm, ook <strong>de</strong> mens<br />

ontstaat en zich interactief ontwikkelt5 .<br />

Voor hem is “ethiek verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />

nemen voor <strong>de</strong> relatie” die door op elkaar<br />

gerichte communicatie ontstaat6 . Hij noemt<br />

twee grondregels: laten zijn wat is, en alles<br />

wat zich verbindt, bevor<strong>de</strong>ren. 'Laten zijn<br />

wat is' slaat op “het goe<strong>de</strong> in stand hou<strong>de</strong>n”<br />

en “waar mogelijk <strong>de</strong> kwaliteit vergroten”.<br />

Verbindingen bevor<strong>de</strong>ren door “<strong>de</strong> bezieling,<br />

5 F. CUVELIER, Verbon<strong>de</strong>nheid. Het ontstaan <strong>van</strong> menselijke relaties, Kapellen, Pelckmans; Baarn, Agora, 1998.<br />

6 Ibid., 112-115.<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3731


het persoonlijke engagement, het leveren<br />

<strong>van</strong> een bijdrage aan het leven” te stimuleren.<br />

Cuvelier bouwt ver<strong>de</strong>r op Kant met drie<br />

ethische imperatieven: “<strong>de</strong> waarheid spreken”,<br />

“het welzijn <strong>van</strong> an<strong>de</strong>ren bevor<strong>de</strong>ren”<br />

en “<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r als doel op zichzelf bena<strong>de</strong>ren”.<br />

Levenbevor<strong>de</strong>rend omgaan met elkaar<br />

noemt hij bejegenen. Dat werkt hij uit in<br />

Omgaan met zichzelf en met elkaar7 . Vanuit<br />

<strong>de</strong> dieptestructuur <strong>van</strong> het verhaal ontwikkelt<br />

Cuvelier een schema, <strong>de</strong> bejegeningskringloop,<br />

om zowel <strong>de</strong>ug<strong>de</strong>lijk met zichzelf,<br />

met me<strong>de</strong>mensen, met <strong>de</strong> samenhang, als<br />

met het overstijgen<strong>de</strong> om te gaan. Deze<br />

kring doorloopt zeven chronologisch opeenvolgen<strong>de</strong><br />

momenten, waarbij <strong>de</strong> kwaliteit<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> voorgaan<strong>de</strong>, <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />

wat volgt bepalen. Ik heb aan <strong>dit</strong> zeven<strong>de</strong>lige<br />

schema drie uitgangspunten die eigen zijn<br />

aan <strong>de</strong> pastorale relatie, toegevoegd8 . Eerst<br />

bena<strong>de</strong>r ik <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r holistisch, als unieke<br />

verbon<strong>de</strong>n persoon, <strong>van</strong>uit een christelijk<br />

referentieka<strong>de</strong>r. Vervolgens toon ik een pastor<br />

'in functie'. Hij/zij representeert <strong>de</strong><br />

An<strong>de</strong>r en/of staat samen met <strong>de</strong> gesprekspartner<br />

voor het Aanschijn. Vandaar dat een<br />

pastor getuige is én <strong>van</strong> <strong>de</strong> Een, én <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

gesprekspartner én <strong>van</strong> <strong>de</strong> relatie tussen<br />

bei<strong>de</strong>. Als laatste typeer ik <strong>de</strong> pastorale relatie.<br />

Iets <strong>van</strong> God laten oplichten, kan alleen door<br />

<strong>de</strong> personen in relatie te heiligen. God zelf is<br />

immers lief<strong>de</strong>volle relatie. Wat wij <strong>van</strong> God<br />

vertellen, vormt bijgevolg <strong>de</strong> format of het<br />

mo<strong>de</strong>l voor <strong>de</strong> wijze waarop pastor en pastorant<br />

met elkaar kunnen omgaan. Dit is het<br />

32 Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />

verticale aspect <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale relatie.<br />

Horizontaal neemt <strong>de</strong> pastor een me<strong>de</strong>menselijke<br />

positie in die gekenmerkt wordt<br />

door toegenegen aandacht en machtsongelijkheid.<br />

Deze ongelijkheid is enerzijds te<br />

wijten aan <strong>de</strong> drievoudige representatie die<br />

hij/zij vervult, an<strong>de</strong>rzijds aan zijn/haar kennis<br />

en competentie als hulpverlener. Deze<br />

positie verplicht <strong>de</strong> pastor extra zorgzaam te<br />

zijn om zodoen<strong>de</strong> <strong>de</strong> persoonlijke ruimte en<br />

<strong>de</strong> verhoudingen <strong>van</strong> <strong>de</strong> gesprekspartners te<br />

vrijwaren, te bevestigen en te stimuleren.<br />

Beknopte analyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethische<br />

kwaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> casus in 10 punten<br />

In <strong>de</strong> casus bekijken we of <strong>de</strong> pastor <strong>de</strong><br />

uniciteit <strong>van</strong> M en V eerbiedigt en of ze hun<br />

relatie bevor<strong>de</strong>rt door hen ie<strong>de</strong>r apart en<br />

hun huwelijksrelatie te heiligen. Hoe ze dat<br />

doet wordt onleed aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

zeven momenten <strong>van</strong> <strong>de</strong> bejegeningskringloop<br />

(1-7) en <strong>de</strong> drie toegevoeg<strong>de</strong> uitgangspunten<br />

(A-C). In cursief geef ik eerst<br />

<strong>de</strong> uitgangspunten die in <strong>de</strong> contacten met<br />

M en V gel<strong>de</strong>n. Dan bespreek ik chronologisch<br />

<strong>de</strong> zeven ijkpunten, gevolgd door <strong>de</strong><br />

wijze waarop <strong>de</strong> pastor daaraan beantwoordt.<br />

Waar het gesprek dreigt dood te<br />

lopen, laat ik zien hoe <strong>de</strong> pastor door terug<br />

te gaan naar een voorgaand moment uit <strong>de</strong><br />

bejegeningskringloop (4-5), het gesprek<br />

kwalitatief bijstuurt.<br />

7 F. CUVELIER, Omgaan met zichzelf en met elkaar, Leuven - Apeldoorn, Garant, 1998., 71-132. Cuvelier komt p. 55-61 tot het<br />

letterwoord METHODE om zeven momenten in het gespreksproces uiteen te leggen. In <strong>de</strong> analyse markeer ik <strong>de</strong> momenten met<br />

hoofdletters. Schema p. 115.<br />

8 M. RIEMSLAGH, Dat Ik Jou Ontmoeten mag…! Met Buber, Cuvelier en Firet op zoek naar ethische en religieuze kwaliteit in <strong>de</strong><br />

pastorale bejegening (Onuitgegeven licentiaatsverhan<strong>de</strong>ling godgeleerdheid, K.U. Leuven), Leuven, 2004.


Drie gel<strong>de</strong>n<strong>de</strong> uitgangspunten<br />

A. De pastor gaat naar <strong>de</strong> gesprekspartners<br />

uit als unieke, te kennen personen die met<br />

elkaar verbon<strong>de</strong>n zijn. Ze maakte kennis met<br />

hen, bezoekt hen en gaat in op hun vraag.<br />

Ook toen het moeilijk ging, voor en tij<strong>de</strong>ns<br />

<strong>de</strong> opname <strong>van</strong> M, was ze er.<br />

B. De pastor 'in functie' ontplooit een Jijgecentreer<strong>de</strong><br />

grondhouding. M en V staan<br />

centraal in het gesprek. Ook als kerkkwesties<br />

ter sprake komen, wat voor pastores een<br />

valkuil is om in mee te gaan, houdt <strong>de</strong> pastor<br />

<strong>de</strong> regie. Ze komt op voor wat hier en nu<br />

tussen hen bei<strong>de</strong> <strong>van</strong> belang is. Ze beseft<br />

<strong>van</strong>uit haar representatieve positie bij te<br />

dragen aan het leven <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze mensen. Haar<br />

machtspositie maakt haar extra alert en het<br />

weerhoudt haar in te stemmen met een<br />

diagnose.<br />

C. De pastor biedt een pastorale relatie aan<br />

waarbinnen heil <strong>van</strong> Godswege kan<br />

geschie<strong>de</strong>n. Door zelf betrouwbaar te zijn in<br />

woord en daad is zij levend teken <strong>van</strong> 'die<br />

we God noemen'. Ze is betrouwbaar in haar<br />

inbreng, eert het netwerk <strong>van</strong> relaties <strong>van</strong> M<br />

en V. Ze accepteert daadwerkelijk dat M<br />

geen op te geven psychiatrische patiënt is,<br />

dat V meer is dan een angstig slachtoffer. Ze<br />

ruikt onrecht wanneer angst niet meetelt en<br />

ze maakt aanspraak op we<strong>de</strong>rzijdse verantwoor<strong>de</strong>lijkheid.<br />

Ze gaat <strong>de</strong> ziekte <strong>van</strong> M niet<br />

uit <strong>de</strong> weg, maar bena<strong>de</strong>rt die lief<strong>de</strong>vol: <strong>de</strong><br />

do<strong>de</strong>lijke angst heeft niet het laatste woord.<br />

Wat we eer<strong>de</strong>r als doel <strong>van</strong> het pastoraal<br />

gesprek formuleer<strong>de</strong>n, wordt in <strong>de</strong>ze pastorale<br />

relatie in gesprek met elkaar vorm<br />

gegeven.<br />

Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />

Actief respect in het gesprek zelf<br />

1. Eens aanwezig, betrekt <strong>de</strong> pastor zich als<br />

pastorale me<strong>de</strong>mens op M en V. De eenvoudige<br />

begroeting en vraag 'hoe gaat het met<br />

jullie?' geven hier ruimte voor. De pastor is<br />

direct alert wanneer M <strong>de</strong> zorgen <strong>van</strong> V<br />

wegwuift. Ze vertraagt het gesprek en<br />

vraagt of M herkent wat zijn vrouw zegt<br />

(P6). Zo betrekt ze M en V ook op elkaar.<br />

Een pastor is getuige én <strong>van</strong> <strong>de</strong> Een,<br />

én <strong>van</strong> <strong>de</strong> gesprekspartner<br />

én <strong>van</strong> <strong>de</strong> relatie tussen bei<strong>de</strong>.<br />

2. Empathisch exploreert en erkent <strong>de</strong> pastor<br />

<strong>de</strong> zelfexpressie <strong>van</strong> M en V. De pastor<br />

stimuleert M en V zich open in het bijzijn<br />

<strong>van</strong> elkaar en tegen elkaar uit te spreken.<br />

Eerst geeft ze <strong>de</strong> gelegenheid aan M en V te<br />

vertellen waarin ze elkaar dwars zitten. V<br />

praat 'over' het drukke gedrag <strong>van</strong> M overdag<br />

en 's nachts. M zegt 'over' V dat hem <strong>dit</strong><br />

stoort. Met doorvragen naar achtergron<strong>de</strong>n<br />

(P8) en gevoelens (P15), en door het ingrijpen<strong>de</strong><br />

te erkennen (P10), verdiept <strong>de</strong> pastor<br />

het relationele zelfbesef <strong>van</strong> M. Daardoor<br />

kan V haar man rechtstreeks aanspreken<br />

(V13). De pastor erkent wat bei<strong>de</strong> hebben<br />

meegemaakt (P10) en maakt een opening<br />

voor mogelijke scha<strong>de</strong> aan <strong>de</strong> verhouding<br />

met 'neem je dat V kwalijk?'.<br />

3. De pastor is toegankelijk voor <strong>de</strong> invloed<br />

<strong>van</strong> M en V. Tot nog toe is <strong>de</strong> pastor helemaal<br />

bij M en V. Uit haar tussenkomsten<br />

blijkt dat ze meevoelt (P11). Nu komt <strong>de</strong><br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3733


pastor zelf meer in beeld, ook zij doet ertoe.<br />

Ze toont zich zowel toegankelijk voor het<br />

leed <strong>van</strong> M als voor <strong>de</strong> nood <strong>van</strong> V om door<br />

haar man serieus genomen te wor<strong>de</strong>n. Ook<br />

wanneer <strong>de</strong> pastor in M18, V22 en M23 als<br />

getuige <strong>van</strong> <strong>de</strong> waarheid wordt opgeroepen<br />

en wanneer ze aangemaand wordt in <strong>de</strong><br />

waarheid te staan (M23), toont zij zich toegankelijk<br />

voor hun appel.<br />

Actief respect vraagt niet alleen empathie,<br />

actief luisteren en erkennen, maar bovenal<br />

ook vertolken <strong>van</strong> het heilige dat in <strong>de</strong><br />

waarheid <strong>van</strong> ie<strong>de</strong>r apart en <strong>de</strong> zorgzame<br />

inzet voor elkaar tot uitdrukking komt.<br />

4. De pastor overweegt in haar hart wat<br />

haar te doen staat. We hebben weinig inkijk<br />

in het hart <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor. Blijkbaar is ze erg<br />

begaan met mogelijke schuld tussen M en V<br />

(P11, P20).<br />

5. De pastor drukt zich openhartig uit zodanig<br />

dat M en V erkenning kunnen opbrengen.<br />

De pastor opteert ervoor om helemaal <strong>van</strong>uit<br />

haar eigen ervaring, met het materiaal<br />

dat waarneembaar was voor M en V, op hun<br />

maat bij hen aan te sluiten. Ze doet <strong>dit</strong> met<br />

een ik-boodschap (P20), waarbij ze eventuele<br />

schuld ontkracht. M is daar dankbaar<br />

voor en begint over iets an<strong>de</strong>rs. Vandaar dat<br />

we in <strong>de</strong> bejegening een stap terug maken<br />

naar het hart <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor.<br />

4. Opnieuw overweegt zij in haar hart wat<br />

haar te doen staat. Voor <strong>de</strong> pastor is verhel-<br />

34 Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />

<strong>de</strong>ren wat toen gebeur<strong>de</strong> onvoldoen<strong>de</strong>, M<br />

wordt hier-nu weer drukker. Ze overweegt<br />

hoe ze het gesprek terug kan oppakken. Ze<br />

kijkt hen ook allebei aan, toetsend of ze het<br />

gewicht <strong>van</strong> haar woor<strong>de</strong>n kunnen dragen.<br />

5. De pastor drukt zich opnieuw openhartig<br />

uit met het oog op erkenning door M en V.<br />

De pastor komt nu nog hel<strong>de</strong>r<strong>de</strong>r te voorschijn<br />

(P24). Ze beschrijft hoe ze M waarneemt,<br />

erkent dat V grond heeft om zich<br />

zorgen te maken. Door <strong>de</strong>ze erkenning staat<br />

ze in <strong>de</strong> waarheid. Daarop komt M met een<br />

diagnose <strong>van</strong> zijn broer te voorschijn.<br />

6. Dan beïnvloedt <strong>de</strong> pastor daadkrachtig<br />

en hel<strong>de</strong>r, op maat <strong>van</strong> M en V. De pastor<br />

neemt M, V, hun relatie, zichzelf en <strong>de</strong> situatie<br />

ernstig. Doordat ze niet meegaat in <strong>de</strong><br />

diagnose, kan ze M als unieke verantwoor<strong>de</strong>lijke<br />

persoon blijven aanspreken (P26).<br />

Alert op wat hier-nu tussen <strong>de</strong> echtgenoten<br />

gebeurt (V27, M28, M30) vraagt ze of M <strong>de</strong><br />

angst <strong>van</strong> V kan herkennen. Vanuit haar<br />

betrokkenheid, getuigt ze <strong>van</strong> <strong>de</strong> waarheid,<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> eerlijke zorg <strong>van</strong> V en <strong>van</strong> <strong>de</strong> lief<strong>de</strong>srelatie<br />

tussen bei<strong>de</strong>. Door haar krachtige en<br />

hel<strong>de</strong>re vraag bepaalt ze bei<strong>de</strong> partners bij<br />

elkaar (P31). On<strong>de</strong>rtussen houdt ze haar<br />

han<strong>de</strong>n vrij om bij M door te vragen naar <strong>de</strong><br />

grond <strong>van</strong> zijn verweer (P39). Ze toont<br />

begrip voor <strong>de</strong> angst <strong>van</strong> M (P41) en <strong>van</strong><br />

bei<strong>de</strong> (P45), en gaat daaraan voorbij: ze<br />

bepaalt hen bij hun lief<strong>de</strong> voor elkaar (P48).<br />

7. De pastor beseft welk effect ze heeft<br />

teweeggebracht en krijgt feedback. De pastor<br />

benoemt haar ontroering bij <strong>de</strong> lief<strong>de</strong>suitdrukking<br />

<strong>van</strong> M (P50). Ze hoort welke<br />

afspraak M en V maken en besluit dat het


goed geweest is, tijd voor een hartelijk<br />

afscheid.<br />

Lees je <strong>de</strong>ze casus, dan weet je: <strong>dit</strong> was een<br />

goed gesprek. Want het doel <strong>van</strong> het<br />

gesprek, <strong>de</strong>ze twee mensen én hun verbon<strong>de</strong>nheid<br />

eerbiedigen, is bereikt. Hoe <strong>dit</strong><br />

procesmatig tot stand kwam, heb ik zichtbaar<br />

gemaakt door het gesprek te ontle<strong>de</strong>n<br />

met <strong>de</strong> bejegeningskringloop. Actief respect<br />

vraagt niet alleen empathie, actief luisteren<br />

en erkennen, maar bovenal ook vertolken<br />

<strong>van</strong> het heilige dat in <strong>de</strong> waarheid <strong>van</strong> ie<strong>de</strong>r<br />

apart en <strong>de</strong> zorgzame inzet voor elkaar tot<br />

uitdrukking komt.<br />

Enkele overwegingen<br />

Een ethisch kwalitatief pastoraal gesprek<br />

voeren, vereist <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor bewustzijn <strong>van</strong><br />

en trouw aan het pastorale doel dat hij/zij te<br />

vertolken heeft. Religieus vertaald: besef<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> God waar hij/zij voor staat. Hij/zij<br />

moet zich afvragen wie of wat hij/zij door<br />

luisteren en spreken 'in feite' dient. Is dat <strong>de</strong><br />

god <strong>van</strong> <strong>de</strong> harmonie, <strong>van</strong> <strong>de</strong> strijd en het<br />

gelijk, <strong>van</strong> het goed- en wegpraten, <strong>van</strong> liever<br />

wegwezen dan bijblijven of <strong>de</strong> lief<strong>de</strong>volle<br />

God <strong>van</strong> gerechtigheid, <strong>de</strong> God <strong>van</strong> het<br />

e<strong>van</strong>gelische verbond? Zoals blijkt uit <strong>de</strong><br />

casus, vereist een bevrij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> God be-teken-en<br />

behoorlijk wat spirituele stevigheid.<br />

Heeft een pastor het doel dat hij/zij dient<br />

hel<strong>de</strong>r voor ogen, dan staat hij/zij voor <strong>de</strong><br />

opgave <strong>de</strong> vaardighe<strong>de</strong>n te ontwikkelen om<br />

<strong>de</strong>ze God te dienen. De pastor uit <strong>de</strong> casus<br />

voel<strong>de</strong> zich tegelijk blij en onzeker over het<br />

gesprek. Zo krachtig bij <strong>de</strong> zaak blijven, was<br />

nieuw gedrag voor haar. Ze vroeg zich af of<br />

ze niet te stevig uit <strong>de</strong> hoek gekomen was.<br />

Een lief<strong>de</strong>volle God een kans geven, vraagt<br />

Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />

ver<strong>de</strong>r bouwen aan pastorale stevigheid.<br />

Pastores ervaren geduren<strong>de</strong> en na een pastoraal<br />

gesprek 'ethische kriebels' die <strong>van</strong><br />

groot belang zijn in <strong>de</strong> correcte omgang met<br />

mensen. In <strong>de</strong>ze casus neemt <strong>de</strong> pastor haar<br />

eigen ethische aanvoelen serieus door tij<strong>de</strong>ns<br />

en na het gesprek systematisch na te<br />

<strong>de</strong>nken over <strong>de</strong> momenten die goed liepen<br />

en die 'wat wrongen'. Dergelijke overwegingen<br />

doen pastores groeien in hun opdracht<br />

'<strong>van</strong> Godswege heil te bewerken voor mens<br />

en wereld', ze doen groeien in actief respect.<br />

Tot slot schets ik hoe een geïntegreer<strong>de</strong><br />

empirische ethiek <strong>van</strong> het pastoraal gespreksproces<br />

tot stand komt. Uitgangspunt<br />

is <strong>de</strong> pastorale gesprekspraktijk (opgenomen<br />

pastorale gesprekken). De pastor beoor<strong>de</strong>elt<br />

eerst zelf het eigen werk. Dat vormt <strong>de</strong> basis<br />

<strong>van</strong> een gesprek tussen pastor en on<strong>de</strong>rzoeker.<br />

Vervolgens wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> getranscribeer<strong>de</strong> pastorale<br />

gesprekken geco<strong>de</strong>erd met criteria<br />

voor 'actief respect'. Op basis daar<strong>van</strong> wordt<br />

het gesprek geanalyseerd. Tot slot wordt <strong>de</strong><br />

zelfevaluatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor vergeleken met<br />

een instrument voor 'actief respect'.<br />

Hypothese daarbij is dat <strong>de</strong> evaluatie door<br />

pastores klopt met <strong>de</strong> ontwikkel<strong>de</strong> criteria<br />

voor 'actief respect', m.a.w. dat het ethisch<br />

aanvoelen <strong>van</strong> gevorm<strong>de</strong> pastores valabel is.<br />

De zo bekomen ethiek is empirisch gefun<strong>de</strong>er<strong>de</strong><br />

ethiek, want ontstaan uit <strong>de</strong> pastorale<br />

praktijk. Geïntegreerd wordt hij wanneer<br />

hij voor pastores bruikbaar blijkt om hun<br />

systematisch ethische reflectie op hun praktijk<br />

te on<strong>de</strong>rbouwen. Dat maakt hen multidisciplinair<br />

gezien, beter verstaanbaar en<br />

weerbaar.<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3735


Over <strong>de</strong> auteur<br />

Marina Riemslagh is pastoraal<br />

supervisor, werkte jarenlang<br />

als pastor in <strong>de</strong> MS-kliniek te<br />

Melsbroek. Ze werkt momenteel<br />

aan <strong>de</strong> theologische<br />

faculteit te Leuven, waar ze<br />

een doctoraatson<strong>de</strong>rzoek voert<br />

over <strong>de</strong> ethische kwaliteit <strong>van</strong> het pastorale<br />

gesprek (riemslagh.marina@belgacom.net).<br />

36 Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />

Ver<strong>de</strong>r lezen<br />

F. CUVELIER, Omgaan met zichzelf en met elkaar.<br />

Leuven-Apeldoorn, Garant, 1998.<br />

F. CUVELIER, Verbon<strong>de</strong>nheid. Het ontstaan <strong>van</strong><br />

menselijke relaties. Kapellen, Pelckmans, Baarn,<br />

Agora, 1998.<br />

M. RIEMSLAGH, Dat Ik Jou Ontmoeten mag…!<br />

Met Buber, Cuvelier en Firet op zoek naar ethische<br />

en religieuze kwaliteit in <strong>de</strong> pastorale bejegening<br />

(Onuitgegeven licentiaatsverhan<strong>de</strong>ling<br />

godgeleerdheid, K.U. Leuven), Leuven, 2004.<br />

L. VAN DER SCHEER & G. WIDDERSHOVEN,<br />

Geïntegreer<strong>de</strong> empirische ethiek: het ein<strong>de</strong> <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> normatieve ethiek?, in Ethische Perspectieven<br />

14 (2004) 1, 42-53.


Artikel<br />

Pastores, zorgvoorzieningen<br />

en christelijke ethiek<br />

De geestelijk verzorger is meer dan enig an<strong>de</strong>r<br />

professional in <strong>de</strong> zorg ethisch geschoold. 1 Dat<br />

is niet <strong>van</strong>zelfsprekend. In Ne<strong>de</strong>rland hebben<br />

ethici als Kuitert en Dupuis bepleit dat <strong>de</strong><br />

ethiek en <strong>de</strong> godsdienst <strong>de</strong> boe<strong>de</strong>ls schei<strong>de</strong>n.<br />

Ook praktisch theologen hebben gewezen op<br />

het nut <strong>van</strong> een emancipatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> twee<br />

disciplines. Het universaliseerbare <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

moraal staat immers op gespannen voet met<br />

het onherhaalbare en individuele <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale<br />

ontmoeting. Door zijn prescriptiviteit<br />

heeft moraal volgens sommigen ongewenste<br />

autoritaire en moraliseren<strong>de</strong> connotaties, en<br />

dan praten we nog niet over <strong>de</strong> scha<strong>de</strong> die<br />

schuldgevoelens kunnen veroorzaken. 2 Is <strong>de</strong><br />

ethische expertise <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> geestelijk<br />

verzorger een coïnci<strong>de</strong>ntie die weldra<br />

verle<strong>de</strong>n tijd is?<br />

Wij kunnen natuurlijk niet in <strong>de</strong> toekomst<br />

kijken, maar <strong>de</strong> voorgestel<strong>de</strong> boe<strong>de</strong>lscheiding<br />

lijkt mij in elk geval onwenselijk. Ethiek is<br />

namelijk <strong>de</strong> realisatie <strong>van</strong> een ‘goed leven’ in<br />

een complexe en weerbarstige praktijk.<br />

Zon<strong>de</strong>r oriëntatie op een hoogste goed<br />

(hetzij seculier, hetzij religieus opgevat) raakt<br />

zij stuurloos of vervalt tot pragmatisme. En<br />

niet alleen kan ethiek niet zon<strong>de</strong>r levensbeschouwing,<br />

maar omgekeerd kan ook <strong>de</strong><br />

Theo A. Boer<br />

geestelijk verzorger – ‘expert in levensvragen’<br />

– niet zon<strong>de</strong>r ethiek. Bijna dagelijks wordt<br />

hij aangesproken op vragen die ook een<br />

morele dimensie hebben. Dat is wat ik hieron<strong>de</strong>r<br />

‘ethiek in <strong>de</strong> geestelijke verzorging’<br />

zal noemen. Daarnaast is geestelijke verzorging<br />

zelf een ethische bezigheid die een<br />

eigen beroepsmoraal nodig maakt: ‘ethiek<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> geestelijke verzorging’. Dit artikel zal<br />

bei<strong>de</strong> dimensies belichten. In twee slotparagrafen<br />

staan wij nog kort stil bij <strong>de</strong> vraag of<br />

er zoiets als een ‘christelijke ethiek’ bestaat,<br />

en bij <strong>de</strong> vraag hoe <strong>de</strong> geestelijk verzorger<br />

vorm kan geven aan <strong>de</strong> verwachtingen die<br />

men aan haar stelt in het coachen <strong>van</strong><br />

ethische processen in zorginstellingen.<br />

De geestelijk verzorger is meer dan enig<br />

an<strong>de</strong>r professional in <strong>de</strong> zorg ethisch<br />

geschoold.<br />

1. Ethiek in <strong>de</strong> geestelijke verzorging:<br />

‘unraveling the ethical knots’<br />

Met ethiek in <strong>de</strong> geestelijke verzorging<br />

bedoelen we ethische kwesties die <strong>de</strong> pastorant<br />

regar<strong>de</strong>ren. In zijn boek A Critique of<br />

1 Voor <strong>dit</strong> artikel heb ik me<strong>de</strong> geput uit mijn artikel ‘De mo<strong>de</strong>rne geestelijk verzorger als ethicus: een toevalstreffer?’,<br />

in J.J.A. DOOLAARD E.A. (red.), Nieuw Handboek Geestelijke Verzorging, Kampen: Kok 2006, 735-746.<br />

2 Vgl. S. PATTISON, A Critique of Pastoral Care. 3rd E<strong>dit</strong>ion. St. Alban's Place: SCM Press, 2000, 33vv.<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3737


Pastoral Care bekritiseert Stephen Pattison<br />

het tekort aan aandacht voor ethiek in veel<br />

mo<strong>de</strong>rne vormen <strong>van</strong> pastoraat. Volgens<br />

Pattison hebben mensen voor een gezond<br />

psychisch en geestelijk leven een coherent<br />

waar<strong>de</strong>npatroon nodig. Hij citeert Don<br />

Browning: ‘[T]he general confusion about the<br />

nature of good in living will itself be enough to<br />

cause untold personal difficulties, muddled lives,<br />

overt illnesses, and emotional conflicts’. 3 Dat<br />

zijn zware woor<strong>de</strong>n. Weliswaar wil Browning<br />

niet terug naar het ou<strong>de</strong> kerugmatische<br />

mo<strong>de</strong>l waarin <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor vooral<br />

verkondiging werd verwacht. Maar <strong>de</strong> rol<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor is evenmin beperkt tot die <strong>van</strong><br />

lief<strong>de</strong>volle, empathische hoor<strong>de</strong>r. Niet zel<strong>de</strong>n<br />

wordt een levenscrisis veroorzaakt door het<br />

feit dat belangrijke morele waar<strong>de</strong>n ernstig<br />

on<strong>de</strong>r druk staan. Het is volgens Browning<br />

<strong>de</strong> taak <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor ‘[to facilitate] a mo<strong>de</strong> of<br />

enquiry that will help the members of the church<br />

to <strong>de</strong>velop a framework of meanings rele<strong>van</strong>t to<br />

all aspects of their life’. 4<br />

Het universaliseerbare <strong>van</strong> <strong>de</strong> moraal staat<br />

immers op gespannen voet met het<br />

onherhaalbare en individuele <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

pastorale ontmoeting.<br />

Iemands levensbeschouwing moet dus zijn<br />

waar<strong>de</strong> bewijzen voor een breed spectrum<br />

<strong>van</strong> situaties, inclusief omstandighe<strong>de</strong>n die<br />

positieve zinervaringen in eerste instantie<br />

lijken uit te sluiten. Ervaringen <strong>van</strong> lij<strong>de</strong>n,<br />

schuld en schaamte hebben dikwijls een<br />

ethische dimensie en <strong>de</strong> manier waarop een<br />

ethische vraag wordt geanalyseerd en beslist,<br />

3 D. S. BROWNING, The Moral Context of Pastoral Care. Phila<strong>de</strong>lphia: Westminster 1976, 98.<br />

4 BROWNING, Ibid., 106.<br />

38 Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek<br />

dient maximaal congruent te zijn met<br />

iemands framework of meanings, haar basisovertuigingen<br />

over wat leven is, wat waardig<br />

leven en sterven is, en wat menselijk leven<br />

voor Gods aangezicht betekent. Is die congruentie<br />

er niet, dan gebeuren er ongelukken.<br />

Nu wordt <strong>de</strong> geestelijk verzorger lang niet<br />

altijd bij <strong>de</strong> ethische vragen <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorant<br />

betrokken. Hij of zij kan ook an<strong>de</strong>re<br />

hulpverleners aanspreken of heeft genoeg<br />

aan het eigen netwerk. Wordt <strong>de</strong> geestelijk<br />

verzorger wel geraadpleegd, dan moet dat<br />

niet als een bijkomstigheid wor<strong>de</strong>n<br />

beschouwd maar als een hulpvraag die een<br />

kerncompetentie <strong>van</strong> <strong>de</strong> geestelijk verzorger<br />

aanspreekt.<br />

Over welke vragen hebben we het dan? Een<br />

vrouw met een verstan<strong>de</strong>lijke handicap en<br />

haar partner <strong>de</strong>nken over <strong>de</strong> mogelijkheid<br />

om zwanger te raken; een echtpaar waar<strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> ene partner <strong>de</strong>menterend is, moet besluiten<br />

of ze omwille <strong>van</strong> passen<strong>de</strong> zorg voor <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>menteren<strong>de</strong> partner geschei<strong>de</strong>n gaan<br />

wonen; een man wiens vrouw vergevor<strong>de</strong>rd<br />

<strong>de</strong>menterend is, heeft een an<strong>de</strong>re vrouw<br />

leren kennen; iemand met kanker heeft <strong>de</strong><br />

mogelijkheid om <strong>de</strong>el te nemen aan een<br />

experimentele therapie; een patiënt in coma<br />

wordt maan<strong>de</strong>nlang door son<strong>de</strong>voeding in<br />

leven gehou<strong>de</strong>n en zijn familie wil die nu<br />

beëindigen; iemand met een terminale vorm<br />

<strong>van</strong> kanker vraagt zich af of euthanasie<br />

geen uitweg zou kunnen zijn; ou<strong>de</strong>rs <strong>van</strong><br />

een baby met het syndroom <strong>van</strong> Down<br />

moeten beslissen over het opereren <strong>van</strong> hun<br />

kind <strong>van</strong>wege een darmafsluiting; <strong>de</strong> familie


<strong>van</strong> een klinisch overle<strong>de</strong>n jongen moet<br />

beslissen over orgaandonatie. In elk <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong>ze situaties, geen uitgezon<strong>de</strong>rd, spelen<br />

ethiek en levensbeschouwing bei<strong>de</strong> een rol<br />

<strong>van</strong> betekenis.<br />

Zoals al opgemerkt bestaat er echter onmiskenbaar<br />

een spanningsverhouding tussen<br />

het individuele en onherhaalbare karakter<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale ontmoeting en het universaliseerbare<br />

karakter <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethiek: ethische<br />

uitspraken hebben altijd ook een universele<br />

strekking en zijn per <strong>de</strong>finitie meer dan<br />

alleen tijd- en situatieafhankelijk. Wor<strong>de</strong>n<br />

individuele variabelen (voorkeuren, contexten)<br />

allesbepalend voor <strong>de</strong> vraag naar het<br />

goe<strong>de</strong> han<strong>de</strong>len, dan houdt ethiek op ethiek<br />

te zijn. Dan is nog slechts <strong>van</strong> toepassing<br />

wat ook voor smaken en kleuren geldt: ie<strong>de</strong>r<br />

zijn meug. Gauw genoeg echter zal <strong>de</strong><br />

geestelijk verzorger merken dat botsen<strong>de</strong><br />

perspectieven vragen om een zekere objectivering.<br />

De pastor is er immers niet alleen<br />

voor <strong>de</strong> nierpatiënt maar ook voor <strong>de</strong><br />

familie <strong>van</strong> een overle<strong>de</strong>n donor, zij leent<br />

een luisterend oor aan slachtoffers zowel als<br />

da<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> incest, zij ontmoet ou<strong>de</strong>ren die<br />

vragen om levensbeëindiging én hulpverleners<br />

die daar reserves bij hebben.Voor<br />

<strong>de</strong> onafhankelijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpverlener is<br />

het belangrijk dat hij zich niet aan één<br />

perspectief uitlevert, voor zijn geloofwaardigheid<br />

bovendien dat <strong>de</strong> pastorant <strong>van</strong> dat<br />

feit op <strong>de</strong> hoogte is.<br />

Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek<br />

De distantie die een geestelijk verzorger in<br />

ethisch opzicht soms inneemt, kan nog<br />

toenemen naarmate hij zich verstaat als<br />

vertegenwoordiger <strong>van</strong> een godsdienstige<br />

tra<strong>dit</strong>ie. Die tra<strong>dit</strong>ie is bre<strong>de</strong>r dan het framework<br />

of meanings <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorant of <strong>de</strong><br />

levensbeschouwing die pastorant en geestelijk<br />

verzorger <strong>de</strong>len. De geestelijk verzorger<br />

werkt me<strong>de</strong> ten overstaan <strong>van</strong> een eeuwenlange<br />

en wereldwij<strong>de</strong> gemeenschap en is<br />

geroepen om <strong>de</strong> waar<strong>de</strong>n <strong>van</strong> die ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong><br />

tra<strong>dit</strong>ie, zo goed en kwaad als dat gaat, te<br />

helpen present te stellen in complexe beslissituaties.<br />

Dat is soms <strong>de</strong> moeilijke weg.<br />

Pattison stelt: ‘It is so much easier to get on<br />

with the job of caring for people than to try and<br />

unravel the knots which ethical consi<strong>de</strong>rations<br />

bring to the fore. Easy, but dangerous. Where<br />

pastoral care ignores ethics it is in peril of<br />

promoting values or <strong>de</strong>aling in practices which,<br />

on reflection, it might find rather un<strong>de</strong>sirable,<br />

dubious or harmful’. 5 Hoe moeilijk ook, <strong>de</strong><br />

ethicus die <strong>de</strong> geestelijk verzorger ook is,<br />

kan een bijdrage leveren aan het on<strong>de</strong>rscheid<br />

maken tussen dat wat het leven dient<br />

en dat wat het bemoeilijkt. 6<br />

Voor <strong>de</strong> onafhankelijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpverlener<br />

is het belangrijk dat hij zich niet aan één<br />

perspectief uitlevert, voor zijn geloofwaardigheid<br />

bovendien dat <strong>de</strong> pastorant <strong>van</strong> dat feit<br />

op <strong>de</strong> hoogte is.<br />

5 S. PATTISON, A Critique of Pastoral Care. 3rd E<strong>dit</strong>ion. St. Alban's Place: SCM Press, 2000, 35.<br />

6 Browning werkt in The Moral Context of Pastoral Care zijn normative practical theology of care in <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> een aantal stappen:<br />

i<strong>de</strong>ntificatie <strong>van</strong> een probleem, verschillen<strong>de</strong> interpretaties zien, kritische evaluatie met behulp <strong>van</strong> vijf stappen, strategie.<br />

De vijf stappen zijn op hun beurt <strong>de</strong>el <strong>van</strong> een revised correlational approach die is gebaseerd op Paul Tillich. De essentie <strong>van</strong> die<br />

revised correlational approach is: het in relatie brengen <strong>van</strong> ‘questions and answers from contemporary human existence with<br />

interpretations of the central Christian tra<strong>dit</strong>ion’, ibid., 51-2.<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3739


2. Ethiek <strong>van</strong> <strong>de</strong> geestelijke<br />

verzorging<br />

Moralisme of morele betrokkenheid<br />

Dat voert ons naar <strong>de</strong> ethiek <strong>van</strong> <strong>de</strong> geestelijke<br />

verzorging – ethische kwesties die het<br />

beroep <strong>van</strong> <strong>de</strong> geestelijk verzorger zelf<br />

regar<strong>de</strong>ren. Want met <strong>de</strong> constatering dat<br />

<strong>de</strong> geestelijk verzorger soms morele keuzen<br />

moet mee helpen ‘gidsen’ staan we bloot<br />

aan een ou<strong>de</strong> verleiding: moralisme.<br />

Moralisme kan wor<strong>de</strong>n ge<strong>de</strong>finieerd als <strong>de</strong><br />

onwil of het onvermogen om oog te hebben<br />

voor morele complexiteit en tragiek, in combinatie<br />

met <strong>de</strong> onwil om <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r te zien als<br />

een zelfstandige en oprechte morele actor.<br />

Een predikant die mij uitnodig<strong>de</strong> voor een<br />

lezing en me en passant toevertrouw<strong>de</strong>: ‘We<br />

weten toch allemaal dat tegenwoordig geen<br />

zinnig mens meer tegen euthanasie is’, is niet<br />

min<strong>de</strong>r moralist dan zijn collega die euthanasie<br />

ziet als een gevaarlijke vorm <strong>van</strong> nieuwlichterij.<br />

Kenmerkend voor <strong>de</strong> moralist is dat <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r<br />

niet serieus wordt genomen. Misschien zijn<br />

het wijzen<strong>de</strong> vingertje en het lachje om <strong>de</strong><br />

mond wel zijn meest in het oog springen<strong>de</strong><br />

kenmerken. Als zich bij Jona een glimlach bij<br />

het vooruitzicht <strong>van</strong> een Godsoor<strong>de</strong>el over<br />

het god<strong>de</strong>loze Ninevé aftekent, ontpopt hij<br />

zich als een moralist in plaats <strong>van</strong> profeet.<br />

De moralist verheugt zich over het eigen<br />

gelijk en over het ongelijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r.<br />

Afwijken<strong>de</strong> meningen vindt hij dom, achterhaald,<br />

verwerpelijk of <strong>de</strong>monisch. Hij <strong>de</strong>nkt<br />

40 Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek<br />

dat <strong>de</strong> waarheid simpel is voor wie haar<br />

oprecht zoekt, vindt <strong>de</strong> beweegre<strong>de</strong>nen <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r niet interessant of duidt die zelfs in<br />

termen <strong>van</strong> kwa<strong>de</strong> trouw. Al heeft <strong>de</strong> moralist<br />

soms gelijk dat het één evi<strong>de</strong>nt ‘goed’ en<br />

het tegen<strong>de</strong>el ‘kwaad’ is, dan nog ligt zijn<br />

ongelijk erin dat hij weigert in te zien dat<br />

ook aan zulke beslissingen pijnlijke kanten<br />

zitten en dat <strong>de</strong> alternatieve keuze, hoezeer<br />

‘fout’, ook door plausibele argumenten kan<br />

wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rsteund. Dat kan gel<strong>de</strong>n voor<br />

grote kwesties als abortus en euthanasie.<br />

Een predikant die mij uitnodig<strong>de</strong> voor een<br />

lezing en me en passant toevertrouw<strong>de</strong>: ‘We<br />

weten toch allemaal dat tegenwoordig geen<br />

zinnig mens meer tegen euthanasie is’, is<br />

niet min<strong>de</strong>r moralist dan zijn collega die<br />

euthanasie ziet als een gevaarlijke vorm <strong>van</strong><br />

nieuwlichterij. Het kan ook in min<strong>de</strong>r<br />

omstre<strong>de</strong>n kwesties. De arts die zijn patiënt<br />

wijst op <strong>de</strong> gevaren <strong>van</strong> drankmisbruik is een<br />

moralist als hij stelt dat stoppen met drinken<br />

‘gewoon een kwestie is <strong>van</strong> willen’.<br />

Behou<strong>de</strong>nd of vooruitstrevend, sociaal of<br />

liberaal, tra<strong>dit</strong>ioneel, mo<strong>de</strong>rn of postmo<strong>de</strong>rn:<br />

moralisme vind je overal. 7<br />

Intussen is het alternatief voor moralisme<br />

bepaald geen laissez-faire. Een al te libertijnse<br />

visie is immers nog geen remedie voor het<br />

gebrek aan relationaliteit waar<strong>van</strong> bij <strong>de</strong><br />

moralist sprake is. Het alternatief voor moralisme<br />

zou ik eer<strong>de</strong>r willen benoemen als<br />

‘betrokkenheid’. Wie ‘betrokken’ is, neemt <strong>de</strong><br />

moeilijke taak op zich om mensen indien<br />

nodig en mogelijk moreel te coachen; zij<br />

begeleidt dat proces echter in het besef <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> complexiteit <strong>van</strong> morele waarheid en gaat<br />

uit <strong>van</strong> <strong>de</strong> oprechte intenties <strong>van</strong> mensen,<br />

7 Cf. Zie T. A. BOER, ‘Soorten <strong>van</strong> morele diversiteit binnen <strong>de</strong> kerk’, Praktische Theologie 34/4 (2007) 407-421.


wélke keuzen er uitein<strong>de</strong>lijk ook wor<strong>de</strong>n<br />

gemaakt. Alleen tegen die achtergrond kan <strong>de</strong><br />

ethicus/ geestelijk verzorger soms besluiten<br />

om een confrontatie met een pastorant niet<br />

uit <strong>de</strong> weg te gaan. Maar, om naar Pattison<br />

terug te gaan, ‘[t]he first, and most important<br />

precept to be remembered when contemplating<br />

bringing an element of ethical confrontation into<br />

a pastoral encounter is that this should take place<br />

within a context of acceptance . . . the experience<br />

of grace prece<strong>de</strong>s that of judgment’. 8<br />

Morele betrokkenheid aldus omschreven is<br />

daarmee een verbijzon<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> een ethische<br />

on<strong>de</strong>rtoon in <strong>de</strong> zorg die Annelies <strong>van</strong> Heijst<br />

treffend als ‘menslievendheid’ beschrijft. 9<br />

Ten diepste is morele betrokkenheid dan ook<br />

niet slechts een on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> het werk <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> geestelijk verzorger, maar een karakterisering<br />

<strong>van</strong> zijn hele werk. Ethische<br />

betrokkenheid wil immers zeggen: in respect<br />

voor <strong>de</strong> eigen subjectiviteit en autonomie<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpvrager hem of haar helpen in het<br />

realiseren <strong>van</strong> een goed leven.<br />

Beroepsgeheim<br />

Een belangrijke ethische kwestie die <strong>de</strong> professie<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> geestelijk verzorger regar<strong>de</strong>ert<br />

is geheimhouding. De geestelijk verzorger is<br />

zowel <strong>van</strong>uit haar ambt als haar professie<br />

gehou<strong>de</strong>n om <strong>de</strong> privacy <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorant te<br />

respecteren. De ambtelijke plicht (waar ik<br />

hier gemakshalve ook het zeer bijzon<strong>de</strong>re<br />

biechtgeheim on<strong>de</strong>r vat) gaat terug op <strong>de</strong><br />

overtuiging dat <strong>de</strong> pastorant recht heeft op<br />

bescherming <strong>van</strong> <strong>de</strong> persoonlijke levenssfeer,<br />

een recht dat a fortiori geldt in <strong>de</strong> context<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> religieuze ontmoeting. De<br />

Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek<br />

ambtsdrager ‘representeert’ immers me<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

God die in <strong>de</strong> tra<strong>dit</strong>ie wordt bele<strong>de</strong>n als <strong>de</strong><br />

‘kenner <strong>van</strong> <strong>de</strong> diepste gedachten’ en<br />

respecteert het ultieme en existentiële<br />

karakter <strong>van</strong> <strong>de</strong> individuele God-mensrelatie.<br />

Dat is meer dan respect voor privacy<br />

alleen: het is tevens respect voor het sacrale.<br />

De professionele plicht is <strong>de</strong>els gestoeld op<br />

respect voor privacy, <strong>de</strong>els op <strong>de</strong> overtuiging<br />

dat consequente geheimhouding bijdraagt<br />

aan het optimaliseren <strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpverlenerhulpvrager<br />

relatie. Deze laatste motivering<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> geheimhoudingsplicht <strong>de</strong>elt <strong>de</strong> geestelijk<br />

verzorger met an<strong>de</strong>re hulpverleners.<br />

Hoewel verschillend gemotiveerd, vallen <strong>de</strong><br />

ambtelijke en <strong>de</strong> professionele geheimhoudingsplicht<br />

in belangrijke mate samen.<br />

De belangrijkste ethische vraag is in bei<strong>de</strong>:<br />

mag zij wor<strong>de</strong>n geschon<strong>de</strong>n? Dat kan om een<br />

veelheid <strong>van</strong> re<strong>de</strong>nen voor <strong>de</strong> hand liggen: je<br />

wilt met een collega overleggen; sommige<br />

kennis kan voor <strong>de</strong> pastor zélf shockerend<br />

zijn; je hebt een partner met wie je alles<br />

bespreekt; het kan wenselijk zijn om an<strong>de</strong>re<br />

hulpverleners ‘in te praten’ of je vindt het<br />

nodig dat iemands geloofsgemeenschap <strong>van</strong><br />

zijn situatie op <strong>de</strong> hoogte is; er kan sprake<br />

zijn <strong>van</strong> herhaald seksueel misbruik of mishan<strong>de</strong>ling;<br />

en het kan wenselijk zijn dat een<br />

kerkelijke of burgerlijke instantie <strong>van</strong> een<br />

laakbaar of strafbaar feit op <strong>de</strong> hoogte<br />

wordt gesteld c.q. <strong>van</strong> een dreigend gevaar<br />

voor <strong>de</strong> openbare or<strong>de</strong>. 10<br />

Maar hoe goed <strong>de</strong> re<strong>de</strong>nen ook zijn, <strong>de</strong><br />

geheimhoudingsplicht is heilig. Wie in het<br />

huwelijk ‘bijna altijd’ trouw is, is gewoonweg<br />

8 PATTISON, Ibid., 50.<br />

9 A. VAN HEIJST, Menslieven<strong>de</strong> zorg. Een ethische kijk op professionaliteit. Kampen: Klement 2005.<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3741


onbetrouwbaar. Wie zijn kin<strong>de</strong>ren ‘bijna<br />

nooit’ mishan<strong>de</strong>lt is niets an<strong>de</strong>rs dan een<br />

slechte ou<strong>de</strong>r. Ook <strong>de</strong> geheimhoudingsplicht<br />

is een kwestie <strong>van</strong> alles of niets. Een geestelijk<br />

verzorger blijft structureel in gebreke als<br />

hij ‘bijna altijd’ <strong>de</strong> geheimhoudingsplicht<br />

respecteert. In het rooms-katholieke en<br />

lutherse biechtgeheim is zelfs on<strong>de</strong>r geen<br />

enkele voorwaar<strong>de</strong> een uitzon<strong>de</strong>ring mogelijk:<br />

daar geldt ‘spreken’ als een schending<br />

<strong>van</strong> het sacrament en <strong>de</strong>rhalve als een intrinsiek<br />

en onvergeeflijk kwaad. Uitzon<strong>de</strong>ringen<br />

zijn er wel geformuleerd op het ambts- en<br />

beroepsgeheim, al moet daarbij dus aangetekend<br />

wor<strong>de</strong>n dat het hier om niets min<strong>de</strong>r<br />

dan overmacht moet gaan. Omdat voor geestelijk<br />

verzorgers met betrekking tot dat<br />

begrip ‘overmacht’ opmerkelijk genoeg geen<br />

criteria voorhan<strong>de</strong>n zijn, extrapoleert Ton<br />

Meijers uit <strong>de</strong> criteria <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re beroepsgroepen<br />

<strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> lijst: (1) toestemming: er<br />

is alles in het werk gesteld om toestemming<br />

tot doorbreking <strong>van</strong> het beroepsgeheim te<br />

krijgen; (2) goe<strong>de</strong> re<strong>de</strong>n: het handhaven <strong>van</strong><br />

het beroepsgeheim levert voor één of meer<br />

personen ernstige scha<strong>de</strong> op; (3) juiste intentie:<br />

handhaving <strong>van</strong> het beroepsgeheim brengt<br />

<strong>de</strong> pastor in gewetensnood; (4) laatste redmid<strong>de</strong>l:<br />

alle an<strong>de</strong>re mid<strong>de</strong>len zijn beproefd, alleen<br />

doorbreking <strong>van</strong> het beroepsgeheim kan het<br />

kwaad nog afwen<strong>de</strong>n; (5) effectiviteit: doorbreking<br />

<strong>van</strong> het beroepsgeheim zal naar alle<br />

waarschijnlijkheid het gevrees<strong>de</strong> kwaad<br />

afwen<strong>de</strong>n; (6) proportionaliteit: het beroepsgeheim<br />

wordt zo min mogelijk doorbroken.<br />

Deze criteria zijn cumulatief: er dient aan elk<br />

<strong>van</strong> hen te zijn voldaan. 11<br />

42 Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek<br />

3. ‘Christelijke’ ethiek?<br />

De geestelijk verzorger krijgt dikwijls <strong>de</strong> vraag<br />

voorgelegd of <strong>de</strong> ethiek die inherent is aan<br />

haar beroep, in speciale zin is gekenmerkt<br />

door het christelijk geloof. Op die vraag is het<br />

lastig antwoord geven: alle antwoor<strong>de</strong>n<br />

hebben namelijk hun na<strong>de</strong>len. Wie zegt dat er<br />

een specifiek christelijke ethiek bestaat, loopt<br />

het risico af te drijven in <strong>de</strong> richting <strong>van</strong><br />

esoterie en sectarisme; voor sommige mensen<br />

is het adjectief ‘christelijk’ een indicatie dat je<br />

je boven an<strong>de</strong>ren verheven voelt; voor<br />

an<strong>de</strong>ren is het bovendien een signaal dat die<br />

ethiek op voorhand voor niet-gelovigen geen<br />

rele<strong>van</strong>tie heeft. Evenmin als het medisch<br />

tuchtrecht voor leraren geldt, geldt christelijke<br />

ethiek voor niet-gelovigen, is dan <strong>de</strong> stelling.<br />

En dat terwijl christelijke ethiek toch vooral<br />

juist ‘goe<strong>de</strong> ethiek’ wil zijn, met een waar<strong>de</strong><br />

die bepaald boven <strong>de</strong> ‘eigen parochie’ uitgaat.<br />

Aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant: als christelijke ethiek niets<br />

toevoegt aan ‘algemene ethiek’, waarom noem<br />

je het dan nog christelijk? Het christendom is<br />

bij uitstek een ethische religie. Ook is niet uit<br />

te sluiten dat, wanneer we onze ethiek niet<br />

ijken aan eeuwigheidswaar<strong>de</strong>n, zij weerloos is<br />

tegen een op drift raken<strong>de</strong> tijdgeest. Niet voor<br />

niets ston<strong>de</strong>n sommige <strong>van</strong> <strong>de</strong> meest vooraanstaan<strong>de</strong><br />

antifascisten in <strong>de</strong> jaren <strong>de</strong>rtig een op<br />

openbaring gebaseer<strong>de</strong> ethiek voor.<br />

Of er een specifiek christelijke ethiek is, in <strong>de</strong><br />

zin <strong>van</strong> ‘on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> rest’, daarover<br />

kun je dus discussiëren, maar het volgen<strong>de</strong><br />

lijkt in elk geval moeilijk te ontkennen: wie<br />

werkt <strong>van</strong>uit christelijke inspiratie, en dat zijn<br />

10 Vgl. TON MEIJERS, ‘Zwijgen maakt spreken mogelijk. Over geheimhoudingsplicht in het pastoraat’, in Praktische Theologie 30/3<br />

(2003) 361-376, i.h.b. 361-362.<br />

11 MEIJERS, ‘Zwijgen maakt spreken mogelijk’, p. 373. Meijers noemt <strong>de</strong>ze criteria overigens niet on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> hier cursief afgedrukte kopjes.


er velen, zal zorg willen verlenen die met die<br />

inspiratie consistent is. Zijn ethiek zal willen<br />

stroken met centrale waar<strong>de</strong>n en noties uit <strong>de</strong><br />

christelijke tra<strong>dit</strong>ie. De nadruk ligt hierbij<br />

echter niet op het on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n<strong>de</strong>, maar op<br />

het kenmerken<strong>de</strong>. Niet op <strong>de</strong> pretentie maar<br />

op <strong>de</strong> intentie.<br />

Voor die zoektocht naar het eigene <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

christelijke ethiek verwijs ik hier naar <strong>de</strong><br />

Amerikaanse theoloog James M. Gustafson<br />

(1925). 12 Gustafson wijst erop dat <strong>de</strong> inmid<strong>de</strong>ls<br />

bijna ‘tra<strong>dit</strong>ionele’ analytische ethiekbeoefening<br />

in <strong>de</strong> Angelsaksische wereld, en die<br />

ook Ne<strong>de</strong>rland populair is gewor<strong>de</strong>n, een onterechte<br />

nadruk op metho<strong>de</strong>s en procedures<br />

legt en zich voor <strong>de</strong> ‘grote verhalen’ onvoldoen<strong>de</strong><br />

interesseert. De ethicus is hier verwor<strong>de</strong>n<br />

tot een technicus die problemen oplost. In<br />

tegenstelling daarmee benadrukt Gustafson<br />

dat ethiek wel <strong>de</strong>gelijk on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el is <strong>van</strong> het<br />

grotere complex <strong>van</strong> <strong>de</strong> levensbeschouwing.<br />

Tegen <strong>de</strong>genen die stellen dat ethiek een<br />

probleemoplossen<strong>de</strong> discipline is, stelt hij<br />

bovendien dat ethiek vaak helemaal niet met<br />

oplossingen komt. Lang niet altijd is er een<br />

‘harmony of goods’. Het eenzijdig nastreven<br />

<strong>van</strong> geluk impliceert dat mensen wezenlijke<br />

noties als afhankelijkheid, kwetsbaarheid en<br />

falen veronachtzamen, en zorgt ervoor dat er<br />

voor <strong>de</strong> acceptatie <strong>van</strong> beperkingen, tegenvallers<br />

en schuld geen plaats is. Gustafson bepleit<br />

dus een min<strong>de</strong>r ‘anthropocentrische’ en een<br />

meer ‘theocentrische’ moraal.<br />

Een twee<strong>de</strong> punt is volgens Gustafson dat het<br />

geloof re<strong>de</strong>nen verschaft om moreel te zijn. In<br />

plaats <strong>van</strong> uit berekening of angst han<strong>de</strong>lt een<br />

Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek<br />

christen als het goed is uit dankbaarheid voor<br />

het gegeven leven. Zij weet zich afhankelijk<br />

<strong>van</strong> goe<strong>de</strong> krachten die haar te boven gaan. Zij<br />

weigert om <strong>de</strong> moed op te geven omdat er<br />

zelfs in <strong>de</strong> meest dreigen<strong>de</strong> situaties nog<br />

kansen bestaan. Het is dui<strong>de</strong>lijk dat hier <strong>de</strong><br />

theologische <strong>de</strong>ug<strong>de</strong>n <strong>van</strong> geloof, hoop en<br />

lief<strong>de</strong> een belangrijk tegengif vormen tegen<br />

cynisme en individualisme. De christelijke<br />

ethiek gaat voort ‘<strong>van</strong> kracht tot kracht’, soms<br />

in weerwil <strong>van</strong> <strong>de</strong> uiterlijke omstandighe<strong>de</strong>n.<br />

Of er een specifiek christelijke ethiek is, in <strong>de</strong> zin<br />

<strong>van</strong> ‘on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> rest’, daarover kun je<br />

discussiëren, maar het volgen<strong>de</strong> lijkt in elk geval<br />

moeilijk te ontkennen: wie werkt <strong>van</strong>uit christelijke<br />

inspiratie, en dat zijn er velen, zal zorg<br />

willen verlenen die met die inspiratie consistent<br />

is. Zijn ethiek zal willen stroken met centrale<br />

waar<strong>de</strong>n en noties uit <strong>de</strong> christelijke tra<strong>dit</strong>ie.<br />

De nadruk ligt hierbij echter niet op het on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n<strong>de</strong>,<br />

maar op het kenmerken<strong>de</strong>. Niet op<br />

<strong>de</strong> pretentie maar op <strong>de</strong> intentie.<br />

Belangrijk is volgens Gustafson tenslotte<br />

ook dat gelovig-zijn bijdraagt aan <strong>de</strong><br />

vorming <strong>van</strong> het karakter. Geloven is een<br />

‘way of life’. In plaats <strong>van</strong> een verzameling<br />

losse morele imperatieven en beslissingen<br />

gaat christelijke ethiek ook over ‘the sort of<br />

person one becomes’. Dat is een ongebruikelijk<br />

en niet geheel onwelkom geluid in een landschap<br />

waarin men lange tijd wars was <strong>van</strong><br />

het spreken in termen <strong>van</strong> <strong>de</strong>ugdzaamheid.<br />

12 J. M. GUSTAFSON, Moral Discernment in the Christian Life: Essays in Theological Ethics. Selected and with an Introduction by<br />

Theo A. Boer and Paul E. Capetz. Louisville: Westminster John Knox Press (Library of Theological Ethics), 2007.<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3743


Niet onwelkom dus, want er is een toenemend<br />

besef dat goe<strong>de</strong> zorg zich niet laat<br />

omschrijven in termen <strong>van</strong> plichten, competenties<br />

en protocollen. Een voorbeeld <strong>van</strong><br />

doorschieten in <strong>de</strong> richting <strong>van</strong> protocollisering<br />

zijn <strong>de</strong> instructies die personeel in sommige<br />

Ne<strong>de</strong>rlandse zorginstellingen krijgt op<br />

het gebied <strong>van</strong> han<strong>de</strong>n wassen: een checklist<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong>rtig <strong>de</strong>elhan<strong>de</strong>lingen. Als dat met<br />

het wassen <strong>van</strong> han<strong>de</strong>n al zo gaat, kan men<br />

nagaan hoe lang <strong>de</strong> lijsten zullen zijn op het<br />

terrein <strong>van</strong> behan<strong>de</strong>ling en bejegening.<br />

Centraal in <strong>de</strong> zorg zou moeten zijn het<br />

vertrouwen dat het personeel, inclusief <strong>de</strong><br />

geestelijke verzorging, voldoen<strong>de</strong> krachtig,<br />

geïnspireerd, betrokken, toegewijd en zelfstandig<br />

is om het goe<strong>de</strong> zowel te on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n<br />

als het te doén. Een morele<br />

gemeenschap is meer dan mensen die<br />

conflicteren<strong>de</strong> rechten en plichten kunnen<br />

afwegen: zij bestaat uit mensen voor wie<br />

‘zorgen’ en ‘betrokken-zijn’ een <strong>van</strong>zelfspreken<strong>de</strong><br />

attitu<strong>de</strong> is in plaats <strong>van</strong> het resultaat<br />

<strong>van</strong> een rationele afweging. Dat alles zijn<br />

overwegingen die zowel voor <strong>de</strong> ethiek <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> geestelijk verzorger zelf, als voor <strong>de</strong><br />

ethiek <strong>van</strong> pastoranten en ethiek <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

zorginstelling belangrijke gevolgen kunnen<br />

hebben.<br />

Centraal in <strong>de</strong> zorg zou moeten zijn het<br />

vertrouwen dat het personeel, inclusief <strong>de</strong><br />

geestelijke verzorging, voldoen<strong>de</strong> krachtig,<br />

geïnspireerd, betrokken, toegewijd en<br />

zelfstandig is om het goe<strong>de</strong> zowel te on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n<br />

als het te doén.<br />

44 Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek<br />

4. Slot: <strong>de</strong> geestelijk verzorger als<br />

ethicus in een plurale instelling<br />

De geestelijk verzorger heeft, door zijn<br />

opleiding en door het frequente contact<br />

met pastoranten in hun ethische context,<br />

weet <strong>van</strong> <strong>de</strong> verbindingen tussen levensbeschouwing<br />

en ethiek, binnen én buiten<br />

een religieuze context. Het behoren tot een<br />

bepaal<strong>de</strong> godsdienstige tra<strong>dit</strong>ies kan een<br />

verenging betekenen omdat je an<strong>de</strong>rs-gelovigen<br />

of niet-gelovigen niet begrijpt. Maar<br />

als het goed is maakt het behoren tot een<br />

godsdienstige gemeenschap je ook gevoelig<br />

voor alle vragen <strong>van</strong> ethische en levensbeschouwelijke<br />

aard. Op basis <strong>van</strong> analogie<br />

kan men zich dan in an<strong>de</strong>re tra<strong>dit</strong>ies inleven.<br />

Voor <strong>de</strong> onafhankelijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpverlener<br />

is het belangrijk dat hij zich niet<br />

aan één perspectief uitlevert, voor zijn<br />

geloofwaardigheid bovendien dat <strong>de</strong> pastorant<br />

<strong>van</strong> dat feit op <strong>de</strong> hoogte is.<br />

Niet zel<strong>de</strong>n moet <strong>de</strong> geestelijk verzorger niettemin<br />

een spagaat maken. Enerzijds is zij voor<br />

<strong>de</strong> hele instelling een aanspreekpunt op het<br />

gebied <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethiek. Plurale instellingen<br />

hebben behoefte aan een ethiek die vogels<br />

<strong>van</strong> zeer verschillend pluimage aanspreekt en<br />

dus niet te sterk levensbeschouwelijk gekleurd<br />

is. An<strong>de</strong>rzijds wordt <strong>de</strong> geestelijk verzorger<br />

geacht een specifieke tra<strong>dit</strong>ie te vertegenwoordigen<br />

– christelijk, joods, islamitisch,<br />

humanistisch. Enerzijds zoekt <strong>de</strong> instelling<br />

vaak naar procedures, an<strong>de</strong>rzijds gaat het <strong>de</strong><br />

geestelijk verzorger juist om inhoud.


Gelukkig hoeft <strong>de</strong> soep inzake <strong>de</strong>ze ‘spagaat’<br />

niet zo heet te wor<strong>de</strong>n gegeten als zij wordt<br />

opgediend. Opnieuw: het is niet toevallig dat<br />

uitgerekend geestelijk verzorgers veel met<br />

ethiek hebben, evenmin als het toevallig is<br />

dat een zeer belangrijk <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethici een<br />

training als theoloog heeft gehad. Er is geen<br />

echte tegenstelling tussen <strong>de</strong> particulariteit<br />

<strong>van</strong> levensbeschouwing en <strong>de</strong> universaliteit<br />

<strong>van</strong> ethiek. Levensbeschouwelijke tra<strong>dit</strong>ies<br />

zijn even belangrijk voor onze ethische<br />

heuristiek als <strong>de</strong> particulariteit <strong>van</strong> één<br />

moe<strong>de</strong>rtaal een kind in staat stelt om <strong>de</strong><br />

betekenis <strong>van</strong> concepten überhaupt in te<br />

zien. De humanist Paul Cliteur mag dan<br />

pleiten voor een ‘moreel esperanto’ maar<br />

vergeet dat het echte esperanto een tragische<br />

dood is gestorven. De levensbeschouwelijke<br />

tra<strong>dit</strong>ie <strong>van</strong> <strong>de</strong> geestelijk verzorger is<br />

niet alleen <strong>van</strong> belang voor <strong>de</strong> herkomst <strong>van</strong><br />

een ethisch bewustzijn, maar bewijst dat nut<br />

ook nog voor het behoud er<strong>van</strong>. 13 Als dat<br />

klopt, kan het temid<strong>de</strong>n <strong>van</strong> levensbeschouwelijke<br />

pluraliteit (en levensbeschouwelijke<br />

‘neutraliteit’) wenselijk zijn dat <strong>de</strong> geestelijk<br />

verzorger zijn i<strong>de</strong>ntiteit als christen, humanist,<br />

islamiet of als aanhanger <strong>van</strong> één <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

an<strong>de</strong>re (‘nieuwe’) godsdienstige stromingen<br />

in West-Europa ter sprake brengt en niet<br />

on<strong>de</strong>r stoelen of banken steekt. Sinds<br />

MacIntyre’s After Virtue mag het weer gezegd<br />

wor<strong>de</strong>n: specifieke tra<strong>dit</strong>ies moeten niet<br />

wor<strong>de</strong>n beoor<strong>de</strong>eld op hun geschiktheid om<br />

bij te dragen aan een nieuwe synthese, maar<br />

moeten wor<strong>de</strong>n gezien in hun eigen context<br />

en met respect voor hun eigen waar<strong>de</strong>n en<br />

praktijken. De i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> een geestelijk<br />

verzorger ligt niet in <strong>de</strong> abstrahering <strong>van</strong> zijn<br />

Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek<br />

eigen achtergrond, maar veeleer in <strong>de</strong> erkenning<br />

dat die achtergrond hem tot een<br />

ervarings<strong>de</strong>skundige in plaats <strong>van</strong> een onbewogen<br />

toeschouwer maakt. Onze spirituele<br />

bronnen in het realiseren <strong>van</strong> een moreel<br />

leven wor<strong>de</strong>n niet vaak gethematiseerd en<br />

dat zou wel eens ten onrechte kunnen zijn.<br />

De geestelijk verzorger is niet naast geestelijk<br />

verzorger ook nog eens (toevallig) ethicus.<br />

Hij is het bei<strong>de</strong>, en dat zeker niet toevallig.<br />

Over <strong>de</strong> auteur<br />

Theo Boer is Universitair Docent<br />

ethiek aan <strong>de</strong> Protestantse<br />

Theologische Universiteit (PThU)<br />

te Utrecht. Van 1987 tot 2001<br />

was hij werkzaam als studiesecretaris<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> Christelijke<br />

Vereniging <strong>van</strong> Zorginstellingen (CVZ), thans Reliëf,<br />

Christelijke Vereniging <strong>van</strong> Zorgaanbie<strong>de</strong>rs.<br />

Contactinformatie vind je op www.pthu.nl/taboer.<br />

Ver<strong>de</strong>r lezen<br />

Zie T. A. BOER, ‘Soorten <strong>van</strong> morele diversiteit<br />

binnen <strong>de</strong> kerk’, Praktische Theologie 34/4 (2007)<br />

407-421.<br />

T. A. BOER, ‘Moreel beraad en moreel beleid in <strong>de</strong><br />

kerk’, Praktische Theologie 35/2 (2008) (te verschijnen)<br />

J.J.A. DOOLAARD E.A. (red.), Nieuw Handboek<br />

Geestelijke Verzorging, Kampen: Kok 2006, 735-746.<br />

J. M. GUSTAFSON, Moral Discernment in the<br />

Christian Life: Essays in Theological Ethics.<br />

Selected and with an Introduction by Theo A.<br />

Boer and Paul E. Capetz. Louisville: Westminster<br />

John Knox Press (Library of Theological Ethics),<br />

2007.<br />

A. MACINTYRE, After Virtue: A Study in Moral<br />

Theory (University of Notre Dame Press, 1984.<br />

13 Zie T. A. BOER, 'Soorten <strong>van</strong> morele diversiteit binnen <strong>de</strong> kerk', alsook T. A. BOER, 'Moreel beraad en moreel beleid in <strong>de</strong> kerk',<br />

Praktische Theologie 35/2 (2008) (te verschijnen).<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3745


Artikel<br />

De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische<br />

commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis<br />

Bijna zeven jaar (2000 – 2007) ben ik lid<br />

geweest <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ethische Commissie (EC) <strong>van</strong><br />

het Catharina Ziekenhuis in Eindhoven, een<br />

bovenregionaal algemeen ziekenhuis met<br />

660 bed<strong>de</strong>n. Dit maakt dat <strong>dit</strong> artikel voornamelijk<br />

is geformuleerd <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />

achtergrond, uitgaan<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />

wet- en regelgeving en haar eigen communicatiecultuur.<br />

Om <strong>de</strong> vergelijking met <strong>de</strong><br />

Belgische situatie te kunnen doorstaan moet<br />

ik vooraf enkele opmerkingen formuleren.<br />

Opmerkingen vooraf<br />

In Ne<strong>de</strong>rland is er een scheiding tussen <strong>de</strong><br />

EC <strong>van</strong> een ziekenhuis – <strong>de</strong>ze heeft een<br />

algemene opdracht – en <strong>de</strong> METC (<strong>de</strong><br />

Medisch-Ethische ToetsingsCommissie) die<br />

zich enkel toelegt op het beoor<strong>de</strong>len <strong>van</strong><br />

klinische trials en on<strong>de</strong>rzoeksprotocollen en<br />

<strong>de</strong> directie hierover adviseert. Als ethicus<br />

kan je in bei<strong>de</strong> commissies zetelen maar <strong>de</strong><br />

wettelijke status is erg verschillend. Er<br />

bestaan twee soorten METC’s: een erken<strong>de</strong><br />

en een locale. Indien het ziekenhuis een<br />

erken<strong>de</strong> METC heeft, kan ze trials beoor<strong>de</strong>len<br />

op hun wetenschappelijke en medische<br />

<strong>de</strong>ug<strong>de</strong>lijkheid; <strong>dit</strong> oor<strong>de</strong>el is dan richtinggevend<br />

voor heel Ne<strong>de</strong>rland. Een ziekenhuis<br />

kan ook een locale METC hebben. Deze<br />

vertrekt <strong>van</strong>uit het positief oor<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

eerst beoor<strong>de</strong>len<strong>de</strong> erken<strong>de</strong> commissie en<br />

on<strong>de</strong>rzoekt of die bepaal<strong>de</strong> trial in dat<br />

bepaal<strong>de</strong> ziekenhuis uitgevoerd kan wor<strong>de</strong>n<br />

en adviseert <strong>de</strong> directie hierover. Ver<strong>de</strong>r kan<br />

een locale METC wel inhou<strong>de</strong>lijke vragen<br />

stellen aan <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoekers maar niet<br />

ingrijpen op het protocol zelf.<br />

Indien je als ethicus in zo’n erken<strong>de</strong> commissie<br />

wil werken, moet je vooreerst een erkenning<br />

hebben <strong>van</strong>wege <strong>de</strong> CCMO (Centrale<br />

Commissie Mensgebon<strong>de</strong>nOn<strong>de</strong>rzoek). Deze<br />

commissie valt on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />

<strong>van</strong> het Ministerie <strong>van</strong> Volksgezondheid,<br />

Welzijn en Sport (VWS). Eens erkend, kan je <strong>de</strong><br />

kwaliteitszetel <strong>van</strong> ethicus in <strong>de</strong> commissie<br />

bekle<strong>de</strong>n. Er zijn vier kwaliteitszetels, die alle<br />

vier moeten bezet zijn wil <strong>de</strong> commissie een<br />

erkend oor<strong>de</strong>el uitspreken over een trial. Zo’n<br />

oor<strong>de</strong>el is dan richtinggevend voor heel<br />

Ne<strong>de</strong>rland en doet enkel een uitspraak over <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>ug<strong>de</strong>lijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> trial. Het blijft <strong>de</strong> eigen<br />

verantwoor<strong>de</strong>lijkheid <strong>van</strong> elk participerend<br />

ziekenhuis om <strong>de</strong> implementatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> trial<br />

goed te begelei<strong>de</strong>n en op te volgen. De an<strong>de</strong>re<br />

kwaliteitszetels wor<strong>de</strong>n bekleed door <strong>de</strong> jurist,<br />

<strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mioloog of statisticus en <strong>de</strong> klinisch<br />

farmacoloog. Uiteraard moeten er ver<strong>de</strong>r<br />

minstens twee artsen aanwezig zijn, een leek<br />

(dat wil zeggen: een vertegenwoordiger <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> patiënten en hun belangengroepen) en een<br />

notulist. Hun aanwezigheid is vereist maar zij<br />

46 De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis<br />

Bruno Aerts


De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis<br />

hoeven als zodanig geen erkenning te<br />

hebben. Een erkenning is trouwens altijd op<br />

persoonlijke titel en kan wel meegenomen<br />

wor<strong>de</strong>n naar een an<strong>de</strong>re erken<strong>de</strong> METC, maar<br />

vervalt wanneer je je beoor<strong>de</strong>len<strong>de</strong> functie<br />

niet langer uitoefent. Een erkenning is ook<br />

altijd voor een bepaal<strong>de</strong> tijd en die kan<br />

verlengd wor<strong>de</strong>n indien je het vormingstraject<br />

zoals VWS het aanbiedt, volgt. Permanente<br />

vorming is dus een voorwaar<strong>de</strong>.<br />

In <strong>dit</strong> artikel wil ik voornamelijk stil staan bij<br />

mijn rol en ervaringen in <strong>de</strong> EC <strong>van</strong> het<br />

Catharina Ziekenhuis, een commissie waar ik<br />

in 2004 voorzitter <strong>van</strong> werd. Hiermee is<br />

niets gezegd over het ethische werk in <strong>de</strong><br />

METC, wat zeker net zo boeiend als uitdagend<br />

is maar gekenmerkt wordt door een<br />

sterke medisch-technische insteek. De<br />

Ne<strong>de</strong>rlandse wet voorziet dat elk ziekenhuis<br />

een EC heeft maar legt ver<strong>de</strong>r geen<br />

verplichtingen of beperkingen op, tenzij<br />

bijvoorbeeld in het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> specifieke<br />

wetgeving met een medische inhoud of<br />

reikwijdte zoals <strong>de</strong> embryowet of <strong>de</strong> wet op<br />

<strong>de</strong> S.C.E.N.-arts (‘steun en consultatie bij<br />

euthanasie in Ne<strong>de</strong>rland’. Deze arts kan door<br />

<strong>de</strong> eerst behan<strong>de</strong>len<strong>de</strong> arts bij een euthanasieaanvraag<br />

geconsulteerd wor<strong>de</strong>n).<br />

De situatie in België verschilt <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rlandse omdat zij <strong>de</strong>ze scheiding tussen<br />

EC en METC niet kent, met als gevolg dat <strong>de</strong><br />

Belgische ethische commissies zowel verantwoor<strong>de</strong>lijk<br />

zijn voor het beoor<strong>de</strong>len <strong>van</strong><br />

on<strong>de</strong>rzoeksprotocollen, als het adviseren<br />

aangaan<strong>de</strong> ethische aspecten eigen aan <strong>de</strong><br />

medische praktijk, maar bovendien ook een<br />

consultatieve rol kunnen hebben voor meer<br />

algemene medisch ethische dilemma’s. Dat<br />

je hierdoor een an<strong>de</strong>re werking krijgt <strong>van</strong><br />

een EC – en <strong>dit</strong> zowel naar vorm als naar<br />

inhoud – moge dui<strong>de</strong>lijk zijn.<br />

1. De Ethische Commissie<br />

In mijn optiek is een ethische commissie<br />

een gremium <strong>van</strong> (niet enkel medische !)<br />

specialisten die:<br />

- samen en autonoom reflecteren: zowel<br />

op voorkomen<strong>de</strong> vragen en dilemma’s<br />

eigen aan <strong>de</strong> instelling<br />

- als ook pro-actief naar het maatschappelijk<br />

toneel kijken, en<br />

- proberen toekomstgericht uitspraken te<br />

doen, en<br />

- (beleids)lijnen te trekken rond medisch<br />

rele<strong>van</strong>te items.<br />

De EC werkt dan ook voornamelijk rond <strong>de</strong><br />

grote zorg- en medische thema’s die eigen<br />

zijn aan een algemeen ziekenhuis, zoals daar<br />

zijn: problematiek rond het levensein<strong>de</strong>,<br />

vruchtbaarheidsbehan<strong>de</strong>lingen, bewaken<br />

<strong>van</strong> kwaliteit <strong>van</strong> leven t.o.v. kwaliteit <strong>van</strong><br />

zorg bij chronische patiënten en/of ou<strong>de</strong>re<br />

patiënten.<br />

Zo’n commissie is dan ook samengesteld uit<br />

vertegenwoordigers <strong>van</strong>uit alle rele<strong>van</strong>t<br />

groepen die <strong>de</strong> inhoud en werking <strong>van</strong> een<br />

ziekenhuis kenmerken. Uiteraard artsen,<br />

maar ook verpleegkundigen, mensen uit<br />

belangroepen zoals <strong>de</strong> cliëntenraad of<br />

patiëntenverenigingen, <strong>de</strong> ziekenhuisjurist,<br />

een ethicus en beleidsmakers. Deze mensen<br />

kunnen in het ziekenhuis werkzaam zijn,<br />

maar noodzakelijk is dat uiteraard niet. De<br />

commissie moet voornamelijk een afspiegeling<br />

zijn <strong>van</strong> <strong>de</strong> actuele samenstelling <strong>van</strong><br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3747


het ziekenhuis en moet ook <strong>de</strong> sfeer en cultuur<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> instelling representeren. Ver<strong>de</strong>r<br />

moeten er zoveel mogelijk specialismen<br />

aanwezig zijn, maar kan men altijd een<br />

expert vragen indien het gesprek rond een<br />

bepaald thema <strong>dit</strong> vereist.<br />

Een ethische commisie moet er op toezien dat<br />

het gesprek over bepaal<strong>de</strong> dilemma’s en<br />

behan<strong>de</strong>lingsvraagstukken überhaupt gebeurt<br />

eer<strong>de</strong>r dan dat ze tot een bepaald (op voorhand<br />

ingevuld of vlot beargumenteerd) resultaat<br />

leidt. Haar gesprekken moeten lei<strong>de</strong>n tot<br />

een advies waarbij één bepaal<strong>de</strong> oplossing of<br />

voorstel wordt gekozen en <strong>dit</strong> altijd met het<br />

vooruitzicht een bijdrage te leveren aan<br />

‘goe<strong>de</strong> zorg’, wat ons meteen weer mid<strong>de</strong>n in<br />

het hart <strong>van</strong> het ziekenhuisbedrijf brengt.<br />

De toegang moet laagdrempelig zijn, via een<br />

secretariaat, waarbij me<strong>de</strong>werkers, allerhan<strong>de</strong><br />

en belanghebben<strong>de</strong> hulpverleners er met<br />

hun vragen en opmerkingen terecht kunnen.<br />

Het is aan <strong>de</strong> secretaris en <strong>de</strong> voorzitter om<br />

<strong>de</strong> agenda op te stellen en dus uit te maken<br />

welke on<strong>de</strong>rwerpen behan<strong>de</strong>ld zullen<br />

wor<strong>de</strong>n. Belangrijk hierbij is oog te hebben<br />

voor het abstractiegehalte <strong>van</strong> <strong>de</strong> vragen,<br />

gezien een EC er moet op toezien noch een<br />

belangenvereniging te zijn (of het verleng<strong>de</strong><br />

er<strong>van</strong>) noch een klachtencommissie. Voor<br />

bei<strong>de</strong> bestaan an<strong>de</strong>re gremia die daar beter<br />

voor toegerust zijn. De samenstelling en <strong>de</strong><br />

werkwijze wor<strong>de</strong>n beschreven in <strong>de</strong> eigen<br />

statuten <strong>van</strong> <strong>de</strong> EC, die ter goedkeuring aan<br />

<strong>de</strong> directie en <strong>de</strong> voorzitter <strong>van</strong> <strong>de</strong> medische<br />

staf wor<strong>de</strong>n aangebo<strong>de</strong>n.<br />

Hiermee zijn we meteen bij <strong>de</strong> verankering<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> EC in het totaal <strong>van</strong> <strong>de</strong> ziekenhuisorganisatie.<br />

Een EC werkt ziekenhuisbreed,<br />

d.w.z. voor het hele ziekenhuis en dat dan in<br />

twee richtingen, namelijk gevraagd en<br />

ongevraagd. Uiteraard zal er elke jaar ook<br />

een jaarverslag gemaakt wor<strong>de</strong>n waarin <strong>de</strong><br />

activiteiten geïnventariseerd wor<strong>de</strong>n en hun<br />

opvolging genoemd. Een goe<strong>de</strong> verankering<br />

vergemakkelijkt <strong>de</strong> weg naar een EC, maakt<br />

haar werking transparanter en haar resultaten<br />

dui<strong>de</strong>lijker.<br />

Een veel gehoor<strong>de</strong> verzuchting is dat een EC<br />

weinig concreets realiseert. Echter: mijns<br />

inziens dient ze daar ook niet in <strong>de</strong> eerste<br />

plaats voor. Een EC moet er op toezien dat<br />

het gesprek over bepaal<strong>de</strong> dilemma’s en<br />

behan<strong>de</strong>lingsvraagstukken überhaupt gebeurt<br />

eer<strong>de</strong>r dan dat ze tot een bepaald (op<br />

voorhand ingevuld of vlot beargumenteerd)<br />

resultaat leidt. Haar gesprekken moeten<br />

lei<strong>de</strong>n tot een advies waarbij één bepaal<strong>de</strong><br />

oplossing of voorstel wordt gekozen en <strong>dit</strong><br />

altijd met het vooruitzicht een bijdrage te<br />

leveren aan ‘goe<strong>de</strong> zorg’, wat ons meteen<br />

weer mid<strong>de</strong>n in het hart <strong>van</strong> het ziekenhuisbedrijf<br />

brengt.<br />

De ethicus vormt hier één schakel in. Hij of<br />

zij is vaak niet diegene die problemen aanbrengt,<br />

maar zal altijd zowel qua inhoud als<br />

vorm erop moeten toezien dat alle alternatieven<br />

wor<strong>de</strong>n genoemd. Dat het gesprek volledig<br />

gevoerd wordt, zon<strong>de</strong>r aanziens <strong>de</strong>s persoons<br />

of verborgen agenda’s. Een EC moet<br />

niet enkel tot ethische adviezen komen, ze<br />

moet <strong>dit</strong> ook op een ethisch verantwoor<strong>de</strong><br />

wijze doen. De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus begint dus<br />

al bij <strong>de</strong> inbedding <strong>van</strong> <strong>de</strong> commissie in <strong>de</strong><br />

48 De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis


e<strong>de</strong> ziekenhuisorganisatie, maar heeft<br />

evenzeer betrekking op <strong>de</strong> bereikbaarheid<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> commissie en op haar werkwijze.<br />

2. De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus<br />

Op <strong>de</strong> vraag naar <strong>de</strong> concrete rol <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

ethicus in <strong>de</strong> commissie beschrijf ik hieron<strong>de</strong>r<br />

een aantal situaties waarbij <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> zowel<br />

<strong>de</strong> EC als <strong>de</strong> ethicus <strong>de</strong> discussie <strong>van</strong> een<br />

bepaal<strong>de</strong> inhoud heeft voorzien.<br />

In algemene zin: ‘<strong>de</strong> vertaalslag<br />

naar goe<strong>de</strong> zorg’<br />

De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis<br />

De ethicus is doorgaans <strong>de</strong>gene die in <strong>de</strong><br />

beste omstandighe<strong>de</strong>n verkeert om in algemene<br />

zin en op zijn domein in te spelen op<br />

het concrete geheel <strong>van</strong> wat er in het<br />

betrokken ziekenhuis reilt en zeilt.<br />

* Het betreft dan zowel het medische, het<br />

juridische en het financiële gebied, als ook<br />

velerlei problematiek rond bijvoorbeeld<br />

personeelsbeleid, het hanteren <strong>van</strong> privacyregels,<br />

afspraken rond veiligheid op <strong>de</strong><br />

werkvloer of problemen eigen aan <strong>de</strong> 24/7<br />

zorgplicht <strong>van</strong> ziekenhuizen. Het moge<br />

dui<strong>de</strong>lijk zijn dat communicatie hierin een<br />

sleutelwoord vormt. En dan gaat het<br />

zowel over kwantiteit als over kwaliteit.<br />

De uitdaging bestaat er telkens in <strong>de</strong>ze<br />

problematiek te ontdoen <strong>van</strong> zijn hic-etnunc-karakter<br />

en <strong>de</strong>ze te vertalen naar <strong>de</strong><br />

ethische component. De on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong><br />

ethische vraag kan vervolgens op <strong>de</strong><br />

agenda <strong>van</strong> een EC verschijnen.<br />

* Naast <strong>de</strong>ze input <strong>van</strong> punten die voor een<br />

ethische reflectie in aanmerking kunnen<br />

komen, zijn er nog <strong>de</strong> eigen thema’s die <strong>de</strong><br />

commissie voor zichzelf heeft vastgelegd<br />

in <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> bijvoorbeeld een jaarthema.<br />

Deze thema’s hebben <strong>de</strong> bedoeling<br />

een ethisch advies over een specifiek<br />

medische vraag voor te berei<strong>de</strong>n. Het<br />

spreekt voor zich dat <strong>de</strong>ze vraag ook kan<br />

komen <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> directie of <strong>de</strong> medische<br />

staf.<br />

* Tenslotte is er nog een input, namelijk <strong>de</strong><br />

casuïstiek die door bepaal<strong>de</strong> specialismen<br />

wor<strong>de</strong>n ingediend om <strong>de</strong> specialist te<br />

on<strong>de</strong>rsteunen in het formuleren <strong>van</strong> een<br />

beslissing om al dan niet iemand te<br />

behan<strong>de</strong>len. Dit kan gebeuren op<br />

persoonlijke titel <strong>van</strong> <strong>de</strong> arts, maar kan<br />

ook bij wet geregeld zijn. In Ne<strong>de</strong>rland<br />

heeft <strong>de</strong> Ethische Commissie zo’n on<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong><br />

rol <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> Embryowet. Deze<br />

wet geeft <strong>de</strong> gynaecoloog <strong>de</strong> mogelijkheid<br />

om aan <strong>de</strong> commissie bijkomen<strong>de</strong> reflectie<br />

te vragen in verband met het al dan niet<br />

behan<strong>de</strong>len <strong>van</strong> een vrouw voor IVF. Het<br />

spreekt voor zich dat het dan over individuele<br />

gevallen gaat, waarbij ondui<strong>de</strong>lijkheid<br />

bestaat over <strong>de</strong> toelaatbaarheid <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling of waarbij <strong>de</strong> gynaecoloog<br />

geargumenteer<strong>de</strong> twijfel heeft bij<br />

het goed <strong>van</strong> het toekomstige kind. De<br />

commissie zet haar bevindingen dan om<br />

in een advies, maakt het over aan <strong>de</strong><br />

gynaecoloog die uiteraard zijn vrijheid<br />

behoudt om er überhaupt iets mee te<br />

doen of niet. De uitein<strong>de</strong>lijke beslissing<br />

om over te gaan tot al dan niet behan<strong>de</strong>len<br />

is een medische beslissing, die uiteraard<br />

altijd bij <strong>de</strong> arts blijft.<br />

Enige voeling met <strong>de</strong> instelling is dan ook<br />

nodig om <strong>de</strong>ze vragen te zien en op hun<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3749


ethische merites te beoor<strong>de</strong>len. Veel hangt<br />

natuurlijk af <strong>van</strong> <strong>de</strong> inbedding die <strong>de</strong> EC kent<br />

binnen <strong>de</strong> grote ziekenhuisorganisatie. Want<br />

het is natuurlijk het samenspel tussen directie<br />

en medische staf dat een grote invloed<br />

uitoefent op <strong>de</strong> ruimte die men als EC krijgt<br />

om authentiek reflectiewerk te leveren.<br />

Belangrijk is altijd dat <strong>de</strong> manier waarop <strong>de</strong><br />

gesprekken wor<strong>de</strong>n gevoerd nauw aansluit<br />

bij <strong>de</strong> werk- en professionele wereld <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

medici en hulpverleners. Zij moeten zich in<br />

<strong>de</strong> vraagstelling en het hiertoe aangewen<strong>de</strong><br />

taalgebruik herkennen. Voor <strong>de</strong> ethicus zijn<br />

dan ook kennis <strong>van</strong> medische terminologie<br />

en begrip <strong>van</strong> het eigene <strong>van</strong> <strong>de</strong> ziekenhuiswereld<br />

onontbeerlijk. Om <strong>dit</strong> proces te<br />

bevor<strong>de</strong>ren kan bijvoorbeeld bij een dilemma<br />

rond het begin <strong>van</strong> het leven een gynaecoloog<br />

gevraagd wor<strong>de</strong>n om <strong>de</strong> medisch-technische<br />

kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> vraagstelling dui<strong>de</strong>lijk te<br />

maken. Hierdoor vertrekt men <strong>van</strong>uit het<br />

specialisme zelf wat <strong>de</strong> vakbetrokkenheid<br />

altijd bevor<strong>de</strong>rt.<br />

In meer concrete zin<br />

1. Informatie en kritische reflectie: <strong>van</strong><br />

nano naar macro<br />

De ethicus speelt een belangrijke rol in het<br />

vragen <strong>van</strong> aandacht rond evoluties in <strong>de</strong><br />

medische wetenschap en hun gevolgen voor<br />

<strong>de</strong> concrete behan<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> patiënten.<br />

Zeker <strong>de</strong> laatste jaren is er binnen <strong>de</strong> medische<br />

wereld een ten<strong>de</strong>ns om steeds ver<strong>de</strong>r<br />

door te specialiseren in steeds kleiner<br />

wor<strong>de</strong>n<strong>de</strong> vel<strong>de</strong>n. Dit is op zichzelf aan te<br />

moedigen, omdat het leidt tot betere resultaten,<br />

maar het vergroot <strong>de</strong> afstand tussen<br />

<strong>de</strong> belevingswereld <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt (<strong>de</strong> leek<br />

in <strong>de</strong>ze) en <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>lend arts.<br />

Het moge dui<strong>de</strong>lijk zijn dat er <strong>de</strong>ze evolutie<br />

vele consequenties met zich mee brengt. Ten<br />

eerste zijn er uiteraard <strong>de</strong> medische implicaties.<br />

Door het steeds fijner ‘opsplitsen’ <strong>van</strong><br />

het menselijk lichaam en zijn ziektebeel<strong>de</strong>n<br />

krijg je steeds meer verschillen<strong>de</strong> artsen die<br />

bij één en <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> patiënt aan bed komen.<br />

Zij zullen alleen uitspraken doen over hun<br />

eigen <strong>de</strong>el-gebied, hun eigen – beperkte –<br />

invalshoek. Reken hierbij <strong>de</strong> toename <strong>van</strong><br />

mogelijkhe<strong>de</strong>n binnen <strong>de</strong> medische beeldvorming<br />

en er moet al een heel protocol<br />

afgewerkt wor<strong>de</strong>n vooraleer een patiënt<br />

weet wat er gaat gebeuren. Een protocol dat<br />

meestal ook niet in een keer doorgegeven<br />

wordt aan <strong>de</strong> patiënt. De informatie zowel<br />

over wat er aan <strong>de</strong> hand is, als ook over wat<br />

er staat te gebeuren, wordt gefragmenteerd<br />

vrijgegeven. Omdat <strong>de</strong>ze informatie ook<br />

door verschillen<strong>de</strong> mensen op verschillen<strong>de</strong><br />

momenten wordt aangebracht sluit zij<br />

uiteraard nooit naadloos op elkaar aan.<br />

Zeker niet als je beseft dat <strong>de</strong> patiënt hierbij<br />

<strong>de</strong> enige is die het gehele project <strong>van</strong><br />

binnenuit meemaakt. Het opnemen <strong>van</strong><br />

informatie en vasthou<strong>de</strong>n <strong>van</strong> een helicopterview<br />

zijn bij meer<strong>de</strong>re stappen in het proces<br />

niet <strong>van</strong> zelfsprekend of zelfs niet eens<br />

mogelijk zon<strong>de</strong>r steun of opvolging door<br />

<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n. De patiënt krijgt te maken met veel<br />

meer verschillen<strong>de</strong> diensten en af<strong>de</strong>lingen,<br />

omdat verschillen<strong>de</strong> specialismen ook op<br />

verschillen<strong>de</strong> niveaus met elkaar samenwerken.<br />

Het niveau <strong>van</strong> waaruit enerzijds <strong>de</strong><br />

hulpverlener (<strong>de</strong> arts, <strong>de</strong> verpleging etc..), en<br />

an<strong>de</strong>rzijds <strong>de</strong> patiënt spreekt en voelt komt,<br />

steeds ver<strong>de</strong>r uit elkaar te liggen.<br />

Het stellen <strong>van</strong> een diagnose en het uitvoeren<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling wor<strong>de</strong>n dus groepswerk,<br />

50 De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis


De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis<br />

waarbij ie<strong>de</strong>r slechts verantwoor<strong>de</strong>lijk is<br />

voor een klein on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el. Juridisch kan hierbij<br />

<strong>de</strong> vraag gesteld wor<strong>de</strong>n hoe het dan zit<br />

wanneer er iets mis loopt en wie dan waar<br />

voor aansprakelijk gesteld kan wor<strong>de</strong>n. Maar<br />

ook: wat is nog <strong>de</strong> informatiewaar<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

patiënt? Als hij tekent voor een informed<br />

consent, waar tekent hij dan eigenlijk voor?<br />

Weet hij nog wegwijs in <strong>de</strong> doolhof <strong>van</strong><br />

elkaar snel opvolgen<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeken en<br />

behan<strong>de</strong>lingen?<br />

Dit brengt ons bij het probleem <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

communicatie. Dit probleem is dubbel.<br />

Communicatie komt niet alleen tegelijkertijd<br />

<strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong> kanten, er is dus veel meer<br />

communicatie die aangebo<strong>de</strong>n wordt (kwantiteit)<br />

maar ook <strong>de</strong> kwaliteit is verschillend.<br />

Elk subspecialisme brengt zijn eigen taal mee<br />

die uiteraard naar <strong>de</strong> patiënt ook weer vertaald<br />

dient te wor<strong>de</strong>n. Ook <strong>de</strong> open toegang<br />

via internet tot allerhan<strong>de</strong> wetenschappelijke<br />

en pseudo-wetenschappelijke sites beïnvloedt<br />

<strong>dit</strong> communicatieverkeer.<br />

2. Maatschappelijke <strong>de</strong>bat<br />

Een terrein waar <strong>de</strong> ethicus zeer bedachtzaam<br />

mee moet omgaan is alles wat zich<br />

rond zingeving en dilemma’s voordoet op<br />

het bre<strong>de</strong> maatschappelijke veld. Politieke<br />

beslissingen die gevolgen hebben op weten<br />

regelgeving zijn een uitgangspunt die<br />

mee bepalen welke zorg onze ziekenhuizen<br />

geven en tegen welke prijs. I<strong>de</strong>ologische<br />

strekkingen oefenen hier ook hun invloed op<br />

uit. En <strong>de</strong>ze twee kunnen zelfs tegenover<br />

elkaar komen te staan. Bij topics zoals IVF en<br />

<strong>de</strong> kwestie rond het aanbod <strong>van</strong> een vruchtbaarheidskliniek<br />

kan <strong>de</strong> ethicus vragen stellen<br />

rond opvolging en nazorg, maar evengoed<br />

rond <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> zorg die een<br />

af<strong>de</strong>ling aanbiedt. Als het gaat over euthanasie<br />

of <strong>de</strong> problematiek rond het levensein<strong>de</strong><br />

kan <strong>de</strong> EC een bijdrage leveren door bijvoorbeeld<br />

directies te steunen in het uitschrijven<br />

<strong>van</strong> intentieverklaringen die <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit<br />

<strong>van</strong> een instelling concretiseren. In het<br />

verleng<strong>de</strong> hier<strong>van</strong> kan ze ook artsen on<strong>de</strong>rsteunen<br />

in het uitschrijven <strong>van</strong> bijvoorbeeld<br />

een ziekenhuisbreed gedragen euthanasieprotocol.<br />

Dat zou dan kunnen gel<strong>de</strong>n voor<br />

alle af<strong>de</strong>lingen <strong>van</strong> een ziekenhuis waardoor<br />

er eenheid en transparantie in han<strong>de</strong>len kan<br />

ontstaan. Belangrijk is dan wel dat er<br />

vertrokken wordt <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> vraag en nood<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt, waarbij <strong>de</strong> patiënt <strong>de</strong> zekerheid<br />

moet krijgen dat er aandachtig naar<br />

zijn vraag wordt gekeken en dat die vraag –<br />

in welke richting dan ook – <strong>de</strong> opvolging<br />

krijgt die ze verdient.<br />

Vragen die zich ook voordoen bij <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling<br />

<strong>van</strong> niet verzeker<strong>de</strong> patiënten of<br />

illegalen. Hebben ziekenhuizen daar een<br />

apart loket voor of wor<strong>de</strong>n ze enkel voor<br />

dringen<strong>de</strong> hulp behan<strong>de</strong>ld en dan doorverwezen?<br />

Ook hier kan <strong>de</strong> EC veel voorwerk<br />

leveren in het tot stand komen <strong>van</strong> een visie<br />

die dui<strong>de</strong>lijk maakt hoe een ziekenhuis met<br />

een bepaald welomschreven probleem<br />

omgaat. Het voor<strong>de</strong>el <strong>van</strong> zo’n visie is dat je<br />

een transparantere argumentatie en een<br />

eenduidiger beleid krijgt. We zou<strong>de</strong>n hier<br />

ook nog <strong>de</strong> vraag rond het behan<strong>de</strong>len <strong>van</strong><br />

hoogrisico patiënten aan kunnen toevoegen,<br />

of <strong>de</strong> afweging welke behan<strong>de</strong>ling een<br />

ziekenhuis voor een bepaal<strong>de</strong> diagnose aanbiedt:<br />

<strong>de</strong> beste, <strong>de</strong> goedkoopste of alleen die<br />

behan<strong>de</strong>ling die door <strong>de</strong> zorgverzekeraar<br />

erkend is? En zo kunnen we nog wel even<br />

doorgaan…<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3751


Belangrijk hierbij is steeds oog te hebben<br />

voor die evoluties waarbij <strong>de</strong> concrete patiënt<br />

een vooruitgang maakt, eer<strong>de</strong>r dan stil te<br />

staan bij <strong>de</strong> louter principiële stellingen<br />

rond zorg en toegang tot zorg. Een zekere<br />

flexibiliteit moet gehanteerd kunnen wor<strong>de</strong>n<br />

in getrouwheid aan eigen i<strong>de</strong>ntiteit maar<br />

niet ten koste <strong>van</strong> alles.<br />

3. Reflectie rond gebruikte communicatie en<br />

voorstellen voor nieuwe<br />

Het taalgebruik is zeer belangrijk. Het is <strong>de</strong><br />

uitdaging <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus om het medisch<br />

dilemma te vertalen en samen te vatten<br />

naar zijn ethische componenten. Vanuit bijvoorbeeld<br />

een aangebrachte casus rond<br />

medische behan<strong>de</strong>lingen <strong>van</strong> terminale<br />

patiënten zal <strong>de</strong> uitdaging er vooral in<br />

bestaan het voor <strong>de</strong> commissie dui<strong>de</strong>lijk te<br />

maken of <strong>de</strong> autonomie <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt, eerlijk<br />

doch ook bekommerd werd beluisterd en<br />

dat in een verzuchting zoals: “Ik wil dood”<br />

het hele levensverhaal <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt mee<br />

resoneert. Het moge dui<strong>de</strong>lijk zijn dat <strong>dit</strong><br />

hele verhaal, dus ook iemands jeugd, beroep,<br />

gezinssituatie etc. meegenomen dient te<br />

wor<strong>de</strong>n indien men echt wil begrijpen wat<br />

<strong>de</strong> patiënt met zijn verzuchting bedoelt en<br />

er dan ook een therapie kan samenstellen<br />

die hier ten zo goed als mogelijk recht aan<br />

doet. De EC is vaak <strong>de</strong> plaats waar <strong>de</strong> <strong>volledige</strong><br />

waaier <strong>van</strong> betekenissen <strong>van</strong> <strong>dit</strong> ene<br />

zinnetje wel eens uit <strong>de</strong> doeken kan wor<strong>de</strong>n<br />

gedaan, in exemplarische zin weliswaar,<br />

waarbij <strong>de</strong> veelzijdigheid <strong>van</strong> emotionele<br />

communicatie dui<strong>de</strong>lijk wordt.<br />

4. I<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> instelling<br />

Onze samenleving kent een dui<strong>de</strong>lijke<br />

evolutie in <strong>de</strong> richting <strong>van</strong> uitgeschreven<br />

profielen <strong>van</strong> instellingen. Dat is enerzijds<br />

ingegeven door quasi-commerciële re<strong>de</strong>nen,<br />

wat bie<strong>de</strong>n we aan en waar zijn we goed in.<br />

An<strong>de</strong>rzijds concretiseert <strong>dit</strong> steeds meer het<br />

feit dat we in een multi-culti en multi-reli<br />

maatschappij leven. Onze etnische achtergrond<br />

en religie zijn belangrijk, zeker in <strong>de</strong><br />

omgeving <strong>van</strong> een ziekenhuis waar we op<br />

onze kwetsbare zelf wor<strong>de</strong>n teruggeworpen.<br />

Dat heeft wel tot gevolg dat door het dui<strong>de</strong>lijk<br />

profileren <strong>van</strong> <strong>de</strong> ene religie <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />

niet achterwege kan of wil blijven. Dit<br />

trilt mee in <strong>de</strong> zorginstellingen. Moslim<br />

gebedsruimtes, an<strong>de</strong>re voedingsgewoontes,<br />

veto’s tegen mannelijke gynaecologen etc.:<br />

we raken er al aan gewend, maar het brengt<br />

meer met zich mee dan dat. Het verplicht<br />

ons ook om stil te staan bij het soort behan<strong>de</strong>lingen<br />

dat een ziekenhuis aanbiedt<br />

- <strong>de</strong>nken we maar aan <strong>de</strong> discussie rond <strong>de</strong><br />

vrouwenbesnij<strong>de</strong>nis om religieuze en/of<br />

culturele re<strong>de</strong>nen. Het is niet omdat een<br />

cultuur iets <strong>van</strong>zelfsprekend acht dat het in<br />

een an<strong>de</strong>re cultuur medisch als een verbetering<br />

voor <strong>de</strong> persoon in kwestie wordt<br />

gezien, en wat weegt dan door? Dilemma’s<br />

voor <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>lend specialist in eerste<br />

instantie, maar evengoed ook op een an<strong>de</strong>r<br />

niveau voor <strong>de</strong> instelling als geheel. Een EC<br />

is een goed toegerust gremium om <strong>dit</strong> soort<br />

gesprekken te voeren. Het staat ver genoeg<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> medische wereld af om geen rechtstreekse<br />

belangen te hebben en kent het<br />

belang en het emotioneel gewicht <strong>van</strong><br />

culturele argumenten. Dit on<strong>de</strong>rwerp zal in<br />

<strong>de</strong> komen<strong>de</strong> perio<strong>de</strong> enkel aan belang<br />

winnen. De vertaling <strong>van</strong> i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

zorginstelling naar kwaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> gelever<strong>de</strong><br />

zorg zal zich dan ook opdringen.<br />

52 De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis


De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis<br />

5. Vorming en opleiding<br />

Het kan ook tot het takenpakket <strong>van</strong> een EC<br />

gerekend wor<strong>de</strong>n om zelf opleidingen te<br />

organiseren of er <strong>de</strong> stimulus toe te geven.<br />

Vanuit <strong>de</strong> inhoud <strong>van</strong> <strong>de</strong> verga<strong>de</strong>ringen wordt<br />

stof genoeg aangeleverd die als casus of klinische<br />

les voor een groter en professioneel<br />

eenduidig publiek ‘uitgebeend’ kan wor<strong>de</strong>n.<br />

De commissie zet zich hierdoor niet alleen op<br />

<strong>de</strong> kaart, maar ze leert hier ook zelf <strong>van</strong>. Want<br />

omgaan met ethiek vraagt een gewoonte en<br />

een taal, maar bovenal vertrouwen. Dit<br />

vertrouwen kan door het systematisch<br />

presenteren <strong>van</strong> dilemma’s en ethische vragen<br />

opgebouwd wor<strong>de</strong>n. Je geeft me<strong>de</strong>werkers<br />

tenslotte een inkijk in hoe je werkt.<br />

Een belangrijk instrumentarium waar <strong>de</strong><br />

ethicus zich binnen een EC <strong>van</strong> kan bedienen<br />

is casuïstiek. Ik bedoel <strong>dit</strong> in een erg bre<strong>de</strong><br />

zin. Het gaat dan om alles wat zich op <strong>de</strong><br />

werkvloer heeft voorgedaan en aanleiding is<br />

geweest tot discussie, onenigheid, ondui<strong>de</strong>lijkheid<br />

of irritatie rond een procedure of<br />

han<strong>de</strong>len. En <strong>dit</strong> niet enkel voor <strong>de</strong> arts maar<br />

evenzeer voor verpleging, verzorging,<br />

voedingsassistenten, kinesisten, pastores<br />

etc… In <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> een moreel beraad of<br />

klinische les kunnen uit <strong>de</strong> casus <strong>de</strong> dilemma’s<br />

naar boven gehaald wor<strong>de</strong>n, want het<br />

zijn juist die dilemma’s die ethisch vragen in<br />

zich dragen. De kunst bestaat er in om het<br />

gesprek nu juist te concentreren rond die<br />

ethisch vragen. Als ie<strong>de</strong>reen inziet dat je om<br />

bepaal<strong>de</strong> vragen niet heen kunt (in <strong>de</strong> zin<br />

dat ze niet enkel met procedures op te lossen<br />

zijn), dan is hun legitimiteit bewezen en vertrek<br />

je <strong>van</strong> daaruit om te peilen wat <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> commissie daar<strong>van</strong> vin<strong>de</strong>n, een<br />

mening die overigens nooit unaniem zal zijn.<br />

Ik zou dan ook willen afron<strong>de</strong>n met een<br />

sterk pleidooi voor vaste rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> EC in <strong>de</strong><br />

verschillen<strong>de</strong> opleidingsprogramma’s die <strong>de</strong><br />

instellingen aan <strong>de</strong> eigen me<strong>de</strong>werkers aanbie<strong>de</strong>n.<br />

We werken tenslotte met concrete<br />

mensen en met wat zij <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> werkvloer<br />

aanbrengen.<br />

Onze samenleving kent een dui<strong>de</strong>lijke evolutie<br />

in <strong>de</strong> richting <strong>van</strong> uitgeschreven profielen <strong>van</strong><br />

instellingen. Dat is enerzijds ingegeven door<br />

quasi-commerciële re<strong>de</strong>nen, wat bie<strong>de</strong>n we<br />

aan en waar zijn we goed in. An<strong>de</strong>rzijds<br />

concretiseert <strong>dit</strong> steeds meer het feit dat we<br />

in een multi-culti en multi-reli maatschappij<br />

leven. Onze etnische achtergrond en religie<br />

zijn belangrijk, zeker in <strong>de</strong> omgeving <strong>van</strong> een<br />

ziekenhuis waar we op onze kwetsbare zelf<br />

wor<strong>de</strong>n teruggeworpen.<br />

3. En dan <strong>de</strong> pastor…<br />

Ik ben als ethicus ook altijd pastor gebleven,<br />

maar wat <strong>dit</strong> voor het reflectiewerk en <strong>de</strong><br />

uitein<strong>de</strong>lijke beslissingen binnen een EC wil<br />

zeggen is niet zo eenvoudig uit elkaar te<br />

leggen. Als pastor heb je een dui<strong>de</strong>lijk taak<br />

naar <strong>de</strong> begeleiding <strong>van</strong> patiënten en hun<br />

naasten. Pastor en geestelijke verzorger –<br />

wat volgens mij niet helemaal samenvalt (<strong>de</strong><br />

pastor vertegenwoordigt explicieter één<br />

bepaal<strong>de</strong> levensbeschouwing) – vervullen<br />

fundamenteel een taak betrokken op het<br />

therapeutisch proces <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt gekenmerkt<br />

doorheen een ziekenhuisopname.<br />

Het is dus een taak die het moet hebben <strong>van</strong><br />

persoonsgebon<strong>de</strong>n contacten en vertrouwen<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3753


om open te kunnen communiceren over<br />

gevoelige en intieme dingen. Eigen aan <strong>de</strong>ze<br />

functie is dat je naargelang verschillen<strong>de</strong><br />

patiënten ook an<strong>de</strong>rs moet kunnen reageren<br />

ook al stellen ze <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> vraag. Therapie is<br />

nu eenmaal altijd maatwerk. Het grote voor<strong>de</strong>el<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor (en hier bedoel ik dus ook<br />

<strong>de</strong> geestelijk verzorger) is dat hij “zon<strong>de</strong>r<br />

witte jas” <strong>de</strong> patiënt kan bena<strong>de</strong>ren en dus<br />

<strong>de</strong> werkelijkheid buiten het puur medische<br />

blijft vertegenwoordigen (samen met an<strong>de</strong>re<br />

paramedici zoals o.a. sociaal werk...). Dat<br />

maakt dat binnen een ziekenhuis wat bij<br />

<strong>de</strong>finitie een medisch huis is, <strong>de</strong> pastor diegene<br />

is die <strong>de</strong> bre<strong>de</strong>re leefwereld <strong>van</strong> mensen<br />

blijft benoemen en zich juist niet (of enkel<br />

wanneer <strong>de</strong> situatie het vereist) met <strong>de</strong><br />

medische gegevens bezighoudt. Dat geeft <strong>de</strong><br />

pastor een enorm instrument om het isoleren<strong>de</strong><br />

karakter <strong>van</strong> een ziekenhuisopname<br />

voor al wie er bij betrokken is te doorbreken.<br />

Het grote voor<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor (en hier<br />

bedoel ik dus ook <strong>de</strong> geestelijk verzorger) is<br />

dat hij “zon<strong>de</strong>r witte jas” <strong>de</strong> patiënt kan bena<strong>de</strong>ren<br />

en dus <strong>de</strong> werkelijkheid buiten het puur<br />

medische blijft vertegenwoordigen.<br />

Als we nu <strong>de</strong> band leggen tussen <strong>de</strong> pastor<br />

en <strong>de</strong> EC dan is het grote voor<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

pastor dat hij weet heeft <strong>van</strong> het grote<br />

levensverhaal waar<strong>van</strong> een ziekenhuisopname<br />

of ziekte een <strong>de</strong>el is. Hij kan ver<strong>de</strong>r<br />

kijken en doet dat meestal zeer accuraat<br />

gezien hij via zijn begeleidingswerk mensen<br />

kent. Hij heeft toegang tot veel info en data<br />

ook i.v.m. <strong>de</strong> concrete ervaringen door<br />

patiënten <strong>van</strong> behan<strong>de</strong>lingen en hun bij-<br />

verschijnselen. Geanonimiseerd kan hij die<br />

feedback terugbrengen naar <strong>de</strong> EC. Weinige<br />

an<strong>de</strong>re spelers in het ziekenhuisbedrijf<br />

beschikken over zo een direct “feedback”<br />

kanaal. Vanuit <strong>de</strong> vragen die <strong>de</strong> pastor<br />

tij<strong>de</strong>ns zijn begeleidingswerk ontmoet kan<br />

hij algemene lijnen <strong>de</strong>duceren die voor een<br />

EC belangrijk zijn zeker i.v.m. het adviseren<br />

naar beleidsbeslissingen toe.<br />

Dus er is uitwisseling mogelijk een het is<br />

altijd een meerwaar<strong>de</strong> voor een EC om zo<br />

een veldspeler in hun mid<strong>de</strong>n te hebben.<br />

Maar dan moet <strong>de</strong> pastor wel bereid zijn om<br />

een aantal vertaaloefeningen te doen. De<br />

eerste bestaat erin om <strong>de</strong> concrete en<br />

persoongebon<strong>de</strong>n elementen eigen aan<br />

begeleiding te abstraheren naar een algemener<br />

en vaak theoretischer niveau. Een<br />

twee<strong>de</strong> oefening is vaak veel moeilijker<br />

gezien ze raakt aan <strong>de</strong> (levensbeschouwelijke)<br />

i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor want ook daar<br />

vraagt een EC een open opstelling. Je moet<br />

een zekere objectiviteit en empathie hebben<br />

om <strong>de</strong> standpunten <strong>van</strong> an<strong>de</strong>ren naar hun<br />

waar<strong>de</strong> te kunnen inschatten. Deze objectiviteit<br />

is noodzakelijk om open gesprekken<br />

binnen een EC te kunnen voeren zeker<br />

wanneer het principiële zaken betreft.<br />

Hiernaast altijd trouw blijven aan je eigen<br />

principes levert onvermij<strong>de</strong>lijk spanningen<br />

op. Ik tracht altijd <strong>de</strong>ze spanning te integreren<br />

in het blijven zoeken naar “het beste voor <strong>de</strong><br />

patiënt”. Maar dan nog kan je er mee blijven<br />

zitten, of kan een <strong>de</strong>mocratische meer<strong>de</strong>rheid<br />

je in het ongelijk stellen en dan moet je<br />

ook ver<strong>de</strong>r. Er zijn nu eenmaal dilemma’s die<br />

dilemma’s blijven wat je ook doet of voorstelt<br />

en zelfs los <strong>van</strong> elk medisch ingrijpen.<br />

54 De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis


De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis<br />

Ik <strong>de</strong>nk dat le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> een EC (en dus ook<br />

pastores wanneer ze er lid <strong>van</strong> zijn) een<br />

beschei<strong>de</strong>n rol spelen naar <strong>de</strong> medisch<br />

inhou<strong>de</strong>lijke discussie rond behan<strong>de</strong>lingen.<br />

Vergeten we niet dat een aantal beslissingen<br />

rond levensein<strong>de</strong> of IVF dan wel een ethisch<br />

facet hebben, en in algemene zin ten alle<br />

tij<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rwerp <strong>van</strong> ethische discussie<br />

mogen en moeten zijn, maar <strong>de</strong> concrete<br />

beslissingen betreffen<strong>de</strong> concrete mensen<br />

die <strong>de</strong> vragen stellen of <strong>de</strong> ziekte hebben,<br />

blijven in zich medische beslissingen. Daar<br />

tegenover staat dat wij niet beschei<strong>de</strong>n<br />

hoeven te zijn aangaan<strong>de</strong> <strong>de</strong> inhoud of <strong>de</strong><br />

vorm <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethisch discussie, noch aangaan<strong>de</strong><br />

het verwoor<strong>de</strong>n <strong>van</strong> wat uitgangspunten<br />

voor een i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> een instelling<br />

zou<strong>de</strong>n kunnen zijn.<br />

Samengevat gesteld, ik wacht <strong>de</strong> dag af dat<br />

<strong>de</strong> wetgever ook in België kwaliteitszetels<br />

creëert binnen een EC en er daar één voorbehoudt<br />

voor pastores/geestelijk verzorgers.<br />

Ze brengen, mits voldoen<strong>de</strong> opleiding en<br />

interesse, een authentieke en originele<br />

inbreng binnen die garant staat voor het<br />

centraal hou<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorg voor <strong>de</strong> “hele<br />

mens” in een steeds uitdijen<strong>de</strong> en complexere<br />

medische wereld.<br />

Over <strong>de</strong> auteur<br />

Bruno Aerts is doctor in <strong>de</strong><br />

moraaltheologie, Norbertijn <strong>van</strong><br />

Postel en tot eind 2007 als<br />

geestelijk verzorger en ethicus<br />

verbon<strong>de</strong>n aan het Catharinaziekenhuis<br />

te Eindhoven. Vanaf 1<br />

januari 2008 is hij adj. diocesaan<br />

directeur <strong>van</strong> Caritas Antwerpen.<br />

E-mail: brunoaerts@caritasantwerpen.be.<br />

Ver<strong>de</strong>r lezen<br />

T. MEULENBERGS, J. VERMYLEN, P.T. SCHOTSMANS,<br />

The current state of clinical ethics and healthcare<br />

ethics committees in Belgium, in Journal Medical<br />

Ethics 31 (2005) 318-321.<br />

J. VERMYLEN, P. SCHOTSMAN, Ethiek in <strong>de</strong><br />

Kliniek: 25 jaar adviezen <strong>van</strong> <strong>de</strong> commissie voor<br />

Medische Ethiek, Faculteit Geneeskun<strong>de</strong>, K.U.<br />

Leuven, Universitaire pers Leuven, 2000.<br />

C. GASTMANS, K. DIERICKX, Ethiek in witte jas.<br />

Zorgzaam omgaan met het leven, Davidsfonds/<br />

Leuven, 2002.<br />

G. WIDDERSHOVEN, Ethiek in <strong>de</strong> Kliniek,<br />

He<strong>de</strong>ndaagse bena<strong>de</strong>ringen in <strong>de</strong> gezondheidsethiek,<br />

Boom, 2000.<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3755


Helen<strong>de</strong> han<strong>de</strong>n, hel<strong>de</strong>re hoof<strong>de</strong>n.<br />

Over een zorg-ethisch lab in Moorsele<br />

Hoe zijn jullie op het i<strong>de</strong>e gekomen om<br />

een ‘lab’ over zorg-ethiek op te richten?<br />

Ann: Het i<strong>de</strong>e is gegroeid uit mijn ervaring<br />

als docent communicatie. Steeds kwamen<br />

stu<strong>de</strong>nten verpleegkun<strong>de</strong> terug uit stage<br />

met frustraties over het feit dat ze beknot<br />

wer<strong>de</strong>n om ‘goe<strong>de</strong>’ zorg te kunnen toedienen<br />

aan <strong>de</strong> zorgvragers door tijdsgebrek,<br />

maar veelal ook door <strong>de</strong> vele routines die in<br />

<strong>de</strong> hulpverlening zijn binnengeslopen. Ik<br />

werk ook veel met <strong>de</strong> didactische vorm het<br />

rollenspel, maar <strong>dit</strong> zijn telkens maar hele<br />

korte momentopnames. Een lab is een langdurige<br />

on<strong>de</strong>rdompeling in een nagespeel<strong>de</strong><br />

situatie, waar <strong>de</strong> zaken soms gemakkelijker<br />

verlopen dan op dienst, maar vaak ook<br />

moeilijker kunnen gemaakt wor<strong>de</strong>n. Deze<br />

leerervaring voor <strong>de</strong> stu<strong>de</strong>nt is uniek.<br />

Linus: Bij mij is het i<strong>de</strong>e ontstaan bij het<br />

zoeken naar ‘alternatieve’ manieren om<br />

56<br />

Interview<br />

Interview<br />

Ann Lammens en Linus Vanlaere<br />

Warme zorg en koele wetenschap reiken elkaar <strong>de</strong> hand. Dat is <strong>de</strong> kern <strong>van</strong> ‘sTimul’, een<br />

nieuw initiatief, een ongeziene samenwerking tussen tien woon- en zorgcentra voor ou<strong>de</strong>ren<br />

en vijf scholen voor vier<strong>de</strong>graadson<strong>de</strong>rwijs verpleegkun<strong>de</strong> in West-Vlaan<strong>de</strong>ren. ‘sTimul’ staat<br />

voor een ambitieus project dat <strong>de</strong> <strong>de</strong>skundigheid <strong>van</strong> zorgverleners op een eigenzinnige manier<br />

wil aanscherpen. De zorg om goe<strong>de</strong> zorg, op een totaal an<strong>de</strong>re manier aangepakt.<br />

De redactie <strong>van</strong> Pastorale Perspectieven sprak met Ann Lammens en Linus Vanlaere, twee<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> initiatiefnemers <strong>van</strong> het project.<br />

zorgverleners aan te zetten tot na<strong>de</strong>nken<br />

over zorg. On<strong>de</strong>rzoek toont aan dat zorgverleners<br />

die zich kunnen inleven in <strong>de</strong> belevingswereld<br />

<strong>van</strong> zorgbehoeven<strong>de</strong> ou<strong>de</strong>ren<br />

en ou<strong>de</strong>ren met <strong>de</strong>mentie, betere zorg bie<strong>de</strong>n.<br />

Bovendien voelen <strong>de</strong>ze zorgverleners zich<br />

beter in hun vel en staan ze op een veerkrachtige<br />

manier in <strong>de</strong> zorg. Mijn taak als<br />

ethicus op <strong>de</strong> werkvloer is precies om tot<br />

reflectie aan te zetten, om te ‘<strong>de</strong>-routiniseren’,<br />

zodat <strong>de</strong>ze betrokkenheid of ‘empathie’<br />

weer het uitgangspunt <strong>van</strong> zorg vormt. Dat<br />

probeer ik te doen met film bijvoorbeeld.<br />

Een experimentje in een voorziening waarbij<br />

we mensen zelf lieten ervaren wat het is om<br />

zorgafhankelijk te zijn in alle mogelijke<br />

facetten bleek nóg meer doeltreffend.<br />

Mensen die dat had<strong>de</strong>n meegemaakt beweren<br />

dat ze nog elke dag aan die ervaring terug<br />

<strong>de</strong>nken en dat ze zaken in <strong>de</strong> zorg echt<br />

an<strong>de</strong>rs aanpakken dan voorheen.


Wat is <strong>de</strong> precieze doelstelling<br />

<strong>van</strong> het project?<br />

Linus: We willen stimuleren tot reflectie in<br />

zorg zodat ie<strong>de</strong>reen er beter <strong>van</strong> wordt.<br />

Ann: In een lab kunnen we twee partijen met<br />

elkaar confronteren. Aan <strong>de</strong> ene kant <strong>de</strong><br />

stu<strong>de</strong>nt die ‘goe<strong>de</strong>’ zorg wil geven en aan <strong>de</strong><br />

an<strong>de</strong>re kant <strong>de</strong> zorgverlener die <strong>de</strong> rol <strong>van</strong><br />

simulantbewoner op zich kan nemen. Hen<br />

samenbrengen in een lab waar achteraf kan<br />

gereflecteerd wor<strong>de</strong>n over <strong>de</strong> zorg die is<br />

toegediend en ont<strong>van</strong>gen, is uniek. De zorgvrager<br />

kan ‘kritisch’ <strong>van</strong>uit zijn eigen<br />

ervaringen vertellen hoe hij <strong>de</strong> zorg ervaren<br />

heeft aan <strong>de</strong> stu<strong>de</strong>nt die daaruit kan leren.<br />

De zorgvrager zelf kan in <strong>de</strong> toekomst door<br />

zijn eigen ‘min<strong>de</strong>r goe<strong>de</strong>’ ervaringen voorkomen<br />

dat een echte bewoner/zorgvrager<br />

‘min<strong>de</strong>r goe<strong>de</strong> zorg’ moet on<strong>de</strong>rgaan.<br />

In <strong>de</strong> voorstelling <strong>van</strong> het project staat<br />

er dat ethiek ‘geen saaie bedoening is<br />

maar een speelse en prikkelen<strong>de</strong><br />

on<strong>de</strong>rneming’. Hoe willen jullie <strong>dit</strong><br />

overbrengen?<br />

Ann: Door ervaringsgericht te werken. De<br />

ervaring <strong>van</strong> het letterlijk in het bed te<br />

kruipen <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgont<strong>van</strong>ger – en dus<br />

on<strong>de</strong>rvinding – vormt het vertrekpunt om te<br />

reflecteren. Er wordt aan <strong>de</strong> stu<strong>de</strong>nten een<br />

mini-af<strong>de</strong>ling aangebo<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> allerlaatste<br />

snufjes die ze mogen uittesten, waar ze<br />

controle kunnen uitoefenen op wat er zal<br />

aangebo<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n <strong>van</strong> zorg. Simulantbewoners<br />

wor<strong>de</strong>n 2 dagen opgenomen in<br />

die mini-af<strong>de</strong>ling. Er wer<strong>de</strong>n profielen<br />

opgemaakt <strong>van</strong> bewoners. Het zijn dus heel<br />

herkenbare situaties. In die veilige omgeving<br />

gaan we samen met <strong>de</strong> stagebegelei<strong>de</strong>rs <strong>van</strong><br />

Interview<br />

<strong>de</strong> scholen ethische situaties inbrengen: bv.<br />

twee dagen geen tan<strong>de</strong>n poetsen, op een<br />

vlug tempo eten toedienen, omgaan met<br />

claimend gedrag…<br />

Linus: Ethische reflectie introduceren kan op<br />

veel manieren. Vaak wordt gekozen voor een<br />

schoolse manier: een ethicus komt vooraan<br />

vertellen hoe het moet en <strong>de</strong> mensen luisteren.<br />

Niet alleen loop je hier het gevaar om te<br />

moraliseren, maar je kan je ook <strong>de</strong> vraag<br />

stellen wat blijft hangen. Als ik op congres<br />

ga hoor ik soms heel interessante dingen,<br />

maar als ik heel eerlijk ben is enkele dagen<br />

later <strong>de</strong> helft al vergeten. Van een inleefervaring<br />

zal dat wel min<strong>de</strong>r vlug het geval<br />

zijn. Het is zo beklijvend. Vooral: het is niet<br />

mooi stilzitten en luisteren. Het is ervaren,<br />

het is mee-maken.<br />

Dit lijkt geen simpele on<strong>de</strong>rneming: <strong>de</strong><br />

ethische dilemma’s waar zorgverleners<br />

mee geconfronteerd wor<strong>de</strong>n kunnen erg<br />

zwaar wegen, zowel op <strong>de</strong> individuele<br />

verzorger als op het team. Kan sTimul<br />

het verschil maken?<br />

Ann: Wij geloven erin dat sTimul het verschil<br />

kan maken. Door een metho<strong>de</strong> aan te rijken<br />

<strong>van</strong> critical companionship leren leidinggeven<strong>de</strong>n<br />

<strong>van</strong> een team hoe ze feedback<br />

kunnen geven aan <strong>de</strong> hulpverlener over hun<br />

zorg. Wij hopen dat zorggevers aan een<br />

attitu<strong>de</strong> werken waar ze zichzelf en hun<br />

zorg voortdurend in vraag durven stellen.<br />

We hopen ook dat hulpverleners naar elkaar<br />

toe kritisch gaan reflecteren.<br />

Linus: Ik <strong>de</strong>nk dat ethiek al te vaak wordt<br />

verbon<strong>de</strong>n met ‘dilemma’s’, terwijl ethiek in<br />

<strong>de</strong> eerste plaats te maken heeft met heel<br />

dagelijkse zaken. On<strong>de</strong>rzoek wijst bijvoor-<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3757


eeld uit dat ou<strong>de</strong>ren zich on<strong>de</strong>rsteund<br />

voelen in hun waardigheid door heel<br />

dagelijkse zaken zoals hoe ze wor<strong>de</strong>n aangesproken,<br />

hoe hun privacy wordt gerespecteerd,<br />

hoe ze nog kunnen kiezen voor heel<br />

dagelijkse dingen. Als ethiek in<strong>de</strong>rdaad<br />

betekent ‘kritisch na<strong>de</strong>nken over ons gedrag<br />

in het licht <strong>van</strong> menswaardigheid’ dan<br />

conclu<strong>de</strong>er ik uit <strong>dit</strong> on<strong>de</strong>rzoek dat we bij<br />

het heel gewone moeten beginnen. Dat<br />

willen we met sTimul doen. Wat <strong>de</strong> ‘ethische<br />

dilemma’s dan betreft: misschien kunnen we<br />

die wel beter aan als we durven creatief<br />

zijn? Soms <strong>de</strong>nk ik dat we dat te weinig<br />

durven doen. Met ons project hopen we om<br />

tot creativiteit aan te zetten.<br />

Wat zijn voor jullie <strong>de</strong> inspiratiebronnen?<br />

Wat bezielt mensen om een<br />

<strong>de</strong>rgelijk project op poten te zetten?<br />

Ann: Mijn inspiratiebron zijn <strong>de</strong> bewoners/<br />

patiënten zelf. Telkens ik geconfronteerd<br />

werd met lij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> die mensen, hun<br />

verdriet wat ze hebben moeten achter laten,<br />

telkens terug afstand moeten doen <strong>van</strong> een<br />

stukje onafhankelijkheid, <strong>de</strong>ed me beseffen<br />

wat wij kunnen betekenen voor hen.<br />

Individueel kunnen wij telkens weer<br />

opnieuw het verschil maken door hun<br />

keuzes te respecteren zodat men terug<br />

iemand wordt. Het zijn ook <strong>de</strong> leuke<br />

momenten die mij telkens inspireren, <strong>de</strong><br />

mooie we<strong>de</strong>rkerige momenten, <strong>de</strong> steun die<br />

je krijgt <strong>van</strong> ie<strong>de</strong>re bewoner/patiënt door<br />

zorg te geven op maat.<br />

Linus: Voor mij is zorgethiek mijn inspiratie.<br />

Zorgethiek daagt mij uit om ethiek in <strong>de</strong><br />

dagelijkse praktijk bespreekbaar te maken<br />

en het ethische <strong>de</strong>bat te verbre<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

58<br />

Interview<br />

‘grote vragen’ (zoals euthanasie, klonen,<br />

enzovoort) naar ethische vragen als hoe je<br />

elkaar bejegent. Zorgethiek kan haar eigen<br />

verhaal brengen juist <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> praktijk,<br />

omdat concreetheid en persoonlijkheid<br />

kenmerkend zijn voor zorgethiek. Ethiek,<br />

morele principes en re<strong>de</strong>neerwijzen, betekenen<br />

per slot <strong>van</strong> rekening weinig wanneer ze<br />

wor<strong>de</strong>n losgekoppeld <strong>van</strong> een context. Ook<br />

<strong>de</strong> menslieven<strong>de</strong> zorg waar ‘caritas’ voor<br />

staat, is geen abstract principe, maar een<br />

gebod waar<strong>van</strong> <strong>de</strong> betekenis pas ten volle<br />

oplicht door te ‘krabben’ in <strong>de</strong> dagelijkse<br />

praktijk en door te speuren naar verhalen<br />

<strong>van</strong> mensen.<br />

De presentiebena<strong>de</strong>ring is een interessante<br />

bril om naar <strong>de</strong> zorgverlening te<br />

kijken. Ook <strong>de</strong> zorgethiek leert ons<br />

an<strong>de</strong>rs en beter zien waar het om gaat.<br />

Vertellen <strong>de</strong>ze perspectieven ons iets<br />

over hoe zorgverlening er in <strong>de</strong><br />

toekomst moet uitzien?<br />

Ann: Presentiewerker zijn binnen <strong>de</strong> zorgverlenen<strong>de</strong><br />

sector zou zeer mooi zijn, maar<br />

veel hangt af <strong>van</strong> <strong>de</strong> houding <strong>van</strong> leidinggeven<strong>de</strong>n<br />

binnen <strong>de</strong> zorginstellingen. Dit<br />

besluiten Trees Coucke en mezelf in onze<br />

duoscriptie: ‘Speuren naar presentie in<br />

woon- en zorgcentra’ (2006). Present zijn is<br />

enkel mogelijk als <strong>de</strong> leidinggeven<strong>de</strong> ook<br />

present is voor zijn collega’s. Het verfrissen<strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>e in <strong>de</strong> presentietheorie is dat men als<br />

zorgverlener zorgbereid moet zijn voor men<br />

aan <strong>de</strong> zorg begint. We zijn doen-mensen,<br />

we willen direct hulp geven, zorgen voor<br />

oplossingen voor <strong>de</strong> zorgvragers. Het is even<br />

belangrijk om zich volledig vrij te maken en<br />

om te proberen telkens opnieuw zon<strong>de</strong>r<br />

routine zorg toe te dienen, ook al gaat het


over <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> han<strong>de</strong>lingen die men moet<br />

uitvoeren bij <strong>de</strong> zorgvrager. Ie<strong>de</strong>re dag is een<br />

nieuwe dag met misschien nieuwe zaken die<br />

moeten gehoord en gezien wor<strong>de</strong>n bij <strong>de</strong><br />

zorgvrager.<br />

Linus: Er zijn veel aanknopingspunten tussen<br />

zorgethiek en presentie. Al <strong>de</strong>nk ik dat<br />

zorgethiek meer rekening houdt met het<br />

verhaal <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgverlener. Zorgethiek<br />

vertrekt <strong>van</strong> het principe dat zorg pas goe<strong>de</strong><br />

zorg is als <strong>de</strong> waardigheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgvrager<br />

zowel als die <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgverlener gerespecteerd<br />

wordt. De zorgrelatie brengt ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong><br />

verantwoor<strong>de</strong>lijkheid met zich mee en ik<br />

<strong>de</strong>nk dat zorgethiek <strong>dit</strong> dui<strong>de</strong>lijk in beeld<br />

brengt. Bovendien brengt zorgethiek <strong>de</strong><br />

maatschappelijke en politieke context <strong>van</strong><br />

zorg on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> aandacht. Als je dus <strong>van</strong>uit<br />

zorgethisch perspectief naar <strong>de</strong> toekomst<br />

kijkt, dan zou er meer maatschappelijke<br />

waar<strong>de</strong>ring voor zorg mogen komen…<br />

Het initiatief is er niet enkel voor<br />

<strong>de</strong>elnemen<strong>de</strong> voorzieningen, maar<br />

staat open voor alle geïnteresseer<strong>de</strong>n.<br />

Dat is knap. Wat mogen voorzieningen<br />

verwachten?<br />

Ann: Zij kunnen <strong>van</strong> alle accomodaties<br />

gebruik maken: <strong>de</strong> mini-af<strong>de</strong>ling enerzijds,<br />

<strong>de</strong> slaapplaatsen voor <strong>de</strong> stu<strong>de</strong>nten an<strong>de</strong>rzijds.<br />

De afsluiten<strong>de</strong> reflectie na ie<strong>de</strong>re<br />

inleefstage wordt door ons begeleid. Nadien<br />

wor<strong>de</strong>n er opvolgmodules aangebo<strong>de</strong>n. Het<br />

is belangrijk om na een aantal weken <strong>de</strong><br />

simulant-bewoners terug te roepen en<br />

navraag te doen wat ze bereikt hebben op<br />

hun gewone werkplek. We kunnen hun<br />

bevestigen, tips geven, aanmoedigen zodat<br />

er een blijven<strong>de</strong> zorgzame houding komt. Er<br />

Interview<br />

is tevens een polyvalente ruimte aanwezig<br />

waar ethische vormingen kunnen doorgaan.<br />

Linus: Al willen we niet te hard <strong>van</strong> stapel<br />

lopen. We willen graag een jaar <strong>de</strong> tijd<br />

nemen om onze inleefmodules inhou<strong>de</strong>lijk<br />

sterk uit te bouwen. In het begin zal dat wat<br />

zoeken zijn, met vallen en opstaan. Dan pas<br />

lijkt het me goed om <strong>de</strong> stap naar an<strong>de</strong>re<br />

voorzieningen en scholen te zetten. Al zou<br />

ik graag zien dat geïnteresseer<strong>de</strong>n nu al een<br />

kijkje komen nemen en intern een <strong>de</strong>nkproces<br />

opzetten. Het is een absolute noodzaak<br />

dat <strong>de</strong> leerlingen en me<strong>de</strong>werkers die<br />

<strong>de</strong> inleefstage wensen te doorlopen in <strong>de</strong><br />

eigen scholen en voorzieningen goed<br />

wor<strong>de</strong>n begeleid, zowel vóór als na <strong>de</strong><br />

inleefervaring. Een goe<strong>de</strong> begeleiding <strong>van</strong>uit<br />

<strong>de</strong> eigen voorziening of school moet ertoe<br />

lei<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> opgedane ervaringen zo lang<br />

mogelijk nawerken én dat <strong>de</strong>ze wor<strong>de</strong>n<br />

geïntegreerd in an<strong>de</strong>re initiatieven of in het<br />

leerplan (scholen). Kort gezegd: wat <strong>de</strong><br />

inleefervaring bijdraagt aan <strong>de</strong> concrete<br />

kwaliteit <strong>van</strong> zorg in een voorziening of wat<br />

<strong>de</strong> inleefstage toevoegt aan <strong>de</strong> gewone<br />

stage-ervaring, dat zal niet alleen afhangen<br />

<strong>van</strong> wat sTimul aanbiedt maar ook <strong>van</strong> wat<br />

er concreet zal wor<strong>de</strong>n gedaan met <strong>de</strong> rijke<br />

ervaringen <strong>van</strong> het inleefproject<br />

Het aanbod richt zich op een heel divers<br />

publiek: stu<strong>de</strong>nten, verzorgen<strong>de</strong>n en<br />

verpleegkundigen, maar ook managers<br />

en leidinggeven<strong>de</strong>n, en zelfs wetenschappers?<br />

Voor elk wat wils, of een<br />

doelgericht programma?<br />

Ann: We trachten het aanbod af te stemmen<br />

op wat <strong>de</strong> vraag is. We toetsen af of er een<br />

ethische vraag inzit. Het programma wordt<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3759


dan zo opgesteld dat zowel een verzorgen<strong>de</strong>,<br />

een opvoe<strong>de</strong>r, een kinesist, een animator,<br />

een arts en zelfs een wetenschapper aan zijn<br />

trekken komt.<br />

Linus: Wat <strong>de</strong> wetenschapper betreft: ja, het<br />

zou interessant zijn dat meer on<strong>de</strong>rzoek<br />

wordt gedaan naar wat wij met ons project<br />

pogen te doen. We willen ons project op<br />

wetenschappelijke wijze on<strong>de</strong>rbouwen en<br />

uitdiepen. Omgekeerd is het belangrijk dat<br />

60<br />

Interview<br />

we bestaand on<strong>de</strong>rzoek via ons project naar<br />

<strong>de</strong> praktijk kunnen overbrengen. En ja hoor:<br />

laat <strong>de</strong> aca<strong>de</strong>mici maar eens in <strong>de</strong> zorg<br />

komen te staan en dan nodigen we directiele<strong>de</strong>n<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgvoorzieningen uit om als<br />

zorgvrager een inleefmodule bij te wonen…<br />

Bedankt voor <strong>dit</strong> gesprek, en veel<br />

succes met het zorgethisch lab.<br />

Meer info: www.stimul.be


Overzicht<br />

De werking en adviezen<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> ethische commissies <strong>van</strong> het<br />

Verbond <strong>de</strong>r Verzorgingsinstellingen<br />

en <strong>van</strong> het Vlaams Welzijnsverbond<br />

1. ETHISCHE REFLECTIE IN HET<br />

VERBOND DER<br />

VERZORGINGSINSTELLINGEN<br />

Yvonne Denier & Chris Gastmans,<br />

stafme<strong>de</strong>werkers ethiek V.V.I.<br />

De Intersectorale Commissie voor Ethiek<br />

<strong>van</strong> het VVI heeft een jarenlange tra<strong>dit</strong>ie<br />

opgebouwd <strong>van</strong> gestructureer<strong>de</strong> en duurzame<br />

maar tegelijk ook open en dynamische<br />

ethische adviesverlening via een bun<strong>de</strong>ling<br />

<strong>van</strong> ethische adviezen in een open ringmap.<br />

Deze adviezen zijn erop gericht om aan <strong>de</strong><br />

verzorgingsinstellingen blijvend impulsen te<br />

geven aan <strong>de</strong> ethische bezinning, reflectie<br />

en discussie omtrent goe<strong>de</strong> zorgverlening.<br />

Het doel is telkens om te komen tot een versterkt<br />

ethisch bewustzijn omtrent uiteenlopen<strong>de</strong><br />

aspecten <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorg.<br />

De commissie verga<strong>de</strong>rt vijf keer per jaar en<br />

gemid<strong>de</strong>ld wordt er telkens ongeveer een<br />

jaar rond een thema gewerkt. Het huidige<br />

Bureau <strong>van</strong> <strong>de</strong> commissie bestaat uit voorzitter<br />

Dr. Marc Geboers, cardioloog en<br />

medisch directeur <strong>van</strong> het AZ Nikolaas,<br />

on<strong>de</strong>rvoorzitter Prof. Dr. Chris Gastmans,<br />

hoogleraar aan <strong>de</strong> K.U.Leuven en VVI-stafme<strong>de</strong>werker<br />

ethiek, en secretaris Dr. Yvonne<br />

Yvonne Denier, Chris Gastmans & Fons Geerts<br />

Denier, postdoctoraal on<strong>de</strong>rzoeker aan <strong>de</strong><br />

K.U.Leuven en VVI-Stafme<strong>de</strong>werker ethiek.<br />

Vroegere (on<strong>de</strong>r)voorzitters <strong>van</strong> <strong>de</strong> Commissie<br />

zijn Dr. Jules Knapen, Prof. Dr. Paul<br />

Schotsmans en Prof. Dr. Fernand Vanneste.<br />

Tot <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> Commissie behoren<br />

directiele<strong>de</strong>n en beheer<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> <strong>de</strong> VVIverzorgingsinstellingen,<br />

artsen en verpleegkundigen,<br />

ethici, juristen en aca<strong>de</strong>mici.<br />

Sinds haar ontstaan in 1993 heeft <strong>de</strong><br />

Commissie voor Ethiek elf adviezen uitgebracht.<br />

Advies 1 (2002)<br />

Zorg voor een menswaardig<br />

levensein<strong>de</strong><br />

Sinds mei 2002 heeft België een wet betreffen<strong>de</strong><br />

euthanasie. Hierdoor komen <strong>de</strong> VVIverzorgingsinstellingen<br />

voor een nieuw<br />

wettelijk ka<strong>de</strong>r te staan. Vanuit haar bekommernis<br />

om <strong>de</strong> ethische visies in <strong>de</strong> klinische<br />

praktijk vorm te geven, heeft <strong>de</strong> commissie<br />

voor ethiek een pragmatische leidraad<br />

opgesteld. Het uitgangspunt in <strong>dit</strong> advies is<br />

dat <strong>de</strong> VVI-verzorgingsinstellingen al het<br />

mogelijke zullen doen om aan <strong>de</strong> sterven<strong>de</strong><br />

mens en zijn omgeving <strong>de</strong> nodige bijstand<br />

en op<strong>van</strong>g te verlenen en om tegemoet te<br />

komen aan zijn verlangen naar een menswaardig<br />

levensein<strong>de</strong>. Concreet betekent <strong>dit</strong><br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3761


dat <strong>de</strong> palliatieve zorgcultuur prioritaire<br />

aandacht krijgt.<br />

Advies 2 (1996)<br />

Keuzen in <strong>de</strong> zorg<br />

De vraag naar <strong>de</strong> rechtvaardige ver<strong>de</strong>ling<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> beschikbare mid<strong>de</strong>len voor gezondheidszorg<br />

houdt zeer velen al geruime tijd<br />

bezig. Dit advies heeft een fundamenteel en<br />

algemeen karakter waardoor concrete<br />

antwoor<strong>de</strong>n op concrete vragen niet wor<strong>de</strong>n<br />

gegeven. Het advies is bedoeld als ethisch<br />

geïnspireerd <strong>de</strong>nkka<strong>de</strong>r waarbinnen diverse<br />

aspecten <strong>van</strong> <strong>de</strong> keuzeproblematiek op een<br />

verantwoor<strong>de</strong> wijze kunnen wor<strong>de</strong>n besproken.<br />

Advies 3 (1998)<br />

Zwangerschapsafbreking<br />

Naar aanleiding <strong>van</strong> <strong>de</strong> goedkeuring <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

Wet op <strong>de</strong> Zwangerschapsafbreking (1990)<br />

heeft het VVI ondubbelzinnig gesteld dat<br />

zwangerschapsafbreking een op zich ongeoorloof<strong>de</strong><br />

han<strong>de</strong>ling is. Tegelijk werd erop<br />

aangedrongen dat alles in het werk zou<br />

wor<strong>de</strong>n gesteld om een zorgcultuur uit te<br />

bouwen waardoor zwangere vrouwen<br />

on<strong>de</strong>rsteund wor<strong>de</strong>n tij<strong>de</strong>ns het moeilijke<br />

beslissingsproces dat zij moeten uitvoeren.<br />

Voor <strong>de</strong> VVI-verzorgingsinstellingen impliceert<br />

<strong>dit</strong> <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> een cultuur<br />

<strong>van</strong> zorgzame begeleiding. In <strong>dit</strong> advies<br />

wor<strong>de</strong>n concrete aanbevelingen gedaan om<br />

<strong>de</strong> ethische problematiek <strong>van</strong> zwangerschapsafbreking<br />

bespreekbaar te maken.<br />

Advies 4 (1998)<br />

Aanrekenen <strong>van</strong> kamer- en<br />

honorariumsupplementen in<br />

ziekenhuisverband<br />

Dit advies geldt als een concrete toepassing<br />

<strong>van</strong> advies 2 over Keuzen in <strong>de</strong> zorg. In <strong>de</strong><br />

62<br />

Overzicht<br />

visietekst wor<strong>de</strong>n concrete aanbevelingen<br />

gedaan die ertoe kunnen bijdragen dat er<br />

een eerlijke verhouding ontstaat tussen het<br />

aanbie<strong>de</strong>n <strong>van</strong> een kwaliteitsvolle zorgverlening<br />

en een rechtmatige beloning. Bovendien<br />

wordt erop aangedrongen dat inzake<br />

<strong>de</strong> organisatie en/of <strong>de</strong> financiering <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

gezondheidszorg steeds <strong>de</strong> solidariteit met<br />

<strong>de</strong> meest kwetsbare patiëntengroepen als<br />

uitgangspunt zou wor<strong>de</strong>n genomen.<br />

Advies 5 (1999)<br />

Evalueren <strong>van</strong> protocollen <strong>van</strong><br />

geneesmid<strong>de</strong>lenon<strong>de</strong>rzoek<br />

Met <strong>de</strong>ze leidraad wil <strong>de</strong> commissie uitdrukkelijk<br />

aansluiten bij belangrijke internationale<br />

en nationale ten<strong>de</strong>nsen inzake <strong>de</strong><br />

evaluatie <strong>van</strong> geneesmid<strong>de</strong>lenon<strong>de</strong>rzoek.<br />

Hiermee wordt een kwaliteitsverhoging <strong>van</strong><br />

het evaluatieproces <strong>van</strong> toetsingscommissies<br />

beoogt. In <strong>de</strong> leidraad wordt op<br />

chronologische wijze melding gemaakt <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> belangrijkste taken die le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> plaatselijke<br />

toetsingscommissies moeten uitvoeren.<br />

Hierbij wordt gewezen op zowel procedurele<br />

als inhou<strong>de</strong>lijke aandachtspunten <strong>van</strong><br />

juridische, <strong>de</strong>ontologische en ethische aard<br />

die een kwaliteitsvolle toetsing <strong>van</strong> geneesmid<strong>de</strong>lenon<strong>de</strong>rzoek<br />

mogelijk moeten maken.<br />

Advies 6 (2000)<br />

Kunstmatige voedsel- en vochttoediening<br />

in <strong>de</strong> ultieme terminale<br />

fase bij <strong>de</strong>menteren<strong>de</strong> personen<br />

In <strong>dit</strong> advies wor<strong>de</strong>n concrete oriëntaties<br />

aangereikt die hulpverleners kunnen helpen<br />

om goe<strong>de</strong> beslissingen te nemen inzake <strong>de</strong><br />

kunstmatige voedsel- en vochttoediening in<br />

<strong>de</strong> terminale fase bij <strong>de</strong>menteren<strong>de</strong> personen.<br />

Naast <strong>de</strong> concrete oriëntaties in verband<br />

met <strong>de</strong> besluitvorming biedt <strong>de</strong> visietekst


een overzicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong> ethische<br />

argumentaties die <strong>de</strong> uitein<strong>de</strong>lijke opties<br />

moeten on<strong>de</strong>rsteunen.<br />

Advies 7 (2002)<br />

Niet starten en/of staken <strong>van</strong><br />

levensverlengen<strong>de</strong> medische<br />

behan<strong>de</strong>lingen in <strong>de</strong> terminale fase<br />

In vele verzorgingsinstellingen spelen <strong>de</strong><br />

zogenaam<strong>de</strong> beperkingsformulieren een<br />

belangrijke rol. Deze formulieren hebben <strong>de</strong><br />

bedoeling om een consistent beleid mogelijk<br />

te maken inzake het niet starten en/of staken<br />

<strong>van</strong> levensverlengen<strong>de</strong> medische behan<strong>de</strong>lingen<br />

in <strong>de</strong> terminale fase. Hierbij is het <strong>van</strong><br />

belang om inzichtelijk te maken welke<br />

ethische overwegingen eraan ten grondslag<br />

liggen. De commissie heeft in <strong>dit</strong> advies <strong>de</strong><br />

ethische fundamenten verdui<strong>de</strong>lijkt op basis<br />

waar<strong>van</strong> een consistent beleid kan wor<strong>de</strong>n<br />

ontwikkeld. Hiernaast werd ook een mo<strong>de</strong>lbeperkingsformulier<br />

opgesteld dat <strong>de</strong><br />

ethische visie hanteerbaar moet maken in<br />

<strong>de</strong> concrete klinische praktijk.<br />

Advies 8 (2003)<br />

Pluralisme en ethische dialoog in<br />

christelijke verzorgingsinstellingen<br />

In <strong>dit</strong> advies heeft <strong>de</strong> commissie zich bera<strong>de</strong>n<br />

over <strong>de</strong> vraag hoe christenen en an<strong>de</strong>rs<strong>de</strong>nken<strong>de</strong>n<br />

zich tot elkaar verhou<strong>de</strong>n in <strong>de</strong><br />

context <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethische dialoog in christelijke<br />

verzorgingsinstellingen. Met <strong>de</strong>ze bezinning<br />

wil <strong>de</strong> commissie een bijdrage leveren tot<br />

een grondig <strong>de</strong>bat over <strong>de</strong> plaats <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

christelijk geïnspireer<strong>de</strong> ethiek in <strong>de</strong><br />

gezondheidszorg <strong>van</strong> <strong>van</strong>daag. Voor <strong>de</strong><br />

commissie gaat <strong>dit</strong> <strong>de</strong>bat niet in <strong>de</strong> eerste<br />

plaats over '<strong>de</strong> waarheid' maar wel over hoe<br />

ethiek dienstbaar kan zijn aan concrete<br />

mensen en hun problemen. Het resultaat<br />

Overzicht<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze bezinning is een visietekst aangaan<strong>de</strong><br />

pluralisme en ethische dialoog in<br />

christelijke verzorgingsinstellingen.<br />

Advies 9 (2004)<br />

Omgaan met vrijheidsbeperken<strong>de</strong><br />

maatregelen in <strong>de</strong> zorg voor ou<strong>de</strong>ren<br />

In <strong>dit</strong> advies wor<strong>de</strong>n concrete oriëntaties<br />

aangereikt die hulpverleners kunnen helpen<br />

om goe<strong>de</strong> beslissingen te nemen inzake vrijheidsbeperking<br />

in <strong>de</strong> zorg voor ou<strong>de</strong>ren.<br />

Naast <strong>de</strong> concrete oriëntaties in verband<br />

met <strong>de</strong> besluitvorming omtrent vrijheidsbeperking<br />

biedt <strong>de</strong> visietekst een overzicht<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong> ethische argumentaties<br />

die <strong>de</strong> uitein<strong>de</strong>lijke ethische opties<br />

moeten on<strong>de</strong>rsteunen.<br />

Advies 10 (2006)<br />

Euthanasie bij personen met<br />

<strong>de</strong>mentie. Een principieel standpunt<br />

In <strong>dit</strong> advies wordt een grondige bezinning<br />

doorgevoerd over het thema <strong>van</strong> euthanasie<br />

bij personen met <strong>de</strong>mentie. In <strong>de</strong> visietekst<br />

wordt een overzicht gegeven <strong>van</strong> <strong>de</strong> stand<br />

<strong>van</strong> zaken inzake <strong>de</strong>mentie, <strong>de</strong> ervaringen<br />

uit Ne<strong>de</strong>rland, <strong>de</strong> fundamentele waar<strong>de</strong>opties<br />

op basis waar<strong>van</strong> een ethisch standpunt<br />

werd ingenomen, en concrete oriëntaties<br />

voor <strong>de</strong> zorgpraktijk.<br />

Advies 11 (2008)<br />

Privatisering en Commercialisering<br />

in <strong>de</strong> gezondheidszorg. Ethische<br />

reflecties <strong>van</strong>uit privaat social profit<br />

initiatief<br />

In <strong>dit</strong> advies wordt een grondige bezinning<br />

doorgevoerd over <strong>de</strong> fenomenen <strong>van</strong> privatisering<br />

en commercialisering in <strong>de</strong> gezondheidszorg.<br />

De vrije markt breidt zich immers<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3763


uit op domeinen die voorheen sterk waren<br />

afgeschermd voor <strong>de</strong> economische sfeer en<br />

voornamelijk <strong>van</strong>uit morele waar<strong>de</strong>n en/of<br />

<strong>van</strong>uit een bepaal<strong>de</strong> tra<strong>dit</strong>ie wer<strong>de</strong>n georganiseerd.<br />

Ook in <strong>de</strong> gezondheidszorg vraagt<br />

<strong>de</strong> intre<strong>de</strong> <strong>van</strong> steeds meer commerciële<br />

initiatieven om passen<strong>de</strong> antwoor<strong>de</strong>n.<br />

Achtereenvolgens wordt in <strong>dit</strong> advies een<br />

overzicht gegeven <strong>van</strong> <strong>de</strong> feitelijke stand<br />

<strong>van</strong> zaken, gevolgd door <strong>de</strong> fundamentele<br />

waar<strong>de</strong>opties op basis waar<strong>van</strong> een ethisch<br />

standpunt werd ingenomen, en concrete<br />

oriëntaties voor het instellingsbeleid.<br />

In <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> 2008 wor<strong>de</strong>n twee adviezen<br />

rond prenatale diagnose en zwangerschapsafbreking<br />

na prenatale diagnose afgerond.<br />

Le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> het VVI ont<strong>van</strong>gen <strong>de</strong> ethische<br />

adviezen per post. Ze zijn tevens voor hen<br />

toegankelijk via het VVI-intranet. Buitenstaan<strong>de</strong>rs<br />

die geïnteresseerd zijn in <strong>de</strong><br />

adviezen kunnen contact opnemen met het<br />

secretariaat (post@vvi.be).<br />

2. ETHISCHE REFLECTIE IN HET<br />

VLAAMS WELZIJNSVERBOND<br />

Fons Geerts,<br />

stafme<strong>de</strong>werker Vlaams Welzijnsverbond<br />

Sinds <strong>de</strong> start <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ethische Commissie<br />

<strong>van</strong> het Vlaams Welzijnsverbond, zijn er<br />

reeds vier adviezen afgerond. Telkens een<br />

advies goedgekeurd wordt door <strong>de</strong> Raad<br />

<strong>van</strong> Bestuur, wordt het op een studiedag<br />

aan <strong>de</strong> sector voorgesteld en wordt erover<br />

gepubliceerd in het Tijdschrift voor<br />

Welzijnswerk.<br />

64<br />

Overzicht<br />

Advies 1<br />

Opnamevrijheid - opnameplicht in<br />

particuliere welzijnsvoorzieningen<br />

Vanuit een visie op ethiek en ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong><br />

verantwoor<strong>de</strong>lijkheid voor het welzijnswerk<br />

werd ingegaan op vragen als: bestaat er<br />

zoiets als een recht op zorg? Kan een<br />

opnameverplichting <strong>de</strong> individuele keuzevrijheid<br />

beperken? In hoeverre is het<br />

aanvaardbaar dat een overheid rechtstreeks<br />

ingrijpt in het opnamebeleid <strong>van</strong> een particulier<br />

voorziening? De verschillen<strong>de</strong> betrokken<br />

actoren wer<strong>de</strong>n beluisterd: <strong>de</strong> hulpvragers,<br />

voorzieningen, overheid en <strong>de</strong> samenleving.<br />

De tekst bevat zowel algemene als concrete<br />

adviezen en wil niet enkel bijdragen tot <strong>de</strong><br />

reflectie over <strong>de</strong>ze problematiek, maar ook<br />

het werkelijk welzijn <strong>van</strong> <strong>de</strong> betrokkenen<br />

verhogen.<br />

Advies 2<br />

Omgaan met (vermoe<strong>de</strong>ns <strong>van</strong>)<br />

seksueel grensoverschrij<strong>de</strong>nd gedrag<br />

De in onze tijd terecht aangescherpte<br />

gevoeligheid rond misbruik en geweld<br />

maakt hulpverlenen tot een riskante bezigheid,<br />

waarbij <strong>de</strong> hulpverlener zich erg<br />

kwetsbaar opstelt. Elke voorziening, of ze nu<br />

met mensen met een handicap, met jongeren<br />

of met kleine kin<strong>de</strong>ren werkt, kan vroeg of<br />

laat geconfronteerd wor<strong>de</strong>n met seksueel<br />

grensoverschrij<strong>de</strong>nd gedrag. Het is erg<br />

moeilijk om hier a<strong>de</strong>quaat op te reageren.<br />

Het advies reikt hiertoe handvatten aan,<br />

vertrekkend <strong>van</strong> het on<strong>de</strong>rscheid tussen <strong>de</strong><br />

logica <strong>van</strong> het (ge)recht en <strong>de</strong> logica <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

zorg, die als eerste en belangrijkste taak <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> voorziening wordt gezien. Ethisch<br />

verantwoord omgaan met <strong>de</strong>ze problematiek<br />

veron<strong>de</strong>rstelt een goed doordacht


preventie- en reactiebeleid dat ingebed is in<br />

een cultuur <strong>van</strong> openheid en bespreekbaarheid<br />

en gebaseerd op een ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong> visie, een<br />

stevige teamwerking met dui<strong>de</strong>lijke afspraken<br />

en een hel<strong>de</strong>r stappenplan in een crisissituatie.<br />

Advies 3<br />

Zorgvuldig omgaan met informatieuitwisseling<br />

in het welzijnswerk<br />

Dit advies is meer dan een vrijblijvend pleidooi<br />

om 'zorgvuldig' om te gaan met het<br />

doorgeven <strong>van</strong> cliëntinformatie in onze<br />

voorzieningen. Het beroepsgeheim, dat<br />

oorspronkelijk op <strong>de</strong> individuele relatie tussen<br />

hulpverlener en cliënt <strong>van</strong> toepassing was,<br />

wordt erin opengetrokken naar teamwerking<br />

en netwerkhulpverlening en er wordt<br />

on<strong>de</strong>r meer ingegaan op informatie-uitwisseling<br />

met '<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n' in <strong>de</strong> hulpverlening en<br />

<strong>de</strong> specifieke toepassing op hulpverleners<br />

met 'dubbel mandaat'. Het advies schuift <strong>de</strong><br />

principes <strong>van</strong> vertrouwen, overleg en zorgvuldigheid<br />

(on<strong>de</strong>r meer via <strong>de</strong> voorstelling<br />

<strong>van</strong> een aantal 'zorgvuldigheidscriteria')<br />

naar voor.<br />

Advies 4<br />

Uw regels zijn <strong>de</strong> onze niet... Ethisch<br />

omgaan met grenzen en begeleidingsafspraken<br />

Het advies gaat in op <strong>de</strong> vraag hoe op een<br />

verantwoor<strong>de</strong> manier kan omgegaan wor<strong>de</strong>n<br />

met het opstellen en gebruiken <strong>van</strong> leef-<br />

Overzicht<br />

regels in <strong>de</strong> praktijk <strong>van</strong> elke dag in welzijnsvoorzieningen.<br />

Deze reflectie is niet alleen<br />

<strong>van</strong> nut voor (semi-)resi<strong>de</strong>ntiële voorzieningen,<br />

maar kan ook toegepast wor<strong>de</strong>n op regels<br />

die in kin<strong>de</strong>rop<strong>van</strong>g gel<strong>de</strong>n en afspraken in<br />

het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong> omgang met cliënten in<br />

ambulante voorzieningen. Vanuit een<br />

ethische commentaar op enkele evoluties in<br />

<strong>de</strong> samenleving gaat het advies in op <strong>de</strong><br />

repercussies op <strong>de</strong> zorg en hulpverlening.<br />

Het pleit voor een educatieve inbedding <strong>van</strong><br />

ethische (grens)regels in een groei-ethiek en<br />

on<strong>de</strong>rstreept het belang <strong>van</strong> <strong>de</strong> keuze <strong>van</strong><br />

een mo<strong>de</strong>l op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> eigen zorgvisie.<br />

Het advies maakt een on<strong>de</strong>rscheid tussen<br />

grensregels, leefregels en (individuele)<br />

afspraken, en biedt voor elk <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze regels<br />

een aantal aanbevelingen voor <strong>de</strong> praktijk.<br />

Tenslotte waarschuwt het voor een aantal<br />

valkuilen en risico's.<br />

In <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> het werkjaar 2007-2008<br />

wordt gewerkt aan een advies rond<br />

"aansprakelijkheid en verantwoor<strong>de</strong>lijkheid".<br />

Buitenstaan<strong>de</strong>rs die geïnteresseerd zijn in <strong>de</strong><br />

ethische adviezen <strong>van</strong> het Vlaams Welzijnsverbond<br />

kunnen een ringmap aankopen,<br />

waarin <strong>de</strong> reeds gepubliceer<strong>de</strong> en alle<br />

toekomstige adviezen via een abonnementssysteem<br />

opgenomen wor<strong>de</strong>n.<br />

Meer info:<br />

www.vlaamswelzijnsverbond.be, doorklikken<br />

naar 'intersectoraal' en 'ethische commissie'.<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3765


De redactie <strong>van</strong> Pastorale Perspectieven wil <strong>van</strong>af <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> jaargang nog meer aandacht<br />

beste<strong>de</strong>n aan actuele publicaties over pastorale zorg. Daarom zijn we op zoek naar mensen<br />

met een vlotte pen en een kritische leesbril om boekbesprekingen te schrijven voor Pastorale<br />

Perspectieven. Geïnteresseerd?<br />

Stuur een mailtje naar Filip Zutterman, onze ‘recensie-coördinator’<br />

(boekbespreking.pnb@gmail.com), en je ont<strong>van</strong>gt een lijst <strong>van</strong> <strong>de</strong> boeken die <strong>de</strong> redactie<br />

ont<strong>van</strong>gen heeft. Daaruit maak je dan een keuze, en je ont<strong>van</strong>gt het gekozen boek via <strong>de</strong><br />

post. Wie een boek bespreekt, vergroot niet enkel z’n persoonlijke bibliotheek, maar bewijst<br />

ook collega-pastores een nuttige dienst.<br />

Praktisch ?<br />

• e-mailadres: boekbespreking.pnb@gmail.com<br />

• Een boekbespreking bevat 200 à 500 woor<strong>de</strong>n<br />

• Eerst een presentatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> inhoud, daarna een kritische evaluatie en ten slotte<br />

– indien mogelijk – een terugkoppeling naar het eigen werkveld<br />

• Ont<strong>van</strong>gen boeken moeten binnen <strong>de</strong> 3 maan<strong>de</strong>n na ont<strong>van</strong>gst besproken wor<strong>de</strong>n<br />

(tenzij an<strong>de</strong>rs afgesproken)<br />

• Wie recenseert, ont<strong>van</strong>gt ook een (extra) exemplaar <strong>van</strong> het <strong>nummer</strong> waar <strong>de</strong> recensie in<br />

verschijnt<br />

L. LEIJSSEN, J. BLEYEN, K. DOBBELAERE, L. VOYÉ (red.), Levensrituelen.<br />

Dood & begrafenis, KADOC - Studies 31, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2007.<br />

66<br />

Uitgelezen<br />

Recensenten gezocht !<br />

Het laatste boek in <strong>de</strong> KADOC-reeks rond levensrituelen wordt opgedragen aan prof. dr. Lambert<br />

Leijssen ter gelegenheid <strong>van</strong> zijn emeritaat. Dood en begrafenis sluit <strong>de</strong> reeks af na Geboorte en doopsel<br />

(1996), Het vormsel (1991) en Het huwelijk (2000). De bedoeling <strong>van</strong> <strong>de</strong> reeks was het multidisciplinair<br />

beschrijven en interpreteren <strong>van</strong> levensrituelen op scharniermomenten. Dood en begrafenis richt zich<br />

op het omgaan <strong>van</strong> mensen met <strong>de</strong> ervaring <strong>van</strong> sterven en afscheid nemen. Rituelen voor, tij<strong>de</strong>ns en<br />

na <strong>de</strong> dood maken het mogelijk om op menselijke wijze om te gaan met het sterven. De opvattingen<br />

over sterven en rituelen zijn in <strong>de</strong> laatste <strong>de</strong>cennia veran<strong>de</strong>rd. In <strong>dit</strong> boek wordt daarom gekozen voor<br />

een ruimere antropologische bena<strong>de</strong>ring. Elf auteurs lever<strong>de</strong>n een bijdrage aan het thema. De verschillen<strong>de</strong><br />

artikels wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rgebracht in drie <strong>de</strong>len. Het eerste <strong>de</strong>el, met <strong>de</strong> dood voor ogen, kijkt naar<br />

<strong>de</strong> menselijke houding tegenover het sterven. Jacques De Visscher ziet, <strong>van</strong>uit antropologisch perspectief,<br />

<strong>de</strong> dood als een fenomeen dat <strong>de</strong> persoonlijke biografie overstijgt. Elk sterven heeft een betekenis<br />

voor <strong>de</strong> mensengemeenschap. Het behoort tot <strong>de</strong> wereldlijke biografie. Karel Dobbelaere en Jaak Billiet<br />

bekijken <strong>van</strong>uit sociologische hoek <strong>de</strong> nood aan religieuze rituelen bij <strong>de</strong> dood. De <strong>de</strong>elname aan<br />

religieuze rituelen is in <strong>de</strong> voorbije <strong>de</strong>cennia afgenomen. Toch is er een keerpunt. De auteurs stellen<br />

<strong>van</strong>daag een grote samenhang vast tussen geloofsopvattingen en <strong>de</strong>elname aan kerkelijke rituelen.<br />

On<strong>de</strong>rzoek wijst er tevens op dat <strong>de</strong> jongere generatie positief staat tegenover een religieuze begrafenis.<br />

Rita Ghesquire bespreekt het aan bod komen <strong>van</strong> het fenomeen <strong>van</strong> <strong>de</strong> dood in <strong>de</strong> jeugdliteratuur.<br />

Ze stelt vast dat het taboe rond <strong>de</strong> dood in <strong>de</strong> jeugdliteratuur doorbroken is. De dood wordt realistisch<br />

Uitgelezen


aangebracht, maar steeds min<strong>de</strong>r <strong>van</strong>uit een christelijke invulling of omka<strong>de</strong>ring. Anne Van<strong>de</strong>nhoeck<br />

beschrijft <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> katholieke tra<strong>dit</strong>ie <strong>de</strong> mogelijke rituelen bij een na<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> dood. Ze houdt een<br />

pleidooi voor een aangepaste stervenszegening of stervenswijding waarin leken voorgaan. Het twee<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>el <strong>van</strong> het boek han<strong>de</strong>lt over <strong>de</strong> confrontatie met <strong>de</strong> dood zelf en <strong>de</strong> rituelen die daarbij plaats<br />

vin<strong>de</strong>n. Lilian Voyé merkt op dat het aantal religieuze begrafenissen hoog blijft. Naar inhoud weerspiegelen<br />

ze meer dan vroeger <strong>de</strong> gerichtheid op <strong>de</strong> betekenis en het belang <strong>van</strong> <strong>de</strong> individuele persoon.<br />

De vieringen staan open voor teksten, gebe<strong>de</strong>n en muziek naar keuze, maar toch blijven <strong>de</strong> symbolische<br />

betekenissen <strong>van</strong> <strong>de</strong> religieuze uitvaart zeer belangrijk. Jozef Lamberts beschrijft <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> liturgiewetenschap<br />

het verloop <strong>van</strong> <strong>de</strong> katholieke uitvaartdienst als uitdrukking <strong>van</strong> het verrijzenisgeloof <strong>van</strong><br />

christenen. Lieven Boeve reflecteert op dat verrijzenisgeloof <strong>van</strong>uit systematisch-theologische hoek.<br />

Het geloof in <strong>de</strong> verrijzenis en <strong>de</strong> opstanding <strong>van</strong> het lichaam legt een grote nadruk op een authentiek<br />

leven nú. Daarin verschilt het christelijk geloof <strong>van</strong> <strong>de</strong> groeien<strong>de</strong> interesse in een hiernamaals <strong>van</strong>uit<br />

een vaag kosmische invulling. Het <strong>de</strong>r<strong>de</strong> <strong>de</strong>el <strong>van</strong> het boek richt zich op <strong>de</strong> fase <strong>van</strong> rouwen en<br />

herinneren na <strong>de</strong> dood. Manu Keirse spoort aan om <strong>de</strong> rouwarbeid niet te miskennen. Hij beschrijft <strong>de</strong><br />

rouwtaken die nodig zijn om tot aanvaardbare vre<strong>de</strong> met een nieuwe realiteit te komen. Johan Meire<br />

bestu<strong>de</strong>ert <strong>van</strong>uit historisch - antropologische hoek <strong>de</strong> verwevenheid <strong>van</strong> private en publiek rouw rond<br />

het jaarlijks herinneren <strong>van</strong> mensen die gestorven zijn voor het va<strong>de</strong>rland. De verwevenheid kan plaatsvin<strong>de</strong>n<br />

omwille <strong>van</strong> <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> offer - metafoor als groot verhaal. Jan Bleyen, ten slotte, ontmaskert<br />

<strong>de</strong> klacht dat <strong>de</strong> dood een nieuw probleem is voor Vlaan<strong>de</strong>ren. Reeds in 1950 werd het door <strong>de</strong> samenleving<br />

moeilijk omgaan met <strong>de</strong> dood aan <strong>de</strong> kaak gesteld. Dood en begrafenis is geïllustreerd met foto's<br />

<strong>van</strong> Carl Uytterhaegen die <strong>de</strong> band tussen dood en cultuur verbeel<strong>de</strong>n. Het boek is een aanra<strong>de</strong>r voor<br />

al wie in <strong>de</strong> kerkgemeenschap te maken heeft met sterven en overlij<strong>de</strong>n en openstaat voor nieuwe<br />

impulsen tot reflectie over het fenomeen <strong>van</strong> <strong>de</strong> dood en hoe mensen in onze cultuur ermee omgaan.<br />

L. ZEVENBERGEN, En nu laat ik mijn baard staan. Creatief on<strong>de</strong>rnemen<br />

& sprankelend inspireren, Business Contact, Antwerpen, 2006.<br />

Uitgelezen<br />

Anne Van<strong>de</strong>nhoeck, ACPT / Caritas West-Vlaan<strong>de</strong>ren<br />

Leen Zevenbergen pleit er in <strong>dit</strong> boek voor dat managers 'hun baard zou<strong>de</strong>n laten staan'. Hiermee wil<br />

hij zeggen dat het noodzakelijk is dat he<strong>de</strong>ndaagse managers tijd maken om hun stropdas af te doen,<br />

en met <strong>de</strong> benen op het bureau en met een fris hoofd zich bezinnen op welke wijze hun me<strong>de</strong>werkers<br />

gelukkig kunnen zijn in/op hun werk. Echte antwoor<strong>de</strong>n vind je niet in <strong>dit</strong> boek. Wel reikt <strong>de</strong> auteur een<br />

viertal pistes aan die je als voorwaar<strong>de</strong> kunt beschouwen opdat me<strong>de</strong>werkers <strong>de</strong> nodige 'fun' kunnen<br />

beleven in hun job. Piste één is 'creativiteit stimuleren' op het werk. Daarvoor is het nodig dat me<strong>de</strong>werkers<br />

meer moeten kunnen 'spelen', spelen met i<strong>de</strong>eën. Belangrijke randvoorwaar<strong>de</strong> hierbij is dat<br />

managers hun me<strong>de</strong>werkers ook <strong>de</strong> tijd geven om eens 'niks' te doen. Tegelijk merkt Zevenbergen op<br />

dat overdreven regelgeving creativiteit in <strong>de</strong> weg staat. Er moet volgens hem een goe<strong>de</strong> balans zijn tussen<br />

Or<strong>de</strong> en Chaos. De Chaos is er om <strong>de</strong> flexibiliteit en creativiteit te bewaren; <strong>de</strong> Or<strong>de</strong> is er om <strong>de</strong> productiviteit<br />

en efficiency te garan<strong>de</strong>ren.<br />

Een twee<strong>de</strong> piste benoemt hij als 'zin voor innovatie'. Een bedrijf dat innovatie omarmt, wordt volgens<br />

Zevenbergen meteen ook een leuker bedrijf. Om echt tot innovatie te kunnen komen, zijn een hoop<br />

elementen nodig: <strong>de</strong> visie, <strong>de</strong> droom, <strong>de</strong> ambitie en niet in het minst <strong>de</strong> mogelijkheid om te mislukken.<br />

Dit is niet zo eenvoudig meent Zevenbergen, en toch <strong>de</strong> moeite waard. Een <strong>de</strong>r<strong>de</strong> piste bestaat volgens<br />

<strong>de</strong> auteur uit 'het on<strong>de</strong>rnemen'. Hij vat <strong>dit</strong> samen in <strong>de</strong> vijf D's: Dromen, Denken, Durven, Doen en<br />

Doorzetten. Best in die volgor<strong>de</strong>, maar soms kun je eerst Durven en dan pas Denken plaatsen, an<strong>de</strong>rs<br />

komt het er misschien nooit <strong>van</strong>. Om goed te on<strong>de</strong>rnemen moet je tussen je klanten staan, en <strong>de</strong> klant<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3767


altijd laten voorgaan. Best laat je zelfs <strong>de</strong> klant meewerken aan <strong>de</strong> nieuwe creatie.<br />

Tenslotte spreekt Zevenbergen <strong>van</strong> een laatste piste: het sprankelend inspireren. Hij bepleit dat me<strong>de</strong>werkers<br />

plezier zou<strong>de</strong>n hebben in hun werk (wat iets an<strong>de</strong>rs is dan plezier op het werk!). Managers<br />

vin<strong>de</strong>n vaak wel dat plezier in het werk belangrijk is, maar het mag niets kosten. Volgens Zevenbergen<br />

moeten managers goed voor ogen hou<strong>de</strong>n dat me<strong>de</strong>werkers hun organisatie behan<strong>de</strong>len zoals ze door<br />

hun organisatie behan<strong>de</strong>ld wor<strong>de</strong>n. Plezier in je werk heeft niets met feesten te maken, maar met<br />

collega's, met je werkomgeving, met <strong>de</strong> 'flow' waarin je verkeert. Het is belangrijk te zien dat gelukkige<br />

me<strong>de</strong>werkers, me<strong>de</strong>werkers die flow beleven in hun werk niet zozeer geld kosten, maar ook geld<br />

opbrengen!<br />

Zevenbergen besluit zijn lezenswaardig boek met <strong>de</strong> reflectie over lei<strong>de</strong>rschap. Organisaties kunnen best<br />

bezield en geïnspireerd zijn zon<strong>de</strong>r een inspireren<strong>de</strong> lei<strong>de</strong>r. Maar tegelijk kunnen er ook inspireren<strong>de</strong><br />

lei<strong>de</strong>rs voorkomen zon<strong>de</strong>r een inspireren<strong>de</strong> organisatie. Een belangrijke voorwaar<strong>de</strong> opdat <strong>de</strong> lei<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

organisatie kan inspireren en begeesteren is authenticiteit, een dui<strong>de</strong>lijk visie op <strong>de</strong> toekomst, een<br />

hel<strong>de</strong>r en krachtig verhaal dat begrijpelijk is en dat mensen inspireert. Dit is ook wat Leen Zevenbergen<br />

ons brengt in <strong>dit</strong> boek.<br />

Dorine Cool, WZC Zonnehove - Sint-Denijs-Westrem<br />

A. GRÜN, Hartstocht. Leven met spiritualiteit, Ten Have, Kampen, 2007.<br />

Met een aantal profeten <strong>van</strong> het zware kaliber als Elia en Amos, die vurig en vol hartstocht hebben<br />

gevochten voor gerechtigheid, en met <strong>de</strong> vurige tongen waarmee Jezus' Geest zich met Pinksteren uitstortte<br />

over <strong>de</strong> apostelen, heeft Anselm Grün alles langs zijn kant om een boekje (slechts 64 pagina's)<br />

over hartstocht en christelijke spiritualiteit te schrijven. In vier hoofdstukken ontplooit hij het hele<br />

thema: 1. wat is spiritualiteit? 2. wat is christelijke spiritualiteit 3. spiritualiteit en levenskunst<br />

4. spiritualiteit en hartstocht. Al naar gewoonte verwijst <strong>de</strong> auteur naar <strong>de</strong> geschriften <strong>van</strong> <strong>de</strong> vroege<br />

monniken, die een negental hartstochten on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n. Belangrijk is volgens hem <strong>de</strong>ze hartstochten<br />

te leren kennen, want zij kunnen je enerzijds naar <strong>de</strong> afgrond voeren (wanneer je je erdoor laat bepalen)<br />

of kunnen an<strong>de</strong>rzijds een belangrijke bron <strong>van</strong> levensenergie en creativiteit zijn. Gezon<strong>de</strong> integratie<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> hartstochten in je leven is voor hem <strong>de</strong> weg die wij allen te gaan hebben. Daaruit komt een<br />

geaar<strong>de</strong> én hartstochtelijke spiritualiteit voort.<br />

Even raakt <strong>de</strong> auteur het thema 'spiritualiteit en werk' aan. Hij vindt het een ware oefening om in <strong>de</strong><br />

juiste houding bij het werk te zijn. Hij stelt dat het belangrijk is je aan je werk over te geven, veeleer<br />

dan je werk te gebruiken en alles om onszelf te laten draaien. Een echte oefening in <strong>de</strong>emoed dus!<br />

Hij sluit het boekje af met <strong>de</strong> be<strong>de</strong>nking dat een christelijke spiritualiteit steeds zal proberen bei<strong>de</strong><br />

polen <strong>van</strong> gebed en werk, <strong>van</strong> mystiek en politiek, <strong>van</strong> gevecht en contemplatie op nieuwe manieren<br />

met elkaar te verbin<strong>de</strong>n.<br />

Een hel<strong>de</strong>r boekje, dat doorstoot tot <strong>de</strong> kern <strong>van</strong> ons christelijk geloof en dat aanzet tot hartstochtelijk<br />

leven en werken. Een lezenswaardige kleinood, die werd geschreven naar aanleiding <strong>van</strong> <strong>de</strong> maand<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> spiritualiteit in oktober-november 2007!<br />

Marc Van Wesemael, vzw Zorg-Saam<br />

L. SCHUIJT, Met ziel en zakelijkheid. Paradoxen in lei<strong>de</strong>rschap,<br />

Scriptum, Schiedam, 2001.<br />

Het boek <strong>van</strong> Lenette Schuijt begint met <strong>de</strong> gedachte dat in onze samenleving een groeien<strong>de</strong> belangstelling<br />

is naar zingeving en dat <strong>de</strong> leidinggeven<strong>de</strong>n <strong>van</strong>daag moeten zorgen voor inspiratie en daartoe<br />

<strong>de</strong> nodige con<strong>dit</strong>ies scheppen. Dit is ongetwijfeld juist, maar moet <strong>de</strong> leidinggeven<strong>de</strong> niet evenzeer zich<br />

68<br />

Uitgelezen


er<strong>van</strong> bewust zijn dat me<strong>de</strong>werkers in <strong>de</strong> keuze <strong>van</strong> hun werk zelf al kunnen kiezen voor <strong>de</strong> zin die aangepast<br />

is aan hun mogelijkhe<strong>de</strong>n en verlangens? Zin kan daarenboven ook gevon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n door <strong>de</strong><br />

eigen invulling die me<strong>de</strong>werkers aan hun job geven of door factoren zoals collega's, een goe<strong>de</strong> combinatie<br />

tussen werk & gezin,…<br />

Ziel en zakelijkheid lijken volgens <strong>de</strong> auteur vaak tegenover elkaar te staan in organisaties. Onze<br />

ervaring is, dat <strong>dit</strong> in <strong>de</strong> zorgsector niet zó'n contrast is en dat het thema 'kwaliteit <strong>van</strong> zorg' het brandpunt<br />

is waarrond onze me<strong>de</strong>werkers zich willen verzamelen en waarvoor zij zich willen engageren. Wel<br />

merken wij dat me<strong>de</strong>werkers worstelen met werkdruk die hen niet steeds toelaat <strong>de</strong> gewenste kwaliteit<br />

te bereiken. Misschien ligt hier wel een belangrijk knelpunt voor <strong>de</strong> zingeving in <strong>de</strong> zorg?<br />

De paradox dat lei<strong>de</strong>rschap ge<strong>van</strong>gen zit tussen 'kortetermijn<strong>de</strong>nken' en 'langetermijn<strong>de</strong>nken' is wat<br />

ons betreft min<strong>de</strong>r herkenbaar, temeer daar onze organisatie zich ook expliciet inlaat met <strong>de</strong> 'lange<br />

termijnvisie' en on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re door <strong>de</strong> opdrachtverklaring die hieraan concrete invulling geeft.<br />

Wat ons in het boek bijzon<strong>de</strong>r heeft getroffen is dat authentiek lei<strong>de</strong>rschap 'met ziel en zakelijkheid'<br />

volgens <strong>de</strong> auteur '<strong>van</strong> binnenuit' is geïnspireerd. Lenette Schuijt houdt dan ook een groot pleidooi voor<br />

een cultuur <strong>van</strong> verinnerlijking: expliciete ruimte voor innerlijkheid, verwerking <strong>van</strong> emoties, intervisie<br />

(zowel formeel als informeel georganiseerd), het relativeren <strong>van</strong> jezelf, je laten lei<strong>de</strong>n door iets groter,<br />

erin geloven dat niet enkel het doel maar ook <strong>de</strong> weg belangrijk is,…<br />

Soms wordt <strong>de</strong> auteur naar mijn persoonlijk oor<strong>de</strong>el wat 'zweverig' als het gaat om me<strong>dit</strong>atie, aandacht<br />

voor a<strong>de</strong>mhaling,… wat volgens haar moet lei<strong>de</strong>n tot dichter bij jezelf en je inspiratie komen. De zoektocht<br />

hiernaar is belangrijk, maar vult ie<strong>de</strong>r <strong>van</strong> ons op zijn eigen manier in: tot rust en inzicht komen<br />

tij<strong>de</strong>ns het werken in je tuin, tij<strong>de</strong>ns het sporten,… Ook dan kun je - ongeforceerd - in verbinding komen<br />

met het diepere in jezelf. Van <strong>de</strong>rgelijke tips had ze er gerust meer kunnen vermel<strong>de</strong>n, bij <strong>de</strong> vele tips<br />

die ze al heeft opgenomen in haar boek. Het zou het boek in zekere zin wat meer 'down to the earth'<br />

hebben gemaakt.<br />

Wouter Van <strong>de</strong>r Vurst, WZC Sint-Antonius - Grembergen<br />

M. VAN DEN BERG, De laatste eer. Over het voorberei<strong>de</strong>n <strong>van</strong> het laatste afscheid,<br />

Meinema, 2007.<br />

Vroeg of laat gebeurt het elkeen: iemand uit <strong>de</strong> naaste omgeving sterft. De aandacht gaat naar <strong>de</strong> overle<strong>de</strong>ne,<br />

naar het voorberei<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitvaart. Dit laatste afscheidsmoment roept soms heel wat<br />

vragen op. Vanuit zijn praktijkervaring wil <strong>de</strong> auteur mensen op weg zetten om aan hun dierbare een<br />

eervolle en unieke uitvaart te geven. Het boekje geeft een antwoord op praktische vragen zoals welke<br />

kist te kiezen, waar opbaren en begraven, welke kleding te dragen, hoe kin<strong>de</strong>ren bij <strong>de</strong> uitvaart betrekken,<br />

enz. Hoewel <strong>dit</strong> boekje dui<strong>de</strong>lijk in een Ne<strong>de</strong>rlandse setting is geschreven, kunnen ook Vlamingen<br />

verschillen<strong>de</strong> handvaten en tips uit <strong>dit</strong> boekje halen.<br />

'De laatste eer' is een handige gids zowel voor professionelen als voor <strong>de</strong> gewone man in <strong>de</strong> straat, om<br />

vorm te geven een uitvaart 'die <strong>de</strong> overle<strong>de</strong>ne niet verheerlijkt, maar recht doet aan zijn leven en sterven'.<br />

S. VANDEN HEEDE, Een bed bij het raam, Uitgeverij Lannoo, 2007.<br />

Uitgelezen<br />

Stans moe<strong>de</strong>r moet op een dag naar het ziekenhuis. Voordat ze in <strong>de</strong> auto stapt, draait ze zich lachend<br />

om en zwaait naar Stan. Na <strong>de</strong> operatie gaat Stan met papa op bezoek. Kom je naar huis? vraagt Stan<br />

aan z'n moe<strong>de</strong>r. Nu nog niet, later, als ik beter ben, belooft mama. Stan wacht vol hoop en ongeduld<br />

op <strong>de</strong> thuiskomst <strong>van</strong> zijn moe<strong>de</strong>r, maar wanneer het zover is blijkt het allemaal an<strong>de</strong>rs te verlopen<br />

dan hij had gedacht. Mama is niet beter, ze is altijd moe en moet veel rusten. Daarom hebben ze voor<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3769


haar een nieuw bed gezet, bene<strong>de</strong>n bij het raam. Stan blijft toekomstplannen maken voor zijn moe<strong>de</strong>r<br />

tot op het moment dat papa vertelt dat mama zo ziek is dat ze nooit meer beter wordt…<br />

Voor mensen in soortgelijke situaties zullen er heel wat herkenbare en ontroeren<strong>de</strong> passages in het boek<br />

voorkomen. Het is een mooie weergave <strong>van</strong> wat zich bij het na<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> levensein<strong>de</strong> <strong>van</strong> een geliefd<br />

persoon allemaal kan afspelen in <strong>de</strong> beleving <strong>van</strong> een kind. De gewone dingen <strong>van</strong> het leven komen<br />

plots in een an<strong>de</strong>r daglicht te staan. Ook <strong>de</strong> verrassingscake met een wensboon erin krijgt in <strong>dit</strong> boek<br />

wel een heel aparte betekenis... maar om die te weten te komen moet je het vlotgeschreven boekje zelf<br />

maar eens lezen en je laten ontroeren door <strong>dit</strong> gevoelig en intiem portret <strong>van</strong> een kleine jongen die het<br />

na<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> verlies <strong>van</strong> z'n moe<strong>de</strong>r probeert een plaats te geven.<br />

Dit aangrijpend boek met sfeervolle illustraties <strong>van</strong> Jan De Kin<strong>de</strong>r werd geschreven op vraag <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

Fe<strong>de</strong>ratie Palliatieve Zorg Vlaan<strong>de</strong>ren. Het kan een on<strong>de</strong>rsteuning zijn bij het ter sprake brengen <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong>rgelijke thema's en is zeker een aanra<strong>de</strong>r voor jong en oud.<br />

Elke Janssoone, BuSO Spermalie<br />

M. FREDERIKS (red.), Bijbelse figuren in <strong>de</strong> islamitische tra<strong>dit</strong>ie,<br />

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer, 2007.<br />

Ie<strong>de</strong>reen die verhalen doorvertelt, past <strong>de</strong> verhalen aan <strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n en het publiek waarvoor<br />

het verhaal verteld wordt. De verteller laat hier en daar wat weg of voegt iets toe om datgene wat hij<br />

belangrijk vindt beter te laten uitkomen. Dat is zeker zo met invloedrijke verhalen uit religieuze tra<strong>dit</strong>ies.<br />

In <strong>de</strong>ze boeien<strong>de</strong> bun<strong>de</strong>l wordt beschreven hoe acht figuren uit <strong>de</strong> bijbelse tra<strong>dit</strong>ies hun plaats gekregen<br />

hebben in <strong>de</strong> islamitische tra<strong>dit</strong>ie. In <strong>de</strong> Koran vormen <strong>de</strong> overleveringen <strong>van</strong> <strong>de</strong> grote profeet<br />

Mohammed <strong>de</strong> leidraad. Maar op veel plaatsen komen an<strong>de</strong>re profeten voor het voetlicht. Soms uitvoerig,<br />

vaak slechts fragmentarisch. De tekst <strong>van</strong> <strong>de</strong> Koran zelf en <strong>de</strong> exegese <strong>van</strong> <strong>de</strong> Koran moeten volgens<br />

sommigen voldoen<strong>de</strong> zijn om tot een goe<strong>de</strong> interpretatie te komen. An<strong>de</strong>ren zochten en zoeken echter<br />

'aanvulling' of 'aanpassing' met inzichten die voortvloeien uit het heel eigen genre <strong>van</strong> <strong>de</strong> profetenverhalen,<br />

waarbij veelvuldig en op heel eigen wijze geput wordt uit <strong>de</strong> joodse, rabbijnse uitleg <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

Thora en mon<strong>de</strong>linge of schriftelijke toelichtingen.<br />

In <strong>de</strong> bijdragen wordt rekening gehou<strong>de</strong>n met lezers die niet vertrouwd zijn met <strong>de</strong> terminologie uit <strong>de</strong><br />

islamitische tra<strong>dit</strong>ie. Het Arabische jargon wordt steeds vertaald en uitgelegd. Daarbij wordt <strong>de</strong> humor<br />

die in veel <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze verbeeldingen <strong>van</strong> grote bijbelse figuren doorklinkt, niet uit <strong>de</strong> weg gegaan. De<br />

grootste kracht <strong>van</strong> <strong>de</strong> bijdragen ligt in <strong>de</strong> nadruk die <strong>de</strong> auteurs leggen op <strong>de</strong> actuele invloed die <strong>de</strong>ze<br />

verhalen kunnen hebben.<br />

Zo ziet Martha Fre<strong>de</strong>riks in haar bijdrage over Hagar het grote belang <strong>van</strong> het doorleef<strong>de</strong> vertrouwen<br />

op God en dat <strong>dit</strong> vertrouwen een bemoedigen<strong>de</strong> stimulans kan zijn voor hen die een emancipatie <strong>van</strong><br />

moslimvrouwen nastreven. Zij lar<strong>de</strong>ert haar bijdrage met een 'intermezzo' <strong>van</strong> <strong>de</strong> he<strong>de</strong>ndaagse<br />

dichteres Mohja Kahfi, dat <strong>de</strong> uitvoerig geannoteer<strong>de</strong> studie meteen een he<strong>de</strong>ndaags gezicht geeft.<br />

In een bondige en min<strong>de</strong>r gemakkelijk te volgen bijdrage gaat Bernd Radtke, specialist in <strong>de</strong> historische<br />

ontwikkeling <strong>van</strong> het islamitische <strong>de</strong>nken, in op <strong>de</strong> rol die Abraham in <strong>de</strong> islamitische tra<strong>dit</strong>ie speelt.<br />

Nico Landman beschrijft hoe <strong>de</strong> figuur <strong>van</strong> Lot in alle drie <strong>de</strong> tra<strong>dit</strong>ies verweven blijft met '<strong>de</strong> zon<strong>de</strong><br />

<strong>van</strong> Sodom', welke die nu ook precies mag zijn (geweest). Op een secure maar tegelijk boeien<strong>de</strong> wijze<br />

laat hij zien hoe menselijke zwakhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> Lot in islamitische vertellingen on<strong>de</strong>r het tapijt geveegd<br />

wor<strong>de</strong>n. Een profeet kan immers niet zondigen. Juist door <strong>de</strong> aanpassingen wordt het een verhaal waar<strong>van</strong><br />

het publiek zowel kan huiveren als genieten; prediking en volksvermaak.<br />

Karel Steenbrink heeft twee bijdragen geleverd. In <strong>de</strong> eerste laat hij zien hoe <strong>de</strong> koranpassages over <strong>de</strong><br />

profeet Noach die weerstand on<strong>de</strong>rvond toen hij <strong>de</strong> ene God predikte, <strong>de</strong> moeilijkhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong><br />

70<br />

Uitgelezen


Mohammed toen hij als profeet opstond, weerspiegelen. Steenbrink vertelt meteen ook hoe zijn uitleg<br />

in Indonesië ont<strong>van</strong>gen werd.<br />

Zijn twee<strong>de</strong> bijdrage is een weergave <strong>van</strong> zijn afscheidsre<strong>de</strong> als hoogleraar waarin hij <strong>de</strong> historischkritische<br />

metho<strong>de</strong> loslaat op <strong>de</strong>len in <strong>de</strong> Koran die over Mozes gaan. Hieruit blijkt dat <strong>de</strong> Koran niet<br />

alleen put uit <strong>de</strong> Bijbel en <strong>de</strong> Talmoed, maar ook uit een arsenaal <strong>van</strong> mon<strong>de</strong>linge overleveringen. Hij<br />

besluit dat Mozes een belangrijke verbinding kan vormen tussen <strong>de</strong> drie religieuze tra<strong>dit</strong>ies, omdat<br />

Mozes een migrant was en <strong>van</strong> religieus standpunt wist te veran<strong>de</strong>ren.<br />

'De' Islam wordt <strong>van</strong>daag al te vaak in verband gebracht met geweld. Harry Mintjes moet zich in zijn<br />

bijdrage over Saul baseren op slechts één passage waarin <strong>de</strong>ze koning in <strong>de</strong> Koran voorkomt. Toch acht<br />

hij wat er verteld wordt over Saul <strong>van</strong> cruciaal belang in <strong>de</strong> ook actuele gedachtewisseling over het<br />

gebruik <strong>van</strong> geweld en <strong>de</strong> zogenaam<strong>de</strong> 'rechtvaardige oorlog'.<br />

De islamitische geleer<strong>de</strong> Bunyamin Duran beschrijft <strong>de</strong> wijze koning Salomo. Verzen uit <strong>de</strong> Koran<br />

wor<strong>de</strong>n geciteerd waarin Salomo voorkomt als hij <strong>de</strong> koningin <strong>van</strong> Saba ontmoet en haar als gelijke<br />

beschouwt, maar ook een Salomo die nauwe relaties met mieren, paar<strong>de</strong>n, vogels en planten on<strong>de</strong>rhoudt.<br />

Salomo, zo laat Duran zien, kan een mo<strong>de</strong>l zijn voor gelovigen dat hen aanzet om zich op <strong>de</strong><br />

schoonheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> schepping en <strong>de</strong> meest alledaagse dingen te concentreren en daardoor op God.<br />

De laatste bijdrage gaat over Jona en is <strong>van</strong> <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> Gé Speelman, docente godsdienstwetenschappen.<br />

Zij vergelijkt hoe Jona naar voren komt in <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> tra<strong>dit</strong>ies en stelt zich dan <strong>de</strong> vraag of Jona<br />

een voorbeeld kan zijn voor gelovigen. Al zoekend op het internet leest zij hoe Jona een mo<strong>de</strong>rne<br />

i<strong>de</strong>ntificatiefiguur kan zijn, zowel als het gaat om hoe het wèl, als hoe het niet moet. Een verhaal dat<br />

zegt dat mensen zich niet hoeven neer te leggen bij een onafwendbaar noodlot.<br />

Jammer dat hier en daar <strong>de</strong> corrector wat spellingsfouten heeft laten staan en dat er wat inconsequenties<br />

in het notenapparaat <strong>van</strong> enkele bijdragen voorkomen. Maar oprecht: een bun<strong>de</strong>l om aan te<br />

bevelen, vol menselijke en won<strong>de</strong>rlijke verhalen die ogen kunnen openen voor tra<strong>dit</strong>ies die misschien<br />

<strong>de</strong> onze niet zijn, maar die verteld wor<strong>de</strong>n om mee te leven.<br />

Frank <strong>van</strong> Gerven<br />

J. GELDHOF, Geloof - Systeem - Verwon<strong>de</strong>ring. Kennismaken met<br />

theologie, NV Uitgeverij Altiora Averbo<strong>de</strong>, 2007.<br />

Uitgelezen<br />

Joris Geldhof is theoloog en docent aan <strong>de</strong> faculteit Godgeleerdheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> KU Leuven. Hij schrijft <strong>de</strong>ze<br />

inleiding in <strong>de</strong> theologiebeoefening als een essay. Dat verklaart misschien <strong>de</strong> vrije toon <strong>van</strong> het hele<br />

werk. Het kan goed dienst doen als een inleiding voor stu<strong>de</strong>nten, maar ook voor an<strong>de</strong>ren die nog niet<br />

zo vertrouwd zijn met <strong>de</strong> eigenheid <strong>van</strong> het theologische <strong>de</strong>nken. De auteur staat dui<strong>de</strong>lijk in <strong>de</strong> christelijke,<br />

gelovige tra<strong>dit</strong>ie en hij ver<strong>de</strong>digt die zon<strong>de</strong>r in ou<strong>de</strong> apologetiek te vervallen. Wel is het jammer<br />

dat hij ervoor gekozen heeft geen notenapparaat toe te voegen. In een nawoord verwijst hij wat<br />

summier naar <strong>de</strong> geleer<strong>de</strong>n naar wie hij geluisterd en <strong>de</strong> geleer<strong>de</strong> werken waaruit hij geput heeft.<br />

In een overzichtelijke inleiding verklaart hij <strong>de</strong> drie kernwoor<strong>de</strong>n uit <strong>de</strong> titel. Een goe<strong>de</strong> en oprechte<br />

theologiebeoefening kan geen <strong>van</strong> <strong>de</strong> drie pijlers veronachtzamen, want dan zou men <strong>de</strong> takken waarop<br />

het godgeleer<strong>de</strong> <strong>de</strong>nken rust, afzagen. Hij pleit voor een evenwichtige manier <strong>van</strong> reflecteren. Theologie<br />

is “<strong>van</strong>, over en tot God spreken en <strong>de</strong>nken” (p. 72). Het begrip 'systeem' staat niet voor niets tussen <strong>de</strong><br />

begrippen 'geloof' en verwon<strong>de</strong>ring' in.<br />

Het eerste <strong>de</strong>el 'Rondom <strong>de</strong> theologie' begint met een beschrijving <strong>van</strong> ervaren wantrouwen tegenover<br />

<strong>de</strong> theologie. Daar legt Geldhof op een originele manier vormen en bronnen <strong>van</strong> ervaren vertrouwen<br />

naast. Nadrukkelijk plaatst hij <strong>de</strong> theoloog in het moeilijke, maar vruchtbare spanningsveld tussen<br />

geloof, cultuur en samenleving.<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3771


In het twee<strong>de</strong> <strong>de</strong>el 'Binnenin <strong>de</strong> theologie' beschrijft hij manieren <strong>van</strong> 'over God spreken', vindplaatsen<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> theologie en <strong>de</strong> eigen werkwijzen die <strong>de</strong> theologiebeoefening hanteert. Dit doet hij aan <strong>de</strong> hand<br />

<strong>van</strong> vijf polaire begrippenparen: <strong>de</strong>scriptief en normatief; a priori en a posteriori; narratief en <strong>de</strong>monstratief;<br />

analytisch en synthetisch; empirisch en visionair.<br />

In <strong>dit</strong> overzichtelijke en doorwrochte ge<strong>de</strong>elte legt hij een <strong>de</strong>gelijke basis voor theologiebeoefening.<br />

Van daaruit bekijkt hij <strong>de</strong> opdrachten die <strong>de</strong> theologie zichzelf moet stellen en gaat hij uitvoerig in op<br />

verschillen<strong>de</strong> stijlen binnen <strong>de</strong> theologie en ziet hij vijf 'partners' met wie <strong>de</strong> theologie moet samenwerken:<br />

<strong>de</strong> filosofie, <strong>de</strong> taal- en tekststudie, <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis, <strong>de</strong> religiewetenschap en menswetenschappen<br />

als <strong>de</strong> pedagogie, <strong>de</strong> psychologie en <strong>de</strong> sociologie, die hij on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> wel heel bre<strong>de</strong> term 'therapie'<br />

eigenlijk te beknopt beschrijft.<br />

Een pleidooi voor sensitiviteit en voor een evenwichtig én gedreven spreken vormt het besluit <strong>van</strong> het<br />

werk. Jammer is dat juist in <strong>dit</strong> laatste ge<strong>de</strong>elte nogal wat fouten tegen zinsbouw en spelling voorkomen,<br />

alsof <strong>de</strong> corrector daar geen tijd meer had. Misschien dat potentiële lezers wat afgeschrikt<br />

wor<strong>de</strong>n om opnieuw een studieuze inleiding te gaan lezen. Maar dank zij <strong>de</strong> overzichtelijkheid en vaak<br />

originele invalshoeken is <strong>dit</strong> werk goed leesbaar en ook voor <strong>de</strong> 'afgestu<strong>de</strong>er<strong>de</strong>' theoloog geen<br />

overbodige kost.<br />

Frank <strong>van</strong> Gerven<br />

J. AGTEN, E. HERREBOSCH, K. VERDUYN & L. VERVOORT,<br />

Bibliodrama begelei<strong>de</strong>n - Wegwijzers voor <strong>de</strong> praktijk, Uitgeverij Garant,<br />

Antwerpen/Apeldoorn, 219 p.<br />

De opleiding Bibliodrama & Religieuze verhalen in beweging bestaat in Vlaan<strong>de</strong>ren 15 jaar. Tijd, von<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong> oplei<strong>de</strong>rs, om hun praktijkervaringen te bun<strong>de</strong>len, temeer omdat <strong>de</strong> interesse in het speels en nietmoraliserend<br />

omgaan met <strong>de</strong> bijbel stijgt. Enerzijds hopen <strong>de</strong> auteurs met hun boek een on<strong>de</strong>rbouw<strong>de</strong><br />

visie te geven op wat bibliodrama nu juist is voor al wie (kritisch) geïnteresseerd is, an<strong>de</strong>rzijds willen ze<br />

ook tegemoet komen aan <strong>de</strong> vraag <strong>van</strong> ou<strong>de</strong> en nieuwe cursisten die 'bij' willen blijven met <strong>de</strong><br />

ontwikkelingen in bibliodramaland. Naar mijn mening slagen ze glansrijk in bei<strong>de</strong> doelstellingen.<br />

Het boek is hel<strong>de</strong>r gestructureerd in drie grote <strong>de</strong>len: Wat is bibliodrama ? Hoe speel en begeleid je het?<br />

Welke concrete werkvormen zijn mogelijk op school en in het pastorale werkveld? De kracht <strong>van</strong> <strong>dit</strong><br />

boek ligt mijns inziens in <strong>de</strong> voortduren<strong>de</strong> zorg voor <strong>de</strong> kwetsbaarheid, <strong>de</strong> individuele ontwikkeling en<br />

het 'weten' <strong>van</strong> <strong>de</strong> bibliodramaspeler. Die speler kruipt in een bijbelse rol die hij graag wil verkennen,<br />

maar tegelijkertijd speelt hij daarin ook zichzelf. Zijn vragen, twijfels, houdingen, wanhoop, perspectieven<br />

en huidige leven zijn mee 'in het spel'. Bijbelverhaal en eigen leven kunnen elkaar daardoor soms<br />

diepgaand ontmoeten. Het vraagt dan ook veel <strong>van</strong> <strong>de</strong> begelei<strong>de</strong>r om recht te doen aan zowel <strong>de</strong><br />

individuele speler, het bijbelverhaal én <strong>de</strong> groep in zijn geheel. Dit praktijkboek geeft dan ook zin in en<br />

zin aan een ge<strong>de</strong>gen opleiding om <strong>de</strong>ze vaardighe<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> vingers te krijgen. Voor pastores die met<br />

groepen werken en graag creatief met (bijbelse) verhalen aan <strong>de</strong> slag willen blijven, is het daarom een<br />

aanra<strong>de</strong>r.<br />

De inleiding is <strong>van</strong> <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> prof. dr. Didier Pollefeyt, godsdienstpedagoog aan <strong>de</strong> faculteit<br />

Godgeleerdheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> KULeuven. In zijn bijdrage - een meerwaar<strong>de</strong> voor het boek ! - schetst hij <strong>de</strong><br />

oorsprong en <strong>de</strong> huidige plaats <strong>van</strong> bibliodrama in <strong>de</strong> nieuwste ontwikkelingen rond geloofscommunicatie<br />

en pleit hij voor een kwaliteitsvolle begeleiding. Moge het dui<strong>de</strong>lijk zijn: bibliodrama lééft in<br />

Vlaan<strong>de</strong>ren.<br />

72<br />

Uitgelezen<br />

Ann Verscuren


Uitgelezen<br />

S. KÖRVER, W. REGOUIN (red.), Professionele begeleiding en spiritualiteit. Pastorale supervisie<br />

na<strong>de</strong>r verkend, Houten, Bohn Stafleu <strong>van</strong> Loghum, 2007, 235 p.<br />

Wie <strong>de</strong>nkt dat een boek over pastorale supervisie slechts voor een klein groepje pastoraalsupervisoren<br />

<strong>van</strong> belang is, heeft het verkeerd voor. Supervisie draagt immers bij aan <strong>de</strong> groei in professionele begeleiding<br />

en spiritualiteit <strong>van</strong> pastores. En daar gaat <strong>dit</strong> boek over. Zowel <strong>de</strong> op<strong>de</strong>ling er<strong>van</strong> in behapbare<br />

artikels als <strong>de</strong> pastorale praktijkverhalen bie<strong>de</strong>n <strong>de</strong> lezer een gevarieer<strong>de</strong> kijk op <strong>de</strong> uitdagingen die<br />

pastores aangaan. Het diepgaan<strong>de</strong> en <strong>de</strong>gelijke boek is opgebouwd uit 11 bijdragen die telkens op een<br />

<strong>de</strong>elaspect <strong>van</strong> pastoraat en supervisie focussen.<br />

Na een nogal ingewikkeld verhaal <strong>van</strong> S. Körver over het verband tussen <strong>de</strong> historische evolutie <strong>van</strong><br />

supervisie en <strong>de</strong> klemtoon die in een bepaald tijdsgewricht al dan niet op <strong>de</strong> persoon <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor<br />

gelegd wordt, schrijft A. Lanser verfrissend over <strong>de</strong> persoon en het levensverhaal. On<strong>de</strong>r het motto "Wie<br />

praat niet graag over zichzelf" schetst zij zowel <strong>de</strong> mogelijkheids¬voorwaar<strong>de</strong>n om zichzelf te ont<strong>de</strong>kken<br />

door erkenning, als <strong>de</strong> noodzaak het eigen verhaal te vertellen als bestaansarticulatie. T. Witkamp<br />

schetst <strong>de</strong> existentiële dimensie <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor. Via een opstapje over <strong>de</strong> normatief-reflectieve professionaliteit<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor, belandt hij bij 'professionele lief<strong>de</strong>' die uitgaat naar <strong>de</strong> mens, als doel op<br />

zichzelf. De integratieve functie <strong>van</strong> spiritualiteit wordt door H. Zock uitgewerkt. Zij laat zien hoe nauw<br />

persoonlijke, spirituele en beroepsmatige ontwikkeling samenhangen. W. Smeets maakt on<strong>de</strong>rscheid<br />

tussen ethiek <strong>van</strong> supervisie, wat eer<strong>de</strong>r slaat op <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> supervisierelatie, en ethiek ín <strong>de</strong><br />

supervisie, te begrijpen als hoe pastores ethisch oor<strong>de</strong>len en pastorale thema's die aan bod komen.<br />

Waarop <strong>de</strong> supervisor moet letten om een valabel rolmo<strong>de</strong>l te zijn, brengt P. Vermeer ter sprake in<br />

'Supervisie als voorbeeldleren'. Door zijn eigen reflecties transparant te communiceren, en door zogenaam<strong>de</strong><br />

kernreflectie (reflectie op i<strong>de</strong>ntiteit en betrokkenheid) op gang te brengen bij <strong>de</strong> supervisant,<br />

biedt <strong>de</strong> supervisor een integrerend mo<strong>de</strong>l voor <strong>de</strong> praktijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor. In zijn bijdrage over omgaan<br />

met machteloosheid focust F. Kruyne op het eigene <strong>van</strong> het pastorale beroep: bij onoplosbaar lij<strong>de</strong>n<br />

aanwezig blijven. De spirituele kwaliteit <strong>van</strong> aanwezigheid biedt <strong>de</strong> meerwaar<strong>de</strong>. Willen pastores zelf<br />

niet opbran<strong>de</strong>n, dan hebben ze wel een dragen<strong>de</strong> gemeenschap nodig. F. <strong>van</strong> Hattum speelt met metaforen:<br />

door <strong>van</strong> positie te wisselen, doet <strong>de</strong> realiteit zich an<strong>de</strong>rs voor. Door vergelijkingen, een <strong>de</strong>tail<br />

naar voor te brengen of een beeld te gebruiken, kan <strong>de</strong> pastor zijn gespreks¬partners helpen zich op<br />

een an<strong>de</strong>re manier met <strong>de</strong> werkelijkheid te verbin<strong>de</strong>n. J. Lap brengt het pijnlijke maar weinig besproken<br />

thema <strong>van</strong> pastores in conflict ter sprake. Sommige pastores mel<strong>de</strong>n zich immers voor supervisie<br />

wanneer hun eigen 'lichtvoetigheid' verlamd dreigt te geraken door 'het zware instituut'. S. Körver staat<br />

stil bij <strong>de</strong> tijdsbeleving in pastoraat en supervisie. Hij laat zien hoe wij gedomineerd wor<strong>de</strong>n door <strong>de</strong><br />

kloktijd, terwijl creatieve antwoor<strong>de</strong>n op trage vragen pas rijpen in verhalen uit <strong>de</strong> tra<strong>dit</strong>ie. Ten slotte<br />

vat W. Regouin het boek samen. Zij merkt op dat in pastoraat en pastorale supervisie heel specifiek met<br />

mensen wordt omgegaan. De <strong>de</strong>skundigheid <strong>van</strong> pastores betreffen<strong>de</strong> <strong>de</strong> existentiële dimensie <strong>van</strong> het<br />

bestaan, hun nadruk op <strong>de</strong> persoon en zijn levensverhaal, oog voor spiritualiteit en ethiek, <strong>de</strong> kwaliteit<br />

<strong>van</strong> pastorale presentie en interventie, kortom <strong>de</strong> beroepsdimensie <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor heeft aan an<strong>de</strong>re<br />

beroepen heel wat te bie<strong>de</strong>n.<br />

Professionele begeleiding en spiritualiteit. Pastorale supervisie na<strong>de</strong>r verkend is prettig uitgegeven:<br />

naast <strong>de</strong> tekst is plaats voor eigen notities. Het is een veelzijdig en boeiend boek dat in het boekenrek<br />

<strong>van</strong> ie<strong>de</strong>re pastorale dienst thuishoort.<br />

Marina Riemslagh<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

3773


74<br />

Twee nieuwe publicaties in <strong>de</strong> reeks<br />

'Leuvense Cahiers voor Praktische Theologie'.<br />

Wie <strong>van</strong> één <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong> titels een boekbespreking wil maken, stuurt een mailtje naar Filip<br />

Zutterman, of neemt contact op met het redactiesecretariaat.<br />

A. LIÉGEOIS (red.), Schroomvol nabij. Pastorale begeleiding bij euthanasie,<br />

Uitgeverij Halewijn, 2008.<br />

Door <strong>de</strong> euthanasiewet komen pastores voor een nieuwe uitdaging te staan: patiënten kunnen<br />

concrete vragen om euthanasie stellen, die in sommige situaties wettelijk gegrond zijn, door <strong>de</strong> arts<br />

of <strong>de</strong> zorgverleners on<strong>de</strong>rsteund wor<strong>de</strong>n, maar niet aanvaardbaar zijn <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> visie <strong>van</strong> <strong>de</strong> kerk of<br />

<strong>de</strong> zorgvoorziening. Om <strong>de</strong>ze nieuwe problematiek te verhel<strong>de</strong>ren en te verdiepen, organiseer<strong>de</strong> het<br />

Aca<strong>de</strong>misch Centrum voor Praktische Theologie <strong>van</strong> <strong>de</strong> K.U.Leuven een studiedag waar<strong>van</strong> <strong>dit</strong> boek<br />

verslag uitbrengt.<br />

In het boek komen heel wat vragen aan bod. Een eerste reeks heeft te maken met euthanasie en <strong>de</strong><br />

euthanasiewet. Hoe kijken christenen aan tegen 'verlossing' uit het lij<strong>de</strong>n en euthanasie? Wat kunnen<br />

ze <strong>de</strong>nken <strong>van</strong> <strong>de</strong> huidige euthanasiewet en <strong>van</strong> <strong>de</strong> 'grijze zone' tussen euthanasie en palliatieve<br />

sedatie of pijnbestrijding? An<strong>de</strong>re vragen focussen op <strong>de</strong> pastorale begeleiding bij euthanasie. Hoe<br />

kunnen pastores patiënten begelei<strong>de</strong>n tussen <strong>de</strong> eerste formulering <strong>van</strong> <strong>de</strong> vraag en <strong>de</strong> eventuele<br />

uitvoering? Wat is <strong>de</strong> plaats <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor in het interdisciplinaire begeleidings-proces? Ten slotte zijn<br />

er ook vragen bij <strong>de</strong> grens <strong>van</strong> het leven. Op welke wijze kunnen pastores gebruik maken <strong>van</strong> rituelen<br />

en sacramenten? Hoe betrekken ze <strong>de</strong> familie? En welke begeleiding bie<strong>de</strong>n ze na het overlij<strong>de</strong>n?<br />

Met bijdragen en getuigenissen <strong>van</strong> Marc Desmet, Bert Van<strong>de</strong>rhaegen, Sabien Hons,<br />

Mieke Van Steelandt, Annick Pollefoort en Dirk Snackaert.<br />

D. POLLEFEYT en E. DE BOECK (red.), Daad-werkelijk. Rituelen en zegeningen<br />

<strong>van</strong>daag, Uitgeverij Halewijn, 2008.<br />

De huidige kerkervaring laat aanvoelen dat naast het aanbod <strong>van</strong> <strong>de</strong> sacramenten, er ruimte nodig is<br />

voor an<strong>de</strong>re rituelen en zegeningen. Mensen verlangen niet naar meer “woor<strong>de</strong>n”, maar wel naar<br />

gebaren en symbolen, spreken<strong>de</strong> zegeningen, waarin zij hun gevoelens tot uitdrukking brengen of<br />

uitgedrukt zien. Er is ongetwijfeld een heropleving <strong>van</strong> spiritualiteit. Maar spiritualiteit vraagt om<br />

structuur. Rituelen en zegeningen kanaliseren het menselijk zoeken en verlangen naar (V)verbon<strong>de</strong>nheid,<br />

zeker op belangrijke levensmomenten <strong>van</strong>af geboorte tot uitvaart.<br />

Hoe kunnen we als pastor met <strong>de</strong> concrete mens of gemeenschap in wisselen<strong>de</strong> levensomstandighe<strong>de</strong>n<br />

op weg gaan om op <strong>dit</strong> zoeken en verlangen naar een meer spreken<strong>de</strong> expressie antwoord te<br />

geven? Hoe zullen onze rituelen en zegeningen ontsnappen aan een verdoken magische bezwering<br />

en hoe kunnen ze uitgroeien tot authentieke vertolking <strong>van</strong> geloofservaring? De bijdragen in <strong>dit</strong> boek<br />

verdui<strong>de</strong>lijken hoe we, doorheen inzichten en praktijkervaring, met nieuwe en tra<strong>dit</strong>ionele zegeningen<br />

en rituelen kunnen omgaan en welk aanbod in <strong>de</strong> huidige kerkbeleving aangewezen lijkt.<br />

Met bijdragen <strong>van</strong> Paul Moyaert, Roger Burggraeve, Ine Van <strong>de</strong>n Eyn<strong>de</strong>,<br />

Marcel Barnard, Goedroen Juchtmans en Anne Van<strong>de</strong>nhoeck.<br />

Uitgelezen


Nieuws<br />

Studiedag: het focusmo<strong>de</strong>l voor pastorale zorg en het management<br />

in <strong>de</strong> gezondheidszorg • vrijdag 29 februari 2008<br />

De 'kleine aula' in Leuven - welbekend bij alle<br />

godsdienstwetenschappers - heet enkel 'kleine<br />

aula' omdat er twee hele grote aula's naast<br />

liggen. Het betekent niet dat er niet veel volk<br />

in kan, of dat er geen grootse dingen kunnen<br />

gebeuren. Dat bewees het Aca<strong>de</strong>misch<br />

Centrum voor Praktische Theologie op haar<br />

jongste studiedag over het focusmo<strong>de</strong>l in <strong>de</strong><br />

gezondheidszorg.<br />

Na een situeren<strong>de</strong> inleiding door Dr. A. Liégeois<br />

nam Dr. K. Vanhaecht (Centrum voor ziekenhuis-<br />

en verpleegwetenschap te Leuven) het<br />

woord. Algauw bleek dat Dr. Vanhaecht een<br />

begenadigd (powerpoint-) presentator is: in<br />

het halfuur dat hem was toegemeten (waarom<br />

zo weinig?) presenteer<strong>de</strong> hij het publiek een<br />

aantal inzichten <strong>van</strong>uit het management<br />

perspectief op <strong>de</strong> gezondheidszorg. Het werd<br />

een stimulerend pleidooi om pastorale zorg op<br />

te nemen in <strong>de</strong> klinische zorgpa<strong>de</strong>n die een<br />

ziekenhuisverblijf tegenwoordig in kwalitatief<br />

goe<strong>de</strong> banen moeten lei<strong>de</strong>n. Enkele uitdagingen<br />

aan het adres <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastor: transparantie<br />

(welke bijdrage/meerwaar<strong>de</strong> heb je geleverd in<br />

het contact met <strong>de</strong> patiënt?), rapportage (waar<br />

en hoe leg je verslag af <strong>van</strong> je werk?), objectiviteit<br />

(staven met cijfermateriaal), kortom:<br />

bewijs je meerwaar<strong>de</strong> en efficiëntie in <strong>de</strong> voorziening!<br />

Expertisenetwerk zorgpastoraat<br />

Op 8 januari 2008 kwam het expertisenetwerk<br />

zorgpastoraat voor <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> keer samen. Een<br />

groepje pastores werkzaam in <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />

en le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> het Aca<strong>de</strong>misch Centrum<br />

voor Praktische Theologie buigen zich samen<br />

over <strong>de</strong> profilering en eigenheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale<br />

zorg in <strong>de</strong> gezondheidszorg. In een eerste<br />

Ik <strong>de</strong>nk dat <strong>de</strong> meeste pastores hier<strong>van</strong> overtuigd<br />

zijn. De vraag is hoe <strong>dit</strong> gerealiseerd<br />

moet wor<strong>de</strong>n. Dr. A. Van<strong>de</strong>nhoeck stel<strong>de</strong> als<br />

repliek op <strong>de</strong>ze vraag het 'focusmo<strong>de</strong>l voor<br />

pastorale zorg' voor. Twee hoogtepunten waren<br />

(1) het mo<strong>de</strong>l voor functionele registratie <strong>van</strong><br />

het pastorale han<strong>de</strong>len, en (2) het 10-stappenplan<br />

om concreet mee aan <strong>de</strong> slag te gaan. Het<br />

leidt geen twijfel dat het focusmo<strong>de</strong>l tegemoet<br />

komt aan veel <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitdagingen waarmee<br />

pastores geconfronteerd wor<strong>de</strong>n. Er is<br />

echter nog veel werk aan <strong>de</strong> winkel vóór <strong>de</strong><br />

vruchten <strong>van</strong> <strong>dit</strong> mo<strong>de</strong>l voelbaar zijn op <strong>de</strong><br />

werkvloer (niet alleen in <strong>de</strong> acute ziekenhuizen<br />

maar ook in <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re sectoren <strong>van</strong> zorg en<br />

welzijn). Een stap in <strong>de</strong> goe<strong>de</strong> richting is alvast<br />

het leertraject dat in 2008-2009 aangebo<strong>de</strong>n<br />

wordt (zie p. 77).<br />

De studienamiddag werd afgesloten met een<br />

(te korte) plenaire discussie, en met <strong>de</strong> voorstelling<br />

<strong>van</strong> het boek Schroomvol nabij.<br />

Pastorale begeleiding bij euthanasie (een<br />

nieuwe publicatie in <strong>de</strong> reeks Cahiers voor<br />

Praktische Theologie). Ik zie vol spanning uit<br />

naar het boek naar aanleiding <strong>van</strong> <strong>de</strong> studiedag<br />

over het focusmo<strong>de</strong>l!<br />

Pieter Van<strong>de</strong>casteele<br />

fase werd geluisterd naar en gereflecteerd over<br />

<strong>de</strong> praktijkverhalen <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>elnemers. De uitdagingen<br />

en vragen wer<strong>de</strong>n in kaart gebracht.<br />

In <strong>de</strong> discussies botsten we algauw op <strong>de</strong> veelheid<br />

aan termen waarmee we onszelf , onze<br />

doelgroep en ons werk benoemen Een begripsverhel<strong>de</strong>ring<br />

- en afbakening drong zich op.<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1 3775


Dit werd het eerste doel <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> bijeenkomst:<br />

een systematische verkenning <strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong><br />

begrippenclusters rond <strong>de</strong> pastor, <strong>de</strong><br />

pastorant en zingeving en spiritualiteit.<br />

Vervolgens gingen we op zoek naar <strong>de</strong> plaats<br />

en i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorale zorg in <strong>de</strong> totale<br />

zorg. De uitwisseling achteraf bracht ons tot<br />

<strong>de</strong> vraag in wat precies <strong>de</strong> pastor en <strong>de</strong> zorg<br />

76<br />

Nieuws<br />

die hij of zij verleent verschillend is <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

an<strong>de</strong>re zorgverleners en hun zorg, en <strong>dit</strong><br />

opnieuw bekeken <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> positie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

pastor, <strong>de</strong> pastorant, <strong>de</strong> relatie tussen bei<strong>de</strong>n,<br />

<strong>de</strong> organisatie en <strong>de</strong> zorgverlening. We zijn er<br />

nog niet uit. Stof genoeg om ver<strong>de</strong>r over na te<br />

<strong>de</strong>nken tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> bijeenkomst.<br />

Frieda Boeykens<br />

De Pastorale Commissie <strong>van</strong> het Caritas Verbond <strong>de</strong>r<br />

Verzorgingsinstellingen lanceert map met Pastorale Adviezen<br />

Eind maart werd met <strong>de</strong> lancering <strong>van</strong> <strong>de</strong> map<br />

met Pastorale Adviezen een lang en vruchtbaar<br />

reflectieproces <strong>van</strong> <strong>de</strong> VVI-subcommissie<br />

'Pastorale zorg in algemene en psychiatrische<br />

ziekenhuizen' afgesloten. De map bevat naast<br />

een om<strong>van</strong>grijke visietekst ook een beknopte<br />

literatuurlijst.<br />

Dat reflectieproces begon <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> noodzaak<br />

naar een he<strong>de</strong>ndaagse visie op pastorale en<br />

levensbeschouwelijke zorg in christelijk geïnspireer<strong>de</strong><br />

ziekenhuizen. De commissie ging aan<br />

het werk en ontwikkel<strong>de</strong> een werktekst die<br />

voortdurend werd afgetoetst met ervaringen<br />

<strong>van</strong> op <strong>de</strong> werkvloer en met rele<strong>van</strong>te vakliteratuur.<br />

Op 12 september 2006 werd een<br />

'breed beraad' georganiseerd, om <strong>de</strong> werktekst<br />

voor te leggen aan een <strong>de</strong>legatie experten ter<br />

zake. Naast directiele<strong>de</strong>n <strong>van</strong> algemene en<br />

psychiatrische ziekenhuizen wer<strong>de</strong>n ook vicarissen<br />

uitgenodigd, en natuurlijk ook <strong>de</strong> pastores<br />

zelf. Op die manier werd een open dynamiek<br />

gecreëerd zodat alle belanghebben<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

werktekst kon<strong>de</strong>n bespreken en waar nodig<br />

wijzigingen kon<strong>de</strong>n voorstellen. De commissie<br />

verzamel<strong>de</strong> alle nieuwe 'input' <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze<br />

bijzon<strong>de</strong>r geslaag<strong>de</strong> dag en herwerkte <strong>de</strong> visie-<br />

tekst aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> <strong>de</strong> talrijke belangrijke<br />

suggesties. In het najaar <strong>van</strong> 2007 werd <strong>de</strong><br />

visietekst besproken op <strong>de</strong> sectorale bestuurscolleges<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> algemene ziekenhuizen en <strong>van</strong><br />

geestelijke gezondheidszorg. De visietekst<br />

werd goedgekeurd door <strong>de</strong> Raad <strong>van</strong> Bestuur<br />

<strong>van</strong> het VVI. Vandaag vindt <strong>de</strong>ze dynamiek <strong>van</strong><br />

openheid en reflectie haar bekroning met <strong>de</strong><br />

lancering <strong>van</strong> <strong>de</strong> map met Pastorale Adviezen.<br />

De map met Pastorale Adviezen wordt in tweevoud<br />

naar alle ziekenhuizen gestuurd. Een<br />

exemplaar voor <strong>de</strong> directie, en een exemplaar<br />

voor <strong>de</strong> hoofdpastor <strong>van</strong> <strong>de</strong> voorziening. Met<br />

<strong>de</strong>ze dubbele verspreiding hopen we <strong>de</strong><br />

dialoog over <strong>de</strong> visietekst en <strong>de</strong> adviezen op<br />

gang te brengen en te stimuleren. Twee adviezen<br />

die in het recente verle<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> commissie<br />

ontwikkeld wer<strong>de</strong>n, vin<strong>de</strong>n hun plaats in <strong>de</strong><br />

map. Toekomstige adviezen zullen op <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />

wijze tot stand komen, ter goedkeuring voorgelegd<br />

wor<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> Raad <strong>van</strong> Bestuur <strong>van</strong><br />

het VVI, en dan in tweevoud naar het ziekenhuis<br />

gestuurd wor<strong>de</strong>n.<br />

Pieter Van<strong>de</strong>casteele


Aankondigingen<br />

Studiedag VVKHO: Tussen zicht en inzicht.<br />

Bruggen bouwen tussen professioneel kijken en ethisch kijken<br />

Deze VVKHO-studiedag wil <strong>de</strong> band tussen een professionele kijk en een ethische kijk belichten, aanhalen<br />

en versterken. Zij wil hierbij inspiratie geven aan docenten, stageverantwoor<strong>de</strong>lijken, verantwoor<strong>de</strong>lijken<br />

on<strong>de</strong>rwijsvernieuwing e.a. die met <strong>de</strong>ze zienswijzen in aanraking komen. Ze wil tevens blikverruimend<br />

en on<strong>de</strong>rsteunend zijn voor <strong>de</strong> leidinggeven<strong>de</strong> die een ethische gevoeligheid daadwerkelijk wil concretiseren<br />

in zijn beleidsvoering.<br />

De leidinggeven<strong>de</strong> kan zijn organisatie met verschillen<strong>de</strong> ogen bekijken (economisch, relationeel , organisatorisch,…).<br />

Het is weinig verwon<strong>de</strong>rlijk dat een ethische blik een eigen belichting <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatorische<br />

realiteit kan bie<strong>de</strong>n. De kunst bestaat er in om <strong>de</strong> ethische kijk (ver<strong>de</strong>r) te ontwikkelen en te<br />

veruitwendigen in een coherent beziel(en)d beleid.<br />

• Sprekers: Jos Kayaerts (Siemens), Susan Langenberg (Diversity), Tjeu <strong>van</strong> <strong>de</strong>n Berk (KTU Utrecht), Linus<br />

Vanlaere (GVO vzw)<br />

• Locatie: Katholieke Hogeschool Limburg, Departement Gezondheidszorg, Ou<strong>de</strong> Luikerbaan 79, 3500<br />

Hasselt<br />

• Datum: 13 mei 2008, <strong>van</strong> 9u tot 16u30<br />

• Meer informatie: Johannes Claeys en Kris Vanspeybroeck, stafme<strong>de</strong>werkers VVKHO,<br />

tel. 02 529 04 19, e-mail: Johannes.Claeys@vsko.be of Kris.Vanspeybroeck@vsko.be.<br />

Studiedagen <strong>van</strong> het Aca<strong>de</strong>misch Centrum voor Praktische Theologie<br />

• Christen wor<strong>de</strong>n vieren. Over <strong>de</strong> liturgie <strong>van</strong> volwasseneninitiatie - 16 april 2008<br />

• Perspectieven op <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> parochie-assistenten en pastoraal werk(st)ers in het<br />

territoriale pastoraat - 21 mei 2008<br />

Leertraject: Het focusmo<strong>de</strong>l voor pastorale zorg in <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />

In het aca<strong>de</strong>miejaar 2008-2009 biedt het Aca<strong>de</strong>misch Centrum voor Praktische Theologie een nieuw<br />

leertraject aan, bedoeld voor pastores die professioneel werken in <strong>de</strong> gezondheidszorg en minimaal over<br />

twee jaar werkervaring beschikken.<br />

Het doel <strong>van</strong> <strong>dit</strong> vormingsaanbod is om aan pastores een mo<strong>de</strong>l aan te reiken tot ver<strong>de</strong>re<br />

professionalisering en integratie in <strong>de</strong> instelling. Het mo<strong>de</strong>l combineert pastorale diagnostiek met resultaatgericht<br />

han<strong>de</strong>len. Pastores wor<strong>de</strong>n aangespoord een spiritueel profiel op te maken <strong>van</strong> patiënten,<br />

cliënten of bewoners. Tegelijk wor<strong>de</strong>n ze door het mo<strong>de</strong>l uitgedaagd om met hun bezoek een verschil<br />

te maken in <strong>de</strong> zorg voor <strong>de</strong> patiënt, cliënt of bewoner en om <strong>dit</strong> verschil te kunnen verwoor<strong>de</strong>n.<br />

Het focusmo<strong>de</strong>l richt zich op het on<strong>de</strong>rsteunen en ver<strong>de</strong>r ontwikkelen <strong>van</strong> <strong>de</strong> professionaliteit <strong>van</strong> pastores.<br />

Dit gebeurt op twee wijzen. Het focusmo<strong>de</strong>l maakt pastores meer bewust <strong>van</strong> hun eigen specificiteit<br />

in <strong>de</strong> zorg én geeft hen een taal om met zorgverleners en beleidsverantwoor<strong>de</strong>lijken hierover in<br />

dialoog te tre<strong>de</strong>n. Rekening hou<strong>de</strong>nd met het beroepsgeheim, kan aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> het mo<strong>de</strong>l functioneel<br />

geregistreerd wor<strong>de</strong>n in patiëntendossiers.<br />

Meer info bij Frieda Boeykens<br />

Aca<strong>de</strong>misch Centrum voor Praktische Theologie<br />

tel. +32 (0)16- 32 84 67 of e-mail: Frieda.Boeykens@theo.kuleuven.be<br />

De fol<strong>de</strong>r vindt u op http://www.kuleuven.be/thomas/pastoraal/vormingsaanbod/#vorming<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1 3777


Vacatures gevraagd<br />

Hebt u een openstaan<strong>de</strong> vacature voor een betrekking in het pastorale werkveld? Bent u op<br />

zoek naar een pastor voor uw voorziening?<br />

Pastorale Perspectieven helpt u ver<strong>de</strong>r in uw zoektocht!<br />

Stuur een korte beschrijving <strong>van</strong> <strong>de</strong> vacature met alle noodzakelijke informatie naar <strong>de</strong><br />

redactie en wij publiceren uw vacature - gratis - in het eerstvolgen<strong>de</strong> <strong>nummer</strong>.<br />

Op die manier bereikt u meteen hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n mogelijke kandidaten en tal <strong>van</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijken<br />

in on<strong>de</strong>rwijs en vorming <strong>van</strong> pastores.<br />

De volgen<strong>de</strong> Pastorale Perspectieven verschijnt in eind juni.<br />

Daarom ont<strong>van</strong>gen wij <strong>de</strong> vacature graag voor 1 juni.<br />

Mailen naar pn@caritas.be !<br />

Halftijds Ziekenhuispastor<br />

in het regionaal ziekenhuis Sint-Trudo te Sint-Trui<strong>de</strong>n<br />

• Voor onmid<strong>de</strong>llijke indiensttreding<br />

• Contract <strong>van</strong> onbepaal<strong>de</strong> duur<br />

• Loonsvoorwaar<strong>de</strong>n: ziekenhuisbarema met extralegale voor<strong>de</strong>len<br />

• Taken: Samen met <strong>de</strong> collega-pastor staat u in voor <strong>de</strong> individuele en gemeenschappelijke<br />

pastorale begeleiding <strong>van</strong> patiënten en familie. U werkt concreet mee aan <strong>de</strong> christelijke<br />

i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> instelling, steunend op het katholiek geloof. Naast het voorgaan in<br />

gebedsdiensten en liturgische vieringen, leidt u <strong>de</strong> pastorale stuurgroep om <strong>de</strong> humane en<br />

christelijke waar<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> dagelijkse patiëntenzorg en <strong>de</strong> samenwerking on<strong>de</strong>r alle me<strong>de</strong>werkers<br />

volle kansen te geven.<br />

• Voorwaar<strong>de</strong>n qua profiel :<br />

- Competent (<strong>de</strong>skundig, vakkundig, professioneel) en zorgzaam<br />

(met een hart voor <strong>de</strong> patiënt en collega's)<br />

- priester, geestelijke of leek met pastoraal-theologische opleiding<br />

- e<strong>van</strong>gelisch bewogen en kerkelijk verbon<strong>de</strong>n<br />

- kennis <strong>van</strong> <strong>de</strong> welzijns- en social-profitsector<br />

- vaardig om geloofsovertuiging en spiritualiteit <strong>van</strong> zieken te beluisteren, te bevragen,<br />

te verhel<strong>de</strong>ren en te dui<strong>de</strong>n<br />

- bekwaam tot samenwerking met an<strong>de</strong>re zorgverleners en vrijwilligers<br />

- vaardig om me<strong>de</strong>werkers te motiveren m.b.t. <strong>de</strong> pastorale zorg<br />

- bereid tot weekendwerk en <strong>de</strong>elname aan permanentie<br />

• Meer info bij Mevr. Ma<strong>de</strong>leine Burghoorn, ziekenhuispastor (tel. 011/ 69 91 45)<br />

• Kandidatuurstelling: via website www.sint-trudo.be, via e-mail: jobs@rzst.be<br />

(met ref. PC/HRM/20080225) of via <strong>de</strong> personeelsdienst (tel. 011 / 69 90 29).<br />

78<br />

Vacature


Over <strong>de</strong> grenzen<br />

Pastoraat in <strong>de</strong> gezondheidszorg in<br />

<strong>de</strong> Europese gemeenschap:<br />

het Verenigd Koninkrijk Anne Van<strong>de</strong>nhoeck<br />

Religie en gezondheidszorg<br />

Een geografische opfrissing leert dat het<br />

Verenigd Koninkrijk bestaat uit Engeland,<br />

Schotland, Wales en Noord-Ierland. Alles te<br />

samen wonen er zo'n 60 miljoen mensen<br />

waar<strong>van</strong> 53 % zich christen noemt (<strong>de</strong><br />

meer<strong>de</strong>rheid is anglicaans), 3% is moslim en<br />

23% zegt tot geen enkele religie te behoren.<br />

Ver<strong>de</strong>r zijn er nog kleinere groepen <strong>van</strong> hindoes,<br />

boeddhisten, jo<strong>de</strong>n, enzovoort. De<br />

Church of England, die zich in 1534<br />

afscheur<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> katholieke kerk, vormt<br />

met verschillen<strong>de</strong> protestantse kerken <strong>de</strong><br />

Anglican Communion. Daartoe behoren<br />

on<strong>de</strong>rmeer <strong>de</strong> Church of Wales, <strong>de</strong> Church<br />

of Scotland en <strong>de</strong> Church of Northern<br />

Ireland. Ze werken zelfstandig, maar aanvaar<strong>de</strong>n<br />

het gezag <strong>van</strong> <strong>de</strong> Archbishop of<br />

Canterbury.<br />

Het gezondheidssysteem in het Verenigd<br />

Koninkrijk wordt geregeld door <strong>de</strong> staat. De<br />

National Health Service (NHS) krijgt een<br />

budget <strong>van</strong> <strong>de</strong> regering waarmee het <strong>de</strong><br />

gezondheidszorg organiseert. Ie<strong>de</strong>reen heeft<br />

recht op gezondheidszorg ook al betaalt<br />

men geen verzekering of bijdrage. Elke<br />

inwoner krijgt een General Practitioner<br />

toegewezen, een soort <strong>van</strong> huisarts die eerstelijns<br />

zorg toedient en eventueel doorverwijst<br />

naar een specialist. Er is dus geen vrije<br />

artsenkeuze. De besparingen op <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />

on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> regering Thatcher hebben<br />

echter gezorgd voor een afbouw <strong>van</strong> het<br />

aantal bed<strong>de</strong>n en gezondheidscentra. Reken<br />

hierbij <strong>de</strong> geldopslokken<strong>de</strong> bureaucratisering<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> NHS en <strong>de</strong> na<strong>de</strong>len <strong>van</strong> het gezondheidssysteem<br />

in het Verenigd Koninkrijk<br />

wor<strong>de</strong>n algauw dui<strong>de</strong>lijk: overbevolkte af<strong>de</strong>lingen,<br />

lange wachtlijsten, te weinig<br />

investeringen in <strong>de</strong> technologie en logistiek<br />

<strong>van</strong> gezondheidsvoorzieningen en een<br />

tekort aan verpleegkundigen die on<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

gegeven omstandighe<strong>de</strong>n willen werken.<br />

Gegoe<strong>de</strong> mensen nemen een privéverzekering<br />

waardoor ze zon<strong>de</strong>r wachtlijsten bij<br />

specialisten naar keuze en in privéklinieken<br />

terecht kunnen.<br />

Naam<br />

Spirituele zorg gebeurt in het Verenigd<br />

Koninkrijk door chaplains. Net zoals <strong>de</strong> term<br />

geestelijk verzorger in Ne<strong>de</strong>rland staat voor<br />

begelei<strong>de</strong>rs uit verschillen<strong>de</strong> levensbeschou-<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1 3779


welijke stromingen, is chaplain eenzelf<strong>de</strong><br />

soort verzamelnaam in het Verenigd<br />

Koninkrijk. Met <strong>dit</strong> verschil dat een humanist<br />

in principe geen chaplain kan genoemd<br />

wor<strong>de</strong>n1 . Ook in <strong>de</strong> Verenig<strong>de</strong> Staten wordt<br />

het woord chaplain gereserveerd voor begelei<strong>de</strong>rs<br />

uit religieuze levensbeschouwelijke<br />

tra<strong>dit</strong>ies.<br />

Beroepsverenigingen<br />

Er bestaan verschillen<strong>de</strong> beroepsverenigingen<br />

voor chaplains in het Verenigd<br />

Koninkrijk. Het doelpubliek is dan ook groot.<br />

Er zijn bijvoorbeeld alleen al 425 full time en<br />

3000 part time chaplains <strong>van</strong> Anglicaanse<br />

oorsprong. De beroepsverenigingen zijn<br />

meestal verbon<strong>de</strong>n met een bepaald <strong>de</strong>el<br />

<strong>van</strong> het land, met een bepaal<strong>de</strong> religie of<br />

richten zich op een groep chaplains met een<br />

specifiek werkgebied. Zo is er <strong>de</strong> Association<br />

of Hospice and Palliative Care Chaplains,<br />

een organisatie voor chaplains die werkzaam<br />

zijn op palliatieve af<strong>de</strong>lingen of in<br />

hospices. De vereniging telt 140 le<strong>de</strong>n en<br />

werkt niet alleen aan professionaliteit voor<br />

haar le<strong>de</strong>n, maar initieert ook vorming<br />

opdat alle zorgverleners competenties voor<br />

spirituele zorg zou<strong>de</strong>n verwerven. De grootste<br />

beroepsvereniging is <strong>de</strong> College of Health<br />

Care Chaplains met 1000 le<strong>de</strong>n. Ze overkoepelt<br />

<strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> lands<strong>de</strong>len <strong>van</strong> het<br />

Verenigd Koninkrijk en werkt op nationaal<br />

en lokaal vlak. Vermel<strong>de</strong>nswaard is ook <strong>de</strong><br />

Multifaith Group for Healthcare Chaplains.<br />

Deze vereniging, bestaan<strong>de</strong> uit chaplains<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> negen grote wereldgodsdiensten, wil<br />

80<br />

Over <strong>de</strong> grenzen<br />

het interreligieus werken in <strong>de</strong> spirituele<br />

zorg in <strong>de</strong> UK promoten. Ze organiseert<br />

vormingen opdat chaplains <strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong><br />

religies elkaar zou<strong>de</strong>n begrijpen en beter<br />

samenwerken. Ze geeft tevens advies aan <strong>de</strong><br />

NHS rond interreligieuze zorg in <strong>de</strong> gezondheidszorg.<br />

Alle beroepsverenigingen hebben gemeen<br />

dat ze streven naar professionaliteit in het<br />

werk <strong>van</strong> <strong>de</strong> chaplain. Daartoe maken ze<br />

'standards' waaraan spirituele zorg moet<br />

beantwoor<strong>de</strong>n om kwalitatief goed te zijn.<br />

De drie grootste beroepsverenigingen hebben<br />

zich samen gezet achter een gedragsco<strong>de</strong><br />

voor chaplains2 . Alle beroepsverenigingen<br />

zijn er op uit om kwaliteitsvolle praktijk en<br />

professionaliteit te bevor<strong>de</strong>ren, chaplains<br />

daarin te on<strong>de</strong>rsteunen, spirituele zorg te<br />

promoten en te integreren in <strong>de</strong> totaalzorg.<br />

Beroepsverenigingen in het Verenigd<br />

Koninkrijk on<strong>de</strong>rhou<strong>de</strong>n een band met <strong>de</strong><br />

kerk- of geloofgemeenschappen <strong>van</strong> hun<br />

le<strong>de</strong>n en tre<strong>de</strong>n in naam <strong>van</strong> <strong>de</strong> chaplains<br />

op in on<strong>de</strong>rhan<strong>de</strong>lingen met <strong>de</strong> NHS. Ze<br />

werken tevens aan een wettelijke erkenning<br />

<strong>van</strong> het beroep <strong>van</strong> chaplain in <strong>de</strong> gezondheidszorg.<br />

Uitdagingen<br />

Het Verenigd Koninkrijk is in Europa het<br />

<strong>de</strong>r<strong>de</strong> land met het grootst aantal immigranten.<br />

Ongeveer 200.000 mensen per jaar<br />

verhuizen naar het Verenigd Koninkrijk. De<br />

grootste groep immigranten zijn moslims.<br />

De laatste jaren zijn het vooral Oost-<br />

1 Er zijn natuurlijk wel humanisten in <strong>de</strong> UK. Ze wensen zelf niet <strong>de</strong> naam chaplain te dragen en wor<strong>de</strong>n op weinig plaatsen ingeschakeld<br />

in <strong>de</strong> spirituele zorg.<br />

2 http://www.sach.org.uk/co<strong>de</strong>nov05.<strong>pdf</strong>


Europeanen die <strong>de</strong> oversteek wagen. De religieuze<br />

verschuivingen door allochtonen en<br />

het groter wor<strong>de</strong>nd aantal autochtonen die<br />

niet tot een religie behoren, hebben hun<br />

invloed op <strong>de</strong> uittekening en organisatie <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> spirituele zorg. Naamsveran<strong>de</strong>ringen<br />

voor diensten in voorzieningen zijn<br />

frequent. Van pastoral care of religious care<br />

naar spiritual care. Meer en meer stellen <strong>de</strong><br />

grote beroepsverenigingen dat chaplains<br />

ook spirituele zorg verlenen aan mensen die<br />

niet tot een religieuze gemeenschap behoren.<br />

De verenigingen geven in beleid en vorming<br />

ruim aandacht aan spirituele zorg voor<br />

mensen uit an<strong>de</strong>re culturen en religies dan<br />

het christendom. Zo is imam Yunus<br />

Dudhwala, <strong>de</strong> eerste moslim chaplain die<br />

hoofd is <strong>van</strong> een dienst voor spirituele zorg<br />

in een groot ziekenhuis.<br />

De grootste uitdaging voor chaplains in het<br />

Verenigd Koninkrijk ligt momenteel in <strong>de</strong><br />

strenger wor<strong>de</strong>n<strong>de</strong> regels rond <strong>de</strong> bescherming<br />

<strong>van</strong> informatie. De regering besliste<br />

dat chaplains alleen <strong>de</strong> naam en <strong>de</strong> religie<br />

<strong>van</strong> een patiënt mogen kennen als <strong>de</strong>ze uitdrukkelijk<br />

toestemming heeft gegeven om<br />

<strong>de</strong>ze info met <strong>de</strong> chaplain te <strong>de</strong>len. De regering<br />

baseert zich daarvoor op <strong>de</strong> richtlijn<br />

<strong>van</strong> het Europese Parlement (richtlijn<br />

95/46/EC, artikel 8.3 <strong>van</strong> 24 oktober 19953 ).<br />

De richtlijn is opgesteld om <strong>de</strong> privacy <strong>van</strong><br />

individuen te beschermen. Daartoe geeft <strong>de</strong><br />

EU aanbevelingen rond het gebruik <strong>van</strong> persoonlijke<br />

informatie. De regering baseer<strong>de</strong><br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1<br />

Over <strong>de</strong> grenzen<br />

zich hierop om <strong>de</strong> UK Data Protection wet in<br />

het leven te roepen. De huidige interpretatie<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze wet door <strong>de</strong> NHS stelt dat <strong>de</strong><br />

religieuze overtuiging <strong>van</strong> een patiënt<br />

gevoelige informatie is die alleen door een<br />

ziekenhuis kan ontsloten wor<strong>de</strong>n als <strong>de</strong><br />

patiënt hiermee uitdrukkelijk instemt.<br />

Hiermee zegt <strong>de</strong> overheid dat het gebruik<br />

<strong>van</strong> informatie over patiënten door<br />

chaplains <strong>van</strong> een an<strong>de</strong>re or<strong>de</strong> is dan het<br />

gebruik <strong>van</strong> informatie door artsen en<br />

verpleegkundigen. An<strong>de</strong>rs gezegd, chaplains<br />

gebruiken <strong>de</strong> informatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt niet<br />

voor medische zorg en dus geldt voor hen <strong>de</strong><br />

uitzon<strong>de</strong>ring niet op <strong>de</strong> expliciete toestemming<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt die gemaakt wordt voor<br />

verzorgend personeel. Dit heeft verregaan<strong>de</strong><br />

gevolgen voor het werk, maar ook <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong><br />

visie op wat zorg is, baart onrust.<br />

Op <strong>dit</strong> moment zijn <strong>de</strong> chaplains in gesprek<br />

met afgevaardig<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> NHS en <strong>de</strong> regering,<br />

om gesteund door informatie <strong>van</strong><br />

collega's uit an<strong>de</strong>re Europese lan<strong>de</strong>n, <strong>de</strong>ze<br />

interpretatie te wijzigen.<br />

Meteen is een an<strong>de</strong>r spanningsveld betre<strong>de</strong>n:<br />

<strong>de</strong> relatie tussen chaplains, geloofsgemeenschappen<br />

en <strong>de</strong> NHS. De meeste chaplains<br />

wor<strong>de</strong>n betaald door <strong>de</strong> NHS. De afhankelijkheid<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> NHS is niet steeds even<br />

gelukkig, zoals <strong>de</strong> interpretatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> privacy<br />

<strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt aantoont. Dat blijkt eveneens<br />

wanneer <strong>de</strong> financiële moeilijkhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

NHS maken dat een aantal chaplaincy<br />

services moeten inkrimpen. De spanning<br />

3 http://www.cdt.org/privacy/eudirective/EU_Directive_.html#HD_NM_11: “Paragraph 1 shall not apply where processing of the<br />

data is required for the purposes of preventive medicine, medical diagnosis, the provision of care or treatment or the management<br />

of health-care services, and where those data are processed by a health professional subject un<strong>de</strong>r national law or rules<br />

established by national competent bodies to the obligation of professional secrecy or by another person also subject to an equivalent<br />

obligation of secrecy.”<br />

3781


met religieuze gemeenschappen situeert<br />

zich op het vlak <strong>van</strong> wie chaplains aanstelt<br />

en welk recht elke geloofsgemeenschap<br />

heeft op het aantal plaatsen, enzovoort.<br />

Beroepsverenigingen zoeken naar wegen om<br />

zo goed mogelijk te communiceren met <strong>de</strong><br />

NHS. Zo zijn er bijvoorbeeld <strong>de</strong> “Gui<strong>de</strong>lines<br />

on Chaplaincy and Spiritual Care in the NHS<br />

in Scotland”, een document dat door <strong>de</strong><br />

NHS werd opgesteld en over het algemeen<br />

positief werd onthaald in <strong>de</strong> chaplains<br />

gemeenschap. De beroepsverenigingen<br />

bestempel<strong>de</strong>n het als het openen <strong>van</strong> een<br />

<strong>de</strong>ur tot communicatie en samenwerking.<br />

Het document helpt an<strong>de</strong>re zorgverleners en<br />

het management <strong>de</strong> functie en het werk <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> chaplain in <strong>de</strong> gezondheidszorg te begrijpen<br />

en benadrukt het belang er<strong>van</strong> in <strong>de</strong><br />

totale zorg. De kritische bemerkingen <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

verenigingen gaan over het exclusieve<br />

gebruik <strong>van</strong> managementtaal in het document<br />

en <strong>de</strong> vrees om het onzegbare<br />

hierdoor te verliezen. Het an<strong>de</strong>rs zijn <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />

spirituele dimensie wordt onvoldoen<strong>de</strong><br />

uitgedrukt. Ook in <strong>de</strong> UK is <strong>de</strong> spanning tussen<br />

integratie en i<strong>de</strong>ntiteit dus terug te vin<strong>de</strong>n.<br />

Tijdschriften<br />

Het meest geconsulteer<strong>de</strong> tijdschrift is <strong>de</strong><br />

Scottish Journal of Health Care. De artikels<br />

behan<strong>de</strong>len herkenbare thema's gerelateerd<br />

aan <strong>de</strong> uitdagingen <strong>van</strong> het pastoraat in <strong>de</strong><br />

gezondheidszorg of aan pastorale zorg voor<br />

specifieke doelgroepen. Eén <strong>van</strong> <strong>de</strong> meest<br />

opvallen<strong>de</strong> bijdragen in het afgelopen jaar is<br />

een pleidooi voor “Gerontological chaplaincy”,<br />

een specialisme voor <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>renzorg. De<br />

meeste artikels <strong>van</strong> het tijdschrift kunnen<br />

<strong>online</strong> gelezen wor<strong>de</strong>n.<br />

82<br />

Over <strong>de</strong> grenzen<br />

Links<br />

Association of Hospice and Palliative Care<br />

Chaplains: www.ahpcc.org.uk<br />

The College of Health Care Chaplains:<br />

www.healthcarechaplains.org<br />

Hospital Chaplaincies Council: www.nhs-chaplaincy-spiritualcare.org.uk<br />

Multifaith Group for Healthcare Chaplaincy:<br />

www.mfghc.com<br />

Scottish Association of Chaplains in<br />

Healthcare: www.sach.org.uk<br />

NHS Education for Scotland - spiritual care:<br />

www.chaplains.co.uk<br />

Scottish Journal of Health Care:<br />

www.sach.org.uk/journal/journal.htm<br />

Contact. Journal of Pastoral Studies in the UK:<br />

www.contactpracticaltheology.org<br />

Over <strong>de</strong> auteur<br />

Dr. Anne Van<strong>de</strong>nhoeck is<br />

wetenschappelijk me<strong>de</strong>werker<br />

en supervisor aan het<br />

Aca<strong>de</strong>misch Centrum voor<br />

Praktische Theologie te Leuven<br />

en stafme<strong>de</strong>werker vicariaat caritas te Brugge.


Uitsmijter<br />

Drempelvrees<br />

Verdichte - verdachte gedachten<br />

bij mijn eerste schre<strong>de</strong>n als ziekenhuispastor<br />

De <strong>de</strong>ur staat open. Dat wel.<br />

Maar durf ík eigenlijk binnen in <strong>de</strong>ze zinnen?<br />

Als ik mijn hoofd nu eens door <strong>de</strong> eerste<br />

woor<strong>de</strong>n steek.<br />

Speuren tussen <strong>de</strong> witte ruimtes.<br />

Zoeken naar tekens die me welkom heten.<br />

O, hier snurkt het zachtjes.<br />

Ogen zitten gesloten in een leunstoel.<br />

Een bleek gezicht <strong>van</strong>gt licht.<br />

Trilt er iets? Oogle<strong>de</strong>n? Nee toch.<br />

Ik zal maar niet storen.<br />

Haastig schuifel ik terug uit al het wit.<br />

Opgelucht. Ik hoef me niet te wagen.<br />

Mijn ijverige lijstje<br />

leidt me naar een nieuwe <strong>de</strong>ur.<br />

Opnieuw draait mijn hoofd zich<br />

om het hoekje <strong>van</strong> <strong>de</strong> taal.<br />

En botst op een frons.<br />

Op ogen als kogels. Afweergeschut.<br />

Ik verstijf.<br />

Uitroeptekens komen als pijlen op me af.<br />

"Kom niet dichterbij!!!"<br />

razen ze door mijn hoofd.<br />

Of kronkelen ze als vraagtekens<br />

"durf je me nabij???"<br />

Ik raad maar wat. Dyslexie steekt <strong>de</strong> kop op<br />

verergert on<strong>de</strong>r druk <strong>van</strong> zoveel zinnen.<br />

Ik moet hier snel een punt achter zetten.<br />

"Excuseer me", mompel ik naar het gefrons.<br />

Alsof ik verkeerd verbon<strong>de</strong>n ben.<br />

En wijk weer uit.<br />

(Kan even rusten tussen <strong>de</strong> haakjes. Veilig.<br />

Zucht. Moe dat ik ben. Heb nochtans nog<br />

niks gedaan.)<br />

Ann Verscuren<br />

Ik dwaal weer ver<strong>de</strong>r. Hoofd voorop.<br />

Mijn hart volgt in galop.<br />

Euh, hier is het dui<strong>de</strong>lijk druk.<br />

Verzameld werk - daar valt geen letter aan<br />

toe te voegen.<br />

Een knikje. Beleefd.<br />

En opschuiven maar weer.<br />

Naar het ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> gang.<br />

Volgen<strong>de</strong> alinea.<br />

Zou het echt?<br />

Een hoofd, scheef <strong>van</strong> nieuwsgierigheid.<br />

Een glimlach. Zwart op wit.<br />

Ah, <strong>dit</strong> is dus een uitnodigen<strong>de</strong> glimlach.<br />

Hier kan ik <strong>de</strong> drempel over.<br />

Hier word ik goed gezind.<br />

Er tollen woor<strong>de</strong>n rond,<br />

ik haal <strong>de</strong> zinnen binnen:<br />

al drie jaar ziek, chemo, eten uit een zak<br />

boven haar bed,<br />

<strong>de</strong> kleinkin<strong>de</strong>ren zo lief<br />

- kijk, een foto <strong>van</strong> <strong>de</strong> schatten.<br />

De zinnen zijn bijna<br />

aan hun eind gekomen.<br />

Ze leest er nog eens diagonaal doorheen.<br />

En schudt haar hoofd.<br />

Ze. Zette. Overal. Meteen. Een. Punt. Achter.<br />

Wachtte, aarzelend, achter, komma's.<br />

(Verschool zichzelf tussen haakjes.)<br />

Een an<strong>de</strong>r joeg haar niet buiten <strong>de</strong> zinnen,<br />

nee, dat <strong>de</strong>ed ze vakkundig zelf.<br />

Alle <strong>de</strong>uren ston<strong>de</strong>n open. Dat wel.<br />

Maar zelf stond ze ongegrond op slot.<br />

On-ge-Grond op slot.<br />

Ook te lezen als verdachte - verdichte<br />

gedachten bij mijn eerste zinnen in<br />

Pastorale Perspectieven<br />

Pastorale Perspectieven Nr. 138 - 2008/1 3783


Exclusief aanbod aan <strong>de</strong> lezers <strong>van</strong> Pastorale Perspectieven<br />

Naast Pastorale Perspectieven. Driemaan<strong>de</strong>lijks vaktijdschrift voor en door pastores behoren ook <strong>de</strong><br />

publicaties uit <strong>de</strong> reeks 'Cahiers voor Praktische Theologie' tot <strong>de</strong> basisbibliotheek <strong>van</strong> ie<strong>de</strong>re pastor.<br />

Daarom kan ie<strong>de</strong>reen die in 2008 een abonnement neemt (of vernieuwt) op Pastorale Perspectieven,<br />

gebruik maken <strong>van</strong> een ongelooflijk voor<strong>de</strong>eltarief om één, twee of drie boeken uit die reeks aan te<br />

schaffen. Concreet gaat het over volgen<strong>de</strong> titels:<br />

84<br />

Pastor zijn. Geven wat je ont<strong>van</strong>gt.<br />

Deze publicatie focust op <strong>de</strong> paradox die volgens <strong>de</strong> auteurs <strong>de</strong> kernervaring is <strong>van</strong> het<br />

pastor-zijn: als pastor ben je doorgeefluik <strong>van</strong> wat je zelf ont<strong>van</strong>gt. Naast een historisch<br />

overzicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> pastorbeel<strong>de</strong>n sinds Vaticanum II vindt <strong>de</strong> lezer overwegingen bij <strong>de</strong><br />

ethische en <strong>de</strong> spirituele dimensies <strong>van</strong> het pastor-zijn. Ook <strong>de</strong> vraag welke rol <strong>de</strong> pastor<br />

speelt als het gaat over <strong>de</strong> (christelijke) i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> voorziening wordt aangekaart.<br />

Meestappen. Pastoraal begelei<strong>de</strong>n in moeilijke<br />

levenssituaties.<br />

Dit boek is een bloemlezing over meestappen met mensen in moeilijke levenssituaties:<br />

in eenzaamheid, na seksueel misbruik, bij psychiatrische problemen, bij oud wor<strong>de</strong>n<br />

en <strong>de</strong>mentie, in <strong>de</strong> palliatieve zorg, bij sterven en rouwen. Hoe kan je in <strong>de</strong>rgelijke<br />

omstandighe<strong>de</strong>n icoon zijn <strong>van</strong> een mee-gaan<strong>de</strong> God?<br />

Geestkracht. Pastoraat en geestelijke gezondheidszorg.<br />

De jongste jaren is een nieuw inzicht gegroeid over <strong>de</strong> relatie tussen pastoraat en<br />

geestelijke gezondheidszorg. In het pastorale gaat men steeds vaker kijken wat men <strong>van</strong><br />

geestelijke gezondheidswerkers kan leren. Omgekeerd krijgt men ook in <strong>de</strong> geestelijke<br />

gezondheidszorg meer oog voor <strong>de</strong> existentiële problemen <strong>van</strong> <strong>de</strong> cliënten en voor <strong>de</strong><br />

heilzame invloed <strong>van</strong> spiritualiteit en religie.<br />

Per titel uit <strong>de</strong> reeks 'Cahiers voor Praktische Theologie' betaal je slechts 5 euro<br />

(plus eventuele verzendingskosten). Je kiest zelf welke titels je bestelt.<br />

Deze actie is geldig zolang <strong>de</strong> (beperkte) voorraad strekt.<br />

Lezers die al in 2007 een abonnement had<strong>de</strong>n, krijgen een brief met invulformulier toegestuurd. Wie een nieuw<br />

abonnement neemt, kan zich aanmel<strong>de</strong>n via <strong>de</strong> website <strong>van</strong> Caritas Vlaan<strong>de</strong>ren (www.caritas.be), mailen naar<br />

pn@caritas.be of telefonisch contact opnemen met Regine De Bruycker (02 507 01 08).<br />

Exclusief aanbod


Kunst op <strong>de</strong> kaft<br />

In <strong>de</strong> kunstateliers <strong>van</strong> De Lovie - centrum voor begeleiding <strong>van</strong> personen met een verstan<strong>de</strong>lijke handicap in<br />

Poperinge - krijgen kunstenaars <strong>de</strong> kans om vorm te geven aan hun eigen wereld. De soms wat vreem<strong>de</strong> en<br />

exclusieve invalshoeken waarmee ze <strong>de</strong> wereld bena<strong>de</strong>ren, vormen <strong>de</strong> basis om hun aparte verbeeldingskracht<br />

ver<strong>de</strong>r te ontwikkelen.<br />

Eric De Beer woont in De Lovie en is sinds jaar en dag gekend voor zijn artistieke talenten. In zijn eigen herkenbare<br />

en ongedwongen stijl heeft Eric oog voor <strong>de</strong> dingen om hem heen. Vrijwel alles wordt door Eric als thema voor een<br />

schil<strong>de</strong>rij opgepikt: <strong>van</strong> koffiekan tot bikini, <strong>van</strong> boslandschap tot luchtballon. Via <strong>de</strong> expressieve taal waarmee het<br />

werk <strong>van</strong> Eric spreekt, leren we zijn wereld beter kennen. Daarin is vooral plaats voor <strong>de</strong> grote emoties.<br />

De va<strong>de</strong>rfiguur bijvoorbeeld - zoals op <strong>de</strong> kaft <strong>van</strong> Pastorale Perspectieven - heeft een krachtige doch zorgen<strong>de</strong><br />

hand, <strong>de</strong> vogel suggereert dan weer een zekere vrijheid.<br />

Meer info over <strong>de</strong> kunstenaars en kunstgallerij <strong>van</strong> De Lovie vind je op www.<strong>de</strong>lovie.be.<br />

Kruip in <strong>de</strong> pen!<br />

Een thema suggereren ? Dat kan! Een bijdrage leveren ? Een artikel, praktijkverhaal, column, bespreking (<strong>van</strong> een<br />

boek, film, artikel, website,…), reflectie, lezersbrief, ervaringsbericht, vraag om informatie, aankondiging, terugblik<br />

op een gevolg<strong>de</strong> studiedag of vorming, cartoon, stripverhaal,…? Alleen of samen met collega’s? Dat kan!<br />

Bezorg uw bijdrage aan <strong>de</strong> redactie of neem contact op voor concrete afspraken.<br />

Enkele richtlijnen voor artikels:<br />

• bij voorkeur digitaal bezorgen aan <strong>de</strong> redactie, in een word-document, zon<strong>de</strong>r opmaak, max. 4000 woor<strong>de</strong>n.<br />

• dui<strong>de</strong>lijke en evenwichtige structuur, met on<strong>de</strong>rver<strong>de</strong>ling in titels en subtitels<br />

• enkel noodzakelijke voetnoten opnemen<br />

• achteraan in het artikel referenties naar <strong>de</strong> belangrijkste literatuur opnemen<br />

• naast het artikel zelf ook een korte samenvatting (max 100 woor<strong>de</strong>n) en een beknopte ‘situering’ <strong>van</strong> <strong>de</strong> auteur(s)<br />

toevoegen (naam, functie, achtergrond,…)<br />

De redactie selecteert thema's en bijdragen op basis <strong>van</strong> diversiteit (alle sectoren moeten per jaargang aan bod<br />

komen) en rele<strong>van</strong>tie (het thema moet inhou<strong>de</strong>lijk focussen op een aspect <strong>van</strong> pastorale zorg, een begrip dat breed<br />

wordt ingevuld).<br />

De redactie behoudt het recht om bijdragen te weigeren op basis <strong>van</strong> inhou<strong>de</strong>lijke criteria. Dit zal gebeuren in on<strong>de</strong>rlinge<br />

communicatie met <strong>de</strong> auteur(s).<br />

Bijdragen kunnen enkel in an<strong>de</strong>re publicaties overgenomen wor<strong>de</strong>n mits voorafgaan<strong>de</strong>lijk schriftelijk akkoord <strong>van</strong><br />

<strong>de</strong> redactie.<br />

Toekomstige thema’s:<br />

• Hoop<br />

• Schuld en vergeving<br />

• Vrijwilligers in <strong>de</strong> pastoraal<br />

• Pastorale en palliatieve zorg<br />

Reeds verschenen:<br />

• Is pastoraal present in Vlaan<strong>de</strong>ren? (PNB 134)<br />

Pastorale zorg in het licht <strong>van</strong> <strong>de</strong> presentiebena<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> Andries Baart<br />

• Eigenheid en we<strong>de</strong>rkerigheid (PNB 135)<br />

Over pastorale zorg bij mensen met een mentale handicap<br />

• Spiritualiteit <strong>van</strong> het ou<strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n (PNB 136)<br />

Perspectieven <strong>van</strong>uit pastorale en psychologische zorgverlening<br />

• Pastorale supervisie (PNB 137)<br />

Van tegenzin naar winst<br />

Pastorale Perspectieven. Driemaan<strong>de</strong>lijks vaktijdschrift voor en door pastores wordt mogelijk gemaakt<br />

dankzij onze sponsors:


Inhoud<br />

De scheidingslijn tussen pastoraal en ethiek<br />

Pieter Van<strong>de</strong>casteele<br />

Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk<br />

Axel Liégeois<br />

Presentie en representatie: <strong>de</strong> verhouding voor het voetlicht gebracht<br />

Henk <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Meulen<br />

Ethiek in het pastorale gespreksproces.<br />

Op weg naar een geïntegreer<strong>de</strong> empirische ethiek<br />

Marina Riemslagh<br />

Pastores, zorgvoorzieningen en christelijke ethiek<br />

Theo A. Boer<br />

De rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethicus in een ethische commissie <strong>van</strong> een algemeen ziekenhuis<br />

Bruno Aerts<br />

Helen<strong>de</strong> han<strong>de</strong>n, hel<strong>de</strong>re hoof<strong>de</strong>n. Over een zorg-ethisch lab in Moorsele<br />

Linus Vanlaere en Ann Lammens<br />

De werking en adviezen <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethische commissies<br />

<strong>van</strong> het Verbond <strong>de</strong>r Verzorgingsinstellingen en <strong>van</strong> het Vlaams Welzijnsverbond<br />

Yvonne Denier, Chris Gastmans & Fons Geerts<br />

OVER DE GRENZEN Pastoraat in <strong>de</strong> gezondheidszorg in <strong>de</strong> Europese gemeenschap:<br />

het Verenigd Koninkrijk<br />

Anne Van<strong>de</strong>nhoeck<br />

UITSMIJTER Drempelvrees<br />

Ann Verscuren<br />

Pastorale Perspectieven. Driemaan<strong>de</strong>lijks vaktijdschrift voor en door pastores<br />

is een uitgave <strong>van</strong> Caritas Catholica Vlaan<strong>de</strong>ren vzw, in samenwerking met<br />

het Verbond <strong>de</strong>r Verzorgingsinstellingen, het Vlaams Welzijnsverbond en <strong>de</strong><br />

diocesane Caritassecretariaten.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!